چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

هاوڵاتی  دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران بەبیانوی پاراستنی رێوشوێنە ئیسلامییەكان یاساكانی تایبەت بەسەرپۆش و باڵاپۆش توند دەكاتەوە لەكاتێكدا لابردنی سەرپۆش لەئێران و رۆژهەڵات بووەتە ئامرازێك بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵات. زۆربەی بیرمەندو سیاسەتمەدارانی كۆماری ئیسلامی پێیان وایە كێشەی سەرەكیی ئێستای ئێران بژێویەو لەبەرامبەردا نەیارانی كۆماری ئیسلامی پێیانوایە سەرپۆش بووەتە هێمایەك بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵات كە دەتوانێت هەرەسیان پێ بهێنێت. یاساكانی باڵاپۆشبون لەئێران توندتر بووەتەوە و سەرۆك كۆماری پێشووترو سەرۆكی ریفۆرمخوانی وڵاتەكەش دەڵێت ناتوانرێت سەرپۆش بە سەركوت بسەپێنرێت، چونكە جیاوازیی لەنێوان شەرەف (پاكیی) و سەرپۆشدا هەیەو لەهیچ دەقێكی سەرەكیی قورئان پێداگریی لەسەپاندنی سەرپۆشدا نەكراوە. لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی دیاردەی لابردنی سەرپۆش لەئێران و رۆژهەڵات بووەتە رەمزێك بۆ بەرەنگاربونەوەو شارەزایانی كۆمەڵایەتی و ژمارەیەك لەبەرپرسە باڵاكانی كۆماری ئیسلامی دانیان بەوەدا ناوە ئەو دیاردەیە هێندەی بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتییە دژی دەسەڵاتی سیاسییە بەئامانجی لادان یان رەتكرنەوەی بیروباوەڕێكی ئاینیی نییە. كۆماری ئیسلامی ئێران بەبەردەوامی هەوڵیداوە ئاستی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و وڵاتەكە بەپرسی سەرپۆشەوە گرێبداتەوە لەكاتێكدا خۆپیشاندەران و ناڕەزاییەكانی سەرشەقام بەتایبەت كچان و ژنان لەشێوەی هەڵكردنی هێمایەك بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتییەكان دژی دەسەڵات سەرپۆشەكانیان لادەبردو لەسەر دەست دەیانشەكاندەوەو لەهەندێك حاڵەتیشدا ئەو سەرپۆشانە دەسووتێنرا چونكە دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی لەماوەی زیاتر لە 43 ساڵی دەسەڵاتی خۆیدا ئەو سەرپۆشەی وەك هۆكارێكی سەرەكی بۆ سەركوتی ژنان و كۆمەڵگە بەكارهێناوە. نۆ مانگ بەسەر مەرگی ژینا ئەمینی و خۆپیشاندانە بەرفراوانەكانی رۆژهەڵات و ئێراندا تێدەپەڕێت ناڕەزایەتییەكان دژی كۆماری ئیسلامی بەشێوەو شێوازی دیكە بەردەوامەو یەكێك لەو شێوازانە، لابردنی سەرپۆشە بۆیە دەسەڵات هەوڵی سەپاندنی سزای توند دەدات بۆ رێگریی لەلابردنی سەرپۆش. سەرپۆش زۆر كات لەمێژوی دەسەڵاتدارانی ئێراندا وەك ئامرازێك بۆ سەركوت بەكارهێنراوە لەساڵی 1935 بەفەرمانی رەزا پەهلەوی پاشای ئەوكاتی ئێران پۆشینی سەرپۆش و پەچە، عەبا لەژنان قەدەغە كراو ئەوەش ناڕەزایەتیی زۆری لێكەوتەوەو دواتریش لەساڵی 1979و لەگەڵ بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە ئەمجارە سەرپۆش كرا بەئەركێكی ناچاریی و زۆرەملێ. دەوترێت سەرپۆش داویین چەكی سەركوتی كۆماری ئیسلامییە كەئێستا ناتوانێت بەتەواوەتی كۆنتڕۆڵی بكات بۆیە بەبیانوی پاراستنی ئیسلام و شەرەف (عیفاف) دەیەوێت ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆی وڵاتەكەی كە لەئەنجامی گەندەڵیی دەسەڵات و قەیرانی دارایی و هەژاریی سەریهەڵداوە سەركوت بكات.   سەرپۆش و دیواری بەرلین رۆژی 18ی ئەم مانگە پەرلەمانی ئێران گەڵاڵەی پشتیوانیی لەكەلتورو باڵاپۆشبون (حیجاب)ی بڵاوكردەوە كەپێشتر لەلایەن دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی دوای پێداچونەوە رادەستی حكومەت كرابوو ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران بەدەستكاریی لەناوو ناوەرۆكدا ئەو گەڵاڵەیەی رەوانەی پەرلەمان كرد، بەڵام ئەو پێشنیارە لەلایەن توندڕەوەكانی كۆماری ئیسلامی و هاوكات نەیارانی سەپاندنی سەرپۆش  رەتكرایەوە. شارەزایانی كۆمەڵایەتیی و سیاسیی پێیانوایە پاشەكشێی كۆماری ئیسلامی لەپرسی سەرپۆش كۆتایی بەو دەسەڵاتە دەهێنێت، بۆیە كۆماری ئیسلامی پەنا بۆ هەموو شێوازەكانی سەپاندنی سەرپۆش دەهێنێت و رەنگە كەمترین پاشەكشێ لەو پرسەدا بكات كەچارەنووسی خۆی و نەیارانی پێوە گرێدراوەتەوە. سەرپۆش لەوتەدا، وەك دیواری بەرلین وەسف دەكرێت كە رووخانی ئەو دیوارە دەبێتە كۆتایی سیستمێكی سیاسیی بەڵام لەبەرامبەردا ژمارەیەك لەبەرپرسانی باڵی ریفۆرمخواز دەڵێن رێگەدان بەلابردنی سەرپۆش نابێتە هۆی رووخانی كۆماری ئیسلامی وەك ئەوەی بە رووخانی دیواری بەرلین لەئەڵمانیا كۆتایی بەدەسەڵاتی سۆڤیەت و جەنگی سارد هێنرا. ئەحمەد بەخشایشی، یەكێك لەكەسایەتییە سیاسییەكانی سەر بەباڵی توندڕەوەی كۆماری ئیسلامی پێچەوانەی دەسەڵاتی وڵاتەكەی رایگەیاندووە؛ سەرپۆش تەنها یەكێكە لەناسنامەكانی كۆماری ئیسلامی، بۆیە بەنەمانی ئەو ناسنامەیە كۆی هێماو ناسنامەكانی دەسەڵات هەرەس ناهێنێت و ئەگەر بڕیاربێت كۆماری ئیسلامی بەلابردنی سەرپۆش بڕووخێت ئەوە دیارە كۆڵەكەكانی ئەو دەسەڵاتە لەشوێنی دیكەوە لاوازو سست بووە. بەبڕوای بەخشایشی دۆخی بژێوی دانیشتوان و كەلێنی نێوان دەسەڵات و خەڵك دەتوانێت هۆكار بێت بۆ رووخانی كۆماری ئیسلامی و ئەگەر كێشەی بژێویی خەڵك چارەسەر نەكرێت، ئەوا مەترسیی كۆتایی هێنان بەدەسەڵاتی ئێستا نزیك دەبێتەوە. ئەو وتوویەتی: كۆماری ئیسلامی بۆ رازیكردنی لایەنگرانی دەبێت پێداگریی بۆ چارەسەری پرسی سەرپۆش و باڵاپۆش لەوڵاتەكەیدا بكات بەڵام بەزیادەڕەویی و توندڕەوەیی لەسەپاندنی سەرپۆش كاردانەوەی نەیارانی بەرامبەر توندتر دەبێت و هەردوولا هەڵە دەكەن. محەمەد دێهقان، راوێژكاری یاسایی سەرۆك كۆماری ئێران لەدوایین وتاریدا رایگەیاند؛ ئەگەر بڕیاربێت سەپاندنی سەرپۆش لەوڵاتەكەدا نەمێنێت بێگومان كۆماری ئیسلامی هەرەس دەهێنێت و دواتر مەی خواردن و رووتبوونەوەی ئاشكرا لەشەقامەكان روودەدات و تەنها بەلابردنی سەرپۆش كۆتایی بەو پرسە نایەت، بەڵام مەترسیی گەورەتر بۆ دەسەڵات چارەسەر نەكردنی كێشەی بژێویی خەڵكە. ژن و پیاو گیرۆدەی یاساكانی كۆماری ئیسلامی ئێرانن ئەگەرچی تائێستا وا پیشان دراوە كەتەنها ژنان گیرۆدەی یاساكانی باڵاپۆشن لەكۆماری ئیسلامی بەڵام دەسەڵاتی ئەو وڵاتە پۆشینی كۆمەڵێك جلوبەرگی لەپیاوان قەدەغە كردووەو لەدوایین هەوڵیشدا ناوەندی فەرمان بەچاكەو دووریی لەخراپەی كۆماری ئیسلامی لەمانگی ئازاردا رایگەیاند؛ پۆشینی كراسی قۆڵ كورت و بۆینباخ لەدامودەزگا فەرمییەكاندا قەدەغەیەو نابێت پیاوان بەو جۆرە جلوبەرگانەوە لەدامودەزگاكانی حكومەتدا دەركەون و كاربكەن. كۆماری ئیسلامی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی نەیارانی خۆی بەتایبەت ئەوانەی وەك هێمایەكی ناڕەزایەتیی پابەندنی یاساكانی تایبەت بەباڵاپۆشبوون نابن خۆی لەهیچ رێوشوێنێك نەبواردووەو كامێراكانی پۆلیسی هاتوچۆشی خستووەتە خزمەتی دیارییكردن و ئاشكراكردنی ناسنامەی ئەو كەسانە، بەڵام سەرەڕای ئەوانەش بەرپرسانی باڵای دەسەڵات دانیان بەوەدا ناوە لابردنی سەرپۆش بەراورد بەڕابردوو 20 هێندە زیادی كردووەو كۆنتڕۆڵكردنی ئاستەمە. بەگشتی یاسای تایبەت بەباڵاپۆش بوون (حیجاب) لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە هێندەی بۆ سنورداركردن و توندكردنی رێوشوێنەكانی كۆنتڕۆڵكردنی كۆمەڵگە بەكاردەهێنرێت بۆ پاراستنی بنەماكانی ئیسلام نییەو هەندێك لەزانایانی ئاینی لەئێران جەخت لەوە دەكەنەوە دین و بیروباوەڕ پەیوەندیی بەتاكەكانەوە هەیە نەوەك دەسەڵاتی سیاسیی.

عەممار عەزیز لەدوای رزگاركردنی شەنگال لەژێر دەستی داعش تائێستا  تەنها لەسەدا 35ی ئاوارەكانی شەنگال و دەوروبەری گەڕاونەتەوەو هێشتا بەشی هەرە زۆری ئاوارەكان نەگەڕاونەتەوە. بەرپرسانی عێراق دەڵێن دەبێت بەزووترین كات ئاوارەكان بگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان و مەلەفی ئاوارەكان بەیەكجاری دابخرێت، لەبەرامبەریشدا بەرپرسانی هەرێم دەڵێن» بەزۆر نایانگەڕێنینەوە». سێڤی حەمو، كچێكی ئێزیدی تەمەن 27 ساڵ نزیكەی نۆ ساڵە لەكەمپی باجید كەنداڵا لەگەڵ خێزانەكەی دەژی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت « هیچ ئاوارەیەك حەزناكات هەر لەكوردستان بمێنێتەوە و هەر چاوەڕێی گەڕانەوەیە، وامان دانابوو چەند مانگێگ لەكوردستان بین و دواتر دەگەڕێنەوە، بەڵام هەموو شتێك پێچەوانەوە دەرچوو، لەچەند هەفتەی رابردوو ژمارەیەكی زۆر لەئاوارەكان گەڕانەوە ئێمەش بەنیازین بگەڕێینەوە شەنگال». ماڵی خێزانەكەی سێڤێ لەكۆمەڵگای سیبا شێخ خدرە سەر بەشەنگال زیاتر وتی: «تائێستا هیچ كەس و لایەنێك بەئێمەی نەوتووە دەبێت بگەڕێنەوە، بەڵام هەست دەكەین جۆرێك لەفشار هەیە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە تائاوارەكان بگەڕێنەوە، هەرچەند ئێستا هاوكارییەكان بەسەر ئاوارەكاندا زۆر كەمبوونەتەوە.» بەدەل رەڤۆ، دوای زیاتر لەهەشت ساڵ لەژیانی ئاوارەیی هەفتەی رابردوو گەڕاوەتەوە گوندەكەی خۆی لە سیبا شێخ خدر بەهاوڵاتی وت» دوای زیاتر لەهەشت ساڵ دووبارە دەستمان بەژیانێكی تازە كردووە لەگوندەكەی خۆمان شوێنەكەمان زۆر خۆشترە لەژیانی كەمپ و ئاوارەیی، مانەوەمان لەكەمپ كاتی بوو». بەدەل رەڤۆ  پێشیوابوو ئەگەر بەشی زۆری ئاوارەكان گەڕانەوە ئەوكات دەبێتە فشارێكی گەورە لەسەر حكومەتی عێراق تاهەموو كێشەكان چارەسەر بكات، وتیشی:» ئەگەر خەڵك هەر نەگەڕایەوە بیانووی ئەوان خوشە دەڵێن خەڵك نەگەڕاوەتەوە، باشترین چارەسەر ئەوەیە ئاوارەكان بگەڕێنەوە و كۆتایی بە ژیانی ئاوارەیی بهێنن، شەنگال ئارامەو هیچ كێشەیەكی ئەمنی نیە، لەڕووی خزمەتگوزاریش كەموكورتی هەیە بەڵام ئەوە شتێكی گشتییە». بەپێی ئاماری بەڕێوەبەری فەرمانگەی كۆچ و كۆچبەران و وەڵامدانەوەی قەیرانەكان سەر بەحكومەتی هەرێم لەماوەی 40 رۆژدا 950 خێزان مامەڵەكانی گەڕانەوەیان پێشكەش كردووەو لەو ژمارەیە 259 خێزان گەڕاونەتەوە شەنگال. پیر دیان جەعفەر بەڕێوەبەری فەرمانگەی كۆچ و كۆچبەران و وەڵامدانەوەی قەیرانەكان سەر بەحكومەتی هەرێم دەڵێت:»ئەگەر كێشەكانی شەنگال چارەسەر بكرێت گەڕانەوەی ئاوارەكان لەئێستا زیاتر دەبێت».  پیر دیان جەعفەر كەهاوكات سەرپەرشتی هەموو كەمپەكانی دهۆك دەكات ئەوەشی خستەڕوو كە  لەماوەی 40 رۆژدا، 950 خێزان مامەڵەكانی گەڕانەوەیان پێشكەش كردووەو لەو ژمارەیە 259 خێزان گەڕاونەتەوە شەنگال و  29 خێزان پەشیمان بوونەوە لەگەڕانەوەو 662 خێزانیش خۆیان ئامادەدەكەن تا بگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان. لەبارەی هۆكارەكانی نەگەڕانەوەی هەموو ئاوارەكان، پیر دیان پێیوابوو كەمی خزمەتگوزاری  و ئاوەدانكردنەوەی شەنگال و چارەسەرنەكردنی كێشەكانی سیاسی و ئیداری هۆكاری سەرەكی بووە. جەختی لەوەشكردەوە كە ماوە ماوە هەندێك خێزان دەگەڕێنەوە بەڵام هێشتا رێژەی گەڕانەوە كەمە لەچاو ژمارەی ئاوارەكان كە لەدوای رزگاركردنی شەنگال تائێستا لەسەدا 30 بۆ 35 گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان، ئەگەر هاوكارییان بكرێت و كێشەكانی شەنگال چارەسەربكرێن رەنگە تاكۆتایی ئەمساڵ 40%ی ئاوارەكان بگەڕێنەوە. بەڕێوەبەری فەرمانگەی كۆچ و كۆچبەران و وەڵامدانەوەی قەیرانەكان سەر بەحكومەتی هەرێم ئەوەی دووپاتكردەوە كە» دەیانجار وتوومانەو ئێستاش دەڵێن یەك خێزانی ئاوارە بەزۆر ناگەڕێنینەوە بۆ شەنگال تا لێرە بن ئێمە خزمەتیان دەكەین، هەر ئاوارەیەكیش بگەڕێتەوە ئازادەو رێگری لێناكەین «. بەپێی دوایین ئامار لەئێستادا ژمارەی ئاوارەكانی ناو كەمپ 26 هەزار 963 خێزانن، ئەم ئاوارانە لە 15 كەمپ نیشتەجێكراون، كۆی گشتی ئاوارەكانی دەرەوەی كەمپ 38 هەزارو225  خێزانن، لەم ژمارانە تائێستا لەسەدا 30 بۆ 35 گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان. ئەسكەندەر محەمەد ئەمین ، بەڕێوەبەری فەرمانگەی كۆچ و كۆچبەرانی عێراق لەشاری دهۆك لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی روونكردەوە كە تائێستا هیچ بڕیارێكی فەرمی دەرنەچووە بۆ داخستنی كەمپەكانی شاری دهۆك. هەروەها وتیشی:»لەبەرنامەی حكومەتیشدا نیە بەزۆر ئاوارەكان بگەڕێنینەوە، هەر ئاوارەیەك ئازادە لەهەرێم بمێنێتەوە یان بگەڕێتەوە شەنگال، تا لێرە بن بەپێی بەرنامەی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەران هاوكارییان بەسەردا دابەشدەكەین «.

هاوڵاتی لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا حەوت چالاكوانی باكوری كوردستان و ئەندامی هەدەپە لەهەرێمی كوردستان تیرۆركراون، تەنها بكوژی یەكێكیان دەستگیركراوە دەزگای ئاسایشی هەرێم دەڵێت لێكۆڵینەوە لەبكەرەكانیان بەردەوامە. تیرۆری سیاسیی پەلیهاویشتووە  بۆ بەردەم دەرگای ماڵەكان و شوێنی كارو قەرەباڵغترین شەقامەكان، سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم و دامەزراوە ئەمنییەكانی ئەنجومەنی ئاسایش، پۆلیس و دەزگاكانی ئاسایش، لەوبارەیەوە كەمترین روونكردنەوەی فەرمییان هەبووە، تیرۆركردنی حسێن ئاراسان ئەندامی رێكخراوی كرێكارانی میزۆپۆتامیا لەبەردەم نوسینگەی رێكخراوەكەدا لەسلێمانی، نوێترین تیرۆری سیاسیی بوو لەهەرێمی كوردستان. لە ١٧ـی ئەیلولی ٢٠٢١، یاسین بولوت ناسراو بە شوكری سەرحەد لەگەڕەكی چوارچراو شەوی ١٧ـی ئایاری ٢٠٢٢، محەمەد زەكی چەلەبی، لەگەڕەكی بەختیاری و لەبەردەم خواردنگەكەی خۆیدا. هەروەها چواری تشرینی یەكەمی ٢٠٢٢ لەگەڕەكی بەختیاری شاری سلێمانی و لەنزیك ماڵەكەی خۆیدا ناگیهان ئاكارسەل، رۆژی ٢٨ـی ئابی ٢٠٢٢، سوهەیل خورشید عەزیز، ناسراو بەمامۆستا شەماڵ، لەبەردەم ماڵەكەی خۆیداو رۆژی ٩ـی حوزەیرانی ٢٠٢٣ حسێن ئاراسان ئەندامی رێكخراوی كرێكارانی میزۆپۆتامیا لەبەردەم نووسینگەی رێكخراوەكەیان، تیرۆركران و پەنجەی تۆمەتیش بۆ ئەو تیرۆركردنانە ئاڕاستەی دەزگای هەواڵگری توركیا دەكرێت. لە ١٦ـی ئەیلولی ٢٠٢١یشدا لەنووسینگەی كارەكەی لەشاری سلێمانی، هەوڵی تیرۆركردنی فەرهاد بارش قۆندوو دراو بەسەختیی برینداركرا، لەشەوی ١٧ـی نیسانی ئەمساڵیش، حسێن تورەلی پەنابەرێكی سیاسیی باكووری كوردستان، لەناو بازاڕی فامیلی مۆڵ لەدهۆك، تیرۆركراو شەهیدبوو. لەهەرێمی كوردستاندا دەزگای سیخوری میت، لەڕێگەی ئەو كەسانەی لەگەڵیاندا كاردەكەن چاودێری وردی ئەو ئەندامانەی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)و چالاكوانانی باكوری كوردستان دەكەن كە وەك پەناگەیەكی ئارام لەهەرێمی كوردستاندا ژیان بەسەردەبەن. تا ئێستا یەک بکوژی ئەو تیرۆرکردنانە دەستگیرکراوە کە ئەویش لە سلێمانییە پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە ماوەی 12 ساڵە نوێنەرایەتی لەهەرێمی كوردستاندا هەیە  ئەوە دەخەنەڕوو كە لەم دووساڵەدا تیرۆری ئەندامانیان زیادیكردووە. محەمەد عادل، ئەندامی نوێنەرایەتی هەدەپە لەهەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»تائێستا حەوت ئەندامی هەدەپەو چالاكوانی كوردی باكور لەهەرێمی كوردستان تیرۆركراون». هەروەها وتیشی:»لەو كەسانە شەشیان لەسنووری پارێزگای سلێمانی بوون و یەكێكیان لەدهۆك بووەو تەنها بكوژی یەكێكیان دەستگیركراوەو لەلای ئاسایشی سلێمانییە كەئەویش بكوژەكەی ناگیهانە». نوێنەرایەتی هەدەپە زیاتر لە 12 ساڵە لەهەرێمی كوردستان بوونی هەیە، بەوتەی ئەو ئەندامەی نوێنەرایەتیەكەیان لەم دوو ساڵەی دواییدا تیرۆری ئەندامانی ئەو پارتەو چالاكوانانی باكور زیادی كردووە، دەشڵێت:»هەركات دەچینە ئاسایش و لایەنە ئەمنیەكانی هەرێم پێمان دەڵێن هیچ زانیاریەكمان نییە». جگە لەتیرۆركردن، هەڕەشەكردن لەئەندامانیان و سنورداركردنی چالاكیەكانیان بەشێكی دیكە لەو فشارانەی بۆ سەر ئەندامانی هەدەپەو بەرپرسانیان لەهەرێمی كوردستان زیادیكردووە بەتایبەتیش لەسنووری پارێزگای هەولێر، وەك ئەندامەكەی نوێنەرایەتی هەدەپە لەهەرێمی كوردستان وادەڵێت. نوێنەرایەتی هەدەپە لە هەرێمی کوردستان: لایەنە ئەمنییەکانی هەرێم پێمان دەڵێن هیچ زانیارییەکمان نییە سەرچاوەیەك لەدەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستان بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە» ئەو جۆرە تیرۆركردنانە هەموویان بەتاوان لای ئێمە هەژمار دەكرێن و دەزگای ئاسایش هەمیشە بەدوای بكەری ئەو تیرۆرانەوەیەو لێكۆڵینەوەش كراوەو بەردەوامیشە». لەو حەوت چالاكوانەی باكورو ئەندامەی هەدەپە كەتیرۆركراون بكوژی ناگیهان ئاكارسەل لەلایەن ئاسایشی سلێمانییەوە دەستگیركراوە، بەڵام هێشتا دیارنییە چ سزایەك بەسەریدا سەپێندراوە.

هاوڵاتی «پێنج خولەك پێش لەدایكبوونی،  منداڵەكە لێدانی دڵی ئاسایی بوو، براژنم زۆر پاڕایەوە لەپزیشكەكان نەشتەرگەری بۆ ئەنجامبدەن پزیشك و پەرستارەكان نەهاتن بەلایداو بەو هۆیەوە مناڵەكەی مرد»، حەلیمە ئەحمەد پووری منداڵەكەی وای وت. ساكار محەمەد، خانمێكی تەمەن ٢٩ ساڵەو دانیشتووی شارۆچكەی قەڵادزێیە سەر بەئیدارەی راپەڕین، لەنۆی ئەم مانگە سەردانی نەخۆشخانەی قەڵادزێی كردووە بەمەبەستی لەدایكبوونی منداڵەكەی، بەڵام منداڵەكەی گیانی لەدەستداو خانەوادەكەی كارمەندان و پزیشكانی نەخۆشخانەكە بەهۆكار دەزانن. نەخۆشخانەی ژنان و منداڵبوون یەكێكە لەنەخۆشخانە گرنگەكان، بەڵام نەبوونی لەبەشێك لەشارو شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستاندا بووەتە گرفت و خانمان رۆژانە رووبەڕووی كێشە دەبنەوە. حەلیمە ئەحمەد خوشكی هاوسەری (ساكار محەمەد) لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» كاتژمێر دووی شەو براژنمان بردە نەخۆشخانەو تا دووی نیوەڕۆ ماینەوە، كەچووین پەرستاری لێبوو، بەڵام پزیشكی ئێشكگرو پزیشكی بەنجمان نەبینی، دوانزەو نیوی نیوەڕۆ پزیشك هات بەلامانداو خەریكی بەكارهێنانی مۆبایل بوون و زۆر كەمتەرخەم بوون».  هەروەها ئاماژەی بەوەكرد كەپێنج خولەك پێش لەدایكبوونی،  منداڵەكە لێدانی دڵی ئاسایی بووەو براژنی زۆر پاڕاوەتەوە لەپزیشكەكان نەشتەرگەری بۆ ئەنجامبدەن لەبەرئەوەی بارودۆخی خراپ بووە، منداڵەكەی لەدایك نەدەبوو و بۆ ماوەیەكی زۆر ژانی پێوە بووە. حەلیمە دەشڵێت: «براژنم ئێستا تەندروستی خراپەو پاش لەدایكبوونی منداڵەكە خوێنی زۆری لێ رۆیشتووەو پزیشك و پەرستار پاش بیست خولەك هاتن بەلایدا، تووشی نەخۆشی دەروونی بووەو خەوی نەماوە». پووری منداڵەكە پزیشك و كارمەندانی نەخۆشخانەی قەڵادزێ بەسەرەكیترین هۆكاری گیانلەدەستدانی برازاكەی دەزانێت. بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی قەڵادزێ ئاماژە بەوەدەدات كەبڕیاری منداڵبوونی نەشتەرگەری لەدەستی پزیشك و لیژنەی پسپۆڕدایە نەك دایك و كەسوكاری منداڵ. دكتۆر ئازاد ئەحمەد بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی قەڵادزی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو ژنە نزیكەی كاتژمێر دووی شەو هاتووەتە نەخۆشخانەو  كارمەندان و پزیشكان چەند جارێك بینیویانە و پشكنینیان بۆ ئەنجامداوە، داوای ئەوەی كردووە كەمنداڵەكەی بەشێوەی نەشتەرگەری لەدایك ببێت و نەیویستووە ژانی مناڵبوونی بۆ بێت». هەروەها پێشیوابوو لەڕووی زانستیشەوە پێویستی بەنەشتەرگەری نەبووەو چانسی منداڵبوونی سروشتی هەبووەو نزیكەی كاتژمێر دووی نیوەڕۆ منداڵەكەی بەمردووی لەدایكبووە. « بڕیاری منداڵبوونی نەشتەرگەری لەدەستی پزیشك و لیژنەی پسپۆڕدایە نەك دایك و كەسوكاری منداڵ، ئەو خاتوونە نزیكەی 10 كاتژمێر لەهۆڵی لەدایكبوون بووە ئینجا منداڵەكەی بەمردوویی لەدایكبووە». ئازاد ئەحمەد وای وت. سەبارەت بەنەبوونی نەخۆشخانەی ژنان و لەدایكبوون لەقەڵادزێ، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە ئەوە دووپاتدەكاتەوە كەزیاتر لەسێ ساڵە داوای كردنەوەی نەخۆشخانەی ژنان و لەدایكبوون لەقەڵادزێ دەكەن، بەڵام تائێستا رەزامەندییەكەیان لەئەنجومەنی وەزیرانەوە نەگەڕاوەتەوە بەهۆی زۆری بودجەكەیەوە. بەڕێوبەری نەخۆشخانەی قەڵادزێ: بڕیاری منداڵبوونی نەشتەرگەری لە دەستی پزیشک و لیژنەی پسپۆڕدایە نەک دایک و کەسوکاری منداڵ  دكتۆر هێرش سەلیم، جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەدا هەموو ساڵێك داوای دروستكردنی نەخۆشخانەی ژنان و منداڵبوونیان كردووە لەزۆربەی قەزاكان بەتایبەتی لەسەیدسادق. جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی وتیشی:» لەقەزاكاندا لەڕانیەو چەمچەماڵ نەخۆشخانەی ژنان و منداڵبوون هەیە، بەڵام لەقەزاكانی دیكەدا نەخۆشخانەی تایبەت بەژنان و مناڵبوون نییە، تەنها بەشی لەدایكبوون وەك بەشێك لەنەخۆشخانكە گشتییەكاندا هەیە».

سەركۆ جەمال بڵاوبوونەوەی رێنماییەكانی وەزارەتی رۆشنبیری و لاوانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی كاری میدیایی، كاردانەوەی لێكەوتووەتەوە، سەندیكای رۆژنامەنووسان دەڵێت  لایەندار نین تێیداو پاش كۆبوونەوەی فراوان رای خۆیان لەبارەیەوە دەڵێن، وەزارەتی رۆشنبیریش چاوەڕێی كاردانەوەكان دەكات. رێنمایی ژمارە یەكی‌ ساڵی‌ 2023 لەبارەی ‌كاری‌ میدیایی لەهەرێمی‌ كوردستان (تایبەت بەڕێكخستنی فریكوێنسی رادیۆو تەلەڤزیۆن) كە لەڕۆژی‌ 22ی‌ 5ی‌ 2023 لەلایەن وەزارەتی رۆشنبیریی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەرچووە، چەندین رێنمایی بڵاوكراونەتەوە كە لە 17 ماددە پێكهاتووەو لەڕۆژنامەی وەقایعی كوردستانیش بڵاوكراوەتەوە. لەڕێنماییەكاندا دەسەڵاتێكی رەها بەحكومەت دراوە، لەناویاندا وەزارەتی رۆشنیبری لەپێدانی مۆڵەتدا ئەوەش دوای بەدەستهێنانی رەزامەندی هەردوو وەزارەتی ناوخۆو ژینگە، بەپێی رێنماییە نوێیەكە ئاماژە بەوەكراوە كەئەگەر لەماوەی 90 رۆژدا وەڵامیان نەبوو، ئەوە داواكە بەپەسەندكراو دادەنرێت. وەزارەتی رۆشنبیری مەرجی بۆ كوالێتی ناوەڕۆكی بابەتە رۆژنامەوانییەكان داناوەو لەبەشێكیدا هاتووە «پابەندبوون بەپێوەرەكانی ناوەڕۆكی میدیایی كە لەلایەن فەرمانگەی میدیاو زانیاریی دەردەچێت»، لەكاتێكدا ئەو فەرمانگەیە سەر بەئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمەو هێشتا روون نییە كەی و چۆن ئەو پێوەرانە دەنووسێت. هەروەها لەبەشێكی تردا هاتووە: «دووركەوتنەوە لەو كارە میدیایانەی كە دەبنەهۆی قەیرانی ئابوری و شڵەژانی بازاڕە ناوخۆییەكان»، بەبێ ئەوەی روونكردنەوەی تیابێت. رێنماییەكان كۆت و بەندی زۆری بۆ كاری میدیایی لەهەرێمی كوردستان تێدایە، كە بووەتە هۆی ناڕەزایی رۆژنامەنووسان و دەزگاكانی راگەیاندن. رۆژنامەنووس شوان محەمەد پێی وایە دەبێت ئەم یاسایە رابگیرێت یان هەڵبوەشێنرێتەوە، لەبەرئەوەی سنوری یاسای ژمارە 35ی ساڵی 2007ی پێشێل كردووەو ناوەڕۆكەكەی نەهێشتووەتەوە. ناوبراو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»یاسای ژمارە 35 میدیا داناخات بەڵكو سزاكەی داراییە، بەڵام ئەم رێنماییانە میدیا دادەخات و ئەگەر سەرپێچی بەردەوام بوو لیستی رەشی بۆ دەكاتەوەو داوا لەحكومەتیش دەكات مامەڵەی لەگەڵ نەكات». هەروەها باسی لەوەشكرد كە بەپێی یاسای ژمارە 35 مۆڵەت وەرگرتن نییە تەنها ئاگاداكردنەوەیە لەڕێگەی سەندیكاوە، بەڵام لەم رێنماییە نوێیەدا كۆمەڵێك شوێنی زیادكردووە وەك وەزارەتی ناوخۆ، جگە لەوەی لەكاتی پەخشدا كۆمەڵێك كەناڵی داناوە بۆ مۆنیتەرینگ كە یەكێك لەوانە فەرمانگەی میدیاو زانیارییە. نەقیبی سەندیکای ڕۆژنامەنووسان: لایەندار نین تێیداو لەگەڵ ئەوەدان کاری میدیایی ڕێکبخرێتەوە «لەسەرەتادا رێنماییەكە وادەریدەخات تەنها بۆ كاری میدیاییە، بەڵام دواتر سۆشیال میدیاشی بۆ زیاد دەكات و دەشڵێت دواتر رێنمایی نوێ دەردەچێت لەفەرمانگەی میدیاو زانیارییەوە، ساڵی 2014 رێنماییەك هەبووە كەئەویش پێشێلكاری تیایە، بەڵام زیاتر تەكنیكییە، ئەمە 17 ماددەو بەهەموو پێوەرەكان دەبێت وەزارەتی رۆشنبیری یاسای ژمارە 35 جێبەجێ بكات و ئەم بیدعەیەمان لەكۆڵ بكاتەوە». شوان محەمەد وادەڵێت. شوان محەمەد وتیشی «وەزارەتی رۆشنبیری بووەتە شوێنی كادرەكانی حزب و بووەتە چەكوش بەسەر ئازادی میدیاو رۆژنامەوانییەوە، ناتوانن كۆت و بەند بۆ میدیای پارتی و یەكێتی دابنێن، چونكە ئەمە تەنها بۆ ئەو میدیایانەیە كە پاڵپشتی بەهێزیان نییە». سەرنووسەری دەزگای میدیایی «كەركوك ناو» باس لەوەدەكات لەگەڵ ئەو رێنماییە نوێیانەدا هەست بەئارامی ناكەن. شۆڕش خالید، سەرنووسەری دەزگای میدیایی كەركوك ناو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» نائارامییەكە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە لەكاتێكدا یاسای كاری رۆژنامەوانیمان هەیە كەدەتوانین بڵێین یاسایەكی تاڕادەیەك باشە، بەڵام هاتوون رێنمایی نوێتر دەردەكەن، ئەمە جێی گومانە». وتیشی:» لەڕابردودا دەسەڵاتی دادوەری لەهەرێم لەدەرەوەی كاركردن بەیاساكە هاتووە رۆژنامەنووسانی بەیاسای تر دادگایی كردووە، لەوانەش یاسای سزادانی عێراقی و تەنانەت یاسای توندتر، ئەی ئەگەر دادگاكان كار بەم رێنماییانە بكەن، حەتمەن ئەركەكە بۆ ئێمە زۆر قورستر دەبێت». «هەستدەكەین بیانەوێت زیاتر كۆت و بەندمان بكەن و بمانترسێنن، بەتایبەت بەشێك لەڕێنماییەكان زۆر لاستیكی و روونكردنەوەی تیا نییە، بۆ نموونە لەبابەتە قەدەغەكراوەكانی رێنماییەكانی وەزارەت داوا دەكات دووربكەوینەوە لەو كارە میدیایانەی «دەبنەهۆی قەیرانی ئابوری و شڵەژانی بازاڕە ناوخۆییەكان، نازانین مەبەستیان لەمە چییە» شۆڕش خالید وادەڵێت. سەرنووسەری كەركوك ناو دەشڵێت :»هەر بابەتێك ناوزڕاندنی كەس و سیمبولی نیشتیمانی لێبكەوێتەوە، قەدەغەیە، وای لێتێدەگەم ئەگەر سبەی من بەبەڵگەوە سەلماندم كەگریمان سەرۆكی حكومەت یان هەر بەرپرسیكی باڵا گەندەڵی كردووە، دوایی دەمدەنە دادگا و دەڵێن تۆ ناوت زڕاندووین». شۆڕش خالید ئەوەی دووپاتكردەوە كە رۆژنامەنوسان بێدەنگ نەبوون و رۆژانە ناوەندە نێودەوڵەتییەكان لەو پرسە ئاگاداردەكەنەوە، داواشدەكەن كۆدەنگی زیاتر دروستبێت بۆ راگرتنی، چونكە لەهەرێم دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ نییە. سەنتەری میترۆو سەندیكای رۆژنامەنووسان كەوەك رێبەری داكۆكیكردن لەكاری رۆژنامەنووسی ناودەبرێن بۆچوونیان لەبارەی رێنماییەكانەوە جیاوازە. رەحمان غەریب، رێكخەری سەنتەری میترۆ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» رێنماییەكان گوزارشتە لەسیاسەتی فەرمیی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرامبەر بەئازادیی كاری رۆژنامەگەری و رادەربڕین، كە بەمەش ناوەڕۆكی یاسای رۆژنامەگەری بەتاڵ دەكاتەوە.» وتیشی:»لەیاسای رۆژنامەگەریدا (35ی ساڵی 2007)دا رۆژنامە قەدەغەناكرێت و دەستی بەسەردا ناگیرێت، بەڵام لەم رێنماییەدا، وەزارەت ماف بەخۆی دەدات هەر لەڕاگرتنی كاتییەوە و لەكاتی دووبارەبوونەوەی سەرپێچی، مافی درێژكردنەوەی راگرتنیش دەدات بەخۆی تادەگات بەلیستی رەش». ڕەحمان غەریب، بەڕێوبەری سەنتەری میترۆ: ڕێنماییەکان ناوەڕۆکی یاسای ڕۆژنامەگەری بەتاڵ دەکاتەوە لەبەرامبەردا ئازاد حەمەئەمین نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»تائێستا ئێمە بەتەواوی دەقی رێنماییەكانمان نەخوێندووەتەوەو لەڕاستیشدا ئێمە تەرەف نین تێیدا، هەرچەندە پێشتر بۆ ئێمەیان ناردبوو، بەڵام دوای كۆبوونەوەیەكی فراوان رای خۆمان بەفەرمی دەڵێین، بەڵام بەگشتی لەگەڵ ئەوەداین كاری میدیایی رێكبخرێتەوە». لای خۆیەوە، نامیق هەورامی وتەبێژی وەزارەتی رۆشنبیری و لاوانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»دوای ئەوەی لەوەقایعی كوردستان بڵاوكراوەتەوەو جێبەجێدەكرێت دواتر لەبارەیەوە قسە دەكەین، چونكە لەكاتی جێبەجێكردندا دەردەكەوێت باشە یان خراپ». وتیشی:»بۆیە ئێستا هیچ لێدوانێكمان نییە لەسەری و بەپێی یاساش دەبێت چاوەڕێ بكەین تادەكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە».

شەنای فاتیح پشكی حاجیانی هەرێم وەك پشكی بودجە كەمكرایەوەو 13%ی سەرجەم حاجیانی عێراق پێكدەهێنن كە لەكۆی  ٣٧ هەزار حاجی تەنها چوار هەزارو ٦٨٤ حاجیان بەر هەرێم كەوتووە. زیاتر لەدوو ملیۆن موسوڵمان بۆ ئەنجامدانی فەریزەی حەج روویان لەوڵاتی سعودییە كردووە، لەو ژمارەیەش نزیكەی پێنج هەزاریان حاجیانی هەرێمی كوردستانن، وەزارەتی ئەوقاف ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە بۆ ساڵی ئایندە ناونووسین دەبێتە ئۆنلاین. نەبەز ئیسماعیل، وتەبێژی وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: ئەمساڵ حاجیانی عێراق ٣٧ هەزار حاجین و لەو ژمارەیەش چوار هەزارو ٦٨٤ حاجیانی هەرێمی كوردستانن. هەروەها ئاماژەی بەوەكرد كە ناونووسین بۆ حەج ساڵی ٢٠١٧ ئەنجامدراو ٨٦ هەزارو ٨٦٧ كەس ناویان نووسی و تیروپشكیان بۆ كرا، كەمەرجی سەرەكی بۆ ئەو كەسەی ناوی دەنووسی نەدەبوو تەمەنی لە ١٨ ساڵ كەمتربێت،    ساڵەكانی ٢٠١٧و ٢٠١٨و ٢٠١٩ نزیكەی ١٨ هەزار حاجی لەو ژمارەیە گەشتیان كردووە. وتەبێژی وەزارەتی ئەوقاف باسی لەوەشكرد كە ساڵی ٢٠٢٠و ٢٠٢١ بەهۆی كۆرۆناوە حەج بۆ هەموو جیهان راگیراو  ساڵی ٢٠٢٢ دووبارە ئەو ناوانەی لەساڵی ٢٠١٧ تیروپشكیان بۆ كرابوو راكێشرایەوە، ئەوانەی تەمەنیان لە ٦٥ساڵ زیاتر بوو سعودیە رێگای نەدا بچنە خاكی سعودیەوە، بەڵام ئەمساڵ مەرجی تەمەن هەڵگیراوە. زیاتر لە دوو ملیۆن مسوڵمان بۆ ئەنجامدانی فەریزەی حەج ڕوویان لە وڵاتی سعودیە کردووە، لە ژمارەیەش نزیکەی پێنج هەزاریان حاجیانی هەرێمی کوردستانن سەبارەت بەشێوازی گەشتی حاجیانی هەرێمی كوردستان بۆ سعودیە نەبەز ئیسماعیل هێمای بۆ ئەوەشكرد كەحاجیانی هەرێمی كوردستان بەدوو شێواز گەشت دەكەن، شێوازی یەكەمیان رێگای وشكانییە كەژمارەیان ٦٩٠ حاجییە،  شێوازی دووەمیان رێگای ئاسمانییەو لە 11 بۆ 18ی حوزەیران بەهەشت كاروان دەگەنە سعودیە. سەبارەت بەپشكی پارێزگاكان لەمساڵدا، وتەبێژی وەزارەتی ئەوقاف ئەوەی خستەڕوو كە حاجیانی هەولێر زیاتر لەهەزارو ٥٠٠ حاجی و سلێمانی نزیكەی هەزارو ٦٠٠ حاجی و دهۆك نزیكەی هەزار حاجی و هەڵەبجەش زیاتر لە ٨٠ حاجین. «ساڵی ئایندە بۆ ناونووسینی حەج میكانیزمێكی نوێ بەكاردێت و لەڕێگەی ئەپڵیكەیشنی ئۆنلاین لەڕێگای بەڕێوبەرایەتی گشتی حەج و عومرەوە دەبێت، تێچووی حەج گرانتر بووە ئەویش بەهۆكاری جیاواز، لەسعودیەش شوێنی حەوانەوەو رێكارەكان گرانتر بووەو داخوازی حەج لەسەرانسەری جیهان زۆربووە» نەبەز ئیسماعیل وای وت. بەوتەی وتەبێژی وەزارەتی ئەوقاف ژمارەی حاجیان گۆڕانكاری ئەوتۆیان بەسەردا نەهاتووە، تەنها ساڵی 2019 نەبێت كە دوو هەزار حاجی بۆ هەرێمی كوردستان زیادیكردووە. حاجیانی هەرێمی كوردستان تەمەنی جیاواز لەخۆدەگرن و بەشێوەیەكی گشتی تەمەنیان سەروو ٦٥ ساڵە، بەهۆی ئەوەی كەئەمساڵ مەرجی تەمەن هەڵگیراوە، بەتەمەنترین حاجی هەرێمی كوردستان خانمێكی ناوچەی گەرمیانە، تەمەنی زیاتر لە ١٠٠ ساڵە، بچووكترین حاجیش گەنجێكی تەمەن ٢٢ساڵی شاری هەولێرە. محەمەد یەحیا گەنجێكی شاری هەولێرەو لە ١\٧\٢٠٠١ لەدایكبووەو دەرچووی بەشی شەریعەی كۆلێژی زانستە ئیسلامییەكانی زانكۆی سەڵاحەدینە، نازناوی بچووكترین حاجی هەرێمی كوردستانی وەرگرتووە، ناوبراو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ساڵی ٢٠١٧ ناوەكان نووسران و من ئەوكات تەمەنم ١٦ ساڵ بوو،  نەمدەتوانی ناو بنووسم تەنها ناوی خانەوادەكەم هاتەوە. هەروەها وتیشی:» ئەم حەجەی من بەشی باوكمەو ئەو پێشتر حەجی كردبوو، بۆیە  تەنازولی بۆ من كرد كەگەشتەكە ئەنجامبدەم، بەڕاستی هەستێكی تایبەت و خۆشەو وەسف ناكرێت كەبەم تەمەنەوە ئەم فەریزەیە ئەنجامبدەم». فەریزەی حەج یەكێكە لەڕوكنەكانی ئیسلام، یەكجار لەژیاندا لەسەر هەر موسوڵمانێك ئەركە، بەچەند مەرجێك ئەوانیش: پێگەیشتن، واتە لەسەر منداڵ ئەرك نییە- ئاقڵ- ئازادبێت- توانای جەستەیی و ماددی هەبێت، هەرچەند بەشێك لەموسوڵمانان چەندجارێك لەژیانیاندا حەج ئەمجامدەدەن بەڵام تەنها یەكجار ئەركە.

هاوڵاتی بەپێی یاسای بودجەی عێراق، حكومەتی هەرێمی كوردستان ساڵانە 18 ترلیۆن و 310 ملیار دیناری بۆ رەوانە دەكرێت لەبەرامبەر ناردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەو 50% داهاتە فیدڕاڵییەكان كە مانگانە ترلیۆنێك و 525 ملیار دینار دەكات. بودجەی عێراق دوای گفتوگۆیەكی چڕ لەلیژنەی دارایی و پێنج رۆژی كۆبوونەوەی پەرلەمانی عێراق پەسەندكراو رەوانەی سەرۆك كۆمار دەكرێت و كەبڕیارە دوای گەڕانەوەی دكتۆر لەتیف رەشید لەئیتاڵیا لەگەڵ راوێژكارە ئابورییەكانی كۆببێتەوەو لەناوەڕاستی هەفتەی داهاتوو پەسەندی بكات،  دواتر لە رۆژنامەی فەرمی وەقایعی عێراق بڵاودەكرێتەوەو دەست بەجێبەجێكردنی دەكرێت. لەماددەی 12ی یاساكەدا پشكی هەرێمی كوردستان بە 12.67 جێگیركراوەو هەرێم لەساڵێكدا 18 ترلیۆن دینارو 310 ملیار دیناری بۆ رەوانە دەكرێت و مانگانە ترلیۆنێك و 525 ملیار دینار دەكات وەك دكتۆر ئامانج رەحیم، سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم باسی كردووە. هەرێمی كوردستان پێویستە رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بداتە بەغدادو 50% داهاتە فیدراڵییەكان و قەرزی بانكی بازرگانی بداتەوە. هەرێم پابەند كراوە پارەی بانكی بازرگانی عێراقی بداتەوە كە سێ ترلیۆن و 900 ملیار دینارە، كە لەماوەی حەوت ساڵدا بیداتەوە كە بە 84 مانگ دەدرێتەوەو مانگانە دەكاتە 46 ملیارو 428 ملیۆن دینار. لەماددەی 13ی یاسای بودجەی عێراق، هەرێم پابەندكراوە كە 50%ی داهاتە فیدراڵییەكان بدات كە بە 780 ملیار دینار بۆ ساڵێك خەمڵێندراوە كە مانگانە 65 ملیار دینار دەكات بیداتە بەغداد. واتا هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2023دا دەبێت بڕی ترلیۆنێك و 337 ملیار دینار پارەی 50%ی داهاتە فیدراڵییەكان و قەرزی بانكی بازرگانی عێراقی بداتەوە. واتا هاوكێشەكە دوای دەركردنی قەرزی بانی بازرگانی عێراق و داهاتە فیدراڵییەكان لەساڵێكدا دەكات  هەرێم لە ساڵێكدا 16 ترلیۆن و 973 ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە كەمانگانە ترلیۆنێك و 414 ملیار دینار دەكات. هەرێمی كوردستان مانگانە 912 ملیار دینار دەداتە مووچەو 75 ملیار دینار بۆ وەزارەتەكانی خەرج دەكات كە 987 ملیار دەكات، واتا مانگانە دوای دەركردنی مووچە 427 ملیار دیناری بۆ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان و خزمەتگوزارییەكان بۆ دەمێنێتەوە. هەرێمی كوردستان مانگانە لەنێوان 200 بۆ 250 داهاتی نانەوتی هەیە، ئەگەر تەنها 150 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ ئاماژە پێبكەین، ئەوا هەرێمی كوردستان مانگانە بەزیادەی پارەكەی بەغداد دوای دەركردنی مووچە، مانگانە بەكۆی گشتی هەرێمی كوردستان مانگانە 577 ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە. بەپێی بەدواداچونەكانی هاوڵاتی كە لەحكومەتی هەرێم دەستیكەوتووە، رێكخستنەوەی دارایی هەرێم كە لەنێوان سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەیدا رێككەوتن كراوە ئاماژە بەوە كراوە كە 50%ی ئەو پارەیەی دەمێنێتەوە بدرێتەوە بە قەرزەكانی سەر حكومەتی هەرێم كە زیاتر لە 30 ملیار دۆلار قەرزارن. هەروەها 50%كەی دیكەی كەمانگانە دەكاتە 268 ملیارو 500 ملیۆن دینار بۆ پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان بەشێوەیەكی دادپەروەر بەسەر پارێزگاكاندا دابەش بكرێت بەڕەچاوكردنی بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان كەنزیكەی 226 ملیار دینارە لەپشكی بودجەی هەرێم. لەماددەی 13ی یاسای بودجە ئەوە جێگیركراوە كە حكومەتی هەرێم پابەند دەبێت بە رادەستكردنی نەوت بە كۆمپانیای سۆمۆ بە مەرجێك رۆژانە 400 هەزار بەرمیل كەمتر نەبێت و  ئەگەر نەتوانرا نەوتی هەرێم هەناردە بكرێت بەهەر هۆكارێك ئەوا وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ ناوخۆ بەمەبەستی پاڵاوتن بۆ سوتەمەنی ( بەنزین، گازوایل، نەوتی سپی) بەكاریدەهێنێت. هاوكات وەزارەتی دارایی عێراق تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم قەرەبوو دەكاتەوە بەشێوەیەك تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە یەكسان بێت لەگەڵ تێكڕای تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لەعێراق كە بەغدا بۆ هەر بەرمیلێك چوار تا شەش دۆلار دەدات، بەڵام هەرێمی كوردستان لەسەدا 51ی داهاتی نەوتی بۆ كۆمپانیا نەوتییەكان رۆشتووە، بۆیە بەشێك لەو پارەیە بۆ خەرجی دەرهێنانی نەوت دەڕوات. یاسای بودجەی عێراق كە 198 ترلیۆن و 900 ملیار دینارەو 64 ترلیۆن و 357 ملیار دینار كورتهێنانی هەیەو پشكی هەرێم دوای خەرجی سیادی و حاكیمە بە 12.67% پەسەند كراوە. لەبودجەی عێراق نرخی نەوت بە 70 دۆلار دانراوەو عێراق رۆژانە سێ ملیۆن و 100 هەزار بەرمیل و هەرێمی كوردستان 400 هەزار بەرمیل بەرهەمیان دەبێت، هەروەها یەك دۆلار بە هەزارو 300 دینار دانراوە. لە پاکتاوی حساباتی شەش مانگی ئەمساڵدا پێویستە بەغداد ترلیۆنێک و ٦٠٠ ملیار دیناری دیکە بداتە هەرێمی کوردستان دكتۆرە نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: »پارەی كاش كە بگاتە دەست حكومەتی هەرێم مانگانە ترلیۆنێك و 500 ملیار دینار دەبێت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد، بودجەی حاكیمە بەشێوەی كاش نییەو لەرێگەی بایەعی و دەرمان و شتی دیكەوە بۆ هەرێمی كوردستان رەوانە دەكرێت، وتیشی:» هەردوولا پابەندی یاسای بودجەی عێراق بن، هەرێمی كوردستان دۆخی دارایی زۆر باش دەبێت». ئەندامێكی دیکەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئەوە دووپاتدەكاتەوە كەپشكی هەرێمی كورردستان ساڵانە 12 ملیارو 615 ملیۆن دۆلاری پێدەگات كەمانگانە یەك ملیارو 51 ملیۆن دۆلارە. جەمال كۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو بەشە بودجەیەی بۆ ساڵێك دەنێردرێتە هەرێم 16 ترلیۆن و زیاترلە 400 ملیار دینارەو مانگانە نزیكەی یەك ترلیۆن و 367 ملیار دینار دەكات». هەروەها وتیشی:»ئەگەر رێككەوتنی هەرێم و بەغدا وەك خۆی جێبەجێ بكرێت هەم بەشی مووچەی فەرمانبەران و هەم پرۆژەكانیش دەكات، دەتوانین بڵێین ئەوكات دۆخەكە دەگەڕێتەوە بۆ پێش ساڵی 2014و هیچ كێشەیەكی مووچەو پرۆژە لەهەرێمی كوردستان نامێنێت». جەمال کۆچەر: لانی کەم ئەو بەشە بودجەیەی بۆ ساڵێک دەنێردرێتە هەرێم زیاتر لە ١٦ ترلیۆن دینارە دوای ئەوەی یاسای بودجە لەڕۆژنامەی وەقایعی عێراقی بڵاودەكرێتەوە، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەست بەجێبەجێكردنی دەكات كە چاوەڕواندەكرێت لەسەرەتای مانگی تەمموز بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە. لە 25ی ئازاری ئەمساڵ هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راگیرا بەبڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس كە بەغداد زیاتر لە ملیارێك و 400 ملیۆن دۆلاری شایستەی قەرەبووكردنەوەیە كەتوركیا بیدات. بە پێی یاسای بودجە پێویستە عێراق و هەرێمی كوردستان لە 1/1/2023 تا یەكی تەمموز پاكتاوی حسابات بكەن كەهەرێم تا 25ی ئازار نەوتی هەناردە كردووە، دوای ئەو بەروارە  هەناردەكردنی راگیراوە. هەرێمی كوردستان لەشەش مانگی رابردوودا بەبەهای پێنج ترلیۆن دینار داهاتی نەوت و نانەوتی هەبووەو بڕی ترلیۆنێك و 600 ملیار دیناریشی بەقەرز بۆ هاتووە. لەبەرامبەردا پشكی هەرێم بەلایەنی كەمەوە كە جەمال كۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی بۆ هاوڵاتی خستووەتەڕوو، كە پشكی هەرێم مانگانە ترلیۆنێك و 367 ملیار دینارە، كەواتە بۆ شەش مانگ هەشت ترلیۆن و200 ملیار دەكات، واتا دەبێت بەغداد زیاتر لەترلیۆنێك و 600 ملیار دیناری دیكە  بداتە هەرێمی كوردستان.     ماددەكانی یاسای بودجەی عێراق تایبەت بەشایستەو پابەنـــــدییەكانی هەرێمی كوردستان ماددەی 12 -پشكی هەرێم 12.67%   مادەی 13 -ساڵانە 18 ترلیۆن و 310 ملیار دینار بۆ هەرێم دیاریكراوە -نۆ ترلیۆن و 300 ملیار دینار بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم تەرخانكراوە -ساڵانە دوو ترلیۆن و 873 ملیار دینار بۆ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان لەهەرێم تەرخانكراوە -بڕی 276 ملیارو 550 ملیۆن دیناریش وەك پشكی هەرێم لەخەرجیی پەرەپێدانی پارێزگاكان جێگیركراوە -داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم بۆ ساڵێك بە ترلیۆنێك و 560 ملیار دینار خەمڵێندراوە -لەو بڕە 780 ملیار دینار لەداهاتی دەروازە سنوورییەكان بۆ هەرێم دەمێنێتەوە -بڕی  228 ملیارو 304 ملیۆن دینار لەبودجەی وەزارەتی بەرگری بۆ موچەی پێشمەرگە تەرخانكراوە   مادەی 14 -شایستە داراییەكانی نێوان عێراق و هەرێم لە 2004 تا 2022 یەكلایی دەكرێنەوە -وردبینیكردن لەلایەن هەردوو دیوانی چاودێریی دارایی حكومەتی عێراق و هەرێم - حكومەتی هەرێم پابەند دەبێت بە رادەستكردنی نەوت بەكۆمپانیای سۆمۆ  بەمەرجێك رۆژانە 400 هەزار بەرمیل كەمتر نەبێت - ئەگەر نەتوانرا نەوتی هەرێم هەناردە بكرێت بەهەر هۆكارێك وەزارەتی نەوتی عێراق لەناوخۆ بەكاریدەهێنێت - عێراق تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم قەرەبوو دەكاتەوە بەشێوەیەك تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە یەكسان بێت لەگەڵ تێكڕای تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لەعێراق -حكومەتی هەرێم پابەندبێت بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بەپێی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی كە بەمەستی 50%ی داهاتە فیدراڵییەكانە - قەرزەكانی بانكی عێراقی بازرگانی و بانكە ئەهلییەكان مانگانە بەقیست لەپشكی هەرێم دەبڕدرێت - پێدانەوەی ئەو قەرزانە لە 2023ەوە دەستپێدەكات و لەماوەی حەوت ساڵدا دەدرێنەوە.  

هاوڵاتی سەرئەنجام دوای ساڵێك دكتۆر كازم فاروق سەرۆكی پێشووی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لەپەرلەمانی كوردستان قسەیكردو رایگەیاند پاش ئەوەی نەشتەرگەری بۆكراو تەندروستی باش بوو هەموو شتێك لەبارەی ژەهرخواركردنەكەی ئاشكرادەكات، بەناڕاستەوخۆش پەنجەی تۆمەتی ئاڕاستەی لایەنێكی سیاسی كردووە. د.كازم فاروق پێش ماوەیەك لەنەخۆشكەوتنی دەستی لەسەرۆكایەتی فراكسیۆنی نەوەی نوێ كشاندەوە، جوڵانەوەكەش چەند جارێك بەڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ تۆمەتباریان كرد بەوەی دەوام ناكات و مووچەش وەردەگرێت، ئەمەش پەردەی لەسەر ناكۆكیی نێوان جوڵانەوەكەو د.كازم هەڵدایەوە. دوای نزیكەی ساڵێك لەدیارنەمانی، دكتۆر كازم فاروق سەرۆكی پێشووی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لەپەرلەمانی كوردستان رۆژی 12-6-2023 لەگرتەیەكی ڤیدیۆیدا بەجەستەیەكی لاوازو لەنەخۆشخانە دەركەوت و چەند راستییەكی ئاشكراكرد. لەوتەكانیدا د.كازم فاروق وتی:»دوای ئەوەی ماوەیەكە لەخزمەت ئێوەی خۆشەویست دابڕاوم ئێستا پێمخۆشە لەخزمەتانابم، لەدوای زیاتر لەساڵێك لەچارەسەر وەرگرتن پزیشكەكان لەئوردن پێیان راگەیاندم كەمەترسی لەسەر ژیانم نەماوەو لەچەندڕۆژی داهاتوودا ئیزنم دەدەن». هەروەها وتیشی: «ئەوەی دەمێنێتەوە نەشتەرگەرییەكی وردە كە تائێستا بڕیارم نەداوە لەچ نەخۆشخانەیەك و لەچی وڵاتێك بیكەم، هەندێك شتم بیستەوە، بیرم لەوە دەكردەوە ئەوانەی كەكاتی خۆی تیرۆركران و بوونە قوربانی، بەشێكیان لەدوای خۆیان هەندێك درۆو سینارۆشیان بۆ بڵاوكردنەوە, بیرم لەوە دەكردەوە كە چ نهێنی و حەقیقەتێكیان لەگەڵ خۆیاندا بردە ژێرخاك». « دیارە خوای گەورە ئەمجارە نەیهێشت ئەو دەستە رەشەی خۆی وەك فریادڕەسی خەڵك ناساندووە نهێنییەكەی بچێتە ژێر خاكەوە، ئەگەر خوای گەورە دەرفەت بدات پاش نەشتەرگەرییەكەم هەموو بەڵگەو نهێنییەكان بۆ خەڵكی كوردستان و رای گشتی بڵاودەكەمەوە لەسەر هەموو ئەو بابەتانەی دیكە كە بەڕاستی گرنگە خەڵكی كوردستان و رای گشتی بیزانن». دكتۆر كازم فاروق وا دەڵێت. لەبەشێكی دیكەی قسەكانیدا وتیشی:» دوای ئەم قسانەو ئەم ڤیدیۆیەی من هەر كەسێك هەر لایەنێك هەر تەلەڤزیۆن و میدیایەك بەم قسەو نەخۆشیانەی من قەڵس بوو ئەوە بیناسنەوە خۆیەتی، با بمێنێت بۆ پاش نەشتەرگەرییەكەم». هەر لەگرتە ڤیدیۆییەكەدا دایكی د.كازم فاروق وتی:» زۆر شكور بۆ خوای گەورە كە دكتۆر ئێستا تەندروستی بەرەو باشتر دەڕوات، بەڕاستی ئەم دەستە رەشە كەویستی ئەم ناهەقییە بەرامبەر د.كازم بكات، بەڵام نەیپێكا، خوانەخواستە بیپێكایەو ببوایە بەزەرەری رۆحی ئێمەش وەك خانەوادەی د.كازم بۆمان قبوڵ نەدەكرا». قسەکانی سەرۆکی پێشووی فراکسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی کوردستان ئاماژەن بۆ تۆمەتبارکردنی بەرپرسانی لایەنێکی سیاسی بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، دكتۆر كازم فاروق خوێنی جەستەی بە تەواوی بۆ گۆڕدراوەو نەشتەرگەری جگەریشی بۆ ئەنجامدراوە، بەڵام نازانرێت ئەو نەشتەرگەرییەی كە بڕیارە ئەنجامی بدات چییە. هەروەها لەماوەی ئەو ساڵەدا لەژێر چاودێری وردی پزیشكیدا بووەو بەردەوام براكەی و هاوسەرەكەی لەلای بووە. هاوڵاتی پەیوەندی بەكەسوكاری دكتۆر كازم فاروقەوە كرد، بەڵام ئەوەیان دووپاتكردەوە كە هەموو بەڵگەكان بۆ رای گشتی دەخرێنەڕوو. 30  ئۆكتۆبەری 2022 دایكی د.كازم فاروق لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا ئاشكرایكرد كەكوڕەكەی ژەهرخوارد كراوە، وتیشی:»لەمانگی یەكی 2022 سەرەتای نەخۆشیەكەی دەركەوت و پاشان لەمانگی دوو بەتەواوی بێتاقەت بوو جاروباریش تووشی خوێنبەربوون بوو، لەپڕ بەهیلاك چوو كە گەیاندمانە نەخۆشخانە پزیشكەكان وتیان چی دراوتێ و بۆچی وای لێهاتووە». بەوتەی دایكی د.كازم فاروق، پزیشكەكان وتوویانە دەبێت راپۆرتی پزیشكی بهێنن ئینجا چارەسەری بۆ دەكەن، دواتر كە راپۆرتیان برد دووجار پشكنینیان بۆكرد نەیاندەزانی چی لێبكەن، لەبەرئەوە وتیان» واباشە چاوەڕێی پزیشكێك بكەن لەدەرەوەی وڵاتە ئەویش هاتەوەو پشكنینی بۆ كرد لەنەخۆشخانەی شۆرش وتیان پشكنینەكەی پاك نییە». «بیرمان لەوەكردەوە بیبەین بۆ دەرەوەی وڵات و لەوێ پشكنینیان بۆكرد و وتیان ژەهرخوارد كراوەو دواتر رۆژبەڕۆژ خراپتر دەبوو، هەر رۆژەو شوێنێكی بەرەو خراپ بوون چوو دواتر لەقسەكردن كەوت، كاتێك پرسیارمان لەهاوڕێكانی كرد لەنەوەی نوێ ئەوان شڵەژان و وتیان ساڵ و نیوێكە لەگەڵ ئێمە نەماوە جگە لەوەش رۆژ بەڕۆژ شتی خراپیان لەسەر بڵاودەكردەوە». هاوكات، عەلی حەمەساڵح ئەندامی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لەوبارەیەوە لەفەیسبووكی خۆی نووسیویەتی:» شەوێكیان كاتژمێر ١١ بوو ژمارەیەكی بەریتانیا بە واتس ئەپ تەلەفونی كرد، وتی من د.زوهێرم برای د.كازم فاروق، بەناوی خانەوادەكەمان  پەیوەندیت پێوە دەكەین، دەزانین تۆ دۆستایەتیەكی نزیكت لەگەڵ د.كازم نەبووە، بەزۆر كەسمان لەهاوڕێكانی وتووە ئامادەنین  لەسەری هیچ بڵێن، كازم لەدۆخێكی خرپدایە… دكتۆر ٧٢ كاتژمێری بۆ داناوە ئەگەر لەم ٧٢ كاتژمێرەدا نەمرێت… ئەگەری ژیانی بەهێزە». عەلی حەمەساڵح هەروەها نووسیویەتی:» وردەكاری دۆسیەكەیان پێیوتم، لەوە نیگەران بوون وتبوویان كوڕەكەیان رۆشتووەتە ئەوروپاو موچەش وەردەگرێت، قەناعەتیان پێهێنام بۆ نەخۆشیەكەی،  دواتر لەگەڵ دایكی و براكانی د.كازم لەسلێمانی دانیشتین (جارێك بەتەنیاو جارێك  لەگەڵ كاك سۆران عومەر) زۆر بەڵگەو نووسراویان پیشانداین». بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی، تائێستا ئەوە پشتڕاستبووەتەوە كە د.كازم فارووق ژەهرخوارد كراوەو كەسوكارەكەشی گومانیان هەیەو بەڵگەشیان لەبەردەستدایە.

هاوڵاتی سەرۆك كۆماری توركیا بەفەرمی ناوی هاكان فیدانی بۆ وەزارەتی دەرەوە راگەیاند، كەئەو پیاوەی هەمیشە لەپشت پەردەوە كاری دەكرد، هاتووەتە بەرچاو، كەچەندین ئەركی پێ سپێردراوەو بەپیاوە (شەبەح) سێبەرەكەی ئەردۆغان ناسرابوو كەناوی «رێوی هەواڵگریشی» لێنرابوو. هاكان فیدان كە لەساڵی ٢٠١٠ەوە وەك سەرۆكی هەواڵگری توركیا كاردەكات، لەكابینەی نوێی حكومەتی توركیا كەدوای هەڵبژاردنەكانی ٢٨ی ئایار پێكهێنرا، لەلایەن رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆككۆماری توركیاوە وەك وەزیری كاروباری دەرەوە دەستنیشانكرا كەبووە ٤٦هەمین و وەزیری دەرەوەی توركیا. هاكان فیدان، لەساڵی ١٩٦٨ لەشاری ئەنقەرەی پایتەختی توركیا لەدایكبووە، بنەماڵەكەی لەشاری وان ژیان و بەرەچەڵەك كوردن، دواتر چوونەتە ئەنقەرە، ئێستاش برازایەكی لەناو پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)دایە. هاكان فیدان چەندین جار بەنوێنەرایەتی ئەردۆغان گفتوگۆی نهێنی لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجەلان، رێبەری پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)دا كردووە. فیدان تەمەن 54 ساڵ، یەكێك بووە لەو كەسانەی متمانەپێكراوی سەرۆك كۆماری توركیا، لەدوای ئەوەی ئەردۆغان لەساڵی 2003 بووەتە سەرۆك وەزیرانی توركیا، بەردەوام لەپۆستە جیاوازەكاندا خزمەتی كردووە، پێش ئەوەی فیدان لەپۆستی سەرۆكی هەواڵگری دەستبەكاربێت، پێشتر بابەتێكی سەرنجڕاكێش بوو لەكاتێكدا وەكو… نێردەی تایبەتی ئەردۆغانی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتە لەپرۆسەی ئاشتی كەئێستا لەكاركەوتووە لەنێوان پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)و حكومەتی توركیا. كاری فیدان لەئەفسەری ناڕازییەوە تا ئەكادیمی، لەپۆستە بیرۆكراتییەكانەوە تا بەڕێوەبەری دەزگای هەواڵگری نیشتمانی میت و ئێستاش بۆ وەزارەتی دەرەوە. لەساڵی ٢٠٠٠ وەك ئەندامی ئەنجومەنی گشتی سندوقی خانەنشینی هێزە چەكدارەكان (ئۆیاك) هەڵبژێردرا. دوای تەواوكردنی ١٥ ساڵ خزمەتە ئیجبارییەكەی، دەستی لەسوپا كێشایەوە. لەگەڵ گەڕانەوەی بۆ توركیا لەساڵی ١٩٩٩ بڕوانامەی ماستەر لەپەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و لەساڵی ٢٠٠٦ لەزانكۆی بیلكەنت خوێندنی دكتۆرای تەواو كردووە. هاكان بڕوانامەی بەڕێوەبردن و زانستە سیاسییەكانی لەزانكۆی میریلاند جیهانی كەمپی بەدەستهێناوە. دواتر بڕوانامەی ماستەرو دكتۆرای لەزانكۆی بیلكەنت بەدەستهێناوە. لەساڵی ٢٠٠١ تا ٢٠٠٣ وەك راوێژكاری باڵای سیاسی و ئابووری لەباڵیۆزخانەی ئوسترالیا لەئەنقەرە كاری كردووە. لەساڵی 2003 تا 2007 سەرۆكی دەزگای هاریكاری و هەماهەنگی توركیا  لەسەردەمی سەرۆكوەزیرانی توركیا بووە. لەو ماوەیەدا لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی ئەوكات ئەردۆغان و عەبدوڵڵا گول وەزیری دەرەوەی ئەوكات و ئەحمەد داودئۆغڵو كەڕاوێژكاری سیاسەتی دەرەوەی سەرۆك وەزیران بوو، هاوكارییەكی نزیكی هەبوو. لە 14ی تشرینی دووەمی 2007 وەك جێگری یاریدەدەری سكرتێری سەرۆك وەزیرانی بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەو ئاسایشی نێودەوڵەتی دەستنیشانكرا. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٠٩ فیدان وەك جێگری یاریدەدەری سكرتێری میت دەستنیشانكرا. دوای خانەنشینبوونی ئیمری تانەر جێگری سكرتێر، لە ٢٧ی ئایاری ٢٠١٠ بۆ ئەم پۆستە دامەزرا، بەم شێوەیە لەتەمەنی ٤٢ ساڵیدا هاكان فیدان بووە گەنجترین كەس كەوەك بەڕێوەبەری میت دامەزرا. هەروەها فیدان دووەم كەسایەتی «مەدەنی» بوو كە لەدەرەوە هێنرایە سەرپەرشتیكردنی دامەزراوەكە، شانبەشانی سۆنمێز كۆكسال كە لەساڵی ١٩٩٢ تا ١٩٩٨ وەك بەڕێوەبەری میت كاری كردووە. فیدان لەماوەی كاركردنی وەك بەڕێوەبەری میت ڕۆڵێكی چارەنووسساز لە ڕووداو و ئۆپەراسیۆنە گرنگە جیاوازەكاندا بینیوە. یەكێك لە ڕووداوە دیارەكان «پرۆسەی چارەسەركردن» بوو كە لە ساڵی ٢٠١٢ دەستیپێكرد، بە ئامانجی چارەسەركردنی كێشەی لە مێژینەی كورد لە توركیا. هاكان فیدان لەدوای هەوڵی كودەتاكەی ساڵی ٢٠١٦ خۆی لەناو مشتومڕێكی بێوێنەدا بینیەوە، هەندێكجار وەك كەسایەتی یەكلاكەرەوە لەشكاندن و ئاشكراكردنی كودەتاكەدا، هەندێكجاریش وەك دواكەوتوویەك بۆ ئاگادارنەكردنەوەی سەرۆك هەر كەئاگاداری بوو پلانەكە لەنیوەڕۆداو لەهەمووی گرنگتر بۆ ئەوەی پێشتر بوونی پلانێكی وەها گەورە نەدۆزیەوە، ئایا ئەوەی لەپانزەی تەمموزدا روویدا، نیشانەی دڵسۆزی ئەو بوو بۆ ئەردۆغان، یان سەربەخۆیی لەپلاندانان و كاركردن بەتەنیا لەگەڵ سەركردایەتی سوپادا. ناوی فیدان دوای هەوڵی كودەتاكەی ساڵی 2016 سەریهەڵدا، كاتێك وەك دیارترین رۆڵی هەبوو لەڕزگاركردنی ئەنقەرە لەخنكان لەگێژەڵوكەی كودەتای پێنجەمی سەربازیدا، ئەردۆغان بە «نهێنیپارێز» وەسفی كرد، توركەكانیش ناوی لێنا «رێوی هەواڵگری». لەماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا گۆڕانكارییەكی لەهاوكاری ئەمنی لەگەڵ ئیسرائیل و ئەمریكاوە بەرەو هاوكاری لەگەڵ ئێران دیارترینیان قاسم سولەیمانی، سەرۆكی فەیلەقی قودس بوو، لەمیانی كۆنفرانسی ئاسایشی میونشن لەشوباتی 2017، لیستێكی 300 كەسی كەگوایە لایەنگری بزووتنەوەی گولەن بوون، گەیاندە برۆنۆ كاهل، سەرۆكی دەزگای هەواڵگری فیدراڵی ئەڵمانیا. دوای 13 ساڵ بەسەربردن لەسەركردایەتیكردنی دەزگای هەواڵگری توركیا، هاكان فیدان رووی لەسەركردایەتی دیپلۆماسی وڵاتەكەی كرد، دوای ئەوەی لەحكومەتی نوێ كە لەپێنج ساڵی داهاتوودا وڵات بەڕێوەدەبات، بۆ پۆستی وەزیری دەرەوە دەستنیشانكرا. فیدان سەركردایەتی ئەو ئۆپەراسیۆنانەی نزیكبوونەوەی توركیای لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی كرد لەم ماوەیەی دواییدا، هەروەها بەرپرسی ئەو پڕۆسەی دانوستانە بوو كە لەگەڵ سوریا ئەنجام دەدرا بۆ گەڕاندنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ دیمەشق، بەپاڵپشتی روسیا و ئێران. نەوزاد سەواش شرۆڤەكاری سیاسی توركیا، رایدەگەیەنێت، فیدان ژمارەیەك فایلی دیپلۆماسی پەستاندار لەبەردەمیدا دەبینێتەوە، تەنانەت ئەگەر هەمان ئەو كەسە بێت كە پێشتر مامەڵەی لەگەڵ بەشێكیان دەكرد، بەڵام ئەمجارە خۆی پیاوێكی چرا دەبینێتەوە، نەك سێبەر، رۆڵێك كە لەماوەی دەیەی رابردوودا خووی پێگرتووە. دەشڵێت:» فیدان تەواوكردنی پرۆسەی هێوركردنەوەی گرژییەكانی ناوچەی توركیا لەئەستۆ دەگرێت و لەلوتكەشدا تەواوكردنی پڕۆسەی دانوستان لەگەڵ سوریا دەبێت، كەئەویش بەشێك بوو لەو پرۆسەیە، هەروەها بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ میسر كەئێستا لەسەر رێگای راستدایە دوای راگەیاندنی بەرزكردنەوەی نوێنەرایەتی». هاكان فیدان گفتوگۆ لەسەر فایلەكانی یۆنان و قوبرس و ئەرمینیا دەكات، كەسەرۆك وەزیرانی یۆنان بەشداری لەمەراسیمی دەستبەكاربوونی ئەردۆغان كرد، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەگەری پێشكەوتن لەم فایلە سەختەی دەیان ساڵ لەمەوبەر، هەروەها رۆڵی هەبووە لەناردنی هاوكارییەكان» و گروپەكانی رزگاركردن لەكاتی بوومەلەرزەكەی ئەم دواییەدا”.

هاوڵاتی  ماوەی مانگێكە كۆماری ئیسلامی ئێران بەشێوەیەكی بەرچاو چەك و كەرەستەی سەبازیی قورس رەوانەی شارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان دەكات و هەندێك سەرچاوەش باس لەجێگیركردنی سەكۆی موشەكیی لەو بەشەی كوردستان دەكەن كەئامانجی هێرشكردنە سەر پارتەكانی رۆژهەڵاتە لەهەرێم. لەگەڵ گواستنەوەی چەكی قورس و هێزی چەكداریی بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان سوپای پاسداران پەیامێكی بڵاكردەوەو لەپایەمەكەدا هاتووە وەك بەڵێنیان داوە نەیارانی كۆماری ئیسلامی لەهەر شوێنێك بن دەكرێنە ئامانج كەئەوەش كاردانەوەی چالاكوانی سیاسیی و مەدەنی كوردی لێكەوتەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە سوپای پاسداران زۆرترین چەكی قورسی بۆ زۆربەی ئەو شارانەی رۆژهەڵاتی كوردستان گواستووەتەوە كە سنووری نزیكیان لەگەڵ خاكی هەرێمی كوردستان هەیە، بۆ نموونە بانە، پیرانشار، سەردەشت، جوانڕۆ، پاوەو چەند ناوچەیەكی دیكەی هاوسنور. میدیای زمانحاڵی سوپای پاسداران لەزاری بەرپرسێكی ئاسایشی عێراق بڵاویكردووەتەوە كە قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق لەكۆبوونەوەی هەفتەی رابردووی لەگەڵ عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی و بەرپرسانی ئێران بەڵێنی داوە بەجێبەجێكردنی رێككەوتنی ئەمنیی نێوان بەغدادو تاران بۆ دوورخستنەوەی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەهەرێم. سێ سەرچاوە لەپارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان زانیارییەكانیان بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی پشتڕاست كردووەتەوەو ناوەندی هاوكاریی ئەو پارتانە رایگەیاندووە؛ كۆماری ئیسلامی دەیەوێت بەپەلاماردان و چاوسوركردنەوە، ترس بڵاوبكاتەوەو هاوكات فشار لەهەرێم و عێراق دەكات بۆ ئەوەی ئامانجەكانی لەچوارچێوەی رێككەوتنی ئەمنیی نێوان بەغدادو تاران بۆ چەككردن و دوورخستنەوەی پارتە كوردییەكان بەدیبهێنێت. پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان داوایان لەدانیشتوانی هەرێم و رۆژهەڵات كردووە وەك هەمیشە پشتیوانیی لەتێكۆشەرانی خۆیان بكەن و رێگەنەدەن سوپای پاسداران و كۆماری ئیسلامی ئامانجی لەو لەشكركێشی و جێگیركردنی چەكی قورس بەدیبهێنێت. ئێران كە لەئێستادا گیرۆدەی گرژییەكانی سنوری رۆژهەڵاتی وڵاتەكەیەتی لەگەڵ تاڵیبان، هاوكات لەشێوەی جاردانی شەڕ چەكی قورس بەنهێنی و ئاشكرا بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان دەگوازێتەوە و جموجۆڵە نائاساییەكانی سوپای پاسداران لەسنورەكانی هەرێم زیادیكردووە.   ناڕەزایەتییەكان لەناوخۆی رۆژهەڵاتە و گەڕ بەهەرێم دەكرێت ئەوەی ئێستا لەڕۆژهەڵاتی كوردستان دەبینرێت چالاكی مەدەنی و ناڕەزایەتیی پەنگوخواردووی خەڵكە دژی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەتایبەت كە لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی لانیكەم 140 كەس لەناڕەزایەتییەكانی ئەو بەشە لەكوردستان كوژراون و دانیشتوان و چالاكوانانیش بەڕێوڕەسمی جەماوەریی و سەردانی گڵكۆكانیان رۆژانە یادی شەهیدەكانیان دەكەنەوەو ئەگەرچی خۆپیشاندانی بەرفراون لەئێستادا نەماوە، بەڵام ناڕەزایەتییەكان زۆرتربوون و لەبەرامبەریشدا سەركوت و دەستگیركردنی چالاكوانان لەلایەن دەزگا ئەمنی و سەربازییەكانی كۆماری ئیسلامی زیادیكردووە. وەك دەوترێت خوێنی شەهیدانی رۆژهەڵات سارد نەبووەتەوەو تەنانەت بەهەموو شێوازێك بێڕێزیی بەگڵكۆكانی كوژراوانی رۆژهەڵات دەكرێت و زۆرجار كێل و بەردی سەر ئەو گڵكۆیانە دەشكێنرێت، بەڵام خەڵك و چالاكوانان بەبەردەوامیی و لەبۆنە جیاوازەكاندا یادی گیانبەختكردوانی ناڕەزایەتییەكان دەكەنەوەو سەردانی گڵكۆكانیان دەكەن كەهەر ئەوەش ئاماژەی بۆ دەنگێكی ناڕازیی كە لەئان و ساتدایە بۆ خۆپیشاندان و كاردانەوە بەرامبەر دەسەڵات لە رۆژهەڵات و ئێران. چالاكوانانی سیاسیی رۆژهەڵات رایانگەیاندووە؛ كۆماری ئیسلامی ئێران دەیەوێت لەڕێگەی ترس و تۆقاندنەوە بەتەواوەتی سەركوتی ناڕەزایەتییەكانی ئەو بەشە لەكوردستان بكات  و ئەو ئامانجەی بە لەسێدارەدان و زیندانیكردنی گەنجان و لاوانی كورد بۆ بەدی نەهاتوە بۆیە بیر لەوەدەكاتەوە ئامانجەكەی بەبانگەشەی بەرەنگاروبونەوە نەیارانی لەدەرەوەی سنورەكان و دژی پارتە نەیارەكانی بەدیبهێنێت. لەماوەی ساڵانی رابردوودا پێشمەرگەكانی پارتەكانی رۆژهەڵات بەشێوازی جیاواز چالاكییان لەناوخۆی ئەو بەشە لەكوردستان هەبووەو بەپێی ئەو وێنانەشی كە لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكراونەتەوە  بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی پشتڕاست بووەتەوە ئەمساڵیش چەند تیمێك لەو پێشمەرگانە بەبێ ئامانجی پێكدادان لەناوخۆی رۆژهەڵات بەدیكراون و لەلایەن جەماوەرو خەڵكی ناوچەكانیشەوە بەگەرمیی پێشوازییان لێكراوە، بەڵام بەرپرسانی ئەو پارتانە رایانگەیاندوە هیچ كاتێك ئامانجی ئەو پێشمەرگانە پێكدادنی سەربازیی نەبووەو تەنها لەشێوەی چالاكیی سیاسیدا هەنگاویان ناوەو رێكخستنی ئەو هێزانە لە ناوخۆی رۆژهەڵاتە. بەرپرسانی سەرجەم پارتەكانی رۆژهەڵات جەختیان لەوە كردووەتەوە خوازیاری ئەوە نین ببنە بیانوی هێرشی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ سەر هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەو دەسەڵاتە هەر كاتێك رووبەڕووی شكست لەناوخۆی وڵاتەكە دەبێتەوە پەنا بۆ هێرشی سەربازیی دەبات و دوور نییە جموجۆڵەكانی ئەم ماوەیەشی هەر لەو چوارچێوەیەدا بێت. سەرچاوەیەك لەناوەندنی هاوكاری پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند؛ كە لەیەك مانگی رابردوودا زۆرترین چەكی قورس و تۆپ و تانك بەئاشكرا لەشارەكانی ئێرانەوە بەرەو پارێزگاكانی كرماشان و سنەو ورمێ گوازراونەتەوە و بەپێی ئەو زانیاریانەشی دەست ئەوان كەوتووە سەكۆیەكی موشەكی لەشاری بانەو سەكۆیەكی موشەكی لەنزیك شاری جوانڕۆ جێگیر كراوەو بەنهێنی و لەڕێگەی هێلیكۆپتەرەوە هێزو كەرەستەی سەربازیی دیكە بۆ ئەو سەكۆ موشەكییانە گوازراوەتەوە. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوە كردووە تۆپ و تانك بۆ زۆربەی شارەكانی رۆژهەڵات وەك بۆكان و سنەو پاوەو پیرانشارو شاری شنۆ گوازراوەتەوەو بەگشتی دۆخی سێ پارێزگای ورمێ و سنەو كرماشان نائاساییەو جموجۆڵی سوپای پاسداران بەتەواوەتیی بەدیدەكرێت. بەوتەی ئەو سەرچاوەیە كە نەیویستوە ناوی بڵاوبكرێتەوە؛ سوپای پاسداران فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی لەجۆری خۆكوژی لەزۆربەی ئەو شارانەی رۆژهەڵات كە سنوریان بەهەرێمی كوردستانەوە نزیكە جێگیر كردووەو پێدەچێت مەبەستی بێت هاوشێوەی رابردوو هێرشی دیكە بكاتەسەر بنكەو بارەگاكانی پارتەكانی رۆژهەڵات لەهەرێمی كوردستان. لەدوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران، سوپای پاسداران لانیكەم چوار جار بەدرۆنی خۆكوژو موشەك و تۆپخانەكانی بنكەكانی پارتەكانی رۆژهەڵاتی لەهەڵگوردو برادۆست تادەگاتە بارەگاكانی ئەو پارتانە لەكۆیەو زڕگوێز كردووەتە ئامانج و بەهۆیەوە 21 كەس كوژران و نزیكەی 90 كەسیش برینداربوون. بەوتەی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی، ئێران بەپشتبەستن بەماددەی 51ی جاڕنامەی نەتەوەیەكگرتووەكان هێرشەكانی ئەنجامدەدات و بەپێی ئەو ماددەیە هەر حكومەتێك مافی وەڵامدانەوەی هەیە كەهێرشی سەربازیی بكرێتەسەر لەكاتێكدا پارتەكانی رۆژهەڵات هێچ هێرشێكی سەربازییان لەهەرێمی كوردستانەوە دژی سەروەریی خاكی ئێران ئەنجامنەداوە.   سوپای پاسداران هەڕەشە دەكات سوپای پاسداران هەڕەشەی ئەوە دەكات كەئەگەر حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان رێككەوتنی ئەمنیی نێوانیان بۆ چەككردن و دوورخستنەوەی پارتەكانی رۆژهەڵات نەخەنە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەوا خۆیان ئەو هەنگاوە دەنێن و ئەو پارتانە لەهەر شوێنێك بن هێرش دەكەنەسەریان و ئەندامان و پێشمەرگەكانیشیان دەكرێنە ئامانج. لەهەفتەی رابردوودا ئەژمارەكانی سەر بەسوپای پاسداران لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی وەك تویتەرو تێلیگرام هۆشداریی ئەوەیان داوە كەبەمزووانە هێرش دەكرێتەسەر پارتەكانی نەیاری كۆماری ئیسلامی و تەنانەت لەشكركێشیی سەربازیی بۆ سەر هەرێم ئەنجامدەدرێت كەئەوەش كاردانەوەی زۆری لێكەوتەوەو بەوتەی چالاكوانانی رۆژهەڵاتی كوردستان كۆماری ئیسلامی لەلاوازیدا بەو شێوەیە لەڕێگەی سوپای پاسدارانەوە هەڕەشە دەكات. عەلی ئەكبەر ئەحمەدیان، ئەمینداری نوێی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی ئێران لەگەڵ دەستبەكاربوونی رایگەیاند:» دەبێت عێراق بەزووترین كات دەبێت ئاسایشی سنورەكانی دابین بكات و پابەندنی رێككەوتنی ئەمنیی نێوان تاران و بەغداد بێت. ئەحمەدیان كەیەكێكە لەفەرماندە سەربازییەكانی سوپای پاسداران لەكۆبوونەوەی كۆتایی مانگی رابردوو لەگەڵ قاسم ئەعرەجی، راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق كە بەسەردانێكی فەرمی لەتاران بوو، جەختی لەوە كردبوەوە كەدەبێت بەغداد بەشێوەیەكی خێرا رێككەوتنە ئاسایشییەكەی نێوانیان جێبەجێ بكات. بەپێی چەند خاڵێك لەڕێككەوتنە دەبێت پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەهەرێمی كوردستان دووربخرێنەوەو بارەگاكانیان لەژێر چاودێریی نەتەوەیەكگرتووەكاندا بێت و سەرجەم پێشمەرگەو هێزە سەربازییەكانیان چەك بكرێن و كۆماری ئیسلامی لەدوای ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵات پێداگریی لەو خاڵانەی نێو رێككەوتنی عێراق و ئێرانی كردووە. مانگی ئازاری ساڵی رابردوو كۆماری ئیسلامی ئێران و حكومەتی عێراق لەبەیاننامەیەكدا واژۆكردنی رێككەوتنی ئەمنیی نێوان بەغدادو تارانیان راگەیاندو دواتر دەركەوت بەشێكی سەرەكیی خاڵەكانی نێو رێككەوتنەكە بۆ چەككردن و دورخستنەوە پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەهەرێم بووە. كۆماری ئیسلامی لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا داوای دوورخستنەوەو چەككردنی ئەو پارتانەی كردبوو تەنانەت پێشنیاركرابوو كەكامپی تایبەت بەئاوارەكانیان لەموسڵ بۆ بكرێتەوە، بەڵام ئەو پارتانە رەتیان كردووەتەوە پابەندی داواكارییەكانی كۆماری ئیسلامی بن. پێشتر محەمەد باقری سەرۆك ئەركانی هێزە چەكدارەكانی كۆماری ئیسلامی و یەكێك لەفەرماندە باڵاكانی سوپای پاسداران رایگەیاندبوو كەدوای موشەكبارانی بنكەو بارەگاكانی پارتە نەیارەكان لەهەرێمی كوردستان حكومەتی عێراق بەڵێنی داوە بەچەككردن و دوورخستنەوەیان لەخاكی ئەو وڵاتە. باقری چەندجارێك پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانی بەتیرۆریست ناوهێناوەو وتوویەتی: «كۆماری ئیسلامی قبوڵی ناكات سێ هەزار تیرۆریست لەهەرێمی كوردستان جێگیربن» هاوكات هەڕەشەی ئەوەشی كردووە كەئەگەر بەرپرسانی هەرێم و عێراق ئەو پارتانەی رۆژهەڵات دوورنەخەنەوە ئەوا هێرشەكانی سوپای پاسداران دەستپێدەكاتەوە خۆیان دووریان دەخەنەوە. باقری گلەیی لەهەرێمی كوردستان كردووەو وتوویەتی» ناكرێت كەكۆماری ئیسلامی خزمەتی ئەوانی كردووە ئەوان لەبەرامبەردا رێگەبدەن پارتە نەیارەكان بنكەو بارەگایان لەسنوری هەرێمدا هەبێت».   ئێران لەزەوی و توركیا لەئاسمانەوە جموجۆڵەكانیان زیاد دەكەن لەگەڵ جموجۆڵەكانی سوپای پاسداران لەشێوەی لەشكركێشیی بۆ رۆژهەڵات و هەرێم، جوڵەی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان و فڕۆكە جەنگییەكانی توركیا لەسنورەكانی نێوان رۆژهەڵات و هەرێمی كوردستان زۆر بووەو سەرچاوەیەك لەپارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پژاك) بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند لەماوەی رابردوودا بەهەر هێرشێكی موشەكی و تۆپخانەكانی سوپای پاسداران لەسەر هەرێم، توركیا هێرشەكانی دژی گەریلای یەكینەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان (یەرەكە) زیاتر دەبێت. ئەو سەرچاوەیە بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند؛ جموجۆڵی سوپای پاسداران ئاشكرایەو لەناوچەكانی شاهۆ لەنزیك شاری كامیاران لەڕۆژهەڵات چەند شوێنێكی تۆپباران كردووە، بەڵام پژاك هەمیشە هەوڵی خۆپاراستن و یەكڕیزیی كورد دەدات بەرامبەر ئەو پیلان و هێرشانەی كەكۆماری ئیسلامی دژی كوردو پارتەكانی ئەنجامی دەدات. پژاك دەڵێت؛ كۆماری ئیسلامی ئەزموونی شكستی گەورەی هەیە لەسەر دەستی گەریلاكان لەقەندیل و ئەگەر بێت و نیازی هێرشی بەرفراوانی هەبێت ئەوا ئەزموونی ئەو شكستە دووبارە دەكاتەوە، بۆیە گەریلا شارەزایی جەنگی هەیە لەگەڵ ئەو دوژمنەو دەزانێت چۆن بەرەنگاری ببێتەوە.   پارتەكانی رۆژهەڵات هۆشداریی دەدەن ناوەندی هاوكاریی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەبەیاننامەیەكدا هۆشدارییان داوە كەكۆماری ئیسلامی بەگواستنەوەی چەك بۆ ئەو بەشە لەكوردستان و هەڕەشەی ئەنجامدانی هێرش دژی هەرێم و ئەو پارتانە بەبڕوای ئەوان شۆڕشی ژینا كۆماری ئیسلامی بەچۆكدا هێناوەو دەیەوێت بەكۆمەڵكوژكردنی كوردانی رۆژهەڵات لەهەرێم قەرەبووی شكستەكانی بكاتەوە. پارتەكانی رۆژهەڵات لەو بەیاننامەیەدا داوایان لەڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤ و ناوەندە نێودەوڵەتییەكان و ناوچەییەكان و زلهێزەكانی ناوچەكە كردووە كە لەئاست جموجۆڵ و ئەگەری هێرشی كۆماری ئیسلامی ئێران بێدەنگ نەبن و هەوڵبدەن بۆ رێگریی لەكۆمەڵكوژكردن و كوشتنی كورد لەهەرێمی كوردستان. هەر لەو بەیاننامەیەدا داوا لەدانیشتوانی رۆژهەڵاتی كوردستان و خەڵكی ئێران كراوە لەئەگەری هێرشی سوپای پاسداران بەناڕەزایەتیی جەماوەری هەڵویستی خۆیان دەربڕن و رێگەنەدەن پیلانەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران قوربانی لێبكەوێتەوە.

ئیمان زەندی ساڵانە نزیكەی شەش هەزارو 650 تۆن قارچك لەكارگەكانی هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت و بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم دەڵێت:»پێنج ساڵە قارچك هاوردە نەكراوە، بەرهەمەكەی گەیشتووەتە خۆبژێوی». قارچك، بەهای خۆراكی بەرزەو رێژەیەكی زۆر پڕۆتینی تێدایەو هەندێ كەس وەك جێگرەوەی گۆشتی سوور بۆ خواردن بەكاریدەهێنن. وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی هەرێم نزیكەی 10 مۆڵەتی داوە بۆ بەرهەمهێنانی قارچك، كارگەكان چواریان لەهەولێرەو سیانیان لەسلێمانی و یەكێك لەدهۆك و یەكێكیش لەگەرمیانن. شەیما عەبدوڵا، رابەری كشتوكاڵیەو خاوەنی كارگەی قارچكە لەقەزای بازیانی سەر بەپارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «خوێندكاری پەیمانگای كشتوكاڵی بووم بیرم كردەوە لەدامەزراندنی پڕۆژەی قارچكی سروشتی و بۆم دەركەوت پڕۆژەیەكی بەرهەمدارو ئابوریەكی باشە، هەربۆیە لەساڵی 2019 بڕیارمدا بەتەواوی بیكەمە پڕۆژەیەكی كشتوكاڵی و ئەوە چوار ساڵە بەردەوامم». شەیما ئاماژەی بەوەكرد كە تۆوی قارچك لەهەولێرو رانیەو كۆیە و هەندێ جار لەئێران دەكڕێت و داهاتی مانگانەی پڕۆژەكە بەردەوام لەگۆڕاندایە، بەهۆی بڕی بەرهەمهێنان بۆ مانگ و ساڵ دەگۆڕێت.  «لەكارگەكەمان قارچكی فرێش، وشككراو، سپۆنی قارچك و كیسەی ئامادەكراو بۆ پڕۆژە بەرهەمدەهێنن، قارچك بۆ ناوخۆو ناوەڕاست و خوارووی عێراق دەنێرین، بەرهەمەكانمان دوورن لەپەین و خۆڵ‌ لەگەڵ دەرمانی كیمیایی و ساڵانە نزیكەی ٥٠٠ تۆن لەهەموو جۆرەكان بەتایبەت قارچكی فرێش بەرهەمدەهێنین و هەلی كارمان بۆ حەوت كەس رەخساندووە «. شەیما وای وت. بەرهەمهێنانی قارچك نزیكەی مانگێكی پێدەچێت بۆ پێگەیشتن، چونكە ناتوانێت لەژینگەی كراوە بگونجێت، بەڵكو پێویستی بەژینگەیەكی كۆنتڕۆڵكراوە كە لەهۆڵێكدا ئەو ژینگەو كەشوهەوایە دابینبكرێت. لەهەموو وەرزێكی ساڵ دەتوانرێت قارچك بەرهەمبهێنرێت، كارگەكان قارچكی دوگمەیی و سەدەفی (كەمەرەی)ییەو رەنگی سپی و پەمەیی و قاوەییە، و قارچكی پرچی شێریش بۆ مەبەستی پزیشكی بەرهەمدەهێنرێت. سەحەر حسێن، پسپۆڕی كشتوكاڵی لەكۆلێژی زانستیە پڕاكتیكیەكان و سەرۆكی بەشی پڕۆژە كشتوكاڵیەكان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو جۆرەكانی قارچك لەكوردستاندا زۆرن  و بەردەوام جۆرەكانیان دەدۆزرێنەوەو دەناسێنرێن، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی ١٠٠ بۆ ١٥٠ جۆرن، لەم بڕەش نزیكەی ٦٠ جۆریان گونجاوە بۆ خواردن و ئەوانەی تریش بۆ مەبەستی دەرمانسازی بەكاردێت. سەحەر حسێن، پێشیوابوو بەشێوەیەكی گشتی لەكارگەكانی كوردستان جۆرەكانی ئاگاری كۆس واتە قارچكی دوگمەیی و جۆری قلۆرۆتۆسیش بەرهەمدێت، وتیشی:»باشترین جۆری قارچك دومەڵانەو لەكوردستانیشدا هەیە». لەبارەی ناسینەوەی قارچكی ژەهراوی، ناوبراو روونیكردەوە: «تاكە رێگای زانستی بۆ ناسینەوەی قارچكی ژەهراوی تاقیگەكانن، هەندێكیش بەپێی ئەزموون دەتوانێت بیانناسێتەوە، زۆر هۆكار هەیە بۆ ژەهراویبوونی قارچك ئەویش ژینگەو كەشوهەواو سروشتی قارچكە، چونكە بەهۆی ماددەی زیانبەخش قارچك تووشی هەستیاری دەبێت یاخود بەهۆی ئەفلاتۆكسینەوەیە». بەپێی ئامارێكی فەرمی لەبەڕێوەبەرایەتی باخداری وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، ساڵانە نزیكەی شەش هەزارو ٦٥٠ تۆن قارچك لەكارگەكانی هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت، لەڕێگەی 10 كارگەوە، سەرەڕای زیادبوونی بەرهەمی ناوخۆ بەڕێژەیەكی بەرچاو، بەڵام هێشتا رێستۆرانت و چێشتخانەكان پشت بەقارچكی هاوردە دەبەستن. شیرین نەجیب، بەڕێوەبەری باخداری لەوەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، هێمای بۆ ئەوەكرد لەساڵی ٢٠١٨ پڕۆژەیەكی ستراتیژی دامەزرا كەبڕی زەویەكەی ٤٥ دۆنمەو لە ٤٣ ژوور پێكهاتووە، كارگەكە لەقوشتەپەی سەر بەپارێزگای هەولێرە، بەرهەمی ساڵانەی ٧٠٠ تۆنە، ئەم كارگەیە تاقیگەی هەیەو هەر لەوێش ماددەی سەرەتایی خۆڵی پیتمۆس و كۆمپۆست بەرهەمدەهێنێت. بەڕێوەبەری باخداری لەوەزارەتی كشتوكاڵ دەشڵێت: «یەك پڕۆژەی ئاسایی دوو ملیۆن دۆلاری تێدەچێت، بەڵام ئێمە سەقافەی قارچك خواردنمان نیە، ئەو قارچكانەی لەسەر عەرەبانەكان دەفرۆشرێن ئێرانین و بەسەرچوون خەڵك ئەوە دەخوات، بۆیە داوا دەكەم كەناڵە میدیاییەكان دوو خولەك بدەن بەڕیكلامی كشتوكاڵی وەكو هۆشیارییەك». بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی كە لەوەزارەتی كشتوكاڵ دەستیكەوتووە، بۆ پاراستنی بەرهەمی پرۆژەكان هاوردەی قارچكی فرێشیان بەیەكجاری قەدەغە كردووەو هەر كاتێك توانای پرۆژەكان بگاتە ئەوەی بەرهەمەكان لەقوتوو بنێن و پێویستی بازاڕ پڕبكەنەوە، هاوردەکردنی قارچكی لە قوتوونراویش قەدەغە دەكەن. پسپۆڕی بایەلۆجی لەبارەی بەرهەمی قارچكەوە زانیاری گرنگ دەخاتەڕوو كەپێویستە هاووڵاتیان رەچاوی بكەن. د. كارزان عەبدوڵا، پسپۆڕی بایەلۆجی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی دەڵێت: «قارچك وەكو هەموو خواردنێكی تر هاوردە دەكرێت لەتوركیاو ئێرانەوە، دەبێت لەبەڕاددا بێت، چونكە رەنگە لەو سنورانە هاوردەبكرێت و لەبەڕادیشدا نیەو نابێت زۆریش لەسەلاجەدا دابنرێت، هەر بۆیە كاتێك دەدورێتەوە دەبێت كاتەكەی لەنێوان ١٢ بۆ ٢٤ كاتژمێر تێپەڕنەكات». هەروەها باسی لەوەشكرد قارچك هاوردە دەكرێت، ئەگەر لەسنورە سەرەكیەكانیش رێگری لێبكرێت لەسنورە لاوەكییەكان دێن جگە لەڕێگا قاچاخیەكانی تر، بەڵام ئایا قارچك ئەو زەحمەتیەی دەوێت لەئێرانەوە بەقاچاخ بهێنرێت، ئایا بۆی ساغدەكرێتەوە لەبازاڕ!». لەبەرامبەردا بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم سەر بەوەزارەتی دارایی و ئابووری ئەوە دووپاتدەكاتەوە كەپێنج ساڵە قارچك هاوردەی هەرێم نەكراوەو بەشی خۆبژێوی لەناوخۆدا بەرهەمدەهێندرێت. بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم وتیشی:» قارچك تائێستا هەناردە نەكراوە، ئەگەر داواكاریش پێشكەش بكرێت ئێمە لاریمان نیە،  قارچك داهات نیە، چونكە ناچێتە دەرەوە تەنها سودمەندە بۆ ئەو برا بەڕێزانەی كەبەرهەمی دەهێنن». قارچك یەكێكە لەخواردنە بەسودەكان و بەگروپی گۆشت ناسراوە، هەروەها وەرزی قارچكی سروشتی لەسەرەتای بارانی پایزەوە دەستپێدەكات تاكۆتایی باران بڕان و گەشەی سەرەتاییان لەپلەی گەرمی نێوان ١٨ بۆ ٢٠ و ٢٥ بۆ٣٠ پلەدا هەڵدەتۆقێت. قارچكی سروشتی زیاتر لەناوچە شاخاوییە بەرزەكانی وەكو هەورامان و دهۆك و پێنجوێندا هەیە، نرخەكانیشیان كیلۆی لەنێوان 10 بۆ 70 هەزار دیناردایە، هەرچی قارچكی كارگەكانیشە جۆرە دوگمەییەكەی نرخەكەی سێ بۆ پێنج هەزارەو جۆرە سەدەفەكەشی لەنێوان پێنج بۆ 10 هەزار دیناردایە.

سەركۆ جەمال بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان لەماوەی رابردوودا تووشی لێكترازان بوو، ئێستا هەردوو باڵەكەی خۆیان بەخاوەن شەرعیەت دەزانن و دان بەوەی دیكەدا نانێن، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراقیش داوای لێكردوون كۆنگرە ئەنجامبدەنەوە. مانگی شوباتی 2022 كۆنگرەی 12ـیەمی بزوتنەوەی ئیسلامیی كوردستان لەهۆڵی سەعد عەبدوڵا لەهەولێر بەڕێوەچوو، كامیل حاجی عەلی 264 دەنگی بەدەستهێناو 276 دەنگیش سپی بوون، بەو پێیەش تاكە كاندیدی رابەری گشتی نەیتوانی زۆرینەی سادەی دەنگەكان بەدەستبهێنێت. دوای ئەوەی كامیل حاجی عەلی، كاندیدی رابەرایەتی بزوتنەوە نەیتوانی دەنگی 50+1ـی كۆنگرەی حزبەكە بەدەستبهێنێت، بەپێی پەیڕەوی حزبەكە عیرفان عەلی عەبدولعەزیز وەكو رابەری بزوتنەوە لەپۆستەكەی بەردەوامبوو، سەرەڕای ئەوەی لەماوەی رابردووشدا هەردوو باڵەكە چەند هەنگاوێكیان دژی یەكتر ناوەو كێشە نێوخۆییەكانی حزبەكە بەردەوامە. كۆمسیۆن نێوبژیوانی هەردوو باڵەكەی بزوتنەوە دەكات عەتا شێخ لەتیف ئەندامی سەركردایەتی بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان سەر بەباڵی عیرفان عەبدولعەزیز، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»مەسەلەی سكاڵاكەی كۆمسیۆن هێشتا یەكلایی نەبووەتەوەو كاتیان بۆ دیارینەكردووین تاكۆنگرە پێكەوە ئەنجامبدەین، بەڵام داوایان لێكردووین كەپێویستە پێكەوە كۆنگرە ئەنجامبدەین». ناوبراو، ئاماژەی بەوەشكرد واژۆی زیاتر لەهەزارو 700 ئەندامی بزوتنەوە كە لەكۆنگرەی 2018 بەشدارییان كردبوو رەوانەی كۆمسیۆن كردووەو تەنها واژۆی نزیكەی 150 كەس ماوە، بەڵام ئەو كەسانە بەشێكیان لەدەرەوەی وڵاتن و بەشێكیشیان گیانیان لەدەستداوە جگە لەوەی واژۆی حەوت ئەندامی دامەزرێنەری بزوتنەوەكە پێویست بوو كەشەشیان واژۆیان ناردووە تەنها كامیلی حاجی عەلی كە لەدامەزرێنەرانە واژۆی نییە. ئەو ئەندامەی سەركردایەتی بزوتنەوە دەشڵێت:»محەمەد بازیانی زیاتر لە 12 ساڵە لەناو بزوتنەوە نەماوەو ئەوانی دیكەش كە بەنیازبوون كۆنگرە بكەن زۆرینەیان مافیان نییە بەشداری كۆنگرە بكەن، چونكە لەكۆنگرەی پێشوو نەبوون». محەمەد بازیانی وتەبێژی پێشووی بزووتنەوەی ئیسلامی كوردستان كەئێستا لەباڵی كامیلی حاجی عەلییە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ساڵی رابردوو كۆنگرەی 12 كرا، لای هەموان ئاشكرایە لەكۆنگرەی 11 پەیڕەوو پڕۆگرام گۆڕانكاری تێداكراو دەڵێت رابەر لەدوو خول زیاتر بۆی نیە خۆی هەڵبژێرێتەوە بۆیە تەنها كاندید كامیلی حاجی عەلی بوو». هەروەها ئەوەی خستەڕوو كە لەناو كۆنگرەی 12 كۆمەڵێك پێشێلكاری كرا، ئەوەبوو حاجی عیرفان وتی:»رابەری بزوتنەوەیە»، بۆیە لەكۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان فەرمانگەیەك بۆ حزبە سیاسییەكان و رێكخراوەكان هەیە، ئەوان ئاماژەیان بەوەدا كۆنگرەی 12 یاسایی نییەو پێویستە كۆنگرەیەكی دیكەی دامەزراندن بكرێتەوە. محەمەد بازیانی دەشڵێت:»جارێكی دیكە داوای كۆنگرەمان كردووە، ئەوەبوو 11-5-2023 رەزامەندیمان لەكۆمسیۆن وەرگرت ئەو كۆنگرەیە بكەین، بەڵام دەستتێوەردان كراو كۆنگرەكەیان دواخست و دواتر كاتێكی دیكە دانرا كە لە 22-5-2023 كۆنگرەیەكی دیكە بكرێت». «ئەوان هۆڵیان گرت و ئێمەش هۆڵمان گرت، بەڵام كۆمسیۆن وتیان دەبێت لەیەك هۆڵ بكرێت، تا ئەو كۆنگرەیە ئەنجامدەدرێت و ئێستا كاتیان داوە بەهەردوولا تا بگەنە رێككەوتن ئەگەر لەسەر كاتێكیش بۆ كۆنگرە پێكەوە رێكنەكەوین ئەوا كۆمسیۆن رێكار دژی بزووتنەوەی ئیسلامی دەگرێتەبەر»، محەمەد بازیانی وای وت.   هەردوو باڵە ناكۆكەكە جارێك كۆبوونەوەیان كردووە بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی باڵی جیابووەوەی بزوتنەوە بەهۆی ئەوەی هەڕەشەی لە كامیلی حاجی عەلی كردووە، سكاڵایان لەسەر عیرفان عەلی عەبدولعەزیز تۆماركردووە، گوایە لەكاتی كۆبوونەوەیەكی ناوبژیوانیدا دوو هەفتە لەمەوبەر هەڕەشەی لێكردووە، بەڵام سەرچاوەیەكی نزیك لەعیرفان عەلی عەبدولعەزیز رەتیدەكاتەوەو دەڵێت لایەنی بەرامبەر هیچ بەڵگەیەكیان نییەو سكاڵاكە ئەنجامی نابێت. بزوتنەوەی ئیسلامی لەكوردستان لەساڵی 1987 لەلایەن شێخ عوسمان عەبدولعەزیزو كۆمەڵێك كەسایەتی ئیسلامی دامەزرێندراو رێكخراوێكی سیاسی پەروەردەیی ئیسلامییەو لەسەر پەیڕەوی ئەهلی سوننەت دامەزراوەو یەكەمین گروپی چەكداری جیهادی كوردی بوو لەباشووری كوردستان. بزوتنەوە لەساڵی 2000 بووە یەكبوونی ئیسلامی و دواتر لەساڵی 2001، عەلی باپیر، كۆمەڵی ئیسلامی راگەیاند كە لەسەدا 80%ی بزونتنەوەی لەگەڵدا بوو.

عەممار عەزیز توركیا بەردەوامە لەجێگیركردن و زیادكردنی بارەگای سەربازی لەخاكی هەرێمی كوردستانداو شیلادزێی كردووەتە سەربازگەو بەو هۆیەوە هەزاران خێزان ئاوارەی دهۆك بوون و دەیان گوندیش چۆڵكراون. سوپاكەی ئەردۆغان لەخاكی هەرێمی كوردستان سەدان گوندو ناوچەیان داگیركردووەو لەهەندێك شوێنی پارێزگای دهۆك و قەزاو ناحییەكان هاتوچۆكردن بۆ زۆر ناوچە قەدەغەكراوە لەلایەن توركیاوەو بەرپرسانی كارگێڕیش هۆشداری دەدەنە هاووڵاتیان كە نەچنە ئەو شوێنانە. ناحیەی شیلادزێ بەدووری 30 كیلومەتر دەكەوێتە ناوەندی قەزای ئامێدی سەر بەپارێزگای دهۆك لەهەرێمی كوردستان، بەهۆی شەڕی توركیا بەرامبەر پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) 60%ی خاكەكەی لەدەستداوە، لەكۆی 91 گوندی ناحیەكەش بەشی زۆر گوندەكانی چوڵكراون. سنوری ناحیەی شیلادزێ شوێنێكی زۆر فراوانە كەپێكهاتوون لەناوچەكانی دووسكی، ژووری، رێكان نێرەویی، بەڕێوەبەری ناحیەكەش دەڵێت هاووڵاتیانیان ئاگاداركردووەتەوە كەنابێت بچنەوە بۆ ئەو گوندانەی قەدەغەیە هاتوچۆكردن تێیدا. رزگار عوبێد، بەڕێوەبەری ناحیەی شیلادزێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « لەسنوری ناحیەی شیلادزێ نزیكەی 85 گوند چوڵكراون ئەوەش بەهۆی شەڕی بەردەوامی سوپای توركیاو پەكەكە». هەروەها وتیشی:» ئەو گوندانە ژیانی تیادا نەماوە بەتەواوی چوڵكراون، جگە لەوەی ئەو گوندانە چوڵكراون لەهەمانكاتیشدا شوێنی قەدەغەكراون هاووڵاتیانمان ئاگادار كردووەتەوە كە نابێت سەردانی ئەو شوێنانە بكەن چونكە مەترسی هەیە». دانیشتوانی گوندەكان دەڵێن ناوچەكەیان وەك كەمپی لێهاتووەو دەوروبەری هەمووی لەلایەن سوپای توركیاوە گیراوە. نایف سیتەیی، دانیشتووی كۆمەڵگای سیرێ سەر بەناحیەی شیلادزێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «بەشی زۆری ئەو گوندانەی كەچوڵكراون بەهۆی شەڕی توركیاو پەكەكەیە، ناحیەی شیلادزێ وەكو كەمپێكی لێهاتووەو دەوروبەری هەمووی گیراوەو ناتوانین بەئارەزووی خۆمان بگەرێین». هەروەها ئاماژەی بەوەكرد لەكاتێكدا ئێستا كاتی دەیان بەرهەمی گژوگیای بەهارە بوونی هەیە، خەڵك ناتوانێت بچێتە شاخ و گردەكان بۆ هێنانەوەی ئەو بەرهەمانە، وتیشی:» ئەگەر پارەم هەبێت بەیانی ماڵی خۆم دەگوازمەوە بۆ ناوەندی دهۆك، ئەم شەڕە تەواو نابێت و بەردەوام لەناوچەكە بۆردومان هەیە، دەیان كەس لەخەڵكی ناوچەكە شەهیدو برینداربوونە». شەڕی تورکیا بەرامبەر پەکەکە بووەتە هۆی ئەوەی چوار هەزار خێزان شیلادزێیان جێهێشتووە سوپاكەی ئەردۆغان لەڕێگەی جێگیركردنی بارەگای سەربازی و ئۆپەراسیۆنەوە لەناحیەی شیلادزێ بڵاوبوونەتەوە. دڵشاد نەسروڵلا قەنجۆ، مامۆستای زانكۆو نیشتەجێی كۆمەڵگای سیرێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئێستا سوپای توركیا نزیكەی 10 خاڵی سەربازی لەسەر شاخ و گردەكان و دەوروبەری ناحیەی شیلادزێ جێگیركردووە، ئەوانیش مام رەشا، كریادێرێ، سەرێ دارێ، كەلها بێدە، جگە لەمەش توركیا هێزێكی زۆری لەناوچەكە بڵاوەپێكردووە و هیچ هێزێكی دیكەش لەناوچەكە نییە». هەروەها باسی لەوەشكرد ئەو گوندانەی كەچوڵكراون بەلایەنی كەمەوە ژمارەی خێزانەكان لەهەر گوندێك 50 بۆ 75 خێزان بووە، كەدانیشتووانی ئەو گوندانە كۆچیان كردووە بۆ سەنتەری ناحیەی شیلادزێ و دێرەلوك، سەرسنگ، قەدش، ئامێدی و دهۆك. دڵشاد نەسروڵلا وتیشی :» ئەو گوندانە بوونەتە ناوچەی قەدەغەكراو واتە هەر كەسێك بچێتە ئەو شوێنانە لەسەر بەرپرسیارێتی خۆی دەچێت، هەر كەسێك بچێت بەئەگەرێكی زۆر دەبێتە قوربانی بۆردومانی توركیا، چونكە بەردەوام ئەو ناوچانە بۆردومان دەكرێن». رەمەزان ئەحمەد، دانیشتووی گوندی هنێشە سەر بەناحیەی شیلادزێ، زیاتر لە 20 ساڵە كۆچیكردووەو ئێستا لەشاری دهۆك دەژی، بەهاوڵاتی وت: « ناوچەكەمان هەر لەسەردەمی رژێمی بەعسەوە تائێستا رووبەڕووی وێرانكردن و هێرشی داگیركەرانی توركیا بووەتەوە». وتیشی: «نزیكەی 100 خێزان لەگوندەكەمان دەژیان، ئێستا هەندێكیان چوونەتە ناوچەیەك بۆ سەردانیش ناتوانن بگەڕێنەوە بۆ گوند، چونكە ناوچەی قەدەغەكراون «.

شەنای فاتیح ساڵانە پاش ئەنجامدانی تاقیكردنەوەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی وەزارەتی پەروەردە سەرجەم، وەڵامی پرسیارەكان بڵاودەكاتەوە، بەوتەی تووێژەرێكی دەروونیی خوێندكار هەبووە باری دەروونی خراپ بووەو پێویستی بەچارەسەری پزیشكی و دەروونی هەبووە. تاقیكردنەوەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی خوێندكاران گرنگییەكی تایبەتی هەیەو تاڕادەیەك بەقۆناغێكی چارەنووسساز دادەنرێت، خوێندكار لەم قۆناغەی ژیانیدا دڵەڕاوكێیەكی زۆری لەسەر دەبێت و بەوتەی تووێژەرێكی دەروونی، خوێندكار هەبووە باری دەروونی خراپ بووەو پێویستی بەچارەسەری پزیشكی و دەروونی هەبووە. بۆ ساڵی خوێندنی ٢٠٢٢-٢٠٢٣ لەهەرێمی كوردستاندا ١١٧ هەزارو ٣٦٤ خوێندكاری قۆناغی ئامادەیی و پیشەیی بەشداری ئەزموونەكانی پۆلی ١٢ دەكەن. نەهرۆ حسێن تەمەن ١٨ساڵ خوێندكارێكی پۆلی ١٢ی زانستییەو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «تاقیكردنەوەم هەبووە پاش سەیركردنی وەڵامەكان باش نەبووم بەوهۆیەوە بۆ كۆششی وانەی داهاتوو ساردبوومەتەوە». یادگار ئیسماعیل تووێژەری دەروونی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بڵاوكردنەوەی وەڵامی پرسیارەكان دەكرێت لایەنی ئەرێنی و نەرێنی هەبێت، بەڵام زۆرجار كەخوێندكار دەبینێت وەڵامەكانی هەڵەن و پێنج نمرە یان 10 نمرەی لەدەستدەدات دوودڵی لا دروست دەبێت و حەزی كۆششی لانامێنێت و فشاری دەروونی لەسەر زیاد دەبێت». «ئەگەر بێت و دوودڵیەكان زیادبوون و زیاتر لەدوو هەفتەی خایاند، خەوو خۆراكی خوێندكار تێكچوو  ئەوا بەنەخۆشی هەژماردەكرێت و پێویستە چارەسەر وەربگرێت»، یادگار ئیسماعیل وای وت. شارەزایەكی پەروەردەیی پێیوابوو بڵاوكردنەوەی وەڵامی پرسیارەكان رێكارێكی نەرێنی نییە لەلایەن وەزارەتی پەروەردەوە. بەڕێز عەباس، شارەزای بواری پەروەردەیی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بڵاوكردنەوەی وەڵامی پرسیارەكان لەلایەن وەزارەتی پەروەردەوە هیچ لایەنێكی سلبی نییە، چونكە پاش تەواوبوونی تاقیكردنەوەكان خوێندكار خۆی بەدوای وەڵامەكاندا دەچێت، بەوهۆیەوە كاتێكی زۆری پێدەچێت، بۆیە باشترە وەزارەت خۆی وەڵامەكان بڵاوبكاتەوە». وتەبێژی وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەوە دووپاتدەكاتەوە كەخوێندكاران لەكاتی تاقیكردنەوەكاندا تووشی دڵەڕاوكێ دەبن و پەیوەندی بەبڵاوكردنەوەی وەڵامی تاقیكردنەوەكانەوە نییە. سامان سیوەیلی، وتەبێژی وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەشێوەیەكی گشتی خوێندكارانی پۆلی 12 لەكاتی تاقیكردنەوەكاندا تووشی دڵەڕاوكێ دەبن یان لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا وەڵام بڵاودەكرێتەوە،  بۆ ئەوەی كۆتایی بەو حاڵەتە بهێندرێت وەزارەت وەڵامە دروستەكە بڵاودەكاتەوە».

سەركۆ جەمال بەڕێوەبەری گشتی هاتوچۆی هەرێم دەڵێت كامێراكانی خاڵ بۆ خاڵ لەپێناو سەلامەتی گیانی هاووڵاتیان و شۆفێرانە، شارەزایەكی هاتوچۆش دەڵێت:» لەهەموو دنیا لەو شوێنانە دادەنرێت كەزۆرترین رووداوی هاتوچۆی تێدایە». دانانی كامێرای خاڵ بۆ خاڵ گرێبەستەكەی لەلایەن وەزارەتی ناوخۆ لەگەڵ دوو كۆمپانیا كراوەو لەهەولێرو رێگای سلێمانی – دوكان بەشێكی چووەتە بواری جێبەجێكردنەوەو ئەوەش ناڕەزایەتی شۆفێران و هاووڵاتیانی لێكەوتووەتەوە كە»جگە لەگیرفان بڕین» هیچی دیكە نییە. لیوا عەبدولقادر بەڕێوەبەری گشتی هاتوچۆی هەرێم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»تائێستا ژمارەی كامێراكان دیار نییە تەنها لەسلێمانی 225 كامێرایەو لەهەولێر دیار نییە، لەدهۆكیش دانەنراوەو كامێراكان لەڕێگەی خێراش دادەنرێت و ئێستا لەهەولێر لە 120 دانراوە بەكەڵكی ناوشار نایەت، هەركەس لەخۆیەوە قسەی لەبارەوە دەكات». وتیشی:»لەسەر گرێبەستەكە هیچ زانیاریم نییەو بۆ سەلامەتی خەڵك دانراوە، بەڵام میدیاكان و چەند كەسێك بەلاڕێیاندا بردووە، خەڵكی تێنەگەیشتوو ئەو قسانە دەكات لەبارەی كامێراكانەوە».   بەوتەی پەرلەمانتارێك بەنیازن دۆسیەكە ببەنە دادگای فیدراڵی عێراق عەلی حەمەساڵح پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەڕاستیدا كامێرای خاڵ بۆ خاڵ بەڕێككەوتنی هەریەك لەمەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم كراوەو كۆمپانیاكە خاوەنداریەتی بۆ هەردووكیان دەگەڕێتەوە، بۆیە گوێ لەكەس ناگیرێ نە وەزارەتی ناوخۆ نە هیچ لایەنێكی دیكە». وتیشی:»لەلێكۆڵینەوەداین تا بتوانین بەچی رێگایەك كاركردنی ئەو كامێرا خاڵ بۆ خاڵانە رابگرین كە نایاساییە، دەمانەوێت بیبەینە دادگای فیدراڵی، بەڵام جارێ دەبێت بزانین ئایا لەپسپۆڕی ئەوانەو دۆسیەكە وەردەگرن یاخود نا».   ناڕەزایی هاووڵاتیان تادێت زیاتر دەبێت تاڵب محەمەد یەكێك لەڕێكخەرانی خۆپیشاندانەكەی پیرەمەگرون، كە دژ بەدانانی كامێرای خاڵ بۆ خاڵ بەڕێوەچوو، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تا ئەم خولەكە هیچ كەس وەڵامی داواكاری ئێمەی نەدایەوە كەگۆڕینی میكانیزمی كامێراكان بوو، نەك ئەوە بەڵكو بەنیازیشن هەموو كوردستان بكەن بەو كامێرایە». هەروەها وتیشی:»لەلایەنی تیژڕەوییەوە كاریگەری هەبووە، بەڵام سزاكەی زۆرەو داواشمان كرد هەندێك لەجێگاكان تابلۆی باشتر دابنرێت و خێراییەكانیش گۆڕانكاری تێدابكرێت، جگە لەوەی لەڕێگەی كۆمپانیاوە باجەكە وەردەگیرێت و داهاتەكەشی بۆ ئەوانە». فیدراسیۆنی رێكخراوەكان هاتووەتە سەرخەت و بەنیازن كەیسەكە بگوازنەوە بۆ دادگا، قۆناغی باشی بڕیوەو  هەنگاوی داهاتووشیان ئەوەیە پشتیوانی هەموو ئەو هەوڵانە دەكەن كە بۆ دادپەروەری لەدانانی كامێراكانی خاڵ بۆ خاڵ دەبێت.   هاتوچۆی سلێمانی دەڵێت ئەو شوێنانەی كامێراكانی تێدایە هێمای لێ دانراوە سەبارەت بەگلەیی هاووڵاتیان لەبارەی نەبوونی هێما لەسەر شەقامی – تاسڵوجە – دووكان بەهمەن عەبدوڵا، وتەبێژی هاتوچۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»خێرایی تاسڵوجە لەنێوان 80 كیلۆمەتر بۆ 100 كیلۆمەترەو سزاكانیشی لە 70 هەزار دینارەوە دەستپێدەكات تا 250 هەزار دینارو هەموو شوێنەكانیش هێمای تێدا دانراوە». بەڵام وتەبێژی هاتوچۆی سلێمانی ئامادەنەبوو هیچ ئامارێك بەفەرمی بداتە هاوڵاتی كە لەڕۆژێكدا 24 كامێراكەی خاڵ بۆ خاڵ لەڕێگەی تاسڵوجە – دووكان چەند سەرپێچی تۆماردەكەن، هەرچەندە هاوڵاتی لەسەرچاوەیەكی هاتوچۆی سلێمانییەوە ئەوەی بۆ ئاشكرابووە كەهیچ رۆژێك لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كامێراكانی خاڵ بۆ خاڵ لەسلێمانی لەڕۆژی 29 ی مانگی ئایاری 2023 ەوە رۆژانە زیاتر لە 300 سەرپێچی تۆماركراوە.   شارەزایەكی هاتوچۆ دەڵێت ئەگەر بۆ كەمكردنەوەی رووداوەكان بێت دەبوو لەڕێگەی كەلار-سلێمانی دابنرێت دیلمان حەمەنادر سەرۆكی رێكخراوی ترافیك بۆ هاوڵاتی، ئەوەی خستەڕوو كە ئەو كامێرایە واتە خاڵ بۆ خاڵ، سەرەتا لەئوستورالیاوە سەریهەڵداو تائێستا كامێراكە لەهەر شوێنێك دانرابێت لەپڕ نەبووەو لەشوێنی زۆر دانەنراوە، بەڵكو لەوڵاتان لەو رێگایانە دانراوە كە مەترسی رووداوی هاتوچۆی زۆربووەو قەرەباڵغ بووە. هەروەها وتیشی:»ئەوەی لەكوردستان بەدیدەكرێت نیشانەی پرسیارەو بێگومان بازرگانی گەورە لەپشتیەوەیەتی، 60 ملیار دینار لەمانگێكدا داهاتی كۆمپانیاكەیە لەسلێمانی». دیلمان حەمەنادر دەشڵێت:»مانگانە ئەگەر شۆفێریش نەچێت سەرپێچییەكە بدات حكومەت دەبێت ئەو قەرزە بدات بەكۆمپانیاكە كەئەمە دیارە بازرگانی گەورە لەپشتیەوەیەتی، لەهیچ وڵاتێكی دنیا شتی لەو شێوەیە نییە». «لەناو گرێبەستەكەدا وردەكاری هەیەو تەنانەت باسی شەقامی 100 مەتری و 60 مەتریش هاتووە كەهاتوچۆ دەڵێت لەناو شار دانانرێت، بەڵام مادام لەگرێبەستەكەدا هاتووە لەناوشاریش خاڵ بۆ خاڵ دادەنرێت، ئەگەر ئامانج سەلامەتی شۆفێرو هاوڵاتی بوایە دەبوو سەرەتا لەڕێگەی كەلار- سلێمانی دایانبنایە «. سەرۆكی رێكخراوی ترافیك وادەڵێت. دیلمان حەمەنادر پێشیوابوو ئەگەر ئامانجیان سەلامەتی هاووڵاتیانە رێگای دیكە هەیە، بۆ نموونە لەهەندێك وڵات پێنج پۆینت لەسەر مۆڵەتی شۆفێریت بێت ئەوا لێت دەسەنرێتەوە یاخود لەهەندێك وڵات سێ پۆینتە كەئەمە جیاوازی نێوان هەژارو دەوڵەمەندیشی نەهێشتووە. هاوڵاتی سەبارەت بەوردەكاری گرێبەستەكە پەیوەندی بەچەندین بەرپرسی هاتوچۆی هەرێم و وەزارەتی ناوخۆشەوە كرد، بەڵام نە ئامادەبوون وەڵامی پرسیارەكان لەبارەی وردەكاری گرێبەستەكەو ئاماری رۆژانەی سەرپێچی تۆماركراو بدەنەوەو خۆشیان بوارد لەوەڵامی ئەو پرسیارەی سەبارەت بەژمارەی كامێراكان لەسەرتاسەری هەرێم و گوژمەی گرێبەستەكە بەگشتی ئاڕاستەیان كران. بەڵام بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی كە لەچەند سەرچاوەیەك وەریگرتوون، لەهەر چوار پارێزگاكەی هەرێم نزیكەی 900 كامێرای خاڵ بۆ خاڵ جێگیر دەكرێن، هاوكات سەدان ئۆتۆمبێل وەك خەڵات پێشكەش بەوەزارەتی ناوخۆ كراوە وەك شیرینی گرێبەستەكەی نێوان كۆمپانیای ئێرلی فیوچەر و وەزارەتی ناوخۆی هەرێم. رۆژی یەكشەممە 5-5-2023 رێبەر ئەحمەد، لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا سەبارەت بەڕەخنەكان لە خاڵ بۆ خاڵ، رایگەیاند: « مەبەست لەدانانی كامێرای خاڵ بۆ خاڵ بۆ ئەوەیە كەپاراستنی سەلامەتی رێگاكان و هاووڵاتیانە ئەوەش بەكۆنتڕۆڵكردنی تیژڕەویە لەڕێگەی كامێراوە، ئەو كامێرایانەی پێشتر هەبوون كۆن بوون و لەگەڵ سەردەم نەدەگونجان». وتیشی «لەسەر بنەمای زۆری ژمارەی گیانلەدەستدان و برینداران و كەمئەندامانی رووداوەكانی هاتوچۆ، بڕیارماندا بەدانانی سیستمی كامێرای خاڵ بۆ خاڵ». «ئەو پۆپۆلیستانەی كە وادەڵێن خەڵك زەرەرمەند دەبێت بیر لەسەلامەتی هاووڵاتیان لەسەر شەقامەكان ناكەنەوە، بۆیە حەق وایە ئەو كارە بۆ خەڵكی پسپۆڕ لێبگەڕێن و هەموو سیاسی و پەرلەمانتارو خەڵكی دوور لەواقعی هاتوچۆ باسی دەكەن، حكومەتی هەرێم پلانی ئەوەیە رووداوەكان كەمببنەوە بۆ گەیشتن بەو ئامانجە جێبەجێی دەكەین». وەزیری ناوخۆی هەرێم وای وت. سەرەڕای رەخنە و كاردانەوەی زۆر لەسەر دانانی كامێراكانی خاڵ بۆ خاڵ كە لەسەرەتای ساڵی رابردوەوە (11-4-2021)  گرێبەستەكەی ئەنجامدراوە لەنێوان وەزارەتی ناوخۆو كۆمپانیای ئێرلی فیوچەر، رۆژی دووشەممە 29ی ئایاری 2023، كامێراكانی خاڵ بۆ خاڵ لەڕێگای دوكان_تاسڵوجە لەپارێزگای سلێمانی كەوتنە كارو لەناوەڕاستی مانگی شوباتی ئەمساڵیش لەسەر شەقامی 120 مەتری هەولێر كامێراكان كەوتنەكار. بەپێی گرێبەستەكە تەنها لەپارێزگای سلێمانی و ئیدارە سەربەخۆكانی لەگەڵ پارێزگای هەڵەبجە 53 ملیارو 590 ملیۆن دیناری تێدەچێت و ماوەی پرۆژەكەش 500 رۆژە، گرێبەستەكەش بەپێی پاشكۆی (ه)ی رێنمایی ژمارە دووی گرێبەستە حكومیەكان كراوە كەساڵی 2016 دەرچووە، هەر بەپێی گرێبەستەكەش تا تەواوبوونی تێچووی پرۆژەكە 70٪ی داهاتی كامێراكان بەكاش دەدرێتە كۆمپانیاو گرێبەستەكەش بۆ 15 ساڵە.