چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

هاوڵاتی لەچەند هەفتەی رابردووداو بەتایبەت لەناوەڕاستەکانی مانگی تەمموزەوە، کێشەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا زۆر ئاڵۆز دەرئەکەوێت. لەسەرەتای مانگی تەمموزەوە ئەمریکا هێزی ئاسمانی و سەربازی خۆی لەکەنداو زیاتر کردووە. ئەمریکا رایگەیاندووە مەبەست لەپتەوکردن و بەهێزکردنی هێزی سەربازی و فڕۆکەوانی لەکەنداو، رێگریکردنە لەوەی ئێران دەست بەسەر کەشتییە بارهەڵگرەکاندا بگرێت لەکەنداو. بەپێی راپۆرتی ئاژانسی ئەسۆشەیتد پرێس، ئەمریکا خەریکی تاوتوێکردنی جێگیرکردنی سەربازە لەسەر کەشتییە بارهەڵگرەکان. ناردنی فڕۆکەی (ئێف- ١٦) و (ئێف-٣٥) و (ئەی-١٠) بۆ ناوچەکە و ناردنی کەشتی  جەنگی و هێزی سەربازی، دەرخەری قووڵتربوونەوەی ململانێکانی نێوان ئێران و ئەمریکا بوو. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج بوو، ئەمریکا و ئێران لەڕۆژانی رابردوودا رێککەوتننامەیەکیان واژۆ کردووە کە بەپێی ئەو رێککەوتننامەیە پێنج هاووڵاتی ئەمریکی دەستبەسەرکراو لەئێران ئازاد بکرێن لەبەرامبەردا ژمارەیەک لەئێرانییە زیندانییەکان لەئەمریکا بەهەمانشێوە ئازاد بکرێن و شەش میلیار دۆلار پارەی ئێران کە لەبانکەکانی کۆریای باشوورە ئازاد بکرێت و بگوزارێتەوە بۆ قەتەرو لەوێوە بگاتە دەست ئێران. ئەم رێککەوتننە ئاڵۆزە کەدوای چەند مانگ لەگفتوگۆی ناڕاستەوخۆی بەرپرسانی ئێرانی و ئەمریکی واژۆ کراوە، سەرەنجام بوو بە هۆی ئەوەی رۆژی 10ی ئاب، چوار کەس لەپێنج هاووڵاتییە ئەمریکییەکان  لەزیندانەکانی ئێرانەوە بگوازێنەوە بۆ هۆتێلێک کە ناوی نەبراوە. لەهەمانکاتدا بەپێی راپۆرتی ئەسۆشەیەتد پرێس، ئێران رێژەی بەرهەمهێنانی یۆرانیۆمی ٦٠٪ کەم کردووەتەوەو ئەمەش بەشێکە لە رێککەوتننامەکە. تا ئێستا وردەکاری شێوەی گواستنەوەی پارەکە و کاتی تەواوبوونی و ئازادی زیندانییەکان دیار نییە. بەڵام بەرپرسانی ئێرانی و ئەمریکی  پێیانوایە لەمانگی ئەیلولدا  ئەم رێککەوتننامەیە بەتەواوەتی جێبەجێ دەکرێت. ئەم رێککەوتننامەیە لەناوخۆی ئەمریکا ناڕەزایەتی کۆمارییەکان و بەشێک لەدیموکراتەکانی لێکەوتووەتەوەو مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لەسەردەمی دۆناڵد ترامپ، بە رێککەوتنی خراپ و مەترسیدار ناوی بردووە. هەروەها ژمارەیەکی زۆر لەڕێکخراوەکانی  مافەکانی مرۆڤ پێیانوایە ئەمجۆرە رێککەوتننامەیە دەبێتە هۆی ئەوەی زیاتر ئێران هان بدات هاووڵاتیانی وڵاتانی تر بەبارمتە بگرێت بەمەبەستی ئابووری. ئەوان پشت بەقسەکەی موحسین رەزایی، راوێژکاری ئابووری سەرۆککۆماری ئێران دەبەستن کە وتبووی: دەتوانین هاووڵاتیانی ئەمریکی و ئەوروپی بگرین و لەبەرامبەر سەدان میلیۆن دۆلاردا ئازادیان بکەین.   چی دەربارەی رێککەوتنامەکە دەزانرێت؟ تائێستا وردەکاری رێککەوتنامەکەی ئێران و ئەمریکا بەتەواوەتی بڵاونەکراوەتەوە. بەڵام ئەوەی زانراوە ئەوەیە ئەمریکا مۆڵەتی بەکۆریای باشوور داوە بەوەی سەرمایە دەستبەسەرکراوەکانی ئێران کە لەبانکەکانیدان، لەدراو وۆنەوە بکرێت بە یۆرۆو ئامادەبکرێت بۆ گواستنەوەیان بۆ ئەو بانکە ئێرانیانەی لەقەتەردان. ئەم پارانە کە گوازراونەتەوە بۆ قەتەر لەژێر چاودێری ئەمریکاو تەنها بەو مەبەستانە بەکاردەهێنرێن کە گەمارۆیان لەسەر نییە، وەک دەرمان و خواردن.   گواستنەوەی پارە ئێران سوورە لەسەر ئەوەی پارەکەی بەدۆلار یان یۆرۆ پێبگات و رایگەیاندووە پێویستە ئەو پارەیە بە دۆلار یان یۆرۆ بێت، لەبەرئەوەی دراوی ۆونی کۆریای باشوور لەبازرگانییەکاندا سوودی بۆ ئێران نییە. بەرپرسانی ئەمریکی رایانگەیاندووە کۆریای باشوور ئامادەیی دەربڕیوە ئەم پارەیە بە دۆلار یان یۆرۆ بگاتە دەستی ئێران، بەڵام نیگەرانن لەوەی گۆڕینی ئەم بڕە زۆرە پارەیە بۆ دۆلار یان یۆرۆ، کاریگەری خراپی لەسەر ئابووری ئەو وڵاتە و نرخی پارەی ئەو وڵاتە هەبێت. هەربۆیە پرۆسەی گواستنەوەی پارە بەخاوی ئەڕواتە پێش و ماوەیەکی زۆری پێویستە بەوەی ئەم پارەیە بەتەواوەتی لەلایەن کۆریاوە بگاتە بانکەکانی قەتەر. جۆن کێربی، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا رۆژی هەینی رایگەیاند، «ئێمە بەشێوەی بەربڵاوو هەمەلایەنە لەگەڵ کۆریای باشوور لەم بارەوە کارمان کردووەو هیچ رێگرییەک نییە بۆ ئەوەی ئەم پارانە بگەنە قەتەر». محەممەد عەبدولعەزیز ئەلخەلیفی، وەزیری ناوخۆی قەتەر لەدەوحە لەو بارەیەوە وتی، «ئەوەی لەم رێککەوتننامەیە دەستمان کەوتووە دەرخەری متمانەی هەردوولایە بە قەتەر وەک وڵاتێک کە نێوەندگیری بێلایەن و هاوبەشی نێونەتەوەییە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بەمەبەستی ئاشتی و ئارامی». ململانێی نێوان ئێران و ئەمریکا ئاخۆ ئەم رێککەوتنە بە مانای کەمبوونەوەی ململانێ و کێشەی نێوان ئێران و ئەمریکایە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەبێ بۆ رووداوەکانی ئەم چەند مانە بگەڕێینەوە. هەر لەجێگیرکردنی فڕۆکەی (ئێف-١٦) و (ئێف-٣٥) و (ئەی -١٠) و کەشتیی جەنگی و هێزی سەربازییەوە بگرە تائەگەری ناردنی سەرباز بۆ سەر کەشتییەکان. نزیکبوونەوەی سعودیەو ئیسرائیل و گەورەتربوونەوەی رێککەتننامەی ئاشتی ناسراو بەپەیماننامەی (ئیبراهیم) تا ئەو ئاستەی سعودیە باڵیۆزی دیاریکردووە بۆ کاروباری ئیسرائیل. کێشەکانی ئێران و ئیمارات لەسەر سێ دوورگەی (تونبی گەورە، تونبی بچووک و ئەبوومووسا) و هەروەها کێشەکانی نێوان ئێران و سعودیە و کوێت لەسەر کێلگەی گازی الدرە( ئارەش). هەموو ئەمانە دەرخەری ئەوەن ململانێکانی نێوان ئێران و ئەمریکا کەم ناکات و نەیکردووە، بەڵكو ئەم رێککەوتننامەیە تەنها بۆ ئازادکردنی ئەم پێنج زیندانییەیە لەگەڵ ئەو شەش میلیار دۆلارەی ئێران.   نیگەرانییەکان و وەڵامی بەرپرسانی ئەمریکی بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل، رۆژی دووشەممە لەتویتێکدا لەتویتەر دەربارەی ئەم رێککەوتننە نووسی، «ئەمریکا بە ئازادکردنی شەش میلیار دۆلار، یارمەتی تیرۆریزم دەدات لەناوچەکە و جیهان، ئەمە باجدانێکی گەورەیە بە گەورەترین سەرچاوەی تیرۆریزم لەناوچەکە». بەرپرسانی ئەمریکی لەبەرامبەر نیگەرانییەکانی لایەنگرانی مافی مرۆڤ و هەروەها ئیسرائیلدا، رایانگەیاندووە ئەم پارەیە لەژێر چاودێری توندی ئەمریکایدا بەکاردەبرێت و بۆ ئەو مەبەستانەیە کە گەمارۆیان لەسەر نییە. بەپێچەوانەی وتەی بەرپرسانی ئەمریکی، بەرپرسانی ئێران باس لەوە دەکەن ئەوان سەرپشکن بەوەی چۆن ئەو پارەیە بەکاردەهێنن. وەزارەتی دەرەوەی ئێران رۆژی هەیینی لە راگەیاندراوێکدا بڵاویکردووە، «کۆماری ئیسلامی ئازادە لەشێوەی بەکارهێنان و کەڵک وەرگرترن لەو سەرچاوەو داراییانەی ئازادکراون و ئەم سەرچاوە مادییانە بەو مەبەستانەی کەبەرپرسانی شارەزا پێیان باش بێت بەکاردەهێنرێن». هەروەها بە پێچەوانەی راپۆرتەکانی نیۆیۆرک تایمزو CNN و وتەی بەرپرسانی ئەمریکا، محەممەد مەرەندی، راوێژکاری میدیایی تیمی راوێژکاری ناوکی ئێران، رۆژی پێنجشەممە لەم بارەوە لەتویتێکدا نووسی، «ئێران بەشێوەی راستەوخۆ دەستی بەسەرجەم داراییە ئازادکراوەکان ئەگات هیچ کۆمپانیایەکی قەتەری وەک نێوەندگیر بوونی نییە».   رێککەوتننامەی ناوکی بەڕێوەیە؟ زۆرکەس ئەم ریککەوتننامەیەی نێوان ئێران وئەمریکا بەسەرەتایەک ئەزانن بۆ ریكکەوتننامەی گەورەترو گشتیگیرتر کە ئەویش رێککەوتننامەی ناوکییە لەگەڵ ئێران. بەڵام بەهۆی ئاڵۆزی دۆسیەی ناوکی ئێران و هەروەها نزیکبوونەوە لەوادەی هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا و لەهەمانکاتدا جیاوازییە بەرچاوەکانی هەردوولا لەخواستەکانیان و هێڵە سوورەکانیان، پێناچێت وتووێژە ناوکییەکان دەستپێبکاتەوە. بەرپرسانی ئەمریکا جەخت لەسەرئەوە دەکەنەوە هیچ بەرنامەیەکیان نییە بۆ زیندووکردنەوەی رێککەوتننامەی ناەکی لەگەڵ ئێران. ئەنتۆنی بلینکن، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، رۆژی ٢٤ی تەمموز وتی، « ئیتر دەربارەی گفتوگۆ ناوکییەکان لەگەڵ ئێران قسە ناکات و ئەم باسە داخراوە». هاوکات جەیک سەڵیڤان، راوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکاش پێشتر جەختی لەسەر ئەوە کردبووەوە واشنتۆن و تاران زۆر دوورن لەیەک بۆ گەیشتن بە رێککەوتن. بەرپرسانی ئەمریکا باس لەوە ئەکەن پێش چەند مانگێک چوارچێوەو رەشنووسی رێککەوتنی ئازادکردنی زیندانییەکان ئامادە کرابوو و خرابووە بەردەست ئێرانییەکان و ئەوە لایەنی ئێرانی بوو کەکەمتەرخەمی تێدا دەکرد.

ڤانە باهیر لەهەرێمی کوردستان یاسای سزادان هەیە بۆ پیسکردنی شەقام و شوێنە گشتییەکان، بەڵام تاوەکو ئێستا هیچ کەسێکی پێ سزا نەدراوە، چونکە هەتا ئیستا هیچ سکاڵایەک لەو بارەیەوە نەکراوەو لایەنی هۆشیاری خەڵکیش لەسەر بابەتەکە کەمە. رێگریکردن لە پیسکردنی شەقام و شوینە گشتییەکان بەپێی یاسا لەعێراق و هەرێمی کوردستان رێکخراوە  لە بڕگەی دووەمی ماددەی ٤٩٧ یاسای سزادانی عێراقی. کەسێک کەسکاڵای لێبکرێت ئەوا بەپێی یاسا سزا دەدرێت بەجۆریک زیاترنەبێت  لە ١٥ رۆژ بەندکردن یاخود پێ بژاردن و  کەمتر نەبێ لە ٤٥٠ هەزار دیناری عێراقی. بەڵام یەکێک لەو دیاردانەی کەکۆمەڵگە بەدەستیەوە دەناڵێنێت پیسبوونی سەرجەم شوێنە گشتییەکانە، ئەمەش هەم لە بەرئەوەی کە یاساکە سستە و کەسی پێ سزانادرێت بەجۆرێک کە لەپارێزگایەکی وەک سلێمانیدا تاوەکو ئێستا  هیچ سکاڵایەک تۆمار نەکراوە لەسەر کەسانێک کەهەڵدەستن بەپیسکردن و فڕێدانی پاشماوەکانیان بۆ سەر شەقام و شوێنە گشتییەکان، هەمیش لەبەرئەوەی لەکەرتی پەروەردەو لەلایەنی ئاینیش کەمترین بایەخی پێدەدرێت. لەبارەی جێبەجێکردنی یاسای پیسکردنی ژینگەوە بەشی یاسایی شارەوانی سلێمانی بەهاوڵاتی وت، تاوەکو ئێستا هیچ کەسێک سکاڵای لێنەکراوەو سزا نەدراوە بەهۆی پیسکردنی شەقام و شوێنە گستییەکانەوە، ئەوەی کەهەبووە تەنها بەهۆی» زیادەڕەویکردنەوە بووە». ئەحمەد زوهەیریش  کە پیشەی پارێزەرە دەڵێت لەکوردستان و عێراقیش کێشەکە نەبوونی یاسایەک نیە کەئەو کەسانە سزا بدات کەوا ژینگەو شەقام و شوێنە گشتیەکان پیس دەکەن بەڵکو» کێشەکە جێبەجی نەکردنی یاساکەیە»، دەشڵێت تاوەکو ئێستا هیچ سکاڵایەکی لەوجۆرە نەهاتە بەردەمم وکارم لەسەر نەکردووە. لەگەڵ ئەوەی پرسەکە بەشێکی پەیوەندی بەیاسا و بەحکومەتەوە هەیە، بەڵام دیوێکی  گرنگی دیکەی پەیوەستە بەپەروەردەی کۆمەڵگە کەئەویش کەموکورتیەکی بەرچاوی پێوە دیارە، بەجۆریک دوای « شازدە ساڵ» لەپڕۆسەی خوێندن و پەروەردە هێشتا بەپێی پێویست تاکێک بەرهەم ناهێندرێت کە  پاکوخاوێنی ژینگەکەی رابگرێت، چین و تووێژە جیاوازەکانیش هەریەک بەشێوەیەک هۆکاری پشت ئەم هەڵسوکەوتەی کۆمەڵگا رووندەکەنەوە. نەبیل محەمەد کەچالاکوانێکی بواری ژینگەیەو چەندین ساڵە لەڕێکخراوێکی پاراستنی سەرچاوە ئاوییەکاندا لەگەڵ چەندان خوێندنگاو زانکۆو گروپی جیاواز بەسەدان و هەزاران کیلۆ پاشەڕۆو خاشاکیان لەو دەریاچەو رووبارو سەرچاوە ئاویانە پاککردووەتەوە کە سەردانیان کردوون بەتایبەتیش ئەوانەی کەزۆرترین خەڵک لەوەرزی بەهاردا روویان تێدەدەکەن بەمەبەستی گەشت و سەیران. نەبیل محەمەد هۆکاری ئەو مامەڵە ناتەندروستەی بۆ ئەو گەڕاندەوە کە لەهەموو لایەنەکانەوە کەمتەرخەمی هەیە و بابەتی ژینگە» هێشتا نەبووەتە پرسی سەرەکی لەم هەرێمەدا»، هێشتا کۆمەڵگە نازانێت زیانەکانی پیسبوونی ژینگە کاریگەریەکەی چیەو چۆنە لەسەر تەندروستی و ژیانی، هەروەها ناشزانێت کە دەبێت چۆن مامەڵەی تەندروستی لەگەڵ بکات، بۆ نموونە ئەگەر بزانێت دەکرێت پیسبوونی ئاو کاریگەریەکەی لە خواردنی ماسییەکدا کە بەمایکرۆپلاستیک ژەهراوی بووە چۆن دەردەکەوێت ئەوا هەرگیز دەریاچەو کانیاوو رووبارەکان پڕ ناکات لەدەبەی پلاستیکی و پاشەڕۆ. هەر لەم روانگەیەوە کاوە شێخ عەبدوڵا رۆژنامەوان، لەڕێگەی پێگەی خۆی لەتۆڕی کۆمەڵایەتی چەندان جار سەرنجی خوێنەرەکانی لەسەر پرسی ژینگە چڕکردووەتەوە، لەزیادەڕەوی نەکردن لەبەکارهێنانی کلێنسێکەوە هەتا مامەڵەیەکی دروست لەگەڵ ژینگەکەت، شەقامەکەت. ئەو هۆکاری ئەو مامەڵە هەڵەو ناتەندروستەی تاکی کۆمەڵگە بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە کە لەخۆ بەکەمزانینی تاکی کوردیەوەیە، بەجۆرێک کە ئەوە شێوەیەکە لەبێ بەهابوون یاخود نەبوونی بەها سەرچاوەی گرتووە.واتە کاتیک تاکێک ئەو زبڵ و خاشاکەی بەدەستیەوەیەتی و فڕێی دەداتە سەر شەقامەکەی و ناو ژینگەکەی ئەوە بێڕێزیکردنە بەخۆی پێش هەموو کەس و تەنانەت پێش ژینگەکەش. گەرچی بەشێکی گەورەی ئەم دیاردەیە لەکوردستاندا دەگەڕێتەوە بۆ کەرتی پەروەردەو یاسا، بەڵام ئاینیش کە یەکیک لەئەرکەکانی رێکخستن و ئاڕاستەکردنی کۆمەڵگەیە بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ئەم دیاردەیە هەر لەبرەودایە، وەک  عەبدولحەمید سیوەیلی زانای ئاینی، لەبارەی  کاریگەری ئاینەوە دەڵێت،  ئەو وتارانەی مامۆستا ئاینیەکان لەبارەی ژینگەوە دەیدەن بەڕای من» لاواز بووە «و نەیتوانیوە کاریگەری دروستبکات لەسەر کێشەکانی ژینگەو لەسەر تاکیش بۆ ئەوەی مامەڵەیەکی تەندروست لەگەڵ ژینگە بکات. لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێت بۆ چارەسەری ئەم پرسە، بەڕاستی دەبێت بگەڕێینەوە بۆ خێزان و خێزانەکانیش پێویستیان بە بناغەیەکی پتەوە بۆ ئاڕاستەکردنی منداڵەکانیان، وتیشی لەسەر ئاستی دامەزراوەیی و حکومی ئەگەر وەک چۆن رۆژێک هەیە بەناوی رۆژی باوکان یان دایکان یا هەر پرسێکی دیکە، ئاواش گرنگە رۆژێک تایبەت دابنرێت بەناوی رۆژی پاراستنی ژینگەی کوردستان و لەو رۆژەدا هەوڵەکان و هەموو دامەزراوەکان بخرێنە خزمەتی هۆشیاری بۆ پاراستنی ژینگە. لەبارەی کەمتەرخەمی پەروەردەشەوە کیژان غەریب  کە خوێندکارێکی زانکۆیە،  دەڵێت کە ئەو پرسە دەبێت لە قۆناغەکانی سەرەتای تەمەنەوە فێری تاک بکرێت، واتە لە باخچەی ساوایان و خویندنگەی بنەڕەتیەوە چونکە ئەوە بابەتیکی زۆر گرنگ و بنەڕەتیە و بەتەنها لەزانکۆدا ناکرێت لەبەرئەوەی زانکۆ تەواوکەری پڕۆسەکەیە نەک دەستپێک و سەرەتا، کە ئەوەش یەکەم جار پێویستی بەوەیە سەرەتا دایکان و باوکان لەسەری رابهێندرێن تاوەکو بتوانن منداڵەکانیان فێر بکەن بەڵام دایک و باوکی کۆمەڵگەی کوردی  تەنها منداڵەکانیان فێر دەکەن» لەسنوری ماڵەکانی خۆیاندا پاکوخاوێن بن و رێگەنادەن لەناو ماڵەکانی خۆیاندا پارچە کلێنسێک فڕێ بدرێت، بەڵام لەدەرەوەی ماڵەکەی زۆر جەختی لێناکەنەوە، ئەمەش لەبەرئەوەیە کەخێزان بەجۆرێک منداڵ رادەهینێت کە تەنها ناو چوارچێوەی ماڵەکەی خۆی بەموڵکی خۆی بزانێت «. هێرش رەسوڵ  کە پرۆفیسۆرو مامۆستای زانکۆیە ، دەڵێت  کەهێشتا پاکوخاوێنی ژینگە نەبووەتە کلتور لەلای تاکی کوردی ئەمەش بەهۆی پاشخانە خراپەکەیەتی کە من لەخێزان و کەرتی پەروەردەدا دەیبینمەوە، بەڕای من کێشەکە لەوەدایە کە منداڵ بەترس و تۆقاندن فێر دەکرێن، هەربۆیە تاک کە دەچێتە زانکۆش هەر بەو رق و توڕەییەوە مامەڵە دەکات. هەروەها دەشڵێت، دەبێت لەبری رق و چاوسورکردنەوە بەجۆرێک منداڵ فێربکرێن کە  بەخۆشەویستیەوە بەبێ ئەوەی چاودێریش هەبێت ئەوا زبڵ و پاشماوەکانیان فڕێ نەدەنە سەر شەقام، بەم جۆرە دەبێتە بەشیک لە «بونیادی کەسەکە». لەکۆتایشدا وتی پێموایە کۆی پرۆسەکە پەیوەستە بەژینگەی کۆمەڵایەتی گەورەبوونی تاک و بابەتەکە فرەڕەهەندە.   ئەی چارەسەر چییە؟ دکتۆر پەروین ئەبوبەکر محەمەد، کۆمەڵناس و مامۆستای زانکۆیە، دەڵێت ناجێگیری کۆمەڵایەتی و تێکچونی پێوەرەکانی کۆمەڵگە بۆ هەڵسەنگاندن و ئاڕاستەکردنی تاکەکان، لاوازی خۆشەویستی و ئینتمای نەتەوەیی، لاوازی بەهای پاکوخاوێنی لای تاک، نەبوونی مانایەک لەژیانی تاک، هۆکاری سەرەکی ئەم دۆخەیە، دەشڵێت « جگە لەوانە کاڵبوونەوەی هەستی کۆمەڵایەتی و  زاڵبووونی هەستی تاکگەرایی ، کە وای لەتاکەکەس کردووە،  تەنها لەبیری بەڕێکردنی کارەکانی خۆی بێت، وەک رەنگدانەوەیەکی لاوازی ئینتیمای نەتەوەیی» کاریگەری گەورەیان هەیە. دکتۆر پەروین ئاماژەی بەوەدا کە ئەو خاڵەی  پێویستە گرنگی پێبدرێت ئەمانەیە: جەختکردنە لەسەر پەروەردەی کرداری، و راهێنان لەسێکتەری پەروەردە، و دامەزراوە پەروەردەییەکان،  لەناو (خێزان، باخچە، خوێندنگەکان) و (سۆشیال میدیا، بەتایبەتی)، هەروەها لەڕێگەی هاندانی ئەو کەسانەی خزمەتی ژینگە دەکەن بەدەستخۆشی و رێزلێنان، لەهەمان کاتدا، لێپرسینەوە لەسەرپێچیکاران، رێکخستنی بەیاسا دەکرێت گۆڕانکاری دروستببێت. بەکورتی، شانبەشانی گرتنەبەری هۆکارە پەروەردەییەکان، پەروەردەکردنی ژینگەیی، سودوەرگرتن لەهەموو هۆکارەکانی کۆنتڕۆڵکردنی کۆمەڵایەتی وەک (ئایین، نەریت، یاسا) بۆ دروستکردن و جێگیرکردنی ئەو بەها بنەڕەتییانەی رەفتاری تاکەکان ئاڕاستە دەکەن دەکرێت هەنگاوی گرنگ بنرێت.

عەممار عەزیز «ئەوەندەی لەبیرمە بۆ سەردانی پزیشک و وەرگرتنی چارەسەر دەبێت سەردانی دهۆک بکەم»، ئەمە وتەی دانیشتوویەکی سنوری قەزای ئامێدییە کە بێزاربووە لە نەبوونی پزیشکی پسپۆڕو پێداویستی پێویستی پزیشکی لەسنوری قەزاکەی. هەوار سدقی ئەو دانیشتوەی قەزای ئامێدییە کە بۆ هاوڵاتی قسەی کردووەو دەڵێت، نازانن کەی رزگار دەبن لەوەی بۆ وەرگرتنی دەرمان و چارەسەری پزیشکی روو لەشارەکانی تر بکەن، بەتایبەتی دهۆک. لەکاتێکدا ژمارەی دانیشتوانی ئامێدی دەگاتە130هەزار کەس، بەڵام ساڵانێکی زۆرە سنوری قەزاکە کێشەی کەمی پزیشکی پسپۆڕو چەند بەشێکی هەیە، بۆ سەردانی پزیشک و وەرگرتنی چارەسەری پێویست زۆرجار دەبێت دانیشتوان سەردانی دهۆک و ناوچەکانی تر بکەن. هەوار سدقی نارازییە لە خزمەتگوزاری پزیشکی قەزاکەی و دەڵێت، «دەیانجار پرسیارمانکردووە هەر دەڵێن بەمنزیکانە پزیشکمان بۆ دێت و هەروەک خۆیەتی، بێزاربووین لەم جورە قسانە، ئێمە بەڵێنمان ناوێت دەمانەوێت پزیشکی پسپۆڕمان بۆ دابین بکەن لەگەڵ پێداویستی پزیشکی، ناکرێت پزیشک دەرمانمان بۆ بنووسێت دواتر لەدەرەوە بیکڕین». کێشەی نەبوونی پسپۆڕی پزیشکی و نەبوونی دەرمانی پێویست بەتایبەتی بۆ ئەو کەسانە گرنگە کەنەخۆشی درێژخایەنیان هەیە، چونکە زوو زوو دەبێت دەرمان بکڕن و بچنە لای پزیشکی پسپۆڕ بۆ پشکنین. هەیفا رەمەزان، دانیشتوویەکی تری ناوەندی ئامێدییە کە نەخۆشی شەکرەی لەگەڵەو دەڵێت نەک خۆی بەڵکو کەسوکارو دراوسێکانیشی رووبەڕووی هەمان کێشە بوونەتەوە. «من مامۆستام، نەخۆشی شەکرەم هەیە، هەر ماوە ماوە پێویستم بەسەردانی پزیشک و دەرمانە، بەڵام زۆر جار لەئامێدی دەستمناکەوێت دەبێت سەردانی دهۆک و شارەکانی تر بکەم، جگە لەمەش نەک تەنها من بەڵکو کەسوکارەکەم و داروسێکانم هەمان کێشەیان هەیە، زیاتر لە15ساڵە ئەم کێشەیە هەیەو چارەسەر نەکراوە». هەیفا رەمەزانی تەمەن ٣٧ ساڵ دەڵێت بەدرێژایی ئەو ماوەیەی لەئامیدی ژیاوە بەڵێنیان پیدراوە کە کێشەکان چارەسەر دەکرێن، بەڵام «بێسوودە، لێرەوە داوا لەوەزارەتی تەندروستی ولایەنی پەیوەندیدار دەکەین بەزووترین کات ئەم کێشەیەمان بۆ چارەسەر بکەن، تا کەی ئێمە هەر سەردانی دهۆک و شارەکانی تر بکەین». لەبارەی کەموکورتییە پزیشکییەکانەوە، دکتۆر ئیبراهیم حەسەن، بەڕێوبەری تەندروستی ئامێدی ئەوەی بۆ هاوڵاتی ئاشکراکرد، پسپۆڕی ئێسک، کۆمەڵەی دەمارەکان و چاویان نییە، هەر نەخۆشێک پێویستی بەم جورە پزیشکانە بێت دەبێت سەردانی دهۆک و شارەکانی تر بکات. بەڕێوبەری تەندروستی ئامیدی دەڵێت، هەرچەندە پسپۆڕی منداڵ و ژنان وچەند پسپۆڕییەکی تریان هەیە لەئامێدی بەڵام «پێویستیمان بەژمارەیەک پزیشک و پەرستاری تازەیە». دکتۆر ئیبراهیم حەسەن لەبارەی بەڵێنەکان و چارەسەرکردنی کێشەکانیان و ناردنی پزیشکی پسپۆڕ لەلایەن تەندروستی دهۆکەوە دەڵێت، هێشتا «چاوەڕوانن». لەسنوری قەزای ئامێدی تەنها دوو نەخۆشخانە هەیە لەگەڵ 23 بنکەی تەندروستی، نەخۆشخانەیەکی     100قەرەوێڵەیی تا ئێستا لەژێر جێبەجێ کردن دایە بەڵام هێشتا تەواو نەبووە. لەسەر کێشە تەندروستییەکان و کەموکورتییەکانی قەزای ئامیدی، ئەڤراسیاب موسا، بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی پارێزگای دهۆک بەهاوڵاتی راگەیاند کە ئاگاداری کێشەکانی تەندروستی قەزای ئامێدین. ئەڤراسیاب موسا دەشڵێت، ئیشێکی باشمان لەسەرکردووەو کێشەکانیان چارەسەر دەکەین، سەرەتای مانگی ئەیلول پسپۆرێکی نەخۆشی ژنان لەگەڵ پسۆڕێکی قوڕگ و لوت هەروەها پسپۆڕێکی شکانیان بۆ دەنێرێن، تەنها چاوەڕێی ئەوەین فەرمانی ویزاری بۆ ئەو پزیشکانە دەربچێت کەڕاستکردنەوەی بڕوانامەکانیان پێویستە ئینجا دەست بەکاردەبن». بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی دهۆک لەسەر نەناردنی پزیشکی پسپۆڕ بۆ ئامێدی دەڵێت،»هەر پزیشکێک کە تازە دەستبەکاربێت دەبێت بەڵێننامەیەک پڕبکاتەوە کەئامادە بێت دووساڵ لەدەرەوەی شار واتە لەقەزایەک دەوام بکات ئینجا مافی هەیە بێتە ناو سەنتەری شار، هەوڵێکی جددی دەدەین کێشەکانی کەمی پسپۆڕ لەهەموو قەزاکانی سنوری پارێزگای دهۆک چارەسەربکەین نەک تەنها ئامێدی، چونکە داواکردنی پزیشکی پسپۆڕمان لەهەموو قەزایەکەوە بۆ دێت».

دلێر عەبدوڵا لیستی مەشخەڵی كەركوك، كە بەلیستە ئیسلامخوازەكە ناسراوەو لەهاوپەیمانێتی كۆمەڵی دادگەری و یەكگرتووی ئیسلامی پێكهاتووە، كەوتۆتە بەر هێرشی رەخنەو گازندەی باڵێكی بزووتنەوەی ئیسلامییەوەو سەركردەی باڵێكی ئەو حزبە پێی وایە كە فێڵیان لێكراوە بۆیە ئامادەنین دەنگیان پێبدەن ئەگەر لەبەرامبەردا رێكەوتنێكیان لەگەڵ ئەنجامنەدرێت. هەفتەی رابردوو لەشاری كەركوك، هاوپەیمانێتیەكی نوێ بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لەنێوان هەردوو حزبی كۆمەڵی دادگەری و یەكگرتووی ئیسلامی پێكهێنراو بەرپرسانی ئەو دوو حزبە لەو شارەدا لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا ئاشكرایان كرد كە ئامانجیان لەپێكهێنانی ئەو لیستە، كۆكردنەوەی دەنگی ئیسلامخوازانی كوردە لە هەڵبژاردندا. بەڵام پاش راگەیاندنی ئەو هاوپەیمانێتیە، بزووتنەوەی ئیسلامی كە ئێستا بووەتە دوو باڵ، دەنگی ناڕەزاییەتیان بەرزكردەوەو لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی نێو سۆشیاڵ میدیاوە كەوتنە رەخنەگرتن لەو هاوپەیمانێتیە. ئەگەرچی بزووتنەوەی ئیسلامی لەئێستادا دوو باڵەو بەهۆی كێشەو ناكۆكی نێوخۆییەوە گرفتی یاسایی بۆ دروستبووەو ناتوانێت بەشداری هەڵبژاردن بكات، بەڵام سەركردەیەكی ئەو حزبە پێی وایە كە كۆمەڵ و یەكگرتوو فێڵیان لەبزووتنەوە كردوەو لەدانیشتنەكانی پێكهێنانی لیستەكەدا دووریانخستونەتەوە. مونیرە عەلی عەبدولعەزیز ئەندامی مەكتەبی سیاسی بزووتنەوەی ئیسلامی باڵی عیرفانی مەلا عەلی بەهاوڵاتی وت «ئەگەرچی پێشنیاری پێكهێنانی لیستی هاوبەشی ئیسلامییەكان لەلایەن ئێمەوە خرایەڕوو، بەهاوكاری كۆمەڵێك لەزانایان و كەسایەتی ئیسلامی ناوچەكە، بەڵام بەشێوەیەكی كتوپڕ ئێمەیان دوورخستەوەو بێ ئاگاداری ئێمە لیستەكەیان راگەیاند، ئەمەش جۆرێك بوو لەفێڵ كە لەئێمە كرا». بزووتنەوەی ئیسلامی كە بەهۆی كێشە ناوخۆییەكانیەوە، بووەتە دوو باڵ، عیرفانی مەلا عەلی رابەری باڵێكەو كامیلی حاجی عەلی وەك رابەری باڵەکەی تر دەركەوتووە. ئەمەش گرفتی یاسایی بۆ ئەو حزبە دروستكردوەو كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان رێی بەهیچ یەكێك لەباڵەكانی بزووتنەوە نەداوە بەشداری ئەو هەڵبژاردنە بكات، هەربۆیە وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەوبارەوە بەهاوڵاتی وت «ئێمە لەهەوڵی ئەوەدابووین هەموو گروپ و پارتە ئیسلامییەكان لەناو هاوپەیمانێتیەكەماندا بن، بەڵام دیارە كە برایانی بزووتنەوە بەهۆی ئەو كێشەیەوە نەیانتوانی بەشداری بكەن، بۆیە خەتاكە لای ئێمەوە نیەو نیگەرانیشین بەوە دۆخەی كەهەیانە». لەسەرەتای هەوڵەكانی پێكهێنانی لیستی ئیسلامی، چەند پارت و گروپێكی تری دیاری كوردستان و عێراق لەگفتوگۆدا بوون، بەڵام دواجار تەنها كۆمەڵ و یەكگرتوو گەیشتنە رێكەوتن و ئەو لیستەیان پێكهێنا كە بەناوی مەشخەڵی كەركوكەوە رایانگەیاند، لەوبارەوە عیماد كەركوكی بەرپرسی مەڵبەندی بزووتنەوەی ئیسلامی لەباڵی عیرفانی مەلا عەلی بەهاوڵاتی وت «لەسەرەتاوە هەریەكە لەحزبی ئیسلامی عێراقی و بزووتنەوەی ئیسلامی بەهەردوو باڵەكەوەو كۆمەڵ و یەكگرتوو و چەندان كەسایەتی دیاری عێراقی و كوردستانی لەگفتوگۆدا بوون بۆ پێكهێنانی لیستی هاوبەش، بەڵام بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو حزبی ئیسلامی كشایەوەو بەدوایدا كۆمەڵ و یەكگرتوو بێ ئاگاداری ئێمە لیستەكەیان راگەیاند». بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی، بەهۆی بوونی چەند كاندیدێك لەلایەن یەكگرتووی ئیسلامییەوە، حزبی ئیسلامی لەهاوپەیمانێتیەكە كشاوەتەوە، لەوبارەوە مونیرە عەلی بەهاوڵاتی وت «حزبی ئیسلامی پێیان باش نەبوو كە دكتۆر ئەحمەد كەركوكی كاندید بێت، بۆیە كشانەوەو لەهاوپەیمانێتیەكە دەرچوون، هەرچی بزووتنەوەی ئیسلامیشە بەداخەوە بێ ئاگاداری ئێمە كارەكەیان تەواو كرد». باڵەكەی تری بزووتنەوەی ئیسلامی، پێچەوانەی باڵەكەی عیرفانی مەلا عەلی بۆچوونی خۆیان دەخەنەڕوو، ئەوان پێیان وایە كە گرفت لە بزووتنەوەی ئیسلامیدا هەبووە. دكتۆر محمەد بازیانی وتەبێژی باڵەكەی كامیلی حاجی عەلی بەهاوڵاتی وت «ئێمە سوپاسی هەڵوێستی كۆمەڵ و یەكگرتوو دەكەین، راستەیەكەی گرفتە یاساییەكانی ئێمە رێگربوون لەوەی داخڵی هاوپەیمانێتیەكە ببین، ئەگەرچی حەزو ئاواتی ئێمە ئەوەبوو كە كورد بەیەك لیست بەشداری هەڵبژاردن بكات تا دەنگی كورد لەپارێزگاكە پارێزراو بێت و سەنگ و قورساییمان لەدەست نەچێت». لەئێستادا كەهیچ دەرفەتێك نەماوە بۆ هاوپەیمانێتی و بزووتنەوەی ئیسلامی لەدەرەوەی هاوكێشەكانە، بەڵام بەرپرسانی ئەو حزبە هیوابڕاو نین و دەیانەوێت لەسەر مێزی گفتوگۆ مامەڵە بەدەنگی لایەنگران و كادیرانیانەوە بكەن، مونیرە عەلی لەوبارەوە بەهاوڵاتی وت «بێ بەرامبەر دەنگ بەو لیستەی كۆمەڵ و یەكگرتوو نادەین، ئێمە كادرو لایەنگرێكی زۆرمان لەو پارێزگایە هەیەو لەچوارچێوەی رێكەوتنێكدا مامەڵە لەگەڵ لیستی مەشخەڵكی كەركوك دەكەین و بەمەرج ئاڕاستەی دەنگدەرانمان دەكەین بۆ ئەو هەڵبژاردنە دەنگی خۆیان بدەنە لیستەكەی كۆمەڵ و یەكگرتوو.» لەم بابەتەشدا باڵەكەی تری بزووتنەوە هەمان بۆچونیان هەیە بەلام نایانەوێت لەئێستادا رایبگەیەنن، لەوبارەوە دكتۆر محەمەد بازیانی بەهاوڵاتی وت «ئێمە لەكات و ساتی خۆیدا رای خۆمان دەردەبڕین و بەپێی ئەو سەنگ و قورساییەی كە هەمانە دەنگدەرانمان رادەسپێرین و بەهەموو جۆرێك بەشداری ئەو پرۆسەیە دەكەین، ئامانجمانە پارێزگاری لەنەتەوەكەمان بكەین». هاوڵاتی ئەوەی زانیوە كە بزووتنەوەی ئیسلامی لەگفتوگۆدایە لەگەڵ پارتی و رەنگە بەشداری هاوپەیمانێتی نێوان پارتی و حزبی ئیسلامی بكات، بۆ ئەوەش وتەبێژەكەی كۆمەڵی ئیسلامی دەڵێت «بیستومانە كە رەنگە ئەوان بەشداری ئەو هاوپەیمانێتیە بكەن.» بەڵام بەرپرسانی هەردوو باڵەكە ئەوە رەتدەكەنەوەو رایدەگەیەنن كەهیچ گفتوگۆیەكیان لەوبارەوە نەكردووە. بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارەی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، كورد بەسێ هاوپەیمانێتی لەپارێزگای كەركوك بەشداری دەكات، هاوپەیمانێتی مەشخەڵی كەركوك، هاوپەیمانێتی پارتی و حزبی ئیسلامی، هاوپەیمانێتی یەكێتی و شیوعی. جگەلەوەش هەریەكە لە نەوەی نوێ و بزووتنەوەی گۆڕان و حزبی سۆسیالیست بەجیا بەشداری دەكەن. هەروەها هەریەكە لەحزبی زەحمەتكێشان و بزووتنەوەی دیموكراتی كوردستان بڕیاری بایكۆتی هەڵبژاردنەكەیان داوە.

هاوڵاتی کەمی بەنزین و سەرەگرتنی زۆر لە ئێران سەریهەڵداوە و میدیاکانی ئێران باس لەوە دەکەن، کێشەکە بەتەواوی کاریگەری لەسەر ژیانی خەڵک داناوە. میدیاکانی ئێران ئاشکرایان کردووە، بەنزینخانەکانی تاران و  بەشێکی زۆر لە شارەکانی تری ئێران بەرەبەیانی رۆژی چوارشەممە 16ی ئاب، سەرەی دوور و درێژی تێا دەبینرا و هاوڵاتیانی ئێرانی چوونەتە سەرەی بەنزین و هەندێکیان بەنزینیان دەستناکەوێت. رۆژنامەی ئیعتمادی ئێرانی لە راپۆرتێکدا لەمبارەوە ئاماژەی بە قەرەباڵغی و سەرەی بەنزین، لە بەنزینخانەی "شەقامی دەوڵەت" لە تاران کردووە کە لە کاتژمێر 2ی بەرەبەیانەوە دەستی پێکردوە و نووسیویەتی، "دەنگۆی گرانبوونی بەنزیک بە تەواوەتی کاریگەری لەسەرخەڵک داناوەو نیگەرانن." دەنگۆی گرانبوونی بەنزین لە رۆژی شەممەوەو دوای قسەکانی عەلی ئەکبەر نژاد عەلی، بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای نەتەوەیی دابەشکردنی بەرهەمە نەوتییەکانی تاران دەستی پێکرد کە باسی لەوە کرد، "ئاستێک بۆ پێدانی نەنزین بە ئۆتۆمبێلەکان لە بەنزیخانەکان دادەنرێت و لەو ئاستە بە سەرەوە ئەبێ هاوڵاتیان بەنزین بە نرخی ئازاد بکڕن و کۆبۆن ئەدرێت." ساڵی 2019 نرخی بەنزین بۆ یەک لیتر لە هەزار تمەنەوە بەرزبوویەوە بۆ سێ هەزار تمەن، ئەمەش نارەزایەتی لێکەوتەوە و خۆپیشاندانی سەرتاسەری لە وڵاتەکە دەستیپێکرد. بەپێی راپۆرتی میدیا جیهانییەکان لەوانە ئاژانسی رۆیتەرز، لە خۆپیشاندانەکانی ئێران هەزار کەس لەلایەن هێزە ئەمنییەکانەوە کوژراون. سەرەی بەنزین لە ئێستادا شارە کوردییەکانیشی گرتووەتەوە و هاوڵاتییەکی شاری مەریوان لەمبارەوە بە هاوڵاتی وت، " کێشەی بەنزین لە شاری مەریوان هەفتەیەک زیاترە هەیە. سەرەتا دەوترا بەهۆی ناردنی بەنزینەوەیە بۆ باشووری کوردستان و عێراق، بەڵام دواتر دەرکەوت بەنزین بە بەنزینخانەکان ناگات و بەشێکیان دایانخستووە". ئەم هاوڵاتییە مەریوانییە وتیشی، "رۆژی دووشەممە زیاتر لە یەک کاتژمێر لە سەرەدا بووم توانیومە 15 لیتر بەنزینم دەست بکەوێت". لە شاری بۆکانیش بە هەمانشێوە سەرەی بەنزین دەبینرێت. هاوڵاتییەکی بۆکانی لەم بارەوە بە هاوڵاتی راگەیاند،"دەنگۆی ئەوە هەیە بەنزین زۆر گران ئەبێت، ئەمە کاریگەری لەسەر ژیانی خەڵک هەیە. هەر ئێستە کاریگەرییەکانی خۆی دەرخستووەو هەموو خەڵک نیگەرانن." لە بەرامبەر دەنگۆی گرانبوونی بەنزین جەواد ئەوجی وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاند، " دەوڵەت لە بەرنامەیدا نییە کە نرخی بەنزین گران بکات و ئەوەی دەوترێت تەنها دەنگۆیە". لە لایەکی ترەوە ئاژانسی "رکنا"ی ئێرانی باسی لەوە کردووە کە بەنزین بە کارت (کۆبۆن) دەدرێت و هەرئۆتۆمبیلێک لە مانگێگدا 30 بۆ 40 لیتر بەنزینی پێ دەدرێت و باسی لەوەش کردووە سەرەی بەنزین بەهۆکاری ئەم رێنماییە نوێیەیە.

سەندیكای رۆژنامەنوسانی ئەڵمانیا رۆژی دووشەممە 14-8-2023  لەبەیاننامەیەكدا هۆشدارییدایە رۆژنامەنووسان كە نە بەهۆی كاری رۆژنامەوانی  نە بەهۆكاری تایبەت سەردانی توركیا نەكەن، ئەو بەیاننامەیەش دوای ئەوەدێت لەمانگی ئابی ئەمساڵدا پەرلەمانتارێكی ئەو وڵاتە بەهۆی پۆستەكانی فەیسبووكی لەتوركیا دەستگیركرا. سەندیكای رۆژنامەنوسانی ئەڵمانیا ئەم لێدوانەی پاش ئەوە بڵاوكردەوە كە دەركەوت گۆكەی ئەكبولوت پەرلەمانتاری پارتی چەپی ئەڵمانیا، لەسەرەتای مانگی هەشتدا بەهۆی پۆستەكانی لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا لەتوركیا دەستگیركرا. سەبارەت بەو پرسە فرانك ئۆبێرال، سەرۆكی سەندیكای رۆژنامەنوسانی ئەڵمانیا رایگەیاند: رووداوەكەی ئەم دواییە جارێكی دیكە نیشانیدا كە خۆسەپێنی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا رەخنەگرانی خۆی وەك دوژمنی چەكداری دەوڵەت دەبینێت و هەركاتێك دەرفەت  رەخسا، گۆشەگیریان دەكات. ئوبێرال وتیشی: بەپێی زانیارییەكانیان، پەرلەمانتار ئەكبولوت دوای فشارێكی زۆر لەلایەن حكومەتی ئەڵمانیاوە ئازادكراوە، ئەگەر تەنانەت پارێزبەندی پەرلەمانیش كەسێك لەدەستبەسەركردن لەتوركیا نەپارێزێت، مەترسی لەسەر رۆژنامەنووسان زۆر زۆرە. سەرۆكی سەندیكای رۆژنامەنوسانی ئەڵمانیا  هۆشداریشی بەڕۆژنامەنووسان دا خۆیان لەچوون بۆتوركیا بپارێزن و وتی: ئەگەر رۆژنامەنووسێك لەهەواڵ و سۆشیال میدیاكانیدا رەخنەی لەتوركیا، سەرۆك ئەردۆغان یان پارتی دەسەڵاتداری ئاكەپە گرتبێت، پێویستە لەتوركیا دووربكەوێتەوە. دەستگیركردنی ئەو پەرلەمانتارە كوردە لەسەر پۆستەكانی فەیسبووكی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیای هێنایە دەنگ و حكومەتی فیدراڵی سەبارەت بەئاستی مەترسی بۆ رۆژنامەنووسان لەتوركیا بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە. لەو بەیاننامەیەی ئەڵمانیادا باس لەوەكراوە كە لەتوركیا گرتن و تۆمەتباركردن و دادگاییكردن و قەدەغەكردنی چوونەدەرەوەی وڵات زیاتر بەدیدەكرێت، بەتایبەتی بەرامبەر رەخنەگران و خەڵكی عەلەوی و بەڕەچەڵەك كورد. هەروەها حكومەتی فیدراڵی ئەڵمانیا راشیدەگەیەنێت هەندێك جار تەنها لایكێك لەسۆشیال میدیا بەسە بۆ تۆمەتباركردن و لەوانەیە تۆمەتی سوكایەتیكردن بەڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا بخرێتە پاڵ ئەو كەسانە. لەسەرەتای ئەم هەفتەیەدا دەركەوت كەپەرلەمانتار گۆكەی ئەكبولوت، لەسێی ئاب كاتێك چووە توركیا بۆ ماوەیەكی كورت دەستبەسەركراوە. ئەكبولوت كە بەڕەچەڵەك كوردو عەلەوییە، دوای ئازادكردنی لەژێر فشاری حكومەتی ئەڵمانیا وتی: لەسەر چوار پۆستی ساڵی 2019ی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەتۆمەتی پروپاگەندەكردن بۆ رێكخراوی تیرۆریستی دەستگیركراوە. ئەكبولوت كە لەساڵی 2017ەوە ئەندامی پەرلەمانی ئەڵمانیایە، لەسۆشیال میدیا زانیاری لەسەر دەستگیركردنی بڵاوكردووەتەوەو دەڵێت «كێشە نییە ئێوە بەبڕیاری گرتن من ناترسێنن.» گۆكەی ئەكبولوت بەبەشێك لەمیدیاكانی راگەیاندووە كاتێك چووەتە توركیا بۆ سەردانی كەسوكارەكەی، لەفڕۆكەخانەی ئەنتاڵیا دەستبەسەركراوە. دەشڵێت تەنانەت دوای ئازادكردنیشی هەڕەشەی كوشتنی زۆری لێكراوە، هەربۆیە سەردانەكەی كورتكردووەتەوەو بۆ هەمیشە توركیای بەجێهێشتووە، بەڵام وەك خۆی دەڵێت ئەو دەستبەسەركردنە ناتوانێت بێدەنگی بكات. ئەو پەرلەمانتارە كۆڵی نەداوەو دەڵێت لەمانگی  10 بڕیارە لەگەڵ وەفدێكی پەرلەمانی سەردانی توركیا بكاتەوە. هەرچەندە ئەو پەرلەمانتارە بەزەحمەت لەتوركیا ئازادكراوەو وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا دەڵێت باڵیۆزخانەی ئەڵمانیا لەئەنقەرەو كونسوڵخانەی ئەنتاڵیاش لەكاتی دەستبەسەركردنەكەدا لەگەڵیا لەپەیوەندیدا بوون. وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا دەشڵێت: حكومەتی فیدراڵی لەئاستێكی بڵنددا كاری كردووە بۆ ئازادكردنی ئەو پەرلەمانتارەو حكومەتی فیدراڵی لەئاستێكی بەرزو شەڕانگێزی و بەشێوەیەكی جۆراوجۆر دەستتێوەردانی كردووە بۆ ئازادكردنی ئەكبولوت. ئەكبوڵوت هاووڵاتییەكی ئەڵمانی لەدایكبووی توركیایە، لەساڵی 2017ەوە ئەندامی پەرلەمانی ئەو وڵاتەیە. ئەڵمانیا گەورەترین رەوەندی كوردی و توركی تێدایە، بەڵام پەیوەندیەكانی بەرلین و ئەنقەرە لەم ساڵانەی دواییدا ئاڵۆزی تێكەوت بەهۆی ئەو رەخنانەی حكومەتی ئەڵمانیا ئاڕاستەی توركیای كرد بەهۆی هەڵمەتی دەستگیركردنی چالاكوانان و نەیارانی دەسەڵاتەوە، بەتایبەت دوای هەوڵی كودەتاكەی ساڵی 2016 كە بەهۆیەوە سەرۆك كۆماری توركیا هەڵمەتێكی گەورەی دەستگیركردنی نەیارانی سیاسی خۆی دەستپێكرد، هاوكات پەیوەندیەكانی ئەو دوو وڵاتە دوای هێرشی توركیا بۆسەر رۆژئاوای كوردستان لەساڵی 2019 جارێكی دیكە ئاڵۆزبووەوە. هۆكاری راستەقینەی دەستگیركردنی ئەكبوڵوت بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كاتێك لە 2019 توركیا هێرشی كردەسەر رۆژئاوای كوردستان، ئەو پەرلەمانتارەی ئەڵمانیا كە بەڕەگەز كوردە لەفەیسبووكی خۆی پۆستێكی كردووەو هەڵمەتەكەی توركیای بەوەحشیگەرانە دژ بەكورد ناوبردووە لەناوخۆو دەرەوەی توركیا. گۆكەی ئەكبوڵوت یەكێكە لەو پەرلەمانتارانەی ئەڵمانیا كە لەڕابردوودا چەند جارێك داوای لەوڵاتەكەی كردووە پارتی كرێكارانی كوردستان لەلیستی تیرۆر دەربكات، هاوكات لەساڵی 2022 دا داوایكردووە رێكخراوی رێگری لەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی لێكۆڵینەوە لەگەڵ توركیا دەستپێبكات بەهۆی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی دژ بەهێزەكانی سوریای دیموكرات و هێزە كوردیەكانی دیكەی رۆژئاوای كوردستان. ئەكبوڵوت باسی لەوەكردبوو بەڵگەی زۆری لەبەردەستدایە كە دەیسەلمێنێت توركیا چەكی كیمیایی دژ بە شەڕڤانانی كورد بەكارهێناوە، تەنانەت دەڵێت:»خۆم چەند شەڕڤانێكم بینیوە كەجەستەیان شوێنەواری چەكی كیمیایی پێوەبووە كاتێك لەگەڵ هێزەكانی توركیا لەشەڕدابوون». هاوكات ئەو پەرلەمانتارە كوردە لەساڵی 2018 داوای هەڵگرتنی گۆشەگیری سەر عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیكراوی پەكەكە دەكات و بۆ ئەو مەبەستەش لەگەڵ چەند رێكخراوێكی نێودەوڵەتی لەوكاتەوە لەشاری ستراسبۆرگی فەڕەنسا هەوڵەكانی دەستپێكردووە.

هاوڵاتی پارتی كرێكارانی كوردستان ( پەكەكە)  لە ٢٧ی سەرماوەرزی ١٩٧٨ بە بەشداری بیست و سێ ئەندامی كۆنگرە دامەزرا، ئەم حزبە سەرەتا بەكاری سیاسی دەستیپێكرد، تا ساڵی ١٩٨٤ خەباتی چەكداری دەستپێکرد.  ئەندامانی ئەم حزبەو سەركردایەتییەكەیان دەستیان بەكارو چالاكی سەربازی كرد، كەسی یەكەمی ئەم حزبە عەبدوڵڵا ئۆجەلانە لەساڵی 1999 ەوە تائەمڕۆ لەزینداندایە. 40  ساڵ لەمەوبەر، لەكاتێكدا ناوی كوردو كوردستان لەتوركیا نەك هەر قەدەغەبوو بەڵكو لەبیركرابوو، بزوتنەوەیەكی كوردی سەریهەڵدا كە بەناوو ناوەڕۆكیش جیاوازبوو لەبزوتنەوەكانی پێشخۆی، ئێستا ئەو بزوتنەوە نوێیە لەسەرتاسەری جیهان ناودارەو هێشتا لەبەربەرەكانی زلهێزێكی جیهان و ئەندامی رێكخراوی ناتۆدایە. لەدوای ٢٨ سەرهەڵدانی كپكراو لەباكووری كوردستان، دیكتاتۆریەتی دەوڵەتی توركیا گەیشتبووە لوتكە، لەو هەلومەرجە سەختەدا پەكەكە، پەیدا دەبێت و دەستدەكات بەنووسینەوەی مێژوویەكی نوێ. بەئامانجی توانەوەی رەوتی شۆڕشگێڕیی لەتوركیا و باكوری كوردستان، لە ١٢ی ئەیلولی ساڵی ١٩٨٠ جەنەراڵە فاشیستەكانی دەوڵەتی توركیا بەسەرۆكایەتی كەنعان ئەڤرەن، كودەتایەكی سەربازییان ئەنجامداو دەستیانگرت بەسەر دەسەڵاتدا، لەڕێگای ئەو كودەتایەوە ١٢ی ئەیلول، رەشبگیرییان دەستپێكرد و زیندانەكانیان پڕكرد لەكەسانی، شۆڕشگێڕو ئازادیخواز، كەزۆربەیان كورد بوون، لەو هەڵمەتە ترسنۆكانەشدا پشكی شێر بەر لایەنگرو كادیرو پێشەنگانی پارتی كرێكارانی كوردستان – پەكەكە، كەوت. جەمیل بایك یەكێك لەدامەزرێنەرانی پارتی كرێكارانی كوردستان – پەكەكە لەبارەی ئەو قۆناغەوە دەڵێت: كاتێك پەكەكە دامەزرا چەند گرووپێكی كورد لەتوركیا هەبوون، بەڵام چەمكی ئەوان میللیگەرایی بوو، ئێمە دەمانویست هەموو جوڵانەوە چەپ و شۆڕشگێڕێیەكان لەژێر چەترێكدا كۆبكەینەوە بۆ ئەوەی ببین بەهێز، بەڵام ئەوان دژی ئێمە دەجوڵانەوە و بەئێمەیان دەوت كوردنین. هەروەها لەبارەی گەڕانەوەیان بۆ نیشتیمان بۆ دەستپێكردنی خەباتی چەكداری گەریلایەتی دەڵێت: كاتێك كە لە ئەنقەرەوە بەرەو وڵات گەڕاونەتەوە، لەوكاتەدا سكرتێری پەدەكەی توركیا بەناوی “سیراج بیلگین” پێیوتین:”نابێت پێ بخەنە كوردستان، ئەگەر بێن قاچتان دەشكێنین.” جەمیل بایك دەیگێڕێتەوە، ئەو گرووپانەی كە لەبیقاع پەروەردەی سەربازیی، ئایدۆلۆژیی، سیاسیی و رێكخستنیان بینیبوو، لەدەرەوە ناردمانەوە بۆ ناو وڵات هەموویان بەسەلامەت گەشتبوون، لەسەر سنوور جێگیربوون، هەندێكیان لەباشووری كوردستان و هەندێكیان لەهەرێمی بۆتان دەستیان بە بانگەشەی سەربازیی كردبوو. ئەو دامەزرێنەرەی پەكەكە باس لەوەشدەكات وێڕای هەموو ئاستەنگییەكان، دواجار لەكۆبوونەوەیەكی تایبەتدا لەچیای لۆلان، بڕیاردەدرێت بەجێبەجێكردنی بڕیاری دەستپێكردنی خەباتی چەكداریی گەریلا، هەروەها بڕیاردرا چالاكی ئەنجامبدرێت و هەموو چالاكییەكان بخرێتە ١٥ی ئابی ١٩٨٤ەوە.   بۆچی ١٥ی ئاب دیاریكرا؟ جەمیل بایك هاوسەرۆكی كۆنسەی بەڕێوەبەری كەجەكە، لەكتێبی “مێژوویەك لەئاگر”دا لەم بارەیەوە دەڵێت: سەرەتا بڕیارماندا كە لە ١٤ی تەمموز، جوڵانەوەی چەكداری گەریلا بەفەرمی رابگەیەنین، مەبەستمان لەو رۆژە وەڵامدانەوەی بەرخۆدانی زیندانی ئامەد بوو، بەپێشەنگایەتی شەهیدان “عاكیف یەڵماز، عەلی چیچەك، كەمال پیر، محەمەد خەیری دورموش”. دەشڵێت: ئەمە كەلتوری پەكەكەیە چونكە تەڤگەری شەهیدانە، وەك چۆن لەتۆڵەی حەقی قەرار بووین بە پارت، لەتۆڵەی ئەو هەڤاڵانەش بڕیارماندا جوڵانەوەی چەكداری گەریلا دروستبكەین، بەڵام بینیمان كە كات زۆر كەمەو پێڕاناگەین لەو رۆژەدا، بۆیە خستمانە ١٥ی ئابەوە. ١٥ی ئابی ساڵی ١٩٨٤، بە فەرماندەیی مەعسوم كۆركماز (هەڤاڵ عەگید) پەكەكە یەكەم چالاكی سەربازی لەدژی سوپای توركیا ئەنجامدا. نوسەری كورد مەحمود نەجمەدین لەبارەی دروستبوونی پەكەكەوە دەڵێت: پەكەكە لەمێژووی دروستبوونییەوە تائێستا بەكۆمەڵێك هەورازو نشێودا گوزەری كردووەو توانیوێتی لێی دەرباز بێت، ئەگەر هۆكارێكی دەربازبوونی لەقەیرانەكان ئەوە بێت، كە حزبێكی مەبدەئی و خاوەن دیسپلینە، ئەوە هۆكارێكی دیكەش بوونی ئاپۆیە. ئەو نوسەرە باس لەوەشدەكات لەتەواوی كۆنگرەو كۆنفراسەكانیدا پەكەكە تووشی كێشەو باڵباڵێن و قەیرانی تەكەتولات بووە و لەكۆتاییشدا بەپلان و بڕیاری ئاپۆ كۆنترۆڵ كراوە، كاتێ مێژووی پەكەكە دەخوێنیتەوە سەرسام دەبی بەو وزە زۆرەی ئۆجەلان لەچارەسەركردنی قەیرانی تەكەتولاتدا، كە چۆن مامەڵەی لەگەڵ ئەو كوتلە جیاوازانەدا كردووە و چۆن كۆنترۆڵی كردوون. مەحمود نەجمەدین ئاماژەی بەوەشكردووە تەنانەت دەوڵەتی توركیا لەكێشەی كورددا ئۆجەلان وەك مەرجەع دەبینێ بۆ نموونە كاتێ زیندانیانی سیاسی ماندەگرن ئۆجەلان دەتوانێ بەپەیامێك ئەو مانگرتنە كۆتایی پێبێنێ، كاتێكیش دەوڵەت داوای ئاشتی دەكات ئۆجەلان وەك مەرجەعێك داوا لەگەریلا دەكات، كە لوولەی چەكەكانیان داگرن. وەختێكیش قسە دێتەسەر مەدەنییەت سەڵاحەدین دەمیرتاش و هەموو ئەندام پەرلەمان و سەركردەكانی حزبەكەی بۆ پرس و را دەچنە ئیمرالی.

کاکەلاو عەبدوڵا لەکاتێکدا کەئێستا مەترسی گروپی ڤاگنەر لەسەر روسیا نەماوە، بەڵام ڤلادمیر پوتن، سەرۆکی وڵاتەکە، هێشتا ترسی دانەمرکاوەتەوەو دەستیکردووە بە بەهێزکردنی پاسەوانی نیشتمانی وڵاتەکەی، ئەو هێزە سەربازیەی بەرپرسە لەپاراستنی دەسەڵاتی وڵات، ئەمەش هاوکاتە لەگەڵ ئەو راپۆرتە جیهانیانەی باس لەوە دەکەن گروپی ڤاگنەر هەزار خێمەی وەک ئامادەکاری لەنزیک سنوری ئۆکرانیا هەڵداوە. کاتێك یەڤگینی پریگۆژین، سەرۆکی گروپی ڤاگنەر لەمانگی حوزەیرانی ئەمساڵ کردەیەکی «یاخیبوونی» دژی روسیا ئەنجامدا، رەوانەی بیلاڕوسیا کراو لەگەڵ خۆی شەڕکەرەکانی ڤاگنەری برد، بەڵام وادیارە گروپەکە دەستیانکردووەتەوە بە خۆئامادەکردنەوە و لەنزیک سنوری ئۆکرانیا بەشێکیان جێگیربوون. بەپێی راپۆرتی میدیا جیهانییەکان، گروپەکە شارێکی خێمەیی دروستکردووە بۆ نزیکەی هەزار شەڕکەر لەفرۆکەخانەی سەربازی زیابرۆڤکا لە بیلاڕوسیا کە تەنها ٢٠ کیلۆمەتر لە سنوری ئۆکرانیاوە دوورە. ئەم هەواڵە سەرەتا لەناوەندی بەرەنگاری نیشتمانی ئۆکرانیاوە بڵاوکرایەوە کە بەپێی ناوەندەکە ئەو کەمپە بۆ «کاروچالاکی تێکدەرانە» بەکاردەهێنرێت لەهەرێمی چێرنهیڤ، کە ناوچەیەکە لەژێر کۆنترۆڵی سوپای ئۆکرانیادایە. پەیمانگەی لێكۆلێنەوەی جەنگ، کە رێکخراوێکی ناحکومی ئەمریکییە، دەڵێت گروپی ڤاگنەر چەندین را‌هێنانی سەربازی لەنزیک شاری برێست لە بیلاڕوسیا ئەنجامداوە. لەسەروبەندی بڵاوبوونەوەی ئەم هەواڵە، ڤلادمیر پوتن، سەرۆکی روسیا، بەنیازە هێزی پاسەوانی نیشتمانی روسیا بەچەکی قورس پڕچەک بکات بەمەبەستی «پتەوکردنی ئاسایشی رژێمەکەی.» بەپێی راپۆرتێکی وەزارەتی بەرگری بەریتانیا، لەهەفتەی رابردوودا سەرۆکی روسیا پرۆژەیاسایەکی واژۆکردووە بۆ زیاتر پڕچەکردنی هێزی پاسەوانی نیشتمانی. وەزارەتی بەرگری بەریتانیا ئاشکرایکردووە کە پڕچەککردنەکە خۆی دەبینێتەوە لەپێدانی چەکی قورسی وەک تۆپهاوێژو هەلیکۆپتەری هێرشکەر.  وەزارەتی بەرگری بەریتانیا لەوبارەیەوە دەڵێت، «ئەم هەنگاوەی [پوتن] بەهێزکردنی سەرچاوەکانی پاسەوانی نیشتمانی روسیایە تا زامنی ئاسایشی رژێمەکەی بکات.» هێزی پاسەوانی نیشتمانی روسیا لە زیاتر لە ٢٠٠ هەزار سەرباز پێکهاتووەو بڕیاری بەهێزکردن و پڕچەککردنیان دوای ئەو هەوڵەی ڤاگنەر دەگەڕێتەوە لەمانگی حوزەیرانی ئەمساڵ کەهەوڵیاندا سەرکردایەتی پوتن لاواز بکەن و بوونە هەڕەشەیەکی مەترسیدارو جددی بۆ سەر دەسەڵاتی سەرۆکی وڵات. هەزارەها چەکدار بەسەرکردایەتی یەڤگینی پریگۆژین لە سنوری ئۆکرانیاوە گەیشتنە سنوری روسیا و بەرەو مۆسکۆی پایتەخت رۆشتن و داوای ئەوەیان دەکرد بەرپرسە سەربازییە باڵاکانی وڵات لاببرێن بەهۆی شکستیان لە جەنگی ئۆکرانیادا. چەندین چاودێرو ناوەندی لێکۆڵینەوەی جیهانی باس لەوە دەکەن کە هەرچەندە هەوڵی «کودەتاکە» زۆری نەخایاندو لەسەرەتای ساتەکانی ئەنجامدانیدا شکستیهێنا، بەڵام بووە هۆی ئەوەی دەسەڵاتی پوتن بە لاواز ببینرێت و گومان دروستبکات لە سەرکردایەتی سەرۆکی وڵاتەکە. لەکاتی پشێویەکەدا، ڤیکتۆر زۆڵۆتۆڤ، سەرکردەی پاسەوانی نیشتمانی روسیاو پاسەوانی پێشووی تایبەتی پوتن رایگەیاند، هێزەکەی بەشێوەیەکی «نایاب» لەبەرامبەر «یاخیبوانی» ڤاگنەردا وەستاوەتەوە بەڵام وەزارەتی بەرگری بەریتانیا لەمدواییانەدا ئاشکرایکرد کە «هیچ بەڵگەیەک نییە» هێزەکەی زۆڵۆتۆڤ کردەی سەربازیی کاریگەری ئەنجامدابێت. بەپێی راپۆرتی میدیا جیهانییەکان، لەئێستادا وادەردەکەوێت کە شەڕکەرانی ڤاگنەر بۆ کارو چالاکی و ئۆپەراسیۆنی هاوبەشی روسیاو بیلاڕوسیا بەکاربهێنرێن بۆ فشار خستنەسەر وڵاتانی ئەوروپا. باسیش لەوە دەکرێت ئەم هەڵمەتە بۆ ئەوەیە کە فشار دروستبکرێت لەسەر وڵاتانی ئەوروپا تا هاوکاری و هەماهەنگییەکانیان بۆ ئۆکرانیا بوەستێنن. لەلایەکی ترەوە، جگە لە ئامادەکاری و پتەوکردنی هێزی پاسەوانی نیشتمانی لەلایەن ڤلادمیر پوتنەوە، چەند مانگێکە زۆرێک راپۆرتی جیهانی باس لەوە دەکەن سەرۆکی روسیا لەوە دەترسێت بکوژرێت. ئالان میندۆزا، دامەزرێنەری رێکخراوی هێنری جاکسن لەبارەی ترسی پوتنەوە دەڵێت، «پێموایە ئەگەر وەک پوتن بۆ ئەو هەموو ساڵە لەدەسەڵاتدا بمێنیتەوە، دۆخی ئاساییت لەژیاندا بێمتمانەیی و گومانی زۆر دەبێت.» «زۆربەی کاتەکان هیچ کەس نازانێت پوتن لەکوێیەو لەکاتی کۆبوونەوەکانیشدا لەگەڵ راوێژکار و سەرکردە باڵاکانی سەربازی لە دوورەوە دادەنیشێت، ئەمەش هەستێک دەردەخات کە کەسانێک هەبن بیانەوێت بیکوژن، ئەمەش هەمیشە لەمێشکی پوتندایە،» میندۆزا وا دەڵێت. هاوکات دەیڤد لویز، شارەزا لەسیاسەتی جیهانی لەزانکۆی ئێکستەری بەریتانیا بە سکای نیوزی بەریتانی راگەیاندووە، کە «رەنگە هەندێک کەس هەبن بیانەوێت بیکوژن، دوای 25 ساڵ لەدەسەڵات، دوژمنێکی زۆرت بۆ دروستدەبێت، بەڵام بەشێکیشی تەنها خەیاڵە.» «پوتن هەمیشە هەسێکی بەهێزی نائارامی هەبووە کە رەنگە لەباکگراوندی خۆیەوە سەریهەڵدابێت کاتێک لەدەزگای سیخوری کەی جی بی سۆڤیەتی جاران بووە یان لە داڕوخانی یەکێتی سۆڤیەتی جارانەوە سەریهەڵدابێت،» لویز وا دەڵێت. پرۆفیسۆرەکەی زانکۆی ئێکستەر دەشڵێت، سەرۆکی روسیا بڕوایوایە کە ئەوە ئەرکی خۆیەتی «هەژمونی رۆژئاوا لەسیاسەتی نێودەوڵەتی تێکبشکینێت و روسیا گەورە بکاتەوە»، بۆیە سەرسوڕهێنەر نییە کە باوەڕی وابێت دەزگا ئاسایشییەکانی رۆژئاوا، دەزگای هەوڵگری ئۆکرانیاو تەنانەت رکابەرەکانی لە روسیاش پیلانی ئەوەیان هەبێت کە دژی ئەو کاربکەن و بیانەوێت بیکوژن. هاوکات مارک گالیۆتی، بەڕێوەبەری رێکخراوی مایاک ئینتێلەجنس، دەڵێت کە رەنگە ئەو ترسەی پوتن لەوەوە سەرچاوەی گرتبێت کە رووخانی یان کوژرانی پوتن «ئەنجامی حەتمی هەموو دەسەڵاتێکی رەها و سیستەمێکی خۆخۆرییە.»  

نیگار عومەر لەسنوری گەرمیاندا تائێستا نزیکەی 3500 یەکە تەواوبوون و رادەستی خاوەنەکانیان کراوەتەوەو نزیکەی 12هەزار یەکەی دیکە لەبواری جێبەجێکردندایەو لەداهاتوشدا مۆڵەت بۆ نزیکەی 10 هەزار یەکەی دیکە دەکرێت هەندێکیان کارەکانیان بەرەو تەواوبون دەچێت، بەڵام بەشداربوانی پرۆژەکان ناڕازین لەیەکەکان و چەندین جار لەبەر جێبەجێنەکردنی کارەکانی کۆمپانیادا گردبونەتەوەو باس لەوە دەکەن کۆمپانیاکان بەگوێرەی گرێبەستەکان کارناکەن. یەک لەو پرۆژانەی کە تەواوبووە پرۆژەی نیشتەجێبوونی لانە ستی-یە کە لەلایەن کۆمپانیای روناکیەوە جێبەجێدەکرێت پێش تەواوکردنی کارەکانی یەکەکانی جێهێشت و بەشداربوان یەکەکانیان وەرگرتوە، بێ تەواوکردنی هەندێ لەخزمەتگوزرایەکانی وەک قوتابخانە و داینگە، رەوزەو ئاوەڕۆ بۆ پرۆژەکە، جگە لەوەش پرۆژەی بان ستی  یەکێکی دیکەیە لەپرۆژە تەواوبوەکان خاوەنی یەکەکان ئاماژە بەوەدەکەن کە کۆمپانیا دیسانەوە بەشێکی خزمەتگوزاریەکانی تەواو نەکردووە. مامۆستایەکی بەشداربوی پرۆژەکان ئاماژە بەوە دەکات کۆمپانیاکان لەبەرژەوەندی خۆیان کاردەکەن نەک هاووڵاتی سنورەکەو بۆ خەڵکی کەمدەرامەت سودی لێ نابینێت. سەباح حوسێن، بەشداربوی پرۆژەی لانە ستی بۆ هاوڵاتی وتی،» ئەو کومپانیایەی کە کاری یەکەکانی بەدەست بوو پێش تەواوکردنی کارەکانی یەکەکانی جێهێشت و رۆشت بەشداربوانی پرۆژەکان بێ رادەستکردنی کلیلی یەکەکان هاتن بۆ ناو خانوەکان، بەبێ ئەوەی بەشێکی خزمەتگوزاریەکان تەواوبکات وەک داینگە و قوتابخانە رەوزە و ئاوەڕۆ، ئەمە سەرەڕای ئەوەی ئەو کارانەی کەکردویەتی بۆ خانوەکان هەموو مەواد و پێداویستی خانوەکان شتی خراپن و کوالیتی باش نیە». وتیشی،» ئێمه سەدا 60ی پارەی یەکەکانمان رادەست کردوە کە پرۆژەکەی ئێمە بەپرۆژەی  نیشتەجێبون لەقەڵەمدەدرێت دەبێ سەدا پەنجای بۆ کۆمپانیا بێ و سەدا پەنجای بۆ حکومەت،  سەرەڕای ئەوەی سەدا 60 پارەمان داوە، کۆمپانیا دیسان داوای پارەمان لێ دەکات لەبەشداربوان و شکاتی لێکردوین لەدادگا، دوو جارمن چووم بۆ دادگا پێیانم وتووم خاوەن کۆمپانیا هەقی لای ئێمە نەماوەو وەبەرهێنانی گەرمیانیش دەڵێ ئەو بڕە پارەی کە ماوە دەبێ بۆ حکومەت بێ نەک کۆمپانیا». ئەوەش دەڵێ،» نەک هەر ئەم پرۆژەیە، پرۆژەکانی دیکەش بەتەنیشتی لانە ستیەوە بان ستی هەیە کەکەسی خۆم وەریگرتوە  دیسان ئەویش گرفتی خزەتگوزاری هەیەو بەشێکی کارەکانی تەواونەکردوە، لایەنی پەیوەندیداری ئێرەش کە سەردان دەکەین دەڵێن ئێمە چاری کۆمپانیامان پێناکرێ «. مامۆستا کاروان بەشداربوی بەهەشتی شار کە بە پرۆژەی مامۆستایان ناسراوە بۆ هاوڵاتی وتی ، «ئەم پرۆژەیە لەساڵی 2018ەوە دەستکراوە بەکارکردن تێیدا بڕیار بوو لەساڵی 2022 تەواوبکرێت بەڵام تائێستا 67 کارەکانی تەواو بووەو بەکۆمەڵێ بیانوو ماوەی تەواوکردنەکەی بۆ درێژکراوەتەوە و بۆ ساڵی 2024  هەرچەندە نائومێد بووین لەو کارەش بەڵام جگە لەوەش دیسان دوای کات زیادکردنیان کردووە بۆ ساڵێکی دیکە کە دەبوایە بۆ ساڵی2022 تەواوبوایە ئێمەش زۆر ناڕازین لەم پرۆژەیە چونکە دەستی دەستیکردنە بەمامۆستا». وتیشی، «لەسەر ئەم کارە هیچ لایەنێکی دیکە بەرگری لەچینی مامۆستا ناکات بۆیە کۆمپانیا بەدڵی خۆی کاردەکات، چەندین جار سەردانی لایەنی پەیوەنیدار کردوە هیچ کەس خۆی بەخاوەنی نازانێت و شێوازی پارەدانیش زیاتر دراوە لەکارکردن، زۆر جار یەکەکان نرخیان زۆرەو بۆ خەڵکی کەم دەرامەت نابێت«. هونەر مەحمود بەڕێوەبەری گشتی وەبەرهێنانی گەرمیان بۆ هاوڵاتی وتی،»نزیکەی 20هەزار یەکە لەدروستکردندایە یان مۆڵەتی بۆ وەگیراوە وە سێ هەزارو 500 یەکەش تەواو بوونەو یەکەکان بۆ بەشێکی زۆری هەموو چین و توێژێک سودی لێوەگرتوە نرخی یەکەکان لە پێنج دەفتەرەوە دەستپێدەکات تا 35دەفتەر ئەمەش بەگوێرەی شوێن و کوالێتی یەکەکان دەکەوێت». ئەوەشی وت،» هەر کۆمپانیایەک کەدێت بۆ داواکردنی زەوی بۆ یەکەی نیشتەجێبون بەگوێرەی یاسای وەبەرهێنان زەوی پێدەدرێت و ئێمەش چاودێری کارەکانیان دەبیت و  پێویستە بەگوێرەی گرێبەستەکەی کارەکانی تەواو بکات و ئەو کۆمپانیایانەی کەکارەکانیان بەباشی نەکردوە ئێمە ئیجرائاتمان لەگەڵیان کردوە، سەبارەت بەگرفتی لانە ستی کێشەکەیان چووەتە دادگاو ئێمەش قسەی خۆمان کردوە لەداگاو داواشمان لەکومپانیا کردوە هەر خزمەتگوزاریەک لەسەر ئەوە جێبەجێ بکات،  سەبارەت بەگرفتی بان ستی بەهەمان شێوە دەبێ کۆمپانیا هەرچ خزمەتگوزاریەکی نەکردبێت جێبەجێ بکات». وتیشی، « هەر کۆمپانیایەک کارەکانی وەک خۆی جێبەجێ نەکات کارەکانی رادەگرین و ئیجرائاتیشمان لەگەڵیان کرد، سەبارەت بەگرفتی پرۆژەی مامۆستایان درێژکردنەوەی ماوەکەی بەگوێرەی ئەوە بوە کە رۆژانی پشوو بەگوێرەی گرێبەستی کارکردن بووە کەڕۆژانی پشوو قەرەبوکراونەتەوە جگە لەوە هیچی دیکە نەبووە «.

شەنای فاتیح لەكاتێكدا خوێندكارانی زانكۆو پەیمانگەكان كێشەی دەرماڵەو دانەمەزراندنیان هەیە بەڵام وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی حكومەتی هەرێم بەردەوامە لەكردنەوەی بەشی نوێ لەزانكۆكان، سەرەڕای ئەوەی زانكۆ ئەهلیەكانیش خەریكە لەژمارەدا پێش زانكۆ حكومیەكان دەكەون. بۆ ساڵی خوێندنی ٢٠٢٣-٢٠٢٤ بۆ یەکەمجار لەسەر ئاستی کوردستان عێراق بەشی (زانستی هەنگ) لەپەیمانگای تەکنیکی بەکرەجۆ سەر بەزانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی دەکرێتەوە ئەویش بەوتەی وەزارەتی خوێندنی باڵا بەئامانجی پەرەپێدان و پێشخستنی پیشەسازی هەنگ لەناوچەکەدا. زانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی لەشەش کۆلێژو هەشت پەیمانگاو ٧١ بەش پێکدێت، بەڵام بۆ ساڵی ٢٠٢٣-٢٠٢٤ ژمارەکە بۆ پێنج کۆلێژو حەوت پەیمانگاو ٦٣ بەش کەمدەبێتەوە بەهۆی کردنەوەی زانکۆی پۆلیتەکنیکی گەرمیان، ١٤ هەزارو ٩٠٥ خوێندکار لەسەرجەم قۆناغەکاندا لەزانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی دەخوێنن. ئیبراهیم مەجید، سەرۆکی بەشی زانستی هەنگ لەپەیمانگای تەکنیکی بەکرەجۆ لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: بەشی زانستی هەنگ بۆ ساڵی ٢٠٢٣-٢٠٢٤ کارا دەبێت و خوێندکار وەردەگرێت و بڕیاردراوە کە ٦٠ خوێندکار وەربگیرێت کە ٤٠یان لەسەر دەوڵەت و ٢٠یشیان بەشێوازی پارالێڵ بن. وتیشی ئەو خوێندکارانەشی لەم بەشەدا وەدەگیرێن مەرجە دەرچووی بەشی زانستی بن و خوێندکارە یەکەمەکانی ئامادەیی کشتوکاڵێش وەردەگیرێن. وتیشی: ئامانج لەکردنەوەی ئەم بەشە بەزانستی کردنی بواری هەنگە کە لەوڵاتاندا پشتی پێدەبەسترێت و بەرهەمی باشی لێبەرهەم دەهێندرێت بەو هیوایەی بتوانرێت کوردستان بگەینە ئەو ئاستە بەبەکارهێنانی زانستە پێشکەوتووەکان لەو بوارەدا. «دەرچووانی ئەم بەشە ناونیشانی رابەری کشتوکاڵی و رابەری زانستی هەنگ و رابەری پەروەردەکردنی هەنگ وەردەگرن، هەروەها دەتوانن هەنگ پەروەردە بکەن و هەنگوین بەرهەمبهێنن لەگەڵ بەرهەمهێنانی شانەو پورەی هەنگ، دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکان و دوژمنانی هەنگ و کۆنترۆڵکردنیان و بەشداریکردن لەدامەزراندنی هەنگەڵان و دروستکردن و چاککردنی پێداویستییەکانی هەنگەوانی» سەرۆکی بەشی زانستی هەنگ لەپەیمانگای تەکنیکی بەکرەجۆ وای وت. بەپێی بەدواداچوونی هاوڵاتی تێچووی کردنەوەی بەشی نوێ لەزانکۆیەکەوە بۆ زانکۆیەکی دیکە دەگۆڕێت بەڵام بەشێوەیەکی گشتی نزیکەی ٥٠ ملیۆن دینار رسوماتی پێویستە، ئەمە لەکاتێکداتە تێچووی کردنەوەی بەشی نوێ لەزانکۆ یایبەتەکاندا زیاترە لەزانکۆ حکومییەکان.  لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا هەشت بەشی نوێ لەزانکۆو پەیمانگاکانی زانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانیدا کراونەتەوە ئەوانیش بەشەکانی (زانستی تاقیگەی پزیشکی و پڕۆژە کشتوکاڵییەکان لەکۆلێژی زانستە پراکتیکییەکانی هەڵەبجە، تەکنەلۆجیای زانیاری لەپەیمانگای تەکنیکی دوکان، پڕۆژە کشتوکاڵییەکان لەپەیمانگای تەکنیکی کەلار، میکانیک و تەندروستی گشتی لەپەیمانگای تەکنیکی سلێمانی، تەکنەلۆجیای زانیاری لەپەیمانگای تەکنیکی هەڵەبجە، زانستی هەنگ لەپەیمانگای تەکنیکی بەکرەجۆ). د.بەختیار شەریف، یاریدەدەری سەرۆکی زانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی بۆ کاروباری خوێندکاران لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: زانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی لەپلانیدایە بەپێی بازاڕی کار بەشی نوێ بکاتەوە تابتوانرێت دەستی کاری ناوخۆیی بەرهەم بهێندرێت، زانکۆمان لەپلانیدایە دبلۆمی تەکنیکی پیشەیی یەک ساڵی بکاتەوە. وتیشی: ئامانج لەم جۆرە خوێندنە و پێدانی ئەم بڕوانامەیە دروستکردنی کادری کارامەو شارەزا لەبوارە جیاجیاکاندا کە بازاڕی کاری کوردستان پێویستی پێیەتی و دروستکردنی دەستی کاری پێویست و کادری ناوەندیە لەبازاڕی کاری کوردستاندا ئەم بڕوانامەیە بەهیچ شێوەیەک بەکارناهێنرێت بۆ تەواوکردنی خوێندنی سەرووتر یان باڵاتر بەڵکو تەنها بۆ فێربوون و شارەزاییە. سەبارەت بەکێشەکانی زانکۆ بەختیار شەریف باسی لەوەشکرد کە گیروگرفتەکانی زانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی خۆی لەکەمی بیناو  هۆڵی خوێندن  تاقیگەی زانستی  و کۆنی کەمپی خوێندن و کەمی بینای تایبەت بە بەشەناوخۆییەکان، کەمی ستافی ئەکادیمی وانە وتنەوە دەبینێتەوە  بە بەراورد بەزۆری ژمارەی خوێندکار لەزانکۆدا. بەپێی ئامارێكی وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی، لەهەرێمی كوردستان 18 زانكۆی حكومی و 18 زانكۆی ئەهلی بوونیان هەیە. توانا نەجەف، بەڕێوەبەری كارگێڕی و دارایی لەوەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: ساڵانە بەشی نوێ لەزانكۆو پەیمانگەكان دەكرێنەوە یاخود دادەخرێن، داخرانەكان بەهۆی ئەوەیە كەخوێندكار یان بازاڕی کاری کەمە. وتیشی: هیچ ئامارێكی وردەمان لانییە سەبارەت بەوەی چەند بەشی نوێ كراونەتەوە لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا یاخود داخراون بەڵام هیچ بەشێك دانەخراوە مەگەر خوێندكاری نەبووبێت وەكو پێویست. سەبارەت بەدەرماڵەش بۆ ساڵی نوێی خوێندن هیچ خوێندكارێكی زانكۆ كێشەی دەرماڵەی نابێت چونكە لەئەنجومەنی وەزیرانەوە رەزامەندی دراوە كە بۆ خوێندنی 2023 -2024 دەرماڵەی خوێندكاران خەرج بكرێت و وەزارەت مانگانە پێویستی بەنزیکەی پێنج ملیار دینار هەیە بۆ دابینکردنی دەرماڵەی خوێندکاران.توانا نەجەف وای وت.

هاوڵاتی پارتی بەنیگەرانییەوە مامەڵە لەگەڵ حكومەتە لەرزۆكەكەی سودانیدا دەكات بەهۆی جێبەجێنەكردنی یاسای بودجەی عێراقەوە، لەكاتێكدا بڕیارە پاكتاوی دارایی لەنێوانیان حكومەتی هەرێم و عێراق ئەنجامبدرێت كە چوارچێوەی هەماهەنگی تەدخولی تێدا كردووە. دوای بڵاوكردنەوەی رێنماییەكانی بودجەی 2023 و 2024 و 2025، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق پاكتاوی دارایی لەنێوانیاندا ئەنجام بدەن. تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق پاش بڵاوكردنەوەی رێنماییەكانی بودجەی عێراق رایگەیاند:» جێبەجێكردنی بودجە لە 1/1/2023 وە دەستپێدەكات و ئەسەری رەجعی هەیەو پێویستە پاكتاوی دارایی ئەنجامبدرێت. لە 4ی نیسانی ئەمساڵدا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و محەمەد شیاع سودانی رێككەوتنێكیان پەیوەست بە دۆسیەی دارایی و نەوت واژۆ كرد كە لەپرۆژەی بودجەدا رەنگبداتەوە، بەڵام رێككەوتنەكە لەیاسای بودجەدا بەدڵی مەسرور بارزانی نەبوو. بەپێی یاسای بودجەی عێراق هەرێم چەندین پابەندی لەسەرە كە تەسلیمكردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەیە لەگەڵ نیوەی سەرجەم داهاتە نانەوتییەكان، هەروەها پێویستە مانگانەو سێ مانگ جارێك و شەش مانگ جارێك وەزارەتی دارایی هەرێم كۆی خەرجییەكانی هەرێم رەوانەی بەغداد بكات تادیوانی چاودێری دارایی حكومەتەكەی سودانی پێداچوونەوەی تێدا بكات و ئەگەر هەر تێبینی یان گرفتێكی تێدا بێت بێ گەڕانەوە بۆ هەرێم بەپێی ئەو بڕەی دیاری دەكەن لەپشكی هەرێم دەبڕدرێت. دوای جێبەجێكردنی سەرجەم پابەندییەكان، حكومەتی عێراق 12.67% پشكی هەرێمی كوردستان رەوانە دەكات دوای دەركردنی خەرجی حاكیمەو سیادی كە مانگانە ترلیۆنێك و 250 ملیار دینار دەكات. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی كە لەئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەلیژنەی دارایی و وزە دەستی كەوتووە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لەئێستادا رۆژانە 55 هەزار بەرمیل نەوت دەداتە عێراق بۆ پاڵاوتن و دەكرێتە بەنزین و گازوایل و نەوتی سپی و رەوانەی موسڵ و كەركوك دەكرێت. هەروەها بڕیارە پاش سەردانی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا بۆ عێراق دۆسیەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم كە لە 25ی ئازاری ئەمساڵ بەبڕیاری دادگای پاریس لەسەر داوای عێراق راگیرا گفتوگۆی لەسەر بكرێتەوە تا رۆژانە هەرێم پابەندییەكانی لەبارەی وزەوە جێبەجێ بكات و ئەوەی بەغداد داوای دەكات هەناردەی نەوت بۆ بەندەری جەیهان دەستپێبكاتەوە. وەفدی حكومەتی هەرێم چەندین جار سەردانی بەغدادیان كردووە تا عێراق پابەند بێت بە یاسای بودجەوە و شایستە داراییەكان بەتەواوی و بێ لێبڕین رەوانەی هەرێم بكات. بەغدا ئامادەی دەربڕیوە پارەی مووچە بدات پاش پابەندییەکانی هەرێم لەكۆبوونەوەی كۆتایی هەردوو حكومەتی هەرێم و عێراق گەیشتە رێككەوتنێك و ئومێد سەباح، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم ئەوەی بڵاوكردەوە كە رۆژی شەممە رێكەوتی 5ی ئابی 2023، وەك وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەربارەی پڕۆژە یاسای نەوت غاز سەردانی شاری بەغدایان كرد،و كۆبوونەوەمان لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكانی حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ سەبارەت بەپڕۆژە یاساكە ئەنجامدا و لە ئەنجامی كۆبوونەوەكە بە هاوبەشی ئەم راگەیەندراوەمان بڵاوكردەوە: لەسەر بنەمای پاكێجی چاكسازییە یاساییەكان كە لەلایەن كارنامەی حكومەتەوە پێشكەشكراون، بەتایبەتی ئەوەی لە تەوەرەی بیست و سێیەمدا باسكراوە سەبارەت بە ئامادەكردنی پڕۆژە یاسای نەوت و گاز و لەسەر بنەمای فەرمانی بەڕێز سەرۆك وەزیران محەمەد شیاع سودانی بۆ خێراكردنی تەواوكردنی ئەم پڕۆژەیە و بەبەشداریكردنی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان لەم پڕۆژە نیشتمانییە ستراتیژییەدا. بەغداد ئامادە نییە سەرجەم پابەندییەکانی یاسای بودجە جێبەجێ بکات كۆبوونەوەكە لە رێكەوتی 5/8/2023 بە ئامادەبوونی هەردوو جێگری سەرۆك وەزیران (وەزیری دەرەوە - وەزیری نەوت) و شاندی هەرێم و پارێزگارانی پارێزگاكانی بەرهەمهێنەری نەوت و راوێژكارانی سەرۆك وەزیران و ستافی وەزارەتی نەوت بەڕێوەچوو لەكۆبوونەوەكەدا باس لە گرنگی و ئامانجەكانی ئەم یاسایە و پێویستی تەواوكردنی بە زووترین كات و بە بەشداری هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرانی نەوت و نوێنەرانی نووسینگەی سەرۆك وەزیران كرا و كەشی كۆبوونەوەكە ئەرێنی بوو و رەنگدانەوەی بەرژەوەندی و پەرۆشی هەموو لایەنەكان بوو بۆ تەواوكردنی پڕۆژەكە چونكە بەشێكە لە پابەندبوونی بەرنامەی وەزارەتی كە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە دەنگی لەسەر دراوە. هەروەها وەك كۆڵەگەیەكی سەرەكی بۆ وەبەرهێنانی سامانی نەوت و گاز لە باشترین كردارە نێودەوڵەتییەكان و بە شێوەیەك كە بەرژەوەندی هەموو گەلی عێراق مسۆگەربكات. لەكۆبوونەوەكەدا گفتوگۆ لەسەر ئەم پێشنیازانەی خوارەوە كرا: 1- پێكهێنانی لیژنەكان بۆ بەدواداچوون لەسەر ئەم بابەتەو رێكخستنی كۆبوونەوەكانی دواتر 2- نووسراوێكی كاركردن لەڕێگەی لیژنەكان پێشكەش دەكرێت لەسەر بنەمای ئەو تێڕوانینەی كە لەلایەن وەزارەت و حكومەتی هەرێمی كوردستان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانەوە پێشكەشكراوە لەبەر ڕۆشنایی ئەو گفتوگۆیانەی كە لەكۆبوونەوەكەدا بەڕێوەچوون و گفتوگۆكانی پێشوو كە لەڕێگەی ئەم لیژنانەوە دیراسەتی لەسەر دەكرێت بۆ ئامادەكردنی پڕۆژەی كۆتایی یاسای نەوت و گاز. داوای سەركەوتن لەخودای گەورە دەكەین بۆ جێبەجێكردنی ئەم ئەركە نیشتمانییە كە خزمەت بە وڵاتە ئازیزەكەمان و هەموو گەلی عێراق دەكات. هاوكات، رۆژی دووشەممە ٧ـی ئابی ٢٠٢٣ ، وەفدێكی باڵای پارتی دیموكراتی  كوردستان لە شاری بەغدا لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگی شیعی كۆبووە‌وە، بەئامادەبوونی بەڕێز محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق. لەو كۆبوونەوەیەدا پارتی نیگەرانی خۆی دەربڕیوە لە نەناردنی پشك و شایستەی دارایی هەرێم و پەیامی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمیان گەیاندووەتە چوار چێوەی هەماهەنگی، لایەنە شیعییەكان لەسەرو هەموویانەوە محەمەد شیاع سودانی بەڵێنی چارەسەركردنی سەرجەم كێشەکانی داوە بەو مەرجەی هەرێم ئەوەی لەیاسای بودجەدا هەیە وەك خۆی جێبەجێی بكات. واتا چوارچێوەی هەماهەنگی ئەوەیان دووپاتكردووەتەوە كە حكومەتی هەرێم پێویستە سەرجەم داهاتە نانەوتییەكان لەسەر  هەژماری بانك لە 31 ی ئاب بخاتەڕوو و 50% بۆ هەرێم دەبێت و ئەوی دیكەی بۆ بەغداد دەبێت. حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ئێستادا ڕۆژانە 55 هەزار بەرمیل نەوت دەداتە عێراق بۆ پاڵاوتن و دەکرێتە بەنزین و گازاوایل و نەوتی سپی و ڕەوانەی موسڵ و کەرکوک دەکرێت ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم مانگەدا ئەوەی دووپاتكردەوە كە داهاتە نانەوتییەكان خراونەتە سەر یەك هەژماری بانكی تا بەغداد لای روون بێت كە داهاتە نانەوتییەكانی هەرێم چەندن. كابینەی حكومەتی عێراق كە محەمەد شیاع سودانی سەرۆكایەتی دەكات، وا دەردەكەوێت مامەڵەیەكی تەندروست لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات، بەڵام لەبنەمادا لەڕێگەی لێدان لە جومگە ئابوورییەكانی هەرێم هەنگاوی جددی ناوە ئەوەش لە رێگەی نەناردنی شایستە داراییەكانی هەرێم و دروستكردنی رێگای شەمەندەفەری بازرگانی لەنێوان عێراق و توركیا تا داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل وشك بكات كە یەكێكە لەسەرچاوە سەرەكییەكانی داهاتی نانەوتی بۆ حكومەتی هەرێم. چوارچێوەی هەماهەنگی بیركردنەوەو مامەڵەكردنی بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان گۆڕاوەو چیدیكە لەڕێگەی میلیشیا شیعەكانی خۆیانەوە كاتوێشاو مووشەك نانێن بەهەرێمەوە، بەڵكو لەڕێگەی یاساو رێنماییەكانی خۆیان كە زۆر بە رێكخستێكی ورد سەرپەرشتی دەكەن كار لەسەر كەمكردنەوەو وشككردنی سەرچاوە داراییەكانی هەرێم دەدەن. عێراق لەئێستادا لەقازانجیدایە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەستپێنەكاتەوەو كۆمپانیا بیانییەكان لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم دووربخاتەوەو كەمترین نەوتی خاو لەهەرێم وەربگرێت و تۆمەتباری بكات بەوەی پابەندی یاسای بودجەی عێراق نەبووە، بەڵام هێشتا سەركردایەتی سیاسی كورد یان بەڕوونی پارتی و یەكێتی دركیان بەو مەترسیە گەورەیە نەكردووە كە دروستبووە بۆ كیان و قەوارەی دارایی هەرێم. هەریەك لە پارتی و یەكێتی بەجیاو دوور لەیەكتر بەردەوام سەردانی بەغداد دەكەن،  هێشتا كێشەكانیان چارەسەر نەكردووە ئەوەش بووەتە گرفتێكی گەورە لەبەردەم پاراستنی قەوارەی سیاسی هەرێمی كوردستاندا، سەرەڕای ئەوەی لایەنەكانی دەرەوەی پارتی و یەكێتی بەردەوام هۆشداری دەدەنە پارتی و یەكێتی كە كێشە سیاسی و ئینكاریە شەخسییەكانیان وەلابنێن لەپێناو بەرژەوەندی خەڵكدا. بافڵ تاڵەبانی، سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەئێستادا ستراتیژی كارەكانی زۆربەی بردووەتە بەغدادو بەردەوام لەگەڵ سەركردە شیعەكان كۆبوونەوە ئەنجام دەدات و ئەوەشی چەند جار دووپاتكردووەتەوە لەپێناو هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان ئامادەن قوربانی بدەن. مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم پەیوەندییەكانی تا رادەیەك لەگەڵ قوباد تاڵەبانی ئاساییكردووەتەوە، بەڵام هێشتا لەگەڵ سەرۆكی یەكێتی خاڵی ناكۆك و دژ بەیەكیان هەیە، سەرەڕای ئەوەی یەكێتی هاوبەشی سەرەكیە لەكابینەی نۆیەمدا. لەدوایین سەردانی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی پارتی بۆ دەباشان و گفتوگۆكانیان لەگەڵ سەرۆكی یەكێتی، تەنها لەسەر ئەوە رێككەوتوون كەهەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامبدرێت، هەرچەندە سەرۆكایەتی هەرێم 25ی شوباتی 2024 دیاری كردووە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان، بەڵام هەموو بۆچوونەكان ئەوەیە كە بەهۆی بەسەرچوونی كۆمسیۆنی باڵای عێراقەوە جارێكی دیكە هەڵبژاردنی پەرلەمان دوادەخرێت بۆ مانگی ئایارو حوزەیران، بەڵام نەگەیشتوونەتە هیچ دەرئەنجامێك بەهۆی باڵا دەستی مەسرور بارزانی لەناو پارتی و حكومەتی هەرێمدا. فۆكەسی ئێستای بەغداد لاوازكردنی پێگەی هەرێمی كوردستانە لەئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیشدا و بڕیارە بەپێی یاسا، فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێم هەڵبوەشێننەوەو چیتر نابێت حكومەتی هەرێم لەئاستی دبلۆماسیدا لەڕێگەی ئەو فەرمانگەیەوە پەیوەندییەكانی رێكبخرێت، بەڵكو دەبێت هەمووی بێتەوە بۆ بەغداد. ئەو هەویرەی بەغداد بەرنامەڕێژی بۆ كردووە ئاو زۆر دەكێشێت و دەرئەنجامەكانی كاریگەری راستەوخۆی لەسەر پێگەو ئابووری هەرێمی كوردستان دەبێت. هەرچەندە لە دەیان ساڵی رابردوو بەتایبەت پاش پێكهێنانی ئەنجومەنی حوكم لەعێراق و پێكهێنانی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان، نەتوانرا مافە سەرەتاییەكانی هەرێمی كوردستان جێگیر بكرێت، سەرەڕای ئەوەی سەركردایەتی كورد رۆڵی سەرەكیان هەبوو لەپێكهێنان و سفرەی ئاشتكردنەوەی سەركردە عێراقییەكان لەشیعەو سوننە، بەڵام ئەوان بێ نمەك دەرچوون بەرامبەر داخوازی و شایستە رەواكانی هەرێمی كوردستان.

هاوڵاتی کێشەکانی نێوان یەکێتی و پارتی لەوەزارەتی پێشمەرگە گەشتوونەتە ئاستێکی «بنبەست» بەجۆرێک هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بیرلەوە دەکاتەوە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتەکە نوێ نەکاتەوە، چوارچێوەی هەماهەنگیش ناکۆکییەکانی یەکێتی و پارتی قۆستووەتەوە و دەیەوێت بودجەی لیوا هاوبەشەکانی پێشمەرگە راستەوخۆ بنێردرێت بۆ حکومەتی ناوەندی. رۆژی 23ی مانگی رابردوو هاوپەیمانی نێودەوڵەتی كۆبوونەوەی دەوری خۆی لەگەڵ وەزارەتی پێشمەرگە ئەنجامداوە، لەو كۆبوونەوەیەدا هاوپەیمانان رایانگەیاندووە، یەکخستنی هێزەکانی پێشمەرگە لەژێر چەتری وەزارەتی پێشمەرگە «بەسستی بەڕێوە دەچێت» ئەمەش بەهۆی «بارودۆخی سیاسی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان»ەوە. جەنەرال ماتیۆ ماركفارلن، فەرماندەی هێزەكانی هاوپەیمانان لەعێراق و سوریا باسی لەوە کردووە، «چاوەڕوانین هەرێمی كوردستان ویستی سیاسی نیشان بدات بۆ جێبەجێكردنی چاكسازییەكان پێش راپۆرتی پێداچوونەوەو هەڵسەنگاندنی ساڵانەی پنتاگۆن» كە لەمانگی ئەیلولی ئەمساڵدا دەكرێت. ماتیۆ ماركفارلن بە روونی بە نێچیرڤان بارزانی، فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەی كوردستانی وتووە، هاوپەیمانان دەیانەوێت لەماوەی یەك مانگدا، پارتی‌ و یەكێتیی كێشەی نێوانیان لەبارەی چاكسازییەكانی وەزارەتی پێشمەرگە چارەسەر بكەن‌، بەتایبەت كە كێشەی ئەو دوو حزبە لەوەزارەتی پێشمەرگە گەیشتووەتە بنبەست و پەیوەندی نێوان تیمی یەكێتی ‌و پارتی لەناو ئەو وەزارەتە پچڕاوە. ناکۆکییەکان بەجۆرێکە کە بەرپرسێکی باڵای وەزارەتی پێشمەرگە لەسەر پشکی یەکێتی بۆ دەنگی ئەمەریکا دەڵێت، «ناکۆکییەکانی نێوان یەکێتی و پارتی لەوەزارەتی پێشمەرگە گەشتوونەتە قۆناغی لێکترازان، ئەوەی دۆخەکەی هێشتووەتەوە تەنیا بڕیارێکی سیاسیە». بەرپرسەکەی یەکێتی، کەناوی نەهاتووە، باس لەوەش دەکات «بەشێکی زۆر لە کۆمپیوتەرەکانی ناو وەزارەت لەلایەن بەرپرسانی پارتی لەوەزارەتی پێشمەرگە هاککراون و لەژێر دەسەڵاتی یەکێتی هێندراونەتە دەرەوە». ئەو بەرپرسە دەشڵێت، «لیستی موچەی مانگی حەوت راکێشراوە، بێ ئەوەی ئیمزای هیچ ئەفسەرێکی یەکێتی لەسەر بێت، بەڵام پێشتر بەهاوبەشی ئەم کارە کراوە، کاک قوباد و کاک مەسرور چەندڕۆژی ڕابردوو کۆبوونەوەیان [لەسەر ئەم کێشانە] کردووە، بەڵام تا ئێستا بێئەنجام بووە». بە دەرفەت وەرگرتن لەو ناكۆكییانەی ناو وەزارەتی پێشمەرگە، بەشێك لەهێزەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی، هەوڵەكانیان چڕكردووەتەوە كە بڕی ئەو هاوكارییەی مانگانە نزیكەی 25 ملیۆن دۆلارە و هاوپەیمانان بۆ مووچەی لیوا هاوبەشەكانی وەزارەتی پێشمەرگە دەینێرێت، بگەرێتەوە بۆ حكومەتی ناوەندی و دواتر لەڕێگەی بەغدادەوە ئەو بڕە هاوكارییەی هاوپەیمانان هاوشێوەی هاوكارییە لۆجستییەكان بدرێت بە وەزارەتی پێشمەرگە، ئەویش دوای وردبینی و رادەستكردنی لیستی مووچەی ئەو هێزانە بە حكومەتی ناوەندی. سەرچاوەیەكی ئاگادار لەوەزارەتی پێشمەرگە بە رۆژنامەی هاوڵاتی وت، «لەساڵی 2016، ئەوكات كە مەسعود بارزانی، سەرۆكی هەرێم و فەرماندەی گشتی هێزەكانی پێشمەرگە بووە، لێكتێگەیشتنێكی لەگەڵ ئەمریكا و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش ئەنجامداوە، كە یاریدەدەری ئەوكاتی وەزیری بەرگری ئەمریكا بۆ كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، و كەریم سەنجاری كە ئەوكات وەزیری پێشمەرگە بووە بەوەكالەت لە شوێنی مستەفای سەید قادر، ئیمزای لەسەر لێكتێگەیشتنەكە كردووە». سەرچاوەكەی وەزارەتی پێشمەرگە ئەوەی روونکردەوە،» ئەوكات هاوكارییە ماددی و لۆجستییەكەی ئەمریكا بۆ پێشمەرگە لەسەر بنەمای رێكخستنەوەی هێزی پێشمەرگە و بەشداری لەجەنگی دژی داعش و هەماهەنگی بووە لەگەڵ سوپای عێراق». ئەو سەرچاوەیە ئەوەشی ئاشکرایکرد کە ماتیۆ ماکفارلن لەسەردانەكەی بۆ هەولێر چانسێكی كەمیداوە بەلێپرسراوانی باڵای هەرێمی كوردستان سەبارەت بە بەردەوامی هاوكارییە داراییەكانی ئەمریكا بۆ پێشمەرگە و هۆشداری ئەوەیداوە «ئەگەری زۆرە ئەمساڵ ئەو لێكتێگەیشتنەی نێوان واشنتۆن و وەزارەتی پێشمەرگە نوێنەكرێتەوە، بە تایبەت كە راوێژكارانی سەربازی پنتاگۆن لە راپۆرتی ساڵانەی خۆیان بۆ كۆنگرێس رونیانكردووەتەوە، سەرەرای پاڵپشتی ماددی و لۆجستی، بەڵام هێزەكانی پێشمەرگە بەرەوپێشچوونی زۆری بەخۆوە نەبینیوە». بەڵام لەدوایین لێدوانیدا بابەکر زێباری، راوێژکاری سەرۆکی هەرێمی کوردستان بۆ کاروباری سەربازی، باس لەوە دەکات هیچ گرفتێک لەوەزارەتی پێشمەرگە بوونی نییە، «هاوپەیمانان بەردەوامن لە پشتگیری و هاوکاریکردنی هێزی پێشمەرگە و بەردەوامیش دەبن، هەندێک دەیانەوێت گرژی دروستبکەن و ئەو باسانە دەوروژێنن». بابەکر زێباری دەشڵێت، بەمنزیکانە کۆبوونەوەی هاوبەش ئەنجامدراوە و «رێککەوتنی ستراتیژی و هەماهەنگی لەنێوان پێشمەرگە و هاوپەیمانان هەیە. پرۆسەی چاکسازی لەوەزارەتی پێشمەرگە بەردەوامە و بەپێی خشتەی دیاریکراویش بەڕێوەدەچێت و هیچ بەربەستێکی لەبەردەمدا نییە». هەرچەندە راوێژکارەکەی سەرۆکی هەرێم نکوڵی لەبوونی ناکۆکی و کێشە دەکات لەوەزارەتی پێشمەرگە، بەڵام هەوڵێ بڕینی بودجەی لیوا هاوبەشەکان لەلایەن بەرپرسانی عێراقییەوە لەکابینەی پێشتریشدا بوونی هەبووە. لە کابینەی رابردوودا ئەم هەوڵە بوونی هەبووە بۆ راگرتنی مووچەی لیوا هابەشەکانی وەزارەتی پێشمەرگە و سەرچاوەکەی هاوڵاتی دەڵێت، مستەفا کازمی، سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق، لەدوایین سەردانیدا بۆ واشنتن ئەو پرسەی لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریکی تاووتوێ کردووە. مستەفا کازمی لە دوایین سەردانیدا لەساڵی 2020 «ئەو پرسەی لەگەڵ ئیدارەی كۆشكی سپی تاوتوێكردووە، و هاوكارییەكانی ئەمریكا بۆ پێشمەرگە لەڕێگەی حكومەتی ناوەندییەوە، لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنە ستراتیژییە كە كازمی لەواشنتۆن ئیمزای كردووە یەكلاكراوەتەوە و پرسەكەش بەنهێنی لەنێوان هەردوولا ماوەتەوە و ئێستا كار بۆ جێبەجێكردنی دەكرێت،» سەرچاوە ئاگادارەکە لە وەزارەتی پێشمەرگە ئەمەی وت. جگە لەمەش، رۆژنامەی هاوڵاتی زانیویەتی، بەشێك لە سەركردەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی لە ڕێگەی ئیدارەی ئەحزابی كۆمیسۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق، پلانیان هەیە بۆ دروستكردنی لەمپەر لەبەردەم پارتی و یەكێتی لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، بە تایبەت لەناوچە جێناكۆكەكان. حاكم شێخ لەتیف، پسپۆری یاسایی دەستوری بە رۆژنامەی هاوڵاتی وت، «لە ساڵی 2015 پەرلەمانی عێراق یاسای رێكخستنی حزبی پەسەند كرد، كە بەیاسای ژمارە 36 ناسراوە، كە یەكەم یاسا بوو كە بۆ رێكخستنی پرۆسەی پێكهێنان و كارپێكردنی حزبەكان لەوڵاتدا داڕێژرا. یاساكە چەند بڕگەیەكی لەخۆگرتبوو، لەوانە پارەدان، بەرنامە و چالاكیی حزبی و بەشداریكردنی لەپرۆسەی سیاسی، كە لەماددەی هەشتی یاساكەش رێگری لەبەشداریكردنی ئەو لایەنانەی كراوە كە باڵی چەكداریان هەیە لەپرۆسەی سیاسیدا». بۆیە لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ ساڵی 2018، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بڕیاریدا بەتۆماركردنی باڵی هێزە چەكدارەكان بۆ بەشداری لەپرۆسەی هەڵبژاردن، ئەمەش بۆ جیاكردنەوەی هێزە چەكدارەكان بوو لە حزبی سیاسی، بۆیە هێزە عێراقییەكان ئەو گرفتەی خۆیان چارەسەر كردووە، و گروپە ملیشیاكانیان لەناو دامەزراوەی حەشدی شەعبی كە سەر بەئەنجوومەنی وەزیرانە رێكخستووەتەوە. حاكم شێخ لەتیف دەشڵێت، ئەگەر لەبەغداد پرسی پێشمەرگە وەك هێزێكی چەكداری حزبی بوروژێنن، پاساوی یاساییان دەبێت بۆ رێگری كردن لەهەردوو حزبی دەسەڵاتداری هەرێم بۆ بەشداری لەپرۆسەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق.

شەنای فاتیح وەزارەتی ئاوەدانکردنەوەو نیشتەجێبوونی حکومەتی هەرێمی کوردستان دروستکردنی زیاتر لە نۆ هەزار یەکەی نیشتەجێبوونی بۆ کرێنشینان و کەمدەرامەتان راگەیاند لەسەنتەری پارێزگاکان و زۆربەی قەزاو ناحییەکان بەقیستی ٢٥ساڵ و هاووڵاتیان دەتوانن  لەڕێگەی فۆڕمێکی ئۆنلاینەوە داواکاری پێشکەش بکەن. رۆژی ٨ی ئابی ٢٠٢٣، دانا عەبدولکەریم، وەزیری ئاوەدانکردنەوەو نیشتەجێکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: پێگەی ئەلیکترۆنی تایبەت بەپێشکەشکردنی فۆرمی یەکەی نیشتەجێبوون بەپێی یاسای ژمارە ١٦ی ساڵی ٢٠١٢ی یاسای نیشتەجێبوونی تایبەت بەیەکەکانی نیشتەجێبوون بۆ خەڵکی کەمدەرامەت لەهەرێمی کوردستان دەرکراوە، کارا دەکرێت، ئەو هاووڵاتییانەی خۆیان بەشایستە دەزانن، دەتوانن فۆرم پڕبکەنەوە. وتیشی: فۆرمەکە بەشێوەیەکی زانستی داڕێژراوەو پاش وەرگرتنی بۆچوون و پێشنیاری کۆمەڵەی کرێنشینانی کوردستان، پێشکەش کردنی داواکاریش تاوەکو رۆژی (یەک)ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ بەردەوام دەبێت، پاشان بەپێی یاسای نیشتەجێبون خاڵبەندی بۆ ئەو کەسانەی داواکاریان پێشکەش کردووە دەکرێت. دواتر لەلای لیژنە تایبەتمەندەکانی وەزارەتەوە پێداچوونەوەی بۆ دەکرێت و ئاراستەی ئەو لیژنانە دەکرێت کە لەچوارچێوەی یەکە کارگێڕییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانە، واتە لەھەر سنورێکی هەر یەکەیەکی کارگێڕی بوو لەو سنورە لیژنەیەک پێکدەهێنرێت بۆ پەسەندکردنی خاڵبەندییەکە، دانا عەبدولکەریم وای وت. یەکەکان ژمارەیان نۆ هەزارو چوار یەکەیەو بەشێکیان دروستکردنیان تەواوبووەو بەقیستی ٢٥ ساڵ و بەبێ پێشەکی دەدرێنە کەمدەرامەتان یەكێك لەمەرجە سەرەكییەكانیش ئەوەیە ئەو كەسەی فۆڕمی بۆ وەرگرتنی یەكەی نیشتەجێبون پڕدەكاتەوە دەبێت تەمەنی لەسەرووی ١٨ ساڵ و خێزاندار بێت. مەریوان مەلا حەسەن، بەڕێوبەری راگەیاندنی وەزارەتی ئاوەدانکردنەوەو نیشتەجێبوون لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: نرخی یەکەکان لەنێوان ٤٥ تا ٥٥ ملیۆن دینارن و بەپێی شوێنەکان دەگۆڕێت، بۆ نموونە: لەهەولێر مەوادو بلۆک و چیمەنتۆ گرانە نرخی یەکەکان گرانترە بەراورد بەشوێنێکی وەک شەقڵاوە یان رانییە کەمەواد لەو شوێنانە هەرزانترە. ئەو هاووڵاتیانەی کە وەک کەمدەرامەتان ئەو یەکە نیشتەجێبونانە لەوەزارەتی ئاوادانکردنەوە و نیشتەجێکردنی حکومەتی هەرێم وەردەگرن، پێویستە مانگانە ١٥٠ تا ١٧٥ هەزار دینار بۆ ماوەی ٢٥ ساڵ بدەنەوە بەحکومەتی هەرێم. لەبارەی یەکێک لەمەرجەکانی وەرگرتنی یەکەکانەوە مەریوان مەلا حەسەن وتی، «ئەگەر هاووڵاتییەک پێشتر سوودمەند بووبێت لەحکومەت مافی وەرگرتنی ئەو یەکانەی نییە، بۆیە پێویستە هاووڵاتیان ڕاستگۆ بن لەپڕکردنەوەی ئەو فۆڕمە ئۆنلاینەدا، چونکە بەدواداچوون بۆ ئەو فۆڕمانە دەکرێت و دەربکەوێت کەسێک بەناڕاستگۆیی زانیارییەکانی پڕکردبێتەوە ناوەکەی دەردەهێندرێت و یەکەکە دەدرێتە کەسێکی شایستە».    

هاوڵاتی ئاژانسی هەواڵی ئەسۆسیەتێدپرێس، رۆژی پێنج شەممە ٣ی ئاب، لە راپۆرتێکدا لە دەمی پێنج بەرپرسی پلەباڵای سەربازی ئەمریکاوە رایگەیاند، ئەمریکا خەریکی تاوتوێکردنی جێگیرکردنی سەربازەکانی خۆیەتی لە سەر کەشتییە بازرگانییەکان لە کاتی پەڕینەوە لە گەرووی هۆرمۆز لە کەنداو. ئەم وتەیەی ئەم بەرپرسە باڵا سەربازیانەی ئەمریکا هاوکاتە لەگەڵ ناردنی هەزاری کۆماندۆ و سەربازی هێزی دەریایی و مەلەوان بۆ کەنداو لە کەشتی هێرشبەری ( یو .ئێس. ئێس باتان ) و کەشتی ( یو. ئێس. ئێس. کارتەر هاڵ). ئەم پێنج بەرپرسە سەربازییە نەیانویستووە ناویان بڵاو بێتەوە، بەڵام جەختیان لەسەر ئەوە کردۆتەوە هێشتا بڕیاری کۆتایی لەم بارەوە نەدراوەو بەرپرسانی سەربازی ئەمریکا لە گفتوگۆ و راوێژدان لەگەڵ هاوپەیامنە عەرەبەکانی ئەمریکا لە کەنداو. ئەو بەرپرسە سەربازییانە باسیان لەوە کردووە، مەلەوان و چەکدارە دەریاییەکان، هەرکات لە لایەن کەشتییە بازرگانییەکانەوە داوایان لێ بکرێت، بەهانای کەشتییەکانەوە ئەچن و ئەمنییەتیان دەپارێزن. بەرپرسێکی سەربازی پرۆسەکەی بە پرۆسەیەکی ئاڵۆز ناوبرد و وتی:"  جێگیر کردنی سەربازە ئەمریکاییەکان لە سەر هەر کەشتییەکی بازرگانی، پێویستە لە لایەن ئەو وڵاتەوە کە ئاڵاکەی لە سەر کەشتییەکەیە ڕێگە پێدراو بێت و هەروەها ئەو وڵاتەی کە بەناویەوە تۆمار کراوە". ئەم بەرپرسە کە ناوی نەهاتووە ئەڵێت :" تا ئێستە وا نەبوە کە سەربازەکان لە سەر کەشتییەکان جێگیر بن و رەنگە پێویستی بە کات بێت". پێش نیوەڕۆی رۆژی پێنج شەممە، براد کۆپەر، فەرماندەی فەرماندەی یەکەی پێنجەمی هێزی دەریایی جێگیرکراو لە بەحرین لەگەڵ رێبەرانی شەش وڵاتی ئەندامی ئەنجومەنی هاوکاری کەنداو، واتە بەحرەین، کوێت، عوممان، قەتەر، سعوودیە و ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی کۆبۆوە. هەرچەن لە راگەیاندنی کۆتایی ئەم دانیشتنەدا ئاماژە بەو بابەتە نەکراوە کە رۆژنامەی ئەسۆشەیتێدپرێس باسی ئەکات، بەڵام لەو راگەیاندنەدا باس لەوە کراوە کە "کۆپەر" لەگەڵ بەرپرسانی باڵای ئەم وڵاتانە دەربارەی بەهێزکردنی هاوکارییەکانیان و کارکردن لەگەڵ هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان و ناوچەییەکان، ڕاو بۆچوونیان گۆڕیوەتەوە. ئەگەر بێتوو ئەم پرۆسەیە جێبەجێ بکرێت و هێزە سەربازییەکانی ئەمریکا لە سەر کەشتییە نەوتهەڵگرەکان جێگیر بکرێن، ئەمە دەبێت بە هۆی ئەوەی ئەمریکا بەرپرسایەتییەکی زۆر بکەوێتە سەرشانی بە مەبەستی پاراستنی ئەمنییەتی کەشتییە بارهەڵگرەکان و لە هەمانکاتدا رێگرییە لە هەنگاوەکانی ئێران و رووسیا و چین لەم ناوچە دەریاییە. ئەمریکا تەنانەت لە جەنگی ناسراو بە جەنگی نەوت هەلگرەکان، ساڵی ١٩٨٨ لەگەڵ کۆماری ئیسلامی، هێزە سەربازییەکانی خۆی بەم شێوەیە لەسەر کەشتییە بارهەڵگر و نەوتهەڵگرەکان جێگیر نەکردبوو. لە سەردەمی جەنگی عێراق- ئێران، لە ساڵی ١٩٨٥-١٩٨٨ بە مەبەستی بەرگرتن بە بازرگانیکردن و فرۆشتنی نەوت، هەرکام لە وڵاتانی ئێران و عێراق هێرشیان دەکردە سەر کەشتییە نەوتهەڵگرەکانی یەکتر و ئەمریکا بە مەبەستی پاراستنی بازرگانی لە کەنداو. دوو پاپۆڕی گەورەی " یو.ئێس. ئێس . باتان" و " یو. ئێس. ئێس. کارتەرهاڵ" رۆژی ١٠ی تەمووز بە مەبەستی پاراستنی ئەمنیەتی بازرگانی ئازاد لە گەرووی هۆرمۆز لە بەرامبەر هەڕەشەکانی ئێران کە هەڕەشەی تێکدان و وەستاندنی بازرگانی ئازاد ئەکات لەم رێگا بازرگانییە نێردراونەتە ناوچەکە. "یو. ئێس. ئێس. باتان" هەفتەی رابردوو لە گەرووی گیبرالتار ( جبل الطارق)ەوە گوزەری کرد بەرەو کەنداو. ئەمریکا لە مانگی رابردوودا بە مەبەستی وەستانەوە بەرامبەر بە هەڕەشەکانی ئێران، فڕۆکەی جەنگی (ئەی-١٠)، ( تاندرلێبت -٢)، ( ئێف-١٦) و ( ئێف- ٣٥) و هەروەها پاپۆڕشکێنی (یو.اس.اس. تۆماس هادنەر) ناردۆتە کەنداو.   چەند رۆژ لەوە پێش و رۆژی چوارشەممە ٢ی ئاب، سوپای پاسداران نمایشێکی سەربازی لە کەنداوی فارس و لە سێ دوورگەی ( تونبی گەورە، تونبی بچووک، ئەبوومووسا) بەڕێوەبرد ناوی نابوو " نمایشی هێز و ئامادەیی بۆ بەرگری لە ئەمنیەتی کەنداو و سێ دوورگەکە" حسێن سەلامی فەرماندەی سپای پاسداران دەربارەی ئەم نمایشە سەربازییە وتی :" هیچ پێویستێکمان بە ئەمریکا و هاوپەیمانە ئەورووپییەکانی ئەوان نییە لە ناوچەکە". هەڵبژاردنی ئەو سێ دوورگەیە (ئەبوومووسا، تونبی گەورە و تونبی بچووک) بۆ نمایشی سەربازی لەگەڵ ئەوەی پەرچەکردارە بە بوونی هێزە سەربازییەکانی ئەمریکا لە ناوچەکە، هاوکات وەڵامدانەوەیە بە دانیشتنی ٦ وڵاتی کەنداو و رووسیا  دەربارەی خاوەندارێتی ئەم سێ دوورگەیە کە رۆژی ١١ی تەمووز لە مۆسکۆ بەڕێوەچوو و ناڕەزایەتی گەورەی ژمارەیەکی زۆر لە بەرپرسانی ئێرانی لێکەوتەوە. ئیمارات  خۆی بە خاوەنی ئەو ٣ دوورگەیە ئەزانێت و ئێران هەموو گفتگوگۆ دەربارەی خاوەندارێتی ئەو ٣ دوورگەیە رەت ئەکاتەوە.

هاوڵاتی زیاتر لە 10 مانگ بەسەر ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا ئەمینیدا تێدەپەڕێت و تائێستاش مەرگی بریندارەكانی خۆپیشاندانەكان و كەسوكاری كوژراوان و خۆكوشتنی دەستگیركراوان چیرۆكی پڕژانی ئەو سەرهەڵدانەن و لەنوێترین حاڵەتیشدا گەنجێكی ئەشكەنجەدراو دوای ئازادكردنی خۆی كوشتووە. كۆماری ئیسلامی ئێران ترسشی لێ نیشتووە لەزیادبوونی ناڕەزاییەتییەكان بەتایبەت لەساڵیادی ژینا ئەمینیدا خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی گەورە دروست ببێت، بۆیە لەئێستاوە فشارەكانی بەتایبەت لەشارەكانی رۆژهەڵات توندتر كردووەتەوە لەڕێگەی دەستگیركردن و ئەشكەنجەدانیانەوەو ترساندنی كەسوكارەكانیان. چیرۆكی مەلیحە، ئەو دایكەی دوای كوژرانی رۆڵەكەی لەشاری سەقز جەڵتە لێیداو باری قورسی خەمی مەرگی كوڕەكەی وای كرد دوای حەوت مانگ بێهوشبوون لەنەخۆشخانە گیانی لەدەستبدات و ئەوەش بەشێكن لەچیرۆكە ئازاربەخشەكانی ئازادی لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران. گرتن و دەستبەسەركردنی كەسوكاری شەهیدانی ناڕەزایەتییەكان و گیانلەدەستانی ژمارەیەك لەبریندارەكانی رابردوو بووەتە هۆی تۆماركردنی زنجیرەیەك چیرۆك كە هەمووی ئاماژەیە بۆ قوڵبوونەوەی ناڕەزایەتییەكان. تراژیدی خۆكوشتنی ئەو كەسانەی لەزیندانەكان ئازاد دەكرێن بەچیرۆكی مەرگی گەنجێكی رۆژهەڵات دووبارە بووەوە، چونكە لەدوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانەوە چەند گەنجێك هەوڵی خۆكوشتنیان داوە و لەزۆربەی حاڵەتەكاندا ئەو گەنجانە گیانیان لەدەستداوە.   ئەو دایكەی بەرگەی ژانی مەرگی كوڕەكەی نەگرت گیانلەدەستدانی دایكی یەكێك لەكوژراوانی رۆژهەڵاتی كوردستان دوای حەوت مانگ لەبێهۆشبوون چیرۆكێكی دڵتەزێنی دایكێكی جەرگ سوتای رۆژهەڵاتی كوردستانە كە دوای مەرگی رۆڵەكەی جەڵتە لێیدابو.و مەلیحە حەسەنژاد، دایكی محەمەد حسێنی، گەنجێكی شاری سەقزە كە لەكاتی ناڕەزایەتییەكانی ئەو شارەدا تەرمەكەی لەناو ئۆتۆمبێلێكدا لەنزیك ناوچەی قەوخ دۆزرایەوە ئەو دایكە تەنها ماوەیەكی كورت لەدۆزینەوەی تەرمی كوڕەكەی بەئەشكەنجەكراوەی، تووشی جەڵتەی مێشك بوو و رەوانەی نەخۆشخانەیەك لەتاران كرا و پاش حەوت مانگ بێهۆشبوون دواجار گیانی لەدەستدا. تەرمی مەلیحە بە رێوڕەسمێكی جەماوەریی رەوانەی شاری سەقز كرایەوە و لەتەنیشت گۆڕی كوڕەكەی بەخاكسپێردرا و چیرۆكی مەرگی ئەو دایكەو كوژرانی رۆڵەكەی بەئەشكەنجە ئازارێكە لەهەوڵدان بۆ ئازادیی لە رۆژهەڵاتی كوردستان. محەمەد حسێنی لە 20 تشرینی یەكەمی ساڵی رابردوو دوای 24 كاتژمێر لە بێسەروشوێنبوونی تەرمەكەی لەدەرەوەی شاری سەقز دۆزرایەوە و پزیشكی دادی سەر بەدامودەزگای فەرمی كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندبوو كە ئەو گەنجە بەهۆی ژەهراویبوونەوە گیانی لەدەستداوە بەڵام دواتر رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ئاشكرایان كرد كەئەو گەنجە ئەشكەنجە دراوەو چەندجارێكیش بەئۆتۆمبێل بەسەریدا رۆیشتون و ئەوەش هۆكاری مەرگی محەمەد بووە كە لە ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا لەشاری سەقز دەستگیركرابوو.   كوژران لەپێناو ئازادی خۆكوشتن بۆ رزگاربوون لە فشارەكان بریندارێكی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵات و ئێران دوای هەشت مانگ گیانی لەدەستداو گەنجێكیش كە پێشتر دەستگیركرابوو بەخۆهەڵواسین كۆتایی بەژیانی خۆی هێنا. یەكێك لەبریندارەكانی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا ئەمینی، بەهۆی سەختی برینەكەی دوای هەشت مانگ و شەش رۆژ گیانی لەدەستدا. ئەبولفەزل ئەمیرعەتایی تەمەن 16 ساڵ كە لەناڕەزایەتییەكانی شاری (رەی) سەر بەتاران گوللـە بەر سەری كەوتبوو دوای زیاتر لە هەشت مانگ بەهۆی سەختی برینەكەی هەینی رابردوو گیانی لەدەستدا. پێشتر دایكی ئەبولفەزل ڤیدیۆیی كوڕەكەی بڵاوكردبووەوە كە تەنها دەیتوانی پەنجەكانی و پێڵوی چاوەكانی بجوڵێنێت و ئەوەش ببوە هۆی دڵخۆشیی و گەڕانەوەی هیوا بۆ دایكی بەڵام مەرگی ئەو لاوە خەون و هیواكانی دایكی لەگەڵ خۆی برد. هەر لەماوەی رابردوودا و لەدرێژەی چیرۆكە بێ كۆتاییەكانی ئازارەكانی ئازادی لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران گەنجێكی تەمەن 18ساڵ دوای سێ مانگ زیندان و ئەشكەنجە لەگەڵ ئازادبوونی خۆی هەڵواسی و گیانی لەدەستدا. ئیحسان جەواهیری، خەڵكی گوندێكی سەر بەشاری كامیاران لە رۆژهەڵاتی كوردستان بوو كە بەبیانوی بەشداریی لە ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا لەلایەن هێزە ئەمنییەكانی كۆماری ئیسلامی دەستگیركراو بەپێی زانیارییەكانی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ئەو گەنجە ماوەی زیاتر لەسێ مانگ ئەشكەنجە دراوەو دوای ئازادكردنی لە رۆژی هەینی (21/7/2023) بە خۆهەڵواسین كۆتایی بەژیانی خۆی هێناوە. پێشتر سەرچاوەكانی مافی مرۆڤ و تەنانەت تەلەفیزیۆنی سی ئێن ئێن كۆمەڵێك بەڵگەی ئەشكەنجەی دڕندانەو دەسترێژییان بۆ سەر دەستگیركراوانی ناڕەزایەتییەكان بڵاوكردبووەوە و ئاماژەیان بەوە كردبوو بەشێك لەقوربانیانی ئەو ئەشكەنجانە لەژێر فشاری دەروونیدا پەنایان بۆ خۆكوشتن بردووە و ژمارەیەكیان گیانیان لەدەستداوە.   ترس لەشۆڕشی ژینا مستەفا رۆستەمی، سەرۆكی ناوەندنی نوێنەرایەتیی عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران، رایگەیاندووە؛ بەپێی پێشبنییەكانی ئەو ناوەندە ئەمنیی و هەواڵگرییەكانی وڵاتەكە، ئەگەر لەیەكەم ساڵیادی مەرگی ژینا ئەمینیدا خۆپیشاندانەكان دووبارە نەبنەوە لایەنگرانی دروشمی « ژن، ژیان، ئازادی» بەتەواوەتی شكست دەهێنن. بەوتەی ئەو دوژمنانی كۆماری ئیسلامی هەوڵدەدەن لەیادی مەرگی ژینادا خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان لەزانكۆكانەوە دەستپێبكەنەوە. رۆستمەمی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی بەكاری ئاژاوەگێڕانەو تێكدەرانە دژی كۆماری ئیسلامی ناوهێناوە و جەختی كردووەتەوە كە ئەگەر ناڕەزایەتییەكان لەیەكەم ساڵیادی مەرگی ژیناو سەرهەڵدانەكانی دوای مەرگی ئەو كچە دەستپێنەكەنەوە چیتر ناتوانن ناڕەزایەتیی دەربڕن چونكە لایەنگرانی ئەو خۆپیشاندانانە بەتەواوەتی شكست دەهێنن. لێدوانی ئەو بەرپرسەی كۆماری ئیسلامی لەكاتێكدایە نزیكەی دوو مانگی ماوە بۆ یەكەم ساڵیادی مەرگی ژینا ئەمینی كەدوای دەستبەسەركردنی بەبیانوی نەگونجاوبوونی باڵاپۆشیەكەی لە تارانی پایتەخت و دوای سێ رۆژ بێهۆشبون لە 16ی ئەیلولی ساڵی 2022 لەنەخۆشخانە گیانی لەدەستداو ئەوەش ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندانی لە رۆژهەڵاتی كوردستان و سەرتاسەری ئێرانی لێكەوەتەوەو لەزۆربەی وڵاتانی جیهانیش بۆ پشتیوانیی لەو ناڕەزایەتییانە گردبوونەوەو خۆپیشاندان بەڕێوەچوو. لەماوەی رابردوودا بەهۆی ترس لەسەرهەڵدانەوەی ناڕەزایەتییەكان دەیان گەنج و لاوی شارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان دەستگیركراون كەئاماژەی ترسە لەبریسكەی دەستپێكردنەوەی خۆپیشاندانی فراوان لەو بەشەی كوردستان و شارەكانی ئێران.