چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

هاوڵاتی لەدوای هێرشكردنەسەر بنكەكانی ئەمریكا لەڕۆژئاوای كوردستان پەنجەی تۆمەت رووبەڕووی چەكدارانی سەر بەئێران كرایەوەو پنتاگۆن لەهەنگاوێكی چاوەڕواننەكراودا یەكێك لەژێر دەریارییە ستراتیژییەكانی رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردو رایگەیاند ژمارەی فڕۆكە جەنگییەكان و بۆمبەكانیشی زیاتر دەكات. هەنگاوەكانی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا (پنتاگۆن) دوای لێدوانی سەرۆكی ئەو وڵاتە هات كە رایگەیاند بەتوندی بەرەنگاری جموجۆڵەكانی كۆماری ئیسلامی لەناوچەكە بەتایبەت لەسوریاو عێراق دەبنەوە لەگەڵ ئەوەی پێكدادانی راستەوخۆی لەگەڵ ئێران رەتكردەوە. واشنتۆن یەكەمجارە كەجوڵەی ژێردەریاییە جەنگییەكەی ئاشكرا دەكات و لەگەڵ ئەویشدا بە ئاشكرا بانگەشەی زیادكردنی چەك و كەرەستەی سەربازیی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات. لەبەرامبەردا وەزیری بەرگریی ئێران لەنوێترین لێدوان لەكۆبوونەوەی وڵاتانی شانگهای لەهندستان رایگەیاند دەبێت بۆ بەرنگاربوونەوەی ئەمریكا و رۆژئاوا ناوچەیەكی ئەمنیی نوێ لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێكبهێنرێت و ئێران لەو چوارچێوەیەدا ئامادەكاریی دەكات. سەرەڕای ئەوانەش رێبەرو سەرۆك كۆماری ئێران لەدیدار لەگەڵ سەرۆك كۆماری عێراق لەتاران رایانگەیاند دەبێت هێزەكانی ئەمریكا لەخاكی عێراق دووربخرێنەوە و خامنەیی وتیشی:» بوونی ئەمریكییەكیش لەعێراق زۆرە». لەنوێترین بەریككەوتنیشدا ئێران لەم هەفتەیەدا دەستی بەسەر كەشتییەكی نەوتهەڵگریی ئەمریكادا گرت و دواتریش رایگەیاند ئەوە كاردانەوەیەك بووە بۆ واشنتن كە پێنج رۆژ پێش ئەو رووداوە دەستی بەسەر كەشتییەكی نەوتهەڵگری وڵاتەكەیاندا گرتووە.   ململانێی ئێران و ئەمریكا لەڕۆژئاوای كوردستان تا كەنداو لەكۆتاییەكانی مانگی ئازاردا زیاتر لەحەوت جار هێرش كرایەسەر بنكەكانی ئەمریكا لە رۆژئاوای كوردستان و باكوری سوریا و ئەوەش توڕەیی واشنتۆن و سەرۆكی ئەمریكای لێكەوتەوەو چەكدارانی سەر بەئێران تۆمەتبار كران بەئەنجامدانی ئەو هێرشانە كە بەشێكیان لەخاكی عێراقەوە ئەنجامدرابوون. گروپێكی چەكداریی بەناوی (لوائـ غالیبون) لەبەیاننامەیەكدا ئەو هێرشانەی بۆسەر چەند بنكەیەكی ئەمریكا لەڕۆژئاوای كوردستان لەئەستۆگرت و رایگەیاندوە؛ تا كشانەوەی ئەمریكا لەعێراق، بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بەچەكی پێشكەوتوو دەكەنە ئامانج. بایدن لەنامەیەكدا دەڵێت:» ئامادەكاریی دەكرێت بۆ هێرشی زیاتر دژی گروپە چەكدارەكانی ئێران لەعێراق و سوریا». سەرۆكی ئەمریكا دوای هۆشداریدان بەئێران و چەكدارانی لەسوریا و عێراق لەنامەیەكدا بۆ كۆنگرێس رایگەیاند وەڵامی توندیان بۆ هێرش و جموجۆڵەكانی چەكدارانی سەر بەكۆماری ئیسلامی لەو دوو وڵاتە دەبێت. سەرۆكی ئەمریكا لەلێدوانێكدا سەبارەت بەهێرشە ئاسامنییەكەی ئەمریكا بۆ سەر چەكدارانی سەر بەئێران لەسوریا كە رۆژێك دوای هێرش كردنەسەر بنكە سەربازییە هاوبەشەكانی لەگەڵ هەسەدە ئەنجامدراو كوژرانی 19 چەكداری لێكەوتەوە، رایگەیاند:» ئەو هێرشە كاردانەوە هێزی سەربازیی وڵاتەكەمان بوو بەرامبەر ئەو پەلامارانەی چەكدارانی نزیك لەئێران لەدێرەزۆر كردیانەسەر هاوپەیمانانی نێودەوڵەتیی جەنگ لەدژی رێكخراوی داعش و هەر كەسێك بیەوێت زیان بەهاووڵاتییانی وڵاتەكەمان بگەیەنێت بەتوندیی وەڵام دەدرێتەوە، بەڵام نامانەوێت پێكدادان لە نێوان هێزەكانی ئەمریكاو ئێران لەسوریا رووبدات». بەپێی راگەیەنراوەی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) لەبەیاننامەیەكدا ئاشكرای كردووە؛ لە ناوچەكانی رۆژهەڵاتی دێرەزۆر لەسوریا بەدرۆن و تۆپ هێرش كراوەتەسەر دوو بنكەی هاوبەشی هێزەكانی هاوپەیمانی دژی داعش و هاوكات لەشاری رمێلان لەهەرێمی جزیرە-ی رۆژئاوای كوردستان بەفڕۆكەی بێفڕكەوان پەلاماری بنكەیەكی دیكەی هاوبەش دراوە كە بەهۆیانەوە هاووڵاتییەكی ئەمریكی كوژراوەو پێنج سەربازی ئەو وڵاتەش برینداربوون. هەسەدە ئاشكرایكرد ئەو چەكدارانەی هێرشەكانیان ئەنجامداوە لەلایەن رژێمی سوریاوە پشتیوانیان لێدەكرێت و جەختی لەوەش كردووەتەوە كارو چالاكییە هاوبەشەكانی هێزەكانیان لەگەڵ ئەمریكاو هاوپەیمانی نێودەوڵەتیی جەنگ لەدژی رێكخراوی داعش بەردەوام دەبێت. پێت رایدەر، وتەبێژی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا (پنتاگۆن) رایگەیاندووە؛ سەرەڕای ئەو دوو هێرشە چەند هێرشێكی دیكە لەڕۆژهەڵات و باكوری سوریا كراوەتەسەر هێزەكانیان، بەڵام زیانی گیانیی لێنەكەوتووەتەوە. هەروەها ئاماژەی بەوەشكردووە كەسەرجەم ئەو پێنج سەربازەی كە لەهێرشەكانی دێرەزۆر برینداربوون رەوانەی نەخۆشخانەی لەندستول لە ئەڵمانیا كراون. بایدن دوای ئەنجامدانی هێرشی تۆڵە لەلایەن وڵاتەكەیەوە لەنامەیەكدا بۆ كۆنگرێس ئاماژەی بەوەكردووە سوپای پاسدارانی ئێران جموجۆڵەكانی لەدژی هێزەكانی ئەمریكا لەسوریا زیادكردووە بۆیە ئامادەكاریی دەكەن بۆ كاردانەوەی بەرفراوانترو بەهێزتر دژی پاسداران و چەكدارانی سەر بەو هێزەی كۆماری ئیسلامی. ئەگەرچی ئێران رەتیكردەوە دەستی لەئەنجامدانی هێرشەكاندا هەبێت، بەڵام لێدوانی بەرپرسانی سوپاو دەربڕینی خۆشحاڵی لە رووداوەكانی رۆژئاوای كوردستان و باكوری سوریا ئاماژەی پێچەوانەی ئەو رەتكردنەوەیەیە. كەیوان خوسەرەوی، وتەبێژی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند؛ هێرشەكان بۆ سەر بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا لەسوریا پەیوەندییان بەكۆماری ئیسلامی ئێرانەوە نەبووەو وتیشی:» هەر بنكەیەكی سەربازیی ئێران كە بەمەبەستی راوێژو لەسەر داوای دەسەڵاتی سوریا لە خاكی ئەو وڵاتەن بكرێنە ئامانج، كاردانەوەی خێرامان دەبێت و بەرپەرچی هێرشەكان دەدەینەوە». خوسەرەوی پێشیوابوو كە ئەمریكا بەمەبەستی دروستكردنی قەیران بانگەشەی ئەوە دەكات كەئێران دەستی لەو هێرشانەدا هەبووە. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز بڵاویكردووەتەوە لەساڵی 2021 تا هێرشەكەی رۆژئاوای كوردستان چەكدارانی ئێران زیاتر لە 78 جار پەلاماری بنكەكانی ئەمریكایان لەسوریاو عێراق داوە. پەیامی ئەمریكا بۆ ئێران بەتۆماهۆك و فڕۆكەی جەنگی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا رۆژی یەكشەممە (8/4/2023) یەكێك لەژێردەریاییەكانی وڵاتەكەی بەئامانجی بەرنگاربوونەوەی هێرشەكانی ئێران لەسوریا رەوانەی كەنداو كردووەو بۆ یەكەمجاریش بووە كە جوڵەی ئەو ژێردەریاییەی بەرەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاشكراكرد. بەوتەی تیم هاوكینز، وتەبێژی یەكەی پێنجەمی هێزە دەریاوانییەكانی سوپای ئەمریكا ژێردەریایی (یو ئێس ئێس فلۆریدا) رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كراوە كەهەڵگری 154 موشەكی جۆری (تۆماهۆك)ە و ئامانجەكانی بەوردی دەپێكێت و لەئەگەری روودانی مەترسیی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا ئەو ژێردەریاییە كاردانەوەی دەبێت. بەپێی زانیارییەكانی ئاژانسی (ئەسۆشیەیتدپرێس) و رۆژنامەی (وۆڵستریت جۆرناڵ) ئەگەری هێرش و جموجۆڵی سەربازیی ئێران لەناوچەكە هەیەو ئەو هێرشانەش كاتی دەبێت بەڵام ئەمریكا دەیەوێت بەتوندترین شێوە وەڵامی هێرشەكان بۆ سەر بەرژەوەندییەكان و هێزەكانی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بداتەوە. ئەمریكا لەساڵی 2003 بۆ رووخانی رژێمی بەعس لەعێراق سودی لەو ژێر دەریاییەو موشەكەكانی وەگرت و لەساڵی 2018 هەر هەمان ژێردەریایی دژی رژێمی بەعس لەسوریا جوڵەی پێكرا. ئەمریكا لەچوارچێوەی ئامادەكارییەكانی دژی ئێران بەو ژێردەریاییەش نەوەستاوەتەوەو رۆژی هەینی رابردوو ئاشكرای كرد ژمارەی فڕۆكە جەنگییەكان و بۆمبەكانی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر دەكات رۆژنامەیەكی ئەمریكی ئاشكرای كرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران و چەكدارانی لەعێراق و سوریا بۆمبی نوێ بەكاردەهێنرێت و فڕۆكەی جەنگیی رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرێت. فەرماندەكانی سوپای ئەمریكاو بەرپرسانی ئەمنیی و سەربازیی رایانگەیاندوە ژمارەی فڕۆكە جەنگییەكانی ئەو سوپایە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڕێژەی 50% زیاد دەكرێن و بۆمبی تایبەت بەسەنگەرشكێن بەكاردەهێنرێت و بۆمبی 113 كیلۆیی لەفڕۆكە جەنگییەكانی جۆری (وارتاگ) لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبەسترێت كە بەئامانجی تێكشكاندانی سەنگەرو وێرانكاریی حەشارگەكان و بڕینی ئەو شوێنانەیە كە لەژێر زەویی بەمەبەستی سەربازیی دروستكراون. ژەنەڕاڵ ئەلێكسوس گرینكویچ، یەكێك لەفەرماندەكانی سوپای ئەمریكا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا لەگەڵ پشتڕاستكردنەوەی ئامادەكارییەكانی ئەمریكا وتوویەتی ئەو بۆمبانە بەئامانجی ئۆپەراسیۆنی تایبەتی سەربازیی لەفڕۆكە جەنگییەكانی وارتاگ لەرۆژهەلاتی ناوەڕاست بەكاردەهێنرێن و لەچوارچێوەی ئەو ئۆپەراسیۆنەشدا فڕۆكەی جەنگیی زیاتر رەوانەی ناوچەكە دەكرێت. رۆژنامەی وۆڵستریت جۆرناڵ بەپشتبەستن بەسەرچاوەكانی لەپنتاگۆن ئاماژەی بەوە كردووە كە ناكۆكییەكان و گرژییەكانی نێوان واشنتۆن و تاران لەو ناوچەیە توندتر بووەتەوەو یەكێك لەئامانجەكانی ئەمریكا بۆ ئامادەكارییە سەربازییەكانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی كۆماری ئیسلامی و هێرشكردنەسەر چەكدارانی ئەو وڵاتەیە لەعێراق و سوریا.   ئەمریكا بەفارسی وەڵامی سوپای پاسداران دەداتەوە سوپای پاسدارانی ئێران و سوپای فەرمیی ئەو وڵاتە (ئەرتەش) بانگەشەی ئەوە دەكەن كەشتییەكی ئەمریكایان لەماوەی هەفتەی رابردوودا لەنزیك گەروی هورموز لەكەنداو ناچار بەدوركەوتەنەوە كردووەو هاوكات ئەرتەش ژێردەرییاییەكی ئەمریكای لەو ئاوانە ناچار كردوە بێتە سەر ئاستی دەریاو لەسنورە ئاوییەكانی ئێران لەكەنداو دووربكەوێتەوە. بەرپرسانی ئەمریكا لێدوانی سوپای پاسداران و ئەرتەشی ئێرانیان رەتكردووەتەوە و تەنانەت رایانگەیاندووە ژێردەریایی ئەمریكا نەچووەتە ئەو سنورە ئاواییانەی كەنداو. سوپای پاسدارانی ئێران لەڤیدیۆیەكدا بڵاویكردووەتەوە كە هێزەكانی ئەمریكایان ناچار كردووە بەزمانی فارسی قسە بكەن و لەئاوەكانی كەنداو دووربكەنەوە. لەتۆمارە ڤیدیۆییەكەدا دەردەكەوێت یەكێك لەئەفسەرانی سوپای پاسداران لە رێگەی بێتەلەوە داوا لەكەشتییەكی ئەمریكا دەكات سنوری ئاویی ئێران پێشێل نەكەن و بەزمانی فارسی وەڵام بدەنەوەو ئەفسەرێكی ئەمریكی بەزمانی فارسی رایدەگەیەنێت كەكەشتییەكەی هاوپەیمانانەو لەئاوە نێودەوڵەتییەكانی كەنداودا سەرقاڵی ئەركی رۆژانەیەتی، دواتر ئەفسەرەكەی سوپا دەڵێت من نیگەران دەبم كەناوی (كەنداوی فارس) بەكارناهێنن. ئاژانسی هەواڵی (فارس) كەزمانحاڵی سوپای پاسدارانە بەبڵاوكردنەوەی ئەو تۆمارە ڤیدیۆییە نووسیویەتی: هێزی كۆماری ئیسلامی وایكردووە ئەمریكییەكان لەكەنداو بەفارسی قسە بكەن. جەنگی دەستبەسەرداگرتنی كەشتییە نەوتهەڵگرەكانی ئەمریكاو ئێران لەدوای كشانەوەی ئەمریكا لەرێككەوتنی ئەتۆمیی لەساڵی 2018 زیاترین تەقینەوەو سوتان و رووداوی دەستبەسەرداگرتنی كەشتییە بازرگانی و نەوتهەڵگرەكان لەكەنداوو گەرووی هۆرموز روویداوە كە لەنوێترین رووداودا رۆژی پێنجشەممە هەفتەی رابردوو سوپای ئێران دەستی بەسەر كەشتییەكی نەوتهەڵگری ئەمریكا لەدەریای عومماندا گرتووە. كەشتییەکە بەئاڵای دورگەكانی مارشاڵ و بەناوی كۆمپانیایەكی توركیا بڕیاربووە نەوتەكەی بۆ ویلایەتی تەكساس لەئەمریكا بگوازێتەوە كەدوای بڵاوبوونەوەی هەواڵی دەستبەسەرداگرتنی ئەو كەشتییە لەلایەن ئێرانەوە ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز بڵاویكردەوە كەئەو هەنگاوە لەدژی دەستبەسەرداگرتنی كەشتی (سوئیز راجان)ی هەڵگری نەوتی ئێران بووە بۆ چین. رۆیتەرز روونیكردووەتەوە هەنگاوەكەی ئێران وەك تۆڵەیەك بەرامبەر ئەمریكا بووە كە لەچوارچێوەی سزا نێودەوڵەتییەكاندا دەستیگرتووە بەسەر كەشتییە نەوتهەڵگرەكەی ئێران بۆ چین. لەساڵی 2019 تائێستا زیاتر لەپێنج كەشتی نەوتهەڵگر لەڵایەن ئێرانەوە دەستی بەسەرداگیراوە بەهۆی ئەو مین و تەقینەوانەی كەسوپای پاسداران لەگەروی هورمز چاندوونی لانیكەم سێ كەشتی بازرگانیی زیانیان پێگەیشتوە كە یەكێك لەو كەشتیانە خاوەنەكەی بازرگانێكی ئیسرائیل بوو. نزیكەی نیوەی نەوت و غازی جیهان كەدەكاتە 40%ی وزەو سوتەمەنیی جیهان بەكەنداوو گەروی هۆرموزدا تێدەپەڕێت و 90% نەوت و غازی كەنداو لەو رێگەیەوە بۆ وڵاتانی دەرەوە دەگوازرێتەوە، بۆیە لەگەڵ سەرهەڵدانی هەر كێشەیەك لەكەنداوو ئەو گەرووە ستراتیژییە، ئەگەری سەرهەڵدانی جەنگێكی گەورە جیهانی و زیانبەخش زیندو دەبێتەوە. جەنگی دەریایی  كەشتییە نەوتهەڵگرەكان لەكەنداو كە راستەوخۆ لەنێوان ئێران و عێراق روویداو ئەمەریكا رۆڵی هەبوو تێیدا، بە دوەم گەورەترین جەنگی دەریایی دوای كۆتایی دووەم جەنگی جیهانی ئەژمار دەكرێت و بە(جەنگی نەوتهەڵگرەكان) ناودەبرێت و لەساڵی (1985) تا (1988) بەردەوام بوو، ئەو جەنگە بووە هۆی ملیارەها زیان و تێكشكانی زیاتر لە (500) كەشتی و نەوتهەڵگری گەورەی وڵاتانی جیهان كەزۆربەیان ئێرانی و عێراقی بوون. كەنداو هێڵێ پەیوەندیی و گرێدانەوەی نێوان سێ كیشوەری ئەوروپاو ئەفەریقا و باشورو باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا-یەو گرنگترین سیستمی گواستنەوەی نێوان زەریای ئەتڵەسی و دەریای سپی و دەریای سور تا زەریای هیند-ە بۆیە لەڕووی بازرگانیی و گواستنەوەوە جێی بایەخی زۆربەی وڵاتان و بەتایبەت زلهێزە ئابوریی و سەربازییەكانی جیهانە، بەگشتی ئەم كەنداوە لە رووی جوگرافیای سیاسیی، ستراتیژیی، وزە، مێژوو و شارستانییەتەوە بە رووبەڕێكی گرنگ و هەستیاری جیهان ئەژماردەكرێت. زۆربەی ئەو دوورگە ستراتیژییانەی كەنداو وەك (قشم، خارگ، كیش، ئەبوموسا، لاوان ، لارك و ...) كەنزیكەی (30) دوورگەن دەكەوێتە جوگرافیای ئێرانەوەو بەو پێیە زۆربەی دوورگە گرنگەكانی كەنداویش بەدەست ئێرانەوەیە.

ئیمان زەندی لەپارێزگای هەڵەبجە رۆژانە ١٤٠ تۆن خۆڵ و خاشاك فڕێدەدرێت، سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە دەڵێت لە٢٠٢٠ەوە لاندفیڵیك دروستكراوە بەبودجەیەكی زەبەلاح، بەڵام هەتاوەكو ئێستا لیژنە وەرینەگرتوەو خاشاكی تێناكرێت. سەید حەكیم، سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی وتی: «لەسنوری پارێزگای هەڵەبجەدا كارگەی ریسایكڵین بۆ خۆڵ وخاشاك نیە، بەڵام (لاندفیڵ)ێكمان بۆ دروستكراوە ئەویش تائێستا لیژنە وەرینەگرتوەو هەندێك كەموكوڕی هەیە دوای چارەسەر لیژنە وەریدەگرێت»، سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە وتیشی: «خاشاكەكان دەكرێتە دۆڵێكەوەو بەگلێدەرو شۆفڵ و بلدۆزەر دەكوترێتەوەو لەدێی تەپەكوڕە دادەنرێت كە لەنێوان هەڵەبجەو خورماڵدایە، هەروەها لەڕێگەی لیژنەیەكی تایبەتەوە كە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی شارەوانیەكانەوە دابینكراون پێشنەی مانگانەی بۆ خەرجدەكرێت، هەر ئەو لیژنەیەیە غەرامەش دەنووسێت، خاشاكەكان بەڕێژە جیاكراونەتەوە كە 63%ی خۆراكەو 5%ـی كاغەزو كارتۆنەو 6%ـیشی پلاستیكەوە هەروەها 4%ـی كانزایەو 5%ـی شوشەو 4% پەڕۆو قوماشە وە 6%ـی دارو تەختەیەو 7%ەكەشی ئاوە». «ئەم خاشاكانە بەهیچ شوێنێكمان نەفرۆشتوەو ناشفرۆشرێت چونكە ئومێدمان هەیە لەداهاتوویەكی نزیكدا بەهۆی بەفەرمی بوونی هەڵەبجەوە كەبودجەی ساڵانەی بۆ دابیندەكرێت بتوانین ئەو كارگەیە دروستبكەین» سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە وا دەڵێت. بەپێی بەدواداچوونی هاوڵاتی، رۆژانە تەنها لەسنوری هەڵەبجەدا ٩٠ بۆ ١٠٠ تۆن خۆڵ و خاشاك فڕێدەدرێت، بەڵام بەناحیەكانی هەڵەبجەوە رۆژانە نزیكەی ١٤٠ تۆن دەكات، بەمەش بۆ مانگێك لەپارێزگای هەڵەبجە ٤٢٠ تۆن خاشاك فڕێدەدرێت. سەید حەكیم سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە دەشڵێت:» دەتوانین بڵێین نیمچە كارگەیەكە، ئەم پڕۆژەیە ناوی (دروستكردنی لاندفیڵی تەندروستی هەڵەبجە)یەو ساڵی ٢٠٢٠ فەرمانی دروستكردنی بۆ دەرچووەو بڕیاربوو ١٤/١٢/٢٠٢١ لیژنە وەریبگرێت، هەرچەندە پار پڕۆژەكە تەواوبووە بەمەش لیژنەی وەرگرتنی بۆ كراوە، بەڵام بەهۆی كێشەی تەكنیكیەوە هێشتا وەرنەگیراوە». وەك سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە دەڵێت: «ئەم پڕۆژەیە دەتوانرێت سێ وێستگەی بۆ دروستبكرێت وەكو وێستگەی پاكکردنەوەی ئاوی خاشاكەكە بۆ مەبەستی كشتوكاڵی لەگەڵ وێستگەی كارۆمیكانیكی بۆ دروستكردنی غاز، پاشان وێستگەی جۆری، كە لەڕێگەیەوە دەتوانرێت ماددە كانزاكانی لێ جیابكرێتەوە، بەڵام بەهۆی نەبوونی ریسایكلین ناتوانین ئەو قۆناغانە دەستەبەربكەین، هەروەها كارگەی ریسایكڵین هەتاوەكو شەش بۆ نزیك بە١٠ ساڵ بەرگە دەگرێت، بەڵام لاندفیڵ گەر رۆژانە ١٠٠ بۆ ١٤٠ تۆن خۆڵ وخاشاكی  تێبكرێت بەشی دوو ساڵ زیاتر ناكات، بەمەش پارەیەكی زۆر بەهەدەر دەدرێت، چونكە بودجەی دانانەكەی خەیاڵیە، هیوادارین هەتاوەكو كێشە تەكنیكیەكان چارەسەر دەبن بودجەمان بۆ تەرخانبكرێت بۆ دامەزراندنی كارگەیەكی ریسایكڵین». لەبارەی بودجەی تەرخانكراو بۆ پڕۆژەی لاندفیڵ، سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە ئاشكرایكرد: «ئەم بودجەیە لەگەڵ ئەندازیارێكی میكانیكی لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی شارەوانیەكانی سلێمانیەوە دابینكراوە، ئەوكاتە هەڵەبجە سەر بەوان بوو، بڕەكەش ملیارێك و ١٣٤ ملیۆن و ٤٥٠ هەزار دینارە، بڕیاربوو لەكانی سپیكە لەلای سەیدسادق كارگەیەك بكرێتەوە بودجەشی بۆ دەستنیشانكرابوو، بەڵام بەهۆی قەیرانەوە راوەستا، لەبەرئەوەی سێ ساڵە دابڕاوین لەسەرۆكایەتی شارەوانیەكانی سلێمانی و نازانین چەند بودجە بۆ كارگەی كانی سپیكە تەرخانكراوە». سەید حەكیم لەبارەی دۆڵەكەوە باس لەوەشدەكات:» ئەو شوێنەی كەدابینكراوە بۆ ئەم خاشاكانە بەكەڵكی كشتوكاڵی نایەت و سەخەرییەو دەخرێتە دۆڵەوە، ئەو دۆڵەش لەزووەوە دروستكراوە چونكە تێكەڵەیان لێبردووە بۆ شار، هەربۆیە رۆژانە خۆڵ و خاشاكەكەی تێدەكەین پاشان دەیكوتینەوەو خۆڵ دەكەین بەسەریدا بەشۆفڵ و بلدۆزەر، لەنێو چاڵەكەدا بۆری بۆ دانراوە كەدەتوانرێیت لەداهاتوودا ئاوەكەی رۆبكرێت و لایلۆنی بۆ راخراوە، هەربۆیە ژوور نیەو سەری بەتاڵە، دۆڵەكە هەتاوەكو دوو بۆ چوار ساڵ دەتوانرێت خۆڵ وخاشاكی تێبكرێت، بەڵام لاندفیڵەكە هەتاوەكو ئێستا سودمان لێوەرنەگرتووە». واحید ئاكرێی، بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی راگەیاندن و پەیوەندی  دەستەی وەبەرهێنان بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كەهیچ پڕۆژەیەكی ریسایكلین بۆ پارێزگای هەڵەبجە پێشكەش دەستەكەیان نەكراوە، وتیشی:» بۆ كارگەی ریسایكڵین، لەپارێزگای هەڵەبجە نە پڕۆژەیەكی لەو جۆرە پێشكەشكراوە نە كاریشی لەسەركراوە». هاوڵاتی چەندینجار هەوڵیدا پەیوەندی بكات بەبەڕێوەبەری خزمەتگوزاری خۆڵ و خاشاك لەوەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار، بەڵام ناوبراو وەڵامی نەدایەوە. 

نیگار عومەر لەسنوری گەرمیاندا سەدان شوێنەواری گرنگ بوونیان هەیەو مەترسی لەناوچوونیان لەسەرەو حكومەت داواكارییەكانی بەڕێوەبەرایەتی شوێنەوار بەهەند وەرناگرێت. لەسنوری گەرمیاندا نزیكەی 500 شوێنەواری مێژوویی هەیە كەمێژووەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانیەكان، هەروەها نزیكەی 300 شوێنەواریان دەكەوێتە قەزای كفریەوە، بەڵام زۆربەیان مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە. ساڵح سەمین، بەڕێوبەری شوێنەواری گەرمیان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»بەگشتی نزیكەی 500 شوێنەواری مێژوویی لەگەرمیاندا بوونی هەیەو بەپێی ئەو شوێنەوارە كۆنانەی دۆزیومانەتەوە ئاماژەن بۆ ئەوەی كە شەش هەزارو پێنجسەد ساڵ پێش ئێستا مرۆڤ لەم ناوچانەدا ژیاوە». هەروەها ئاماژەی بەوەكرد كۆنترین شوێنەواری گەرمیان كۆشكی حەوش كوڕوە لەناحیەی قۆرەتوو كەدەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانیەكان لەسەردەمی پاشا نەوشیروانی خەسرەودا دروستكراوە. هەروەها لەقەزای كفری قەیسەری كفری و سەرای كفری و جۆگەی گاوری لەقەزای كەلار، بەهەمان شێوە  لەسەردەمی ساسانیەكانەوە دروستكراوە كە بۆ ئاوەڕۆو ئاو راكێشان دروستكراوەو دەگەڕێتەوە بۆ دوو هەزار ساڵ پێش ئێستا . بەڕێوەبەری شوێنەواری گەرمیان دەشڵێت:» ئێمە خاوەنی كۆمەڵێک شوێنەواری گرنگین، بەڵام بەداخەوە حكومەت ئەوەی لای گرنگ نەبێ شوێنەوارەو پشتگوێ خراوەو زۆرێك لەشوێنەوارەكانی گەرمیان لەناوچوون یان بەرەو لەناوچوون دەچن «. « چەندین جار داومانكردووە چەند شوێنەوارێكی گرنگ نۆژەن بكەینەوە، بەڵام تائێستا هیچ شتێكمان بۆ دابیننەكراوە، ئەگەر گرنگی بەشوێنەوارەكان بدەین دەبنە شوێنێكی گەشتیاری و داهات بۆ ناوچەكە  دەبێت»، ساڵح سەمین وادەڵێت. هەروەها  بەڕێوەبەری شوێنەواری كفری لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە لەكفریدا نزیكەی 300 شوێنەواری مێژوویی بوونی هەیە، دیارترینیان سەرای كفری، قەیسەری كفری و كۆشكی مەجید پاشاو ماڵی جووەكان، گەرماوی كفری و چەندانی دیكە، كۆنترینیان قەیسەری كفرییە كەشوێنێكی بازرگانی بووە لەنێوان وڵاتانی عێراق و ئێران كەجێگەی كاروان سەرای بازرگانان بووە. لە ئێستادا خەریکی نۆژەنکردنەوەی سەرای کفرین لەسەر بودجەی تایبەتی قوباد تاڵەبانی عوبێد محەمەد بەڕێوەبەری شوێنەواری كفری باسی لەوەشكرد كەیەكێك لەشوێنەوارەكان گەرماوی كفرییە كەبەشێوەیەكی ناوازە دروستكراوە لەساڵی 1891 لەساڵنامەی عوسمانیدا باسی گەرماوەكەی كفری كراوەو چەندین خانووی كەلەپوری لەكفریدا بوونی هەیە، بەڵام نەمانتوانیوە بیانپارێزین،  ئێمە ئۆتۆمبێلمان نیە بچین سەردانی شوێنەوارەكان بكەین جا چۆن بیانپارێزین». عوبێد محەمەد دەشڵێت:»بەداخەوە شوێنەوارەكانی كفری نزیكەی 80% یان رووخاون یان دەڕووخێن، وەك ماڵی مەجید پاشا كەبڕیار لەسەر نۆژەنكردنەوەكەشی دراوە، بەڵام بودجەی بۆ خەرج ناكرێت، لەئێستادا خەریكی نۆژەنكردنەوەی سەرای كفرین لەسەر بوجەی تایبەتی قوباد تاڵەبانی». رەفعەت محەمەد شارەزای بواری شوێنەوار بۆ هاوڵاتی پێیوابوو كە هۆكاری سەرەكی لەناوچوونی شوێنەوارەكان دەگەڕێتەوە بۆ هاوكاری نەكردنی حكومەتی هەرێم  كەنەیتوانیوە شوێنەوارەكان بپارێزێت یان نۆژەنیان بكاتەوەو هەندێكی بووەتە شوێنی پاشماوەی پیسی و بەبەرچاویانەوە دەڕووخێن. « لەم چەندساڵەی رابردوودا رێكخراوو  لایەنی پەیوەندیداری توركیا سەردانی كفرییان كرد بۆ نۆژەنكردنەوەی شوێنەوارەكانی كفری بەو مەرجەی مۆركێكی حكومەتی توركیای  پێوە بێت، بەڵام حكومەتی هەرێم بەمە رازی نەبوو، حكومەتی هەرێم خۆشی نۆژەنی ناكاتەوە، شوێنەوارەكان وا لەناوچون هەر شوێنەوارێكیش بڕوخێ  مێژووی نەتەوەیەك دەسڕێتەوە».، رەفعەت محەمەد وا دەڵێت. كفری لەڕابردوودا كەشوێنی بازرگانی بووە حكومەتی قاجاری ئێران داوای لەعوسمانیەكان كردووە نوێنەرایەتی قاجاری لەكفری بكاتەوە كەناوەندی سەرەكی ئەم بازرگانیە قەیسەری كۆنی كفری بووەو  شوێنێكی پێكەوەژیان بووەو ئەو خەڵكانەی تێیدا كاریان كردووە پێكهاتبوون لەكورد، عەرەب، توركمان و جولەكە.

سەركۆ جەمال ئیدارەی خۆسەریی باكورو رۆژهەڵاتی سوریا، دەستپێشخەرییەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی سوریا دەخاتەڕوو، ئەمریكاش لەپێناو رەتكردنەوەی پڕۆژەیەكی روسیا كە لەبەرژەوەندی توركیادایە پڕۆژەكەیان پەسەند دەكات. ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا لەهەشتی نیسانی 2023 لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەشاری رەقە دەستپێشخەرییەكی بۆ چارەسەری كێشەكانی سوریا خستەڕوو كە نۆ خاڵ لەخۆدەگرێت. لەگرنگترین خاڵەكانی دەستپێشخەریەكەی كوردانی رۆژئاوا، دانپێدانانە بەیەكێتی خاكی سوریاو مافی سەرجەم پێكهاتەكانی ئەو وڵاتە، هەروەها پشت بەستن بەنموونەی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەریی لەسەرجەم سوریاداو دووبارەكردنەوەی. لەخاڵەكانی دەستپێشخەریەكەی ئیدارەی خۆسەریی رۆژئاوای كوردستان باس لەوەكراوە پێویستە سەرجەم سامانەكانی سوریا بەدادپەروەری دابەش بكرێت، جگە لەوەی ئامادەیی ئیدارەی رۆژئاوای كوردستانی نیشانداوە كەئاوارە ناوخۆییەكان لەخۆبگرێت، بەڵام داواشیكردووە هێزەكانی توركیا لەسوریا بچنە دەرەوە. هەر لەدەستپێشخەریەكەی ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا ئاماژە بەوەشكراوە هێزەكانی هەسەدە بڕوایان بەیەكێتی خاكی سوریا هەیەو كار بۆ ئەوەدەكەن ئەو ناوچانە بگێڕنەوە كە لەدەرەوەی دەسەڵاتی سوریادایە، ئەویش بەپێچەوانەی بانگەشەكانی توركیا كە باس لەوەدەكات كوردەكان بەنیازی كیانێكی سەربەخۆن لەسوریا. ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوای كوردستان و هەسەدە جەخت لەمافە رەواكانی پێكهاتەكانی سوریا دەكەنەوە كەقوربانییان داوە لەپێناو مافەكانیان، دەشڵێت ناكرێت سازشی لەسەربكەن لەكاتێكدا دۆخی وڵات پێش قەیران و دوای قەیرانەكەش جیاواز بووە. ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوای كوردستان باس لەوەشدەكات لەڕووی سیاسی و ئابوری كۆمەڵایەتییەوە سەركەوتوو بووە بەتایبەت كەسەرجەم پێكهاتەو نەتەوەو ئایینەكان لەژێر دەسەڵاتی ئیدارەكەدا دەژین كەژمارەی دانیشتوانی زیاتر لەپێنج ملیۆن كەسەو سێیەكی خاكی سوریا لەژێر دەسەڵاتیاندایەو پێكەوە شەڕی داعشیان بەهاوكاری هاوپەیمانان كردووە. وەك ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دەڵێت بوونی خۆیان لەسەختترین دۆخدا سەلماندووەو سەرەڕای ئەوەش پارێزگارییان لەسیستەمی دیموكراتی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی و یەكسانی و مافەكانی مرۆڤ كردووە، بەتایبەتیش مافەكانی ژنان و منداڵان، لەسەر ئەو بنەمایەش پێویستە نموونەی ئیدارەی خۆسەری باكور و رۆژهەڵاتی سوریا لەسەرتاسەری وڵاتەكە جێبەجێ بكرێت. لەخاڵێكی دیكەی دەستپێشخەریەكەدا ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوای كوردستان رایگەیاندووە سەرەڕای ئەوەی زۆربەی سامانەكانی سوریا لەژێر دەسەڵاتی ئیدارەكەدایە بەتایبەتیش نەوت و غازو كشتوكاڵ و ئاوی رووبارەكانی دیجلەو فوڕات، بەڵام پێیان وایە موڵكی سەرجەم گەلی سوریایەو ناكرێت پێكهاتەیەك لێی سودمەند بێت و ئەوانی دیكە لێی بێبەش بن. ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژئاوای كوردستان پێشی وایە بوونی ئاوارە و پەنابەرانی سوریا لەوڵاتانی دراوسێ و بەتایبەتیش توركیا ئاستەنگ بۆ چارەسەری كێشەكانی سوریا دروستدەكات، بۆیە ئامادەیی خۆیان دەردەبڕن سەرجەم ئەو ئاوارانە بگرنە خۆیان تاچارەسەری كۆتاییان بۆ دەدۆزرێتەوە. سەبارەت بەبوونی هێزەكانی توركیا لەسوریا، ئیدارەی خۆسەری باس لەوەشدەكات چارەسەری قەیرانی سوریا ناكرێت تائەو هێزانە نەچنە دەرەوە لەسوریاو ئەمەش لەگەڵ یاساكانی نێودەوڵەتی یەكدەگرێتەوە. لە پڕۆژەکەدا ئیدارەی خۆبەڕێوبەری باکور و ڕۆژهەڵاتی سوریا جەخت لە یەکپارچەی سوریا دەکاتەوە ئەمە یەكەم دەستپێشخەری ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا نییە لەبارەی چارەسەری قەیرانەكانی سوریا، وەك خۆشیان دەڵێن كۆتا دەستپێشخەرییان نابێت، بەڵام باس لەوەشدەكەن ئەمجارە دۆخەكە جیاوازە چونكە لەڕووی هەرێمیی و نێودەوڵەتییەوە موئامەرەیەك هەیە كەڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا لەگەڵ چەند لایەنێك دەستی داوەتێ و دەیەوێت ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوای كوردستان لەناوببات، بۆیە ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوای كوردستان هەست بەبەرپرسیارێتی دەكات سەبارەت بەمافەكانی گەلانی سوریاو بەرەنگاربوونەوەی موئامەرەكان و پێویستە هێزەكانی سوریا بەیەكگرتوویی بەرەنگاری ئەو دووژمنكاریانە ببنەوە بەتایبەت كە توركیا ئەنجامیاندەدات، ئەگەر هێزەكانی وەك ئەمریكاو روسیاو هێزە هەرێمیەكان پەسەندی بكەن پێویستە هێزە سیاسییەكانی سوریا دەستپێشخەرییەكە لەبەرچاو بگرن و پێشوازی لێبكەن. هەڵوێستی ئەمریكا سەبارەت بەدەستپێشخەریەكەی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەری رۆژئاوای كوردستان جۆیل ریبۆرن نێردەی تایبەتی ئەمریكا بۆ سوریا لەبەردەم لیژنەی كاروباری دەرەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا لە 18 ی نیسانی 2023 رایگەیاند: ئیدارەی سەرۆك بایدن داوای لەوڵاتانی عەرەبی كردووە پەیوەندیەكانیان لەگەڵ سوریا ئاسایی بكەنەوە، ئەویش لەپێناو شكستهێنان بەپرۆژەیەكی روسیا كەداوایكردووە پەیوەندیەكانی سوریاو توركیا ئاسایی بكرێتەوە. جۆیل ریبۆرن دەشڵێت: ئەو وتەیەی لەبەرپرسانی وڵاتانی عەرەبییەوە پێ راگەیەندراوەو ئیدارەی ئەمریكاش هەسەدەی بەلاوە گرنگەو دەیەوێت بەشێكی گرنگ بێت لەچارەسەری كێشەكانی سوریا. بەوتەی ئەو بەرپرسە ئەمریكیە دەستپێشخەریەكە نیمچە چارەسەرێكە بۆ كێشەی هەڵواسراوی پەنابەران و ئاوارەكانی سوریا لەتوركیا كەدەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ وڵاتەكەیان، بەڵام لەهەمانكاتدا رژێمی سوریا رەتدەكەنەوە. بەوتەی ئاژانسەكانی هەواڵ، بەرپرسانی ئەمریكاو بەتایبەتیش نێد پرایس وتەبیژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا هیچ تێبینیەكی لەسەر دەستپێشخەریەكەی ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا نەبووەو وتوویەتی: دەستپێشخەریەكەمان بینیوەو تیایدا جەختی لەسەر یەكپارچەیی خاكی سوریا كردووەتەوە، كەبنەڕەتە بۆ هەر چارەسەرێكی سیاسی لەسوریا، جگە لەوەش لەگەڵ  بڕیاری ژمارە 2254ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ناكۆك نییەو یەكدەگرێتەوە.

شەنای فاتح چەندین ساڵە لەهەرێمی كوردستاندا سزای لەسێدارەدان هەڵپەسێردراوەو جێبەجێناكرێت، بەڵام لەدادگاكانی هەرێمدا بەسەر تاوانباراندا دەسەپێندرێت. سزای لەسێدارەدان لەهەندێك وڵاتی جیهاندا جێبەجێدەكرێت كەژمارەیان نزیكە لەپەنجا وڵات و زۆرترین لەسێدارەدانیش لەوڵاتی ئێراندا تۆماركراوە، هەروەها لەوڵاتە عەرەبییەكان و چین و كۆریای باكورو ئەمریكاشدا سزای لەسێدارەدان جێبەجێدەكرێت. لەساڵی ٢٠٢١بەپێی راپۆرتی ڕێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی  ٥٧٩ كەس لە ١٨ وڵاتی جیهاندا لەسێدارەدراون كە ٣١٤ كەسیان لەئێران لەسێدارە دراون كەدەكاتە زیاتر 50% ی لەسێدارەدراوان، هەروەها ١٠٦ دەوڵەت لەجیهاندا بەتەواوی سزای لەسێدارەدانیان بۆ هەموو تاوانەكان هەڵگرتووە. بەوتەی پەرلەمانتارێك سزای لەسێدارەدان بەنهێنی جێبەجێ دەكرێت عومەر گوڵپی ئەندامی دەستلەكاركێشاوەی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» جێبەجێنەكردنی سزای لەسێدارەدان لەهەرێمی كوردستاندا هیچ پاساوێكی نییەو یاساییش نییە، چونكە هەندێ وڵاتی گەورەی ئەوروپی و رۆژئاواش كەزۆر زیاتر لەكوردستان بانگەشەی مافی مرۆڤ دەكەن سزای لەسێدارەدانیان لەوڵاتەكانیاندا جێبەجێدەكرێت». هەروەها پێشیوابوو كەپێویستە سزای لەسێدارەدان جێبەجێ بكرێت، هەرچەندە جیاوازیش دەكرێت لەهەندێ حاڵەت و بەبێدەنگی جێبەجێكراون. عومەر گوڵپی وتیشی:» لەهەندێ حاڵەتی كەم و تایبەتدا لەهەرێمی كوردستاندا سزای لەسێدارەدان جێبەجێكراوەو سەرۆكی هەرێم واژۆی بڕیارەكەی كردووە، وەك تاوانباری دەستدرێژیكردنەسەر منداڵێكی تەمەن دوو ساڵان لەسنووری پارێزگای دهۆك لەساڵی 2016دا». عومەر گوڵپی ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد هێشتنەوەی سزادراوانی لەسێدارە بەو جۆرە بارگرانییە لەسەر حكومەت و دامەزراوەكان و كێشەی بەڕێوەبردنی چاكسازییەكان، بەڕێوەبردنی ئەو كەسانەیە كەسزای لەسێدارەدانیان هەیە چونكە بەشێكی زۆریان پابەند نابن بەیاسای چاكسازییەكان. هەروەها ئەو كەسانەی سزای لەسێدارەدانیان هەیە كێشەیەكی گەورەیان بۆ خانەوادەكانیان دروستكردووە، چونكە یەكلانەبوونەوەی چارەنووسیان كێشەی گەورە لەڕووی یاسایی و كۆمەڵایەتیەوە بۆ خانەوادەكانیان دروستدەكات. عومەر گوڵپی جەختی لەوەشكردەوە كە» جێبەجێنەكردنی ئەم یاسایە هاندانە بۆ تاوان چونكە تاوانبار دەزانێت گەر دادگاش سزای لەسێدارەدانی بەسەردا بسەپێنێت لەسەری جێبەجێ نابێت». سزای لەسێدارەدان یەكێكە لەسزا قورسەكان و بەسەر ئەو كەسانەدا دەچەسپێت كە تاوانی قورس و قێزەونیان ئەنجامداوە، بەپێی یاسا ئەو تاوانانەی كەسزاكەیان لەسێدارەدانە بریتین لە: (ماددەی چواری تیرۆر- كوشتنی عەمدی- زینای مەحاریم، واتە ئەو كەسەی لەگەڵ مەحرەمی خۆیدا زینا بكات- كوشتن بەژەهر- كوشتن بەپارە- كوشتن بۆ تەماح - كوشتنی فەرمانبەری دەوڵەت- بازرگانی بەماددە هۆشبەرەكان). لەئاستی نێودەوڵەتیدا زۆرینەی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ دژی سزای لەسێدارەدانن و داوای هەڵگرتنی یەكجاری دەكەن، بەڵام لەهەرێمی كوردستاندا بەپێی یاسای سزادانی عێراقی دەركردنی بڕیارو سزادانی تاوانبار بە لەسێدارەدان هەروەك خۆی ماوەتەوەو هیچ گۆڕانكارییەكی بەسەردا نەهاتووە. پارێزەر نەریمان ئەحمەد، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «زۆرێك لەڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤ دژی ئەوەن كەسزای لەسێدارەدان جێبەجێبكرێت و بەشێك لەوڵاتانیش لەناو یاساو دەستورەكانیاندا سزای لەسێدارەدانیان سڕیوەتەوە، عێراق بەپێی ماددەی شەش لەپەیماننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بەمافی شارستانی و سیاسی كەساڵی ١٩٧١ ئەو پەیماننامەیەی جێبەجێكردووە، دەڵێت (دەبێت سزای لەسێدارەدان جێبەجێنەكرێت لەحاڵەتی زۆر تایبەتدا نەبێت»). ئەو پارێزەرە وتیشی:» زۆربەی زۆری تاوانەكانی كوشتن سزاكەیان لەسێدارەدانەو لەیاساكانی هەرێمی كوردستاندا سزای لەسێدارەدان هەیە، بەڵام هێشتا جێبەجێكردنی حوكمەكە زۆر كەمەو هەندێ حاڵەت لەهەرێمی كوردستاندا جێبەجێكراوە». «سزای لەسێدارەدان جێبەجێبكرێت باشە، چونكە لەئەنجامی جێبەجێنەكردنی ئەو سزایەدا تاوانەكان زۆربوون و بەتایبەت تاوانی كوشتن روو لەهەڵكشانەو ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی  زۆرجار بكوژەكان نەك هەر لەسێدارە نادرێن بەڵكو لەدەرەوە دەمێننەوە و داڵدە  دەدرێن، 90%ی پارێزەران و دادوەرەكان لەگەڵ ئەوەدان كە سزای لەسێدارەدان جێبەجێبكرێت»، نەریمان ئەحمەد وای وت. بەپێی ماددەی ٢٨٥ لەیاسای بنەما دادگەرییە سزاییەكان یاسای ژمارە ٢٣ی ساڵی ١٩٧٥ سەرۆكی هەرێم بەپێی ئەو ماددەیە رەزامەندی دەرببڕێت ئەوكات دەتوانرێت سزاكە جێبەجێبكرێت. بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەری گشتیی چاكسازییەكانی هەرێمی كوردستان لەكۆی زیاتر لەپێنج هەزار زیندانی (٤٤٦) زیندانی سزای لەسێدارەدانیان هەیە. ئیحسان عەبدولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتیی چاكسازییەكانی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئێمە ئەو یاسایەمان رانەگرتووەو سەرۆكایەتی هەرێم رایگرتووە». هەروەها باسی لەوەشكرد كەئەو سزایە لەساڵی ١٩٩٢وە جێبەجێنەكراوە،  زیندانی هەیە لەزیندانەكانی هەرێمی كوردستاندا لەساڵی 1992 ەوە سزای لەسێدارەدانی بۆ دەرچووەو تائێستا لەزینداندایەو بەسەریدا جێبەجێنەكراوە». «بەنووسراو داوامان لەئەنجومەنی وەزیران كرد سزادراوانی سێدارە و تاوانەكانی تیرۆر لەسەر ئێمە لادەن، چونكە ئێمە ناتوانین چاكسازی لەیەكێكدا بكەین كەسزای لەسێدارەدانی هەبێت، بەڵام تائێستا داواكارییەكە لەئەنجومەنی وەزیرانە». ئیحسان عەبدولڕەحمان وای وت. لەهەرێمی كوردستاندا شەش چاكسازی هەن دوو چاكسازی لەهەولێر، دوو لەسلێمانی و دوو لەدهۆك كەسزادراوان ماوەی سزاكانیان تیایدا بەسەردەبەن. بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی هەرێمی كوردستان لەساڵی ٢٠٢٢دا (٢١٥) كەس كوژراون كە ١٨٣یان بەئەنقەست بووە و ٣٢ كەسیشیان پاش لێكۆڵینەوە دەركەوتووە كە بێ مەبەست كوژراون و لەدادگاكانی هەرێم یەكلاكراونەتەوە. سزای لەسێدارەدان تائێستاش لەعێراق و ئێران و توركیا جێبەجێ دەكرێت و هەرێمی كوردستان تائێستا نەیتوانیوە لەڕێگەی پەرلەمانی كوردستانەوە بڕیاری هەڵگرتن یان جێبەجێكردنی سزاكە بەیاسایەكی نوێ یەكلایی بكاتەوە.

هاوڵاتی لەتوركیادا باس باسی شكستی ئەردۆغانە بەرامبەر ركابەرەكەی كەمال كلیچدار ئۆغلو، سەڵاحەدین دەمیرتاش لەزینداندا كۆڵ نادات و دەستی بەبانگەشەی هەڵبژاردن كردووە دژی دەسەڵاتی ئێستای توركیا. هاووڵاتیانی توركیا 10 رۆژی دیكە، بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی نوێ كەمال كلچدارئۆغلۆ یاخود هەڵبژاردنەوەی سەرۆكە كۆنەكەیان رەجەب تەیب ئەردۆغان، هەڵبژاردنی نوێنەرەكانیان لەپەرلەماندا دەچنە سەر سندوقەكانی دەنگدان.  گەرمترین بانگەشەی هەڵبژاردن لەمێژووی توركیادا دەستیپێكردووە، هاوپەیمانی گەلی ئۆپۆزسیۆن و هاوپەیمانی كۆماری دەسەت ركابەری سەرسەختی یەكن و هاوپەیمانی رەنج و ئازادیش كە لەكوردو چەپەكانی توركیا پێكدێت، لەم نێوەندەدا رۆڵی یەكلاكەرەوە دەگێڕن كەبڕیاریانداوە دەنگەكانیان بۆ كلیچدار ئۆغلو بێت.   دەنگێك بۆ پارتی چەپی سەوزو دەنگێك بۆ كلچدار ئۆغلۆ پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە لەڕێگەی پارتی چەپی سەوزەوە بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا كردووە، لەدوو لاوە هاوپەیمانی پێكهێناوە، هاوپەیمانێتیەك لەگەڵ پارتە سۆسیالیست و چەپەكانی توركیا لەژێر ناوی هاوپەیمانی رەنج ئازادی و هاوپەیمانێتیەك لەگەڵ پارتە كوردیەكانی باكوری كوردستان بەناوی هاوپەیمانی پارتە كوردستانییەكان. هەرچەندە ئەم بەرەیە هیچ كاندیدێكی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی دیاری نەكردبوو، بەشێوەیەكی فەرمی پشتگیری خۆی بۆ كاندیدێكی دیكە ئاشكرا نەكردبوو، بەڵام لەم هەفتەیەدا هەم هاوپەیمانی پارتە كوردستانییەكان و هەم هاوپەیمانی رەنج و ئازادی ئاشكرایان كرد كە لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا، دەنگ بە كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی گشتی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) و كاندیدی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆن دەدەن. پەروین بوڵدان هاوسەرۆكی هەدەپە لەكۆبوونەوەیەكی جەماوەریدا لەشاری وانی باكوری كوردستان رایگەیاند، ئەوان یەك ئامانجیان هەیە لەم هەڵبژاردنەدا، ئەویش كۆتاییهێنانە بەدەسەڵاتی هاوبەشی پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە) و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە)و هەروەها شكستی رەجەب تەیب ئەردۆغان. لەم چوارچێوەیەدا هاوپەیمانی رەنج و ئازادی داوای لەدەنگدەرانی كرد، لەهەڵبژاردنەكاندا دەنگێك بەپارتی چەپی سەوزو دەنگێكیش بە كلچدار ئۆغلۆ بدەن.   دەنگدان لەدەرەوەی وڵات ٢٧ی نیسان دەنگدانی دەرەوەی وڵات لەكونسوڵخانە، باڵیۆزخانە، فڕۆكەخانەو دەروازە سنوریەكانی توركیا دەستیپێكرد كە نزیكەی سێ ملیۆن و ٤٠٠ هەزار كەس لەدەرەوەی وڵات مافی دەنگدانیان هەیە، دەنگدانی دەرەوەی وڵات بەپێی دابەشكاری لە وڵاتاندا تا ٩ی ئەم مانگە بەردەوام دەبێت كە ١٧٧ ناوەندی هەڵبژاردن لەزیاتر لە ٦٠ وڵات كراونەتەوەو لەهەرێمی كوردستان و عێراقیش سێ ناوەندی هەڵبژاردن كراونەتەوە كە ٧ی ئەم مانگە هاووڵاتیانی توركیا دەتوانن لەو ناوەندانە دەنگ بدەن. كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیا رایگەیاند، لە ١٠ی مانگدا، بەسێ فڕۆكەی هێڵی ئاسمانی توركیا، دەنگەكانی دەرەوەی وڵات بۆ فڕۆكەخانەی ئەستەنبوڵ دەگەڕێندرێنەوە كەدەنگەكانی دەرەوەی وڵات رۆڵێكی گەورەیان لەیەكلاییكردنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردندا هەیە.   چاودێرە بیانییەكان جگە لەچاودێرانی پارتە سیاسییەكان و رێكخراوەكانی مەدەنی توركیا، چاودێرانی بیانیش خۆیان ئامادە دەكەن  لەنزیكەوە چاودێری هەڵبژاردنەكەی ١٤ی ئایار بكەن و ئامادەكاریان كردووە سەردانی توركیا بكەن بۆ ئاشكراكردنی ساختەكاری هەر لایەنێك كەبیەوێت ئەنجامی بدات تا زانیارییەكان بیگەیەننەوە وڵاتەكەیان. بەپێی هەواڵێكی بەشی توركی ماڵپەڕی دۆیچە ویللەی ئەڵمانی، رێكخراوی دیموكراتی ئاسایشی ئەوروپاو ئۆفیسی مافەكانی مرۆڤ، كۆنسەی ئەوروپا، گروپی سۆسیالیست، دیموكرات و پارتی سەوز، فراكسیۆنەكانی دیموكراتە كریستیانەكان، لیبڕال، چەپ و موحافزكارەكانی كۆنسەی ئەوروپاو بەگشتی وەفدی پەرلەمانەكانی ئوستورالیا، ئەڵمانیا، بەریتانیا، رۆمانیا، فەڕەنسا، ئیتاڵیا، پۆڵۆنیا كەژمارەیان زیاتر لە ٥٠٠ كەس دەبن دوای ٧ی ئایار سەردانی توركیا دەكەن و بەگشتی چاودێری، چۆنیەتی بەڕێوەچوونی بانگەشەی هەڵبژاردن، كارنامەی كاندیدەكان و میدیاكان دەكەن.   ئۆپۆزسیۆن گومانی لەشكستی ئەردۆغان نییە پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن كە لەهاوپەیمانی گەل و هاوپەیمانی رەنج و ئازادیدا كۆبوونەتەوە، دەستیان بەبانگەشەیەكی گەورە كردووەو گوند بەگوند، شار بەشارو پارێزگا بەپارێزگا كۆبوونەوەی جەماوەری ئەنجامدەدەن. دروشمی ئۆپۆزسیۆن بەگشتی لەم هەڵبژاردنەدا، باشكردنی بژێوی خەڵك، دادپەروەری، ئازادی، دیموكراسی، كۆتاییهێنان بەگەندەڵی و چارەسەری پرسی كوردە لەپەرلەماندا. هەرچی بەرەی دەسەڵاتیشە، بانگەشەی ئەوە دەكات كە هاوپەیمانی گەل خۆی رادەستی پەكەكەو هەدەپە كردووەو ئەردۆغانیش هەموو رۆژێك پرۆژەیەكی خزمەتگوزاری و سەربازی رادەگەیەنێت. ئەردۆغان بە نهێنی وەفد دەنێرێتە لای پەکەکە و بە ئاشکرا خەڵک بە تۆمەتی هەبوونی پەیوەندی لەگەڵیاندا تۆمەتبار دەکات ئەوەی جێگەی سەرنجە، مەتمانە بەخۆبوونی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنە  زۆر باسی شكستی دەسەڵاتە ٢١ ساڵیەكەی رەجەب تەیب ئەردۆغان و كۆتاییهێنان بەهاوپەیمانی مەهەپەو جەهەپە دەكەن. كەمال كلچدارئۆغلۆ لە وكۆبوونەوە جەماوەرییەكەی شاری ئیزمیردا كە بەقەڵای جەهەپە ناسراوە رایگەیاند كاتی گۆڕانكاری هاتووەو كۆتایی بەدەسەڵاتی ئەردۆغان دەهێنێت. هەروەها چیدەم كلچگون ئوچار هاووتەبێژی پارتی چەپی سەوز لەكۆبوونەوە جەماوەریەكەی پارتەكەیدا لەشاری دێرسیمی باكوری كوردستان رایگەیاند، دەنگێك بەشكستی رژێمی فاشیست و دەنگێك بەنوێنەری رەنجدەرانی توركیا دەدرێت و پێكەوە دەسەڵات دەگۆڕن. یەكێكی دیكە لەو كەسانەی كە بەشێوەیەكی سەربەخۆ دەستی بە بانگەشەی هەڵبژاردن كردووە، سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی گەلانە كە حەوت ساڵە لەزینداندایە. دەمیرتاش كە لەزۆربەی كۆبوونەوە جەماوەرییەكانی ئاكەپەدا، ئەردۆغان قسەی لەسەر دەكات و دەڵێت ‹تاوەكو من مابم دەمیرتاش لەزینداندا دەبێت› لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ رۆژنامەی دێر شپیگڵی ئەڵمانی، رایگەیاند، گومانی لەوە نییە كە ئەردۆغان لەم هەڵبژاردنەدا شكست دەهێنێت.   ئەردۆغان وەفدی بۆ ئیمڕالی و قەندیل ناردووە؟ رۆژنامەی یەنی یاشامی توركی لەزاری ئامەد دیجلە میدیاكارێكی پەكەكەوە رایگەیاند، ئەردۆغان لەچوارچێوەی پرسی هەڵبژاردندا، وەفدی بۆ لای عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری پەكەكە لەئیمڕالی و بەرپرسانی ئەو پارتە لەقەندیل ناردووەو داوای لێكردووە كە هەدەپە و دەنگدەری كورد رازی بكەن دەنگی پێبدەن، بەڵام هەم لە ئیمڕالی و هەم لەقەندیل وەفدەكانی ئەردۆغان بێ هیچ دەستكەوتێك گەڕاونەتەوە. هەرچەندە ئیبراهیم كالن وتەبێژی سەرۆكایەتی توركیا ئەو هەواڵەی رەتكردەوەو رایگەیاند، دوورە لەڕاستیەوە، بەڵام مەڕال ئاكشەنەر سەرۆكی ئیی پارتی (پارتی باش) هەواڵەكەی پشتڕاستكردەوە و رایگەیاند، ناوی ئەو كەسەش دەزانێت كە ئەردۆغان رەوانەی ئیمڕالی كردووە. لەو بارەیەوە سەڵاحەدین دەمیرتاش رایگەیاند كە هەواڵەكە راستەو ئەمەش دووڕوویی ئەردۆغان پیشاندەدات كە لەلایەك هەدەپە بەپشتگیریكردن لەپەكەكە تاوانبار دەكات و لەلایەكی دیكەوە چاوپێكەوتن لەگەڵ بەرپرسانی پەكەكە ئەنجامدەدات و داوای دەنگیان لێدەكات.   كەجەكە: ١٤ی ئایار گرنگترین هەڵبژاردن لەمێژووی توركیادا بەڕێوەدەچێت پەكەكە لایەنێكی دیكەیە كە راستەوخۆ پەیوەندی بەپرۆسەی هەڵبژاردنەكانی توركیاوە هەیەو بەرپرسانی ئەو پارتە رۆژانە شیكردنەوە و هەڵسەنگاندن بۆ هەڵبژاردنەكان دەكەن و دەڵێن، پێویستە بۆ كردنەوەی رێگەی دیموكراسی لەتوركیا كۆتایی بەدەسەڵاتی ئەردۆغان بهێنرێت و بەم هۆیەشەوە، بڕیاری بێ چالاكی و راگرتنی شەڕیان بۆ دوای هەڵبژاردنەكان درێژكردووتەوە كە بەهۆی بومەلەرزەكەی ٦ی شوباتەوە رایانگەیاندبوو. بەسی هۆزات هاوسەرۆكی دەستەی بەڕێوەبەری كۆما جڤاكێن كوردستان (كەجەكە) لەدوایین قسەكانیدا كە میدیاكانی حزبەكەی رایگەیاند:» هەڵبژاردنەكانی ١٤ی ئایار یەكێك لەگرنگترین و مێژووییترین هەڵبژاردنەكانی كۆمارە، هۆكاری سەرەكی گرنگی ئەم هەڵبژاردنە ئەوەیە كە رژێمی فاشیستی قڕكەری ئاكەپەو مەهەپە دەیەوێت لە رێگەی ئەم هەڵبژاردنەوە هەبوونی خۆی هەمیشەیی بكات». هەروەها ئەوەشی خستووەتەڕوو كە:» ئەم رژێمە فاشیستە لەسەر بناغەی تەواوكردنی قڕكردنی كورد، دەیەوێت ١٠٠مین ساڵیادی پەیمانی لۆزان و كۆمار بەڕژێمی دیكتاتۆری فاشیستی دەستوری بنەڕەتی پیرۆز بكات، ئەگەر دەسەڵاتی فاشیست لەهەڵبژاردنەكاندا سەربكەوێت، فاشیزم بەتەواوی سیستمی خۆی دادەكوتێت و سیاسەتی لەناوبردن و قڕكردنی كورد، پلانی شەڕی گشتی زیاتر قوڵ دەكاتەوە». بەسێ هۆزات  داواشی لەخەڵكی توركیاو بەتایبەتی كوردانی باكوری كوردستان كرد، دەنگ بەپارتی چەپی سەوز بدەن و كۆتایی بەدەسەڵاتی ئاكەپە و مەهەپە بهێنن. راپرسییەكان لەبەرژەوەندی ئەردۆغاندا نین رۆژانە راپرسی و شیكردنەوەی جیاواز لەبارەی دەنگی كاندیدەكانی سەرۆكایەتی و پارتە سیاسییەكانی توركیا بڵاودەكرێتەوە، تائێستا بەپێی زۆربەی راپرسیەكان، كلچدار ئۆغلۆ لەپێش ئەردۆغانەوەیە، بەڵام ژمارەیەكی بەرچاوی كۆمپانیاكانی بواری راپرسی دەڵێن، لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا پێشبڕكێكە یەكلایی نابێتەوە، بەڵام لەخولی دووەمدا كلچدار ئۆغلۆ سەردەكەوێت. دوایین راپرسی لەلایەن كۆمپانیای (پیئار) ئەنجامدراوە كەكۆمپانیایەكی سەربەخۆی توركیایە. كۆمپانیاكە لە ٤٠ پارێزگای توركیا رای پێنج هەزارو ٤٠٠ كەسی بەشێوەیەكی رووبەڕوو وەرگرتووەو رایگەیاندووە كە كلچدار ئۆغلۆ لەخولی یەكەمدا لەسەركەوتن زۆر نزیك دەبێت و ئەنجامەكەی بەم شێوەیەیە: كەمال كلچدارئۆغلۆ رێژەی لەسەدا 49.4%  و رەجەب تەیب ئەردۆغان 47.1% و سینان ئوغان 2.3% و موحەڕەم ئینجە 1.2% بەدەستدەهێنن. سەڵاحەدین دەمیرتاش لە زینداندا کۆڵ نادات و دەستی بەبانگەشەی هەڵبژاردن دژ بە ئەردۆغان و دەسەڵاتەکەی کردووە  

پ.دهۆك دوای نزیكەی شەش ساڵ فەهد حامد، قایمقامی شنگال دەست لەكاركێشانەوەی خۆی راگەیاندو لەئێستادا باس لەدانانی قایمقامێكی نوێ دەكرێت. لەساڵی 2017دا فەهد حامد، وەك قایمقامی شنگال بەوەكالەت دەستبەكاربوو، بەڵام رۆژی 20ی نیسانی مانگی رابردوو دەستی لەكاركێشاوەتەوەو تائێستا هیچ ناوێكی دیاركراو بۆ پۆستەكەی یەكلایی نەكراوەتەوە. جەلال خەلەف، كەپۆستی بەڕێوەبەری لەقایمقامی ناوەندی شەنگال هەیە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « ئێستا شەنگال بێ قایمقامەو هیچ وادەیەك بۆ دانانی قایمقامێكی نوێ دەستنیشان نەكراوە«. جەلال خەلەف دەشڵێت:»دانانی قایمقامێكی نوێ دەمێنێتەوە سەر رێككەوتنی حزبەكان، بەدڵنیایەوە نەبوونی قایقمامێك كێشەی زۆر بۆ خەڵك دروستدەكات، چونكە بۆ هەر مامەڵەیەك خەڵك پێویستی بە قایمقامە «. خاڵ عەل بەرپرسی حەشدی شەعبی لەشەنگال لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: دانانی قایمقامێکی نوێ لەدەسەڵاتی حکومەتی عێراقدایە، ئەوەشی دووپاتکردەوە کەپێویستە قایمقامی نوێ کەسێکی «لێهاتوو و بێلایەن» بێت. 

هاوڵاتی سیاسەتمەدارێكی كورد چوونی وەفدێكی پارتی دادو گەشەپێدان (ئەكەپە) بەسەرۆكایەتی هاكان فیدان سەرۆكی دەزگای هەواڵگری میت بۆ لای عەبدوڵا ئۆجەلان لەئیمڕاڵی پشتڕاستدەكاتەوە. محەمەد ئەمین پێنجوێنی، سیاسەتمەداری كوردو شارەزا لەدۆسیەی كوردانی باكوری كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو وەفدەی دەوڵەتی توركیا ناردویەتی بۆ ئیمراڵی بۆ لای عەبدوڵا ئۆجەلان هاكان فیدان سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا سەركردایەتی كردووەو چەند كەسێكی دیكەی لەگەڵ بووە، پێی وتووە بەڵێنتان دەدەمێ كەهەم تۆ هەم سەڵاحەدین دەمیرتاش و سەرجەم زیندانیە سیاسییەكان ئازاد دەكەین و دواتریش پرۆسەی ئاشتی زیندوو دەكەینەوە». هەروەها وتیشی:»ئۆجەلان وتوویەتی شتێكی باشە، بەڵام بەنامەیەكی فەرمی بۆم بنێرن و واژۆی ئەردۆغانی پێوەبێت و لەمیدیا بڵاویبكەنەوە و بڵێن لەگەڵ ئۆجەلان كەوتووینەتە گفتوگۆ، ئەوكات منیش بەیاننامەیەك دەردەكەم و داوا لەكوردەكان دەكەم دەنگ بە كلچدار ئۆغلۆ نەدەن و دەنگ بە ئەردۆغان بدەن». بەوتەی محەمەد ئەمین پێنجوێنی، عەبدوڵا ئۆجەلان وتوویەتی «بۆخۆم كارناكەم و مەبەستم خۆم نییە، بەڵكو مەسەلەكە دۆسیەی كوردە فەرموون دەستپێشخەریەكە بەفەرمی بكەن ئێمەش دەیكەین بەفەرمی»، بەڵام هاكان فیدان سەرۆكی دەزگای هەواڵگری میت كاتێك داواكەی ئۆجەلانی بەئەردۆغان راگەیاندووە، سەرۆك كۆماری توركیا رەتیكردووەتەوە داواكاریەكی بەو شێوەیە پەسەند بكات. ناوبراو جەختی لەوەشكردەوە كەچوونی وەفدەكە رۆژێك پێش ئەوەبوو كەهەدەپە رایبگەیەنێت دەنگ بە كلچدار ئۆغلۆ دەدەن». هاوكات پێشیوابوو كەزۆرینەی ئەو كوردانەی پێشتر دەنگیان داوە بە ئەردۆغان پەشیمان بوونەتەوە، چونكە ئەو بەڵێنانەی داویەتی بەكورد نەیبردووەتەسەر. رۆژی یەكشەممە 14ی ئایار هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆمارو پەرلەمانی توركیا بەڕێوەدەچێت و كێبڕكێی بەهێز لەنێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان و كەمال كلیچدار ئۆغلو كاندیدی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆندا هەیە.  

سەركۆ جەمال وەزارەتی سامانە سروشتیەكان دەڵێت نرخی بەنزینیان دابەزاندووەو كوالێتیەكەشی بەرزدەكەنەوە، ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك پێیوایە بڕیارەكە بۆ رێگریكردنە لەهەرزانكردنی بەنزین. 30 ی نیسانی 2023 رێبین زەنگەنە بەڕێوەبەری گشتیی كارگێڕی و داراییی وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان رایگەیاند:» وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان بەڕەچاوكردنی بارودۆخی هاووڵاتیان، بڕیاریدا نرخی بەنزین لەسەرەتای مانگی ئایارەوە بۆ 750 دینار كەمبكرێتەوە.» بڕیارەكەی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان لەكاتێكدایە  ماوەی مانگێكە بەنزینی 800 دیناری بووەتە 750 دینارو تەنها بەنزینی 690 دیناری نرخەكەی بەرزكراوەتەوە بۆ 750 دینار. بەوتەی ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بڕیارەكە لەبەرژەوەندی كۆمپانیا حزبیەكانە كەریم عەلی ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»وەكو ئەنجومەنی پارێزگا ئاگاداری ئەو بڕیارە نین، قسەی ئێمەش ئەوەیە هیچ لەبەرژەوەندی هاووڵاتیان نییە بەڵكو لەقازانجی كۆمپانیا حزبیەكاندایە». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد ساڵی رابردوو وەزارەتی سامانە سروشتیەكان رایگەیاند كە بڕێك پارە بۆ پاڵپشتی نرخی سوتەمەنی دابین كراوە، وتیشی:» ئەگەر ئەو بڕە پارەیە بەوشێوەیە تەرخان كرابێت كەئێستا كۆمپانیاكان لێی سودمەندن ئەوە بەهەدەردانی سامانی گشتییە چونكە پێویستە بەتەندەرین و ركابەری بدرێتە كۆمپانیاكان». بەوتەی ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بڕیارەكە بۆ رێگریكردنە لەهەرزانكردنی نرخی بەنزین عەبدولسەمەد تیلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئەنجومەنی پارێزگا ئاگاداری ئەو بڕیارە نیە، ئەوەی پەیوەندی بەئێمەوە هەبێت تەنها كوالێتیەكەیەتی، وەكو دەزانن بازاڕی سوتەمەنی بەشێوەیەكی گشتی لەهەرێمی كوردستان قۆرغكراوە لەلایەن كۆمپانیا حزبیەكانەوە». هەروەها وتیشی:»حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی عێراق چۆن لەسەر نەوت رێككەووتون دەبوو وەكو هەر 15 پارێزگاكەی عێراق بەنزینی هەرزان بۆ هەرێمی كوردستانیش بنێردرێت و بەنزینی نۆرماڵ بە 450 و بەنزینی موحەسەنیش بە 650 دینار بێت». « بەنزینە 690 دینارییەكەی پێشوو كوالێتیەكەی باش بوو، بەڵام ئەوەی لەبەنزینخانەكان بە 800 دینار دابەشدەكرا كوالێتی باش نەبوو، واتە ئەوەی لەپاڵاوگەی لاناز بەرهەمدەهێندرا». عەبدولسەمەد تیلی وادەڵێت. هاوكات، ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر دەڵێت بەنزینە 690ی و 800 دیناریەكە كراوە بە 750 دینار نافز مستەفا ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» قسە لەسەر ئەوە هەبوو هەردوو بەنزینە 690ی و 800 دینارییەكە بكرێت بەیەك نرخ و كوالێتیەكەی باش بكرێت، لەبەرئەوەی بڕیارەكە نوێیە چەندڕۆژێكی دەوێت تا بزانرێت كوالێتیەكەی چۆنە، بەڵام 690 یەكە كوالێتی باش نەبوو هاووڵاتیان گلەییان لێی هەبوو». بێجگە لەو بەنزینانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان پشتیوانی نرخیان دەكات، لەهەرێمی كورستان سێ جۆر بەنزینی بازرگانیی دەفرۆشرێن، نۆرماڵ 850 دینار، موحەسەن 1050 دینار، سوپەر 1200 دینار، گازیش نرخەكەی 750 دینارە. بەهمەن قادر وتەبێژی بەنزینخانەكانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»نرخی بەنزین لەئێستادا لەجۆری نۆرماڵ بووە بە 850 دینار واتە بازرگانییەكەو ئەوانی دیكەش 25 دینار دابەزیون و گازیش 50 دینار دابەزیوە». « ئەو بەنزینە 690یەی كراوە بە 750 دینار هەمان كوالێتییەو تەنها نرخەكەی گران كراوە هۆكاری زیادكردنی نرخەكەی نازانین»، بەهمەن قادر وای وت.

هاوڵاتی بڕیارە جارێكی دیكە لیژنە وەزارییەكەی حكومەتی هەرێم لەگەڵ قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران كۆدەبنەوەو دوا وەڵام بگەیەننەوە بە مەسرور بارزانی، ئەگەر كێشەكان چارەسەر نەكرێن، سەرۆكی پارتی لەو پێناوەدا دەستپێشخەرییەك دەكات. تیمی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەسەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی، لەمانگی تشرینی دووەمەوە بەشداری كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران ناكەن. نیگەرانییەكانی تیمی یەكێتی سێ پاكێجەو یەكێكیان پەیوەندی بەدۆخی دارایی و مووچەوە هەیە لەسلێمانی و دووەمیان دۆسیەی ئەمنییە كەخۆی لەكوژرانی عەقید هاوكار جاف دەبینێتەوەو هەروەها دۆسیەی سێیەم پرسی دەسەڵاتەكانی قوباد تاڵەبانیە وەك جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی بڕیارە بەمزووانە تیمی حكومەتی هەرێم كەپێكهاتوون لە(پشتیوان سادق، وەزیری ئەوقاف و نوێنەری پارتی و دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نوێنەری گۆڕان و عەبدوڵای حاجی مەحمود وەزیری شەهیدان و كەسوكاری ئەنفالكراوان و نوێنەری سۆشیالیست سەردانی قوباد تاڵەبانی لەمەكتەبی سیاسی یەكێتی لەهەولێر بكەنەوە. ئەو وەفدە وەڵامی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم دەگەیەننەوە بە قوباد تاڵەبانی كە مەسرور بارزانی رەزامەندی نیشانداوە دەسەڵاتەكانی قوباد تاڵەبانی لەسنووری سلێمانی زیاتر بكات و دۆخی دارایشی بەستووەتەوە بەڕێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم و عێراق كە كێشەی مووچە لەو رێگەیەوە چارەسەر دەكرێت. لەبارەی دۆسیەی هاوكار جاف، مەسرور بارزانی داوای لەتیمەكەی حكومەت كردووە كە ئەو پرسە یاسا لەهەرێمی كوردستاندا یەكلاییدەكاتەوەو كەسوكاری هاوكار جاف بۆ خۆیان سكاڵایان لەسەر تۆمەتبار تۆمار كردووە. پەیامەكانی مەسرور بارزانی، دوای ئەوە بووە كە لەكۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیران تاوتوێی داواكارییەكانی قوباد تاڵەبانی كراوەو بڕیارە لیژنەكە بەمزووانە سەردانی بكەنەوە. دوای سەردانی تیمی حكومەتی هەرێم بۆ لای قوباد تاڵەبانی و لەسەر بنەمای وەڵامدانەوەكانی ئەگەر كێشەكان چارەسەر كران و تیمی یەكێتی گەڕانەوە كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی هیچ هەنگاوێك نانێت لەسەر ئەو پرسە. ئەگەر كێشەكان چارەسەر نەكران، پێشنیار كراوە سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان دەستپێشخەرییەك بكات لەپێناو چارەسەركردنی كێشەكانی پارتی و یەكێتیدا. دكتۆر مەحمود عوسمان، سیاسەتمەداری كورد لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئاگاداری هیچ دەستپێشخەرییەكی كاك مەسعود نیم بۆ كۆبوونەوەی لایەنەكان و چارەسەركردنی كێشەكان لەنێوان پارتی و یەكێتیدا». هەروەها وتیشی:» مەسعود بارزانی ئەگەر دەستپێشخەری بكات، بێگومان دەتوانێت رۆڵی هەبێت و لایەنەكان كۆبكاتەوە لەپێناو چارەسەری كێشەكانی هەرێمی كوردستان و ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەكاتی خۆیدا كەئەوەش داواكاری هەموولایەكە». مەحمود عوسمان: "مەسعود بارزانی ئەگەر دەستپێشخەری بكات، بێگومان دەتوانێت رۆڵی هەبێت و لایەنەكان كۆبكاتەوە لەپێناو چارەسەری كێشەكاندا" سەرچاوەیەكی ئاگادار لەپارتی دیموكراتی كوردستان ئەوەی بۆ هاوڵاتی دووپاتكردەوە كەدوای هەوڵەكانی نێچیرڤان بارزانی بۆ رازیكردنی قوباد تاڵەبانی و تیمی یەكێتی بێهیوا بووەو ئەو پرسە لەئێستادا دراوەتە دەست مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم چارەسەری بكات كەئەو تیمەی حكومەت وەك نێوەندگیر كاری لەسەر دەكات بۆ چارەسەركردنی كێشەكان. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، داواكارییەكانی تیمی یەكێتی بێجگە دۆسیەی هاوكار جاف لای مەسرور بارزانی وەڵامی چارەسەركردنیان دراوەتەوەو لیژنەكە وەڵامەكان دەگەیەننە قوباد تاڵەبانی، تەنها پرسی هاوكار جاف پێویستی بە لێكتێگەیشتن و رێكەوتنی پارتی و یەكێتی هەیە لەئاستی باڵادا لەبەرئەوەی دۆسیەی ئەمنیەو بەو هۆیەوە بودجەی دژەتیرۆر راگیراوە. لەماوەی رابردوودا، پرسی جێگرتنەوەی تیمی یەكێتی لەحكومەتی هەرێم لەتۆڕەكانی سۆشیال میدیا بڵاوكرایەوە، بەڵام بەرپرسەكەی پارتی جەختی لەوەكردەوە كە «پرسێكی لەو شێوەیە بوونی نیەو پارتی دەیەوێت كێشەكان لەگەڵ یەكێتی چارەسەر بكات نەك دۆخەكە خراپتر بكات، ئەمە نیەتی فەرمی پارتییە». هاوڵاتی پەیوەندی بەچوار بەرپرسی پارتییەوە كرد لەئاستی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی، بەڵام ئەوەیان خستەڕوو كە تەنها وتەبێژی حزب مافی لێدوانی لەوبارەیەوە هەیە. ستران عەبدوڵا: "هەر كەسێك دەستپێشخەری بكات یەكێتی رەتیناكاتەوە، چونكە بۆ مەبەستی چارەسەركردنی كێشەكانە" هاوكات، ستران عەبدوڵا، ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوڵاتی كە لەم ژمارەیەی ئەمڕۆدا بڵاوكراوەتەوە جەخت لەوە دەكاتەوە كەیەكێتی لەگەڵ چارەسەركردنی كێشەكاندایەو دەشڵێت:» كاك بافڵ چەند جارێك خۆی  چووەتە پیرمام (مەسیف سەڵاحەدین) ویستی پەیوەندییەكی باش رێكبخات بۆ ئەوەی بتوانین كێشەكان چارەسەر بكەین، قەت یەكێتی دەرگای هیچ گفتوگۆیەكی لەكاك مەسعود دانەخستووە». جەختی لەوەش كردەوە»هەر كەسێك دەستپێشخەری بكات یەكێتی رەتیناكاتەوە، چونكە بۆ مەبەستی چارەسەركردنی كێشەكانە».

شەنای فاتح حەمەتاڵ ئەو هونەرمەندەی شیرینتربوو لەهەنگوین دۆخی دارایی باش نەبوو لەیەكێك لەشەقامە سەرەكییەكانی شاری سلێمانیدا سەوزەو میوەی دەفرۆشت و حكومەتی هەرێمیش تا لەژیاندا بوو ئاوڕی لێنەدایەوە. هونەرمەند هادی مەحمود ناسراو بە (حەمەتاڵ) یەكێك لەهونەرمەندە ناسراوەكانی شاری سلێمانی كەساڵی ١٩٧٠ لەشاری سلێمانی لەدایكبووەو لە ٣٠ی نیسانی ٢٠٢٣ بەجەڵتەی دڵ كۆچی دەوایی كردو لەگۆڕستانی بەكرەجۆ بەخاكسپێردرا. هونەرمەند هادی مەحمود بەردەوام بەنواندنەكانی خەندەی دەخستنە سەر لێوی بینەرەكانی و لەدرامای گەردەلوول وەك «حەمەتاڵ» ناسێندرا. نامیق هەورامی، وتەبێژی وەزارەتی رۆشنبیری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»  زانیاری ئەوەم نییە كەهونەرمەند هادی مەحمود  فەرمانبەری وەزارەتی رۆشنبیری بووبێت، ئێمە لەوەزارەتی رۆشنبیری ١٢ بەڕێوبەرایەتی گشتیمان هەیە كەهەریەكە لەشارێكن و ئێمە رەنگە هەموو فەرمانبەرەكان نەناسین». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد وەك وەزارەتی رۆشنبیری ئاگاداری ئەوە نین كەبارودۆخ و گوزەرانی ئەو هونەرمەندە خراپ بووبێت و تەنانەت خۆی باسی ئەوەی نەكردووە كەبارودۆخی دارایی باش نییە» ئەگەر نا ئەوەی لەتوانای وەزارەتدا بێت بۆ باشتركردنی ژیانی هونەرمەندان و نووسەران درێغی ناكات». «هونەرو نووسین لەوڵاتی ئێمەدا نابێتە سەرچاوەی بژێوی بۆ هونەرمەندو زۆربەی هونەرمەندان كاری دووەمیان هەیەو هونەر نەبووەتە بەشێك لەژیان، هەرچەندە لەكارێك یان درامایەكدا پاداشتێك وەردەگرن، بەڵام نابێتە داهات بۆیان» نامیق هەورامی وای وت. وتەبێژی وەزارەتی رۆشنبیری ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد كەساڵانی رابردوو بڕە پارەیەك وەك هاوكاری دەدرایە هونەرمەندان و نووسەران بەپێی ساڵانی خزمەتكردنیان تەنانەت ئەوانەشی كە لەسێكتەرە جیاجیاكانی وەزارەتی رۆشنبیریدا كاریان دەكرد، بەڵام لەگەڵ هاتنی قەیرانی دارایی ئەو هاوكاریەش وەستاوە». هونەرمەند هادی مەحمود لەساڵی ٢٠٠٦ بەشداری درامای گەردەلوولی كردو لەبەشی یەكەم و دووەم و سێیەمی دراماكەدا رۆڵێكی سەرەكی هەبوو و بەو رۆڵە جێگای خۆی لەناو دڵی بینەراندا كردەوە. هونەرمەند عیرفانی وەستا محەمەد كە یەكێك لەهاوڕێ نزیكەكانی  هونەرمەند هادی مەحمود بووە لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: كاك هادی هێندەی هونەرەكەی هێندەی جەماوەرەكەی كەسایەتییەكی جوانی هەبوو و لەو باوەڕەدا نیم موچەخۆری هیچ شوێنێكیش بووبێت من لێی نزیك بووم». ناوبراو وتیشی:»لەم وڵاتەی ئێمەدا دەسەڵات پاش مردنیان هونەرمەندانیان بیردەكەوێتەوە». « كاك هادی كەسێك بوو كە نەیدەویست دەست پان بكاتەوە بۆ ئەو بەرپرسانە، بۆیە پەنای بۆ كەسابەتێكی سەربەرزانە بردو ئەوەش لەناو خەڵكدا گەورەتری كردو پێشووتریش هیچ كارێكی دیكەی نەبوو و لەم كۆتاییانەدا كە باری دارایی باش نەبوو پەنای برد بۆ ئەو ئیشە تا چاوەڕێی دەستی سەرانی دەسەڵات نەبێت و هەموو كەس ئەو راستییە دەزانێت و ئەم حكومەتە هەمیشە پشتی كردووەتە هونەرمەندەكان». عیرفانی وەستا محەمەد باسی لەوەشكرد كەزۆرجار هونەرمەند دەچێتە لای بەرپرسێك پاش دوو كاتژمێر رێگە نادەن بەرپرسەكە ببینێت» پاش مردنی هونەرمەندەكەش من بەرپرسەكان ناودەنێم سەیارەی بووك، چونكە هەموو باوەشێك گوڵیان پێیەو خۆیان رازاندووەتەوە، من وەك عێرفانی وەستا محەمەد هەمیشە وتوومە یەك دیناری حكومەتی هەرێم و ئەم دەسەڵاتە لەخۆم و ماڵ و مناڵم حەرام بێت و هەرگیز چاوم لەدەستیان نەبووەو ناچمە بەر دەرگای هیچ بەرپرسێك و كاك هادیش بەو شێوەیە بووە». هونەرمەند هادی مەحمود لەساڵی ١٩٩٥ ژیانی هاوسەرگیری  پێكهێناوەو خاوەنی دوو كچە بە ناوەكانی (تەنكە و باری). پاش كۆچی دوایی هونەرمەند هادی مەحمود رابیتەی مرۆیی ئەركی چاودێریكردنی منداڵەكانی هونەرمەندی ناوبراویان لەئەستۆ گرتووە.   شێخ حسێن، سەرۆكی ئەنجومەنی كارگێڕی رێكخراوی رابیتەی مرۆیی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئێمە ئەوەندەی بەرهەمەكانی كاك هادیمان بینیبوو پیاوێكی سەنگین بوو و هەمیشە دەم بەخەندە بووە،  ئێمە لەكاتی مردنەكەیدا ئەوەمان زانی كەبارودۆخی داراییان باش نەبووەو پێمان وترا لەكرێچیدایەو خەریكی سەوزەو میوە فرۆشتنە، بەداخەوە كەكۆچی دوایی كردو ئەو منداڵانەی لێ بەجێما بەتایبەت منداڵە بچووكەكەی كە ئێمە دەتوانین لەپڕۆژەی كەفالەتكردنی نازداراندا خزمەتیان بكەین لەڕووی دابینكردنی سەرچاوەیەكی بژێوی بۆ خێزانەكە». هەروەها وتیشی:» جۆرێك لەچاودێریان دەكەین وەك دابینكردنی پێداویستی قوتابخانە بۆ ئەو مەبەستە بڕیارماندا كەفالەتی خێزانی ئەو هونەرمەندە بەڕێزە بكەین».

شەنای فاتح بەرزبونەوەی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار نرخی كاڵاكانی لەهەرێمی كوردستاندا دانەبەزاندووە و بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی دەڵێت:"مانگی داهاتوو نرخی زۆربەی كاڵاكان دادەبەزێت". لەماوەی رابردوودا بەهای دۆلار بەرامبەر دینار بەرزبوونەوەیەكی بەرچاوی بەخۆوە بینی، كە لەكۆتایی مانگی كانونی دووەمدا 100 دۆلار گەیشتە سەرو 170 هەزار دینارو بەو هۆیەوە نرخی كاڵاكان 21% بەرزبوویەوە، بەڵام لە كۆتایی مانگی ئاداردا بەهای دینار بەرزبوویەوەو ئەمڕۆ چوارشەممە 26ی نیسان بەهای 100 دۆلار بەرامبەر 140 هەزار دینارە. ئەو خۆراكانەی لەبازاڕەكانی هەرێمی كوردستاندایە لەئێران و توركیا و چین و ئەوروپا هاوردە دەكرێن، نرخەكانیشیان زیاتر لەسەر بنەمای بەهای دۆلار دیاریدەكرێن، هەندێكجاریش لەسەر رێژەی گومرگ و باجیش دیاریدەكرێن. سۆران عەبدولغەفور بەڕێوبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە  ئەو كاتەی  كەبەهای 100 دۆلار لە120 هەزارەوە بۆ 146 هەزار دینار بەرزبوویەوە، هەموو ماددە خۆراكییەكان 20% بەرزبوونەوەیان بەخۆیانەوە بینی، دوای ئەوەی نرخی 100 دۆلار بۆ 160 هەزارو 170 هەزار دینار بەرزبوویەوە هەرچەندە ئەو نرخانە وردە وردە بەرزبوونەوە، بەڵام  بە جێگیری نەمانەوە". لەو كاتەی نرخی 100 دۆلار بە 170 هەزار دینار بوو، 21% نرخەكان زیادیان كردووە بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی وتیشی:" نرخی كاڵاو شمەكەكان رۆژانە هەزار دینار بەرزدەبوونەوە یان 500 دینار دادەبەزین". " لەو كاتەی نرخی 100 دۆلار بە 170 هەزار دینار بوو، 21% نرخەكان زیادیان كردووە"سۆران عەبدولغەفور وای وت. بەڕێوبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد " نرخەكان لەئێستادا تاڕادەیەك جێگیرییان پێوە دیارە،  بۆنموونە ئارد  بۆ هەر فەردەیەك 11 هەزار دینار دابەزیوە و ئەگەر هەیە ئەم هەفتەیەش زیاتر دابەزێت، چونكە حكومەتی عێراقی رایگەیاندووە كە نرخی دۆلار بۆ بازرگان بە 132 هەزار دەگۆڕێتەوە و مانگی داهاتوو زۆربەی كاڵا بازرگانییەكان دابەزین بە خۆیانەوە دەبینن". بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی: مانگی داهاتوو نرخی زۆربەی كاڵاكان دادەبەزێت  بانكی ناوەندی عێراق بەهای دۆلاری بەرامبەر دینار جێگیر كردووە كە 100 دۆلار بەرامبەر بە 132 هەزار دینارە، بەڵام لە بازاڕی ئاڵوگۆڕی دراو 100 دۆلار بە 140 هەزار دینارە. كاسبكارێكی سلێمانی ئاماژە بە بەشێك نرخی كاڵا و شمەكەكان دەكات كە بەهۆی بەرزبونەوەی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار نرخەكانیان دابەزیوە و ئەو كاڵایانەش دەخاتەروو كە گرانبوون. گۆران محەمەد خاوەن فرۆشگایەكی خواردەمەنییە لەشاری سلێمانی بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد  نرخی هەندێ خۆراك بەرزبووەتەوە و هەندێكیش نرخەكانیان دابەزیون، نرخی ئەو برنجانەی لە بەشە خۆراكی مانگانەدا دەدرێنە هاوڵاتیان دابەزیون، هەروەها نرخی چا دابەزیوە، "پاكەتێك چای دووغەزال پێشتر بە حەوت هەزارو ٥٠٠ دینار بوو و ئێستا بەشەش هەزارە و چای مەحموودیش بەشەش هەزارو ٥٠٠ دینار بوو و ئێستا بە شەش هەزار دینارە". ئەو خاوەن فرۆشگایە باسی لە نرخی زەیتیش كرد كە دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە، و نمونەی ئەوەی هێنایەوە كارتۆنێك زەیت كەبیست دەبەی یەك لیتری تێدایە بە ٦٦ هەزار دینار بووەو ئێستا بە ٤٥ هەزار دینارە. سەبارەت بە رۆنی تەنەكە گۆران محەمەد هێمای بۆ ئەوەكرد كە نرخی رۆنی ئەسیڵی ئیماراتی گرانترینەو نرخەكەشی دانەبەزیووە كە قوتووی چوار كیلۆییەكەی بە ٢٥ هەزار دینارە، بەڵام رۆنە توركییەكان بەشێوەیەكی گشتی نرخیان دابەزیوە. عەلی مەحمود خاوەن قەسابخانەیە لەشاری سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: "ئەو گۆشتەی ئێمە دەیفرۆشین خۆماڵییە و نرخەكەی گران نەبووەو هەرزان بووە ماوەیەك لەمەوپێش نرخی كیلۆیەك گۆشت بە٢٢ هەزار دینار بوو، بەڵام ئێستا بە ٢٠ هەزار دینارە." وتیشی:" لەبەرئەوەی مامەڵەی ئێمە بەدینارە نەك دۆلار بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار كاریگەری لەسەر ئێمە نییە، بەڵام گرانی نرخی گۆشت پەیوەندی بەگومرگەوە هەیە و تا زیاتربێت نرخەكەی گرانتر دەبێت".

بێدار محەمەد  كێشەی كەمیی و نەمانی دەرمان لەنەخۆشخانەو بنكەو مەڵبەندە تەندروستیەكانی گەرمیان بەردەوامە، بەرپرسانی تەندروستی دەڵێن كەمی بودجەو بەرفراوانبوونی ناوچەكەو زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان گرفتی سەرەكییانە. لەسنوری ئیدارەی گەرمیان چوار نەخۆشخانەو 13 مەڵبەندی تەندروستی و 54 بنكەی تەندروستی بوونی هەیەو هاووڵاتیان بەهۆی كەمی دەرمان لەدەرەوەی نەخۆشخانەكان دەرمانەكانیان دەكڕن. هەژار محەمەد، هاووڵاتیەكی خەڵكی شارۆچكەی رزگاری سەر بەقەزای كەلارە، بەنیگەرانیەوە بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد، لەگەڵ گرفتی نەمانی دەرمان لەنەخۆشخانەكانی سنوری ئیدارەی گەرمیان، بەشێك لەدەرمانەكان  لەبازاڕەكان دەستدەكەون ئەوەش گرفتێكی ترەو خەڵكی نەدارو دەستكورت باجەكەی دەدات. سەلام هیدایەت، چالاكی مەدەنی لەگەرمیان، بەهاوڵاتی وت:» كەرتی تەندروستی لەگەرمیان ئیفلیج بووەو خێرخوازان بوونەتە فریادڕەسی ئەم كەرتە، خێرخوازان نەبن دەبێ فاتیحە بۆ  كەرتی تەندروستی بخوێنین».  بەرپرسی بەشی كۆگای دەرمان  لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی گەرمیان دەڵێت لەكۆی 200 جۆر دەرمانی تایبەت بەنەخۆشیە درێژخایەنەكان تەنها 40 جۆریان ماوەتەوە». محەمەد ئازاد، بەرپرسی بەشی كۆگای دەرمان  لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی گەرمیان، بەهاوڵاتی  وت:» لەچەند سەرچاوەیەكەوە دەرمانمان پێدەگات،  لەوانە لەبەغدا  دەرمانمان بۆ دەنێرێت، لەگەڵ هاوكاری رێكخراوەكان و كڕینی دەرمان لەڕێگەی كۆمپانیاكانی ناوخۆ». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە ساڵێك زیاترە دابینكردنی دەرمان زۆر كەمیكردووەو گرفتی بۆ دروستكردوون، وتیشی:» پشكی ئێمە لەبەغداوە خراوەتەسەر پارێزگای سلێمانی و دەبێ لەسلێمانییەوە پشكی خۆمان وەربگرین، ئەوە لەكاتێكدایە سلێمانیش هەمان گرفتی هەیە لەگەڵ بەغدا، بەهۆی رۆتینات و گرفتی نەبوونی بەڕاد دەرمانەكان درەنگ دەگەنە لامان و زۆر سودی لێ نابینین». لەكۆی 200 جۆر دەرمانی تایبەتی بەنەخۆشی درێژخایەن تەنها 40 جۆری بەردەستە « بەهۆی خەرجنەكردنی پارە بۆ كۆمپانیاكان، دەرمانمان بۆ دابین ناكەن كەتایبەتە بەساڵانی  2021 و 2022 ئیتر ئێمە چۆن گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای تری دەرمان بكەین بۆ كڕینی دەرمان، جگە لەوەی لەكۆی 200 جۆر دەرمانی تایبەتی بەنەخۆشی درێژخایەن سەرووی 160 جۆری دەرمان هیچ جۆرێكی لەكۆگاكان نەماوە».  محەمەد ئازاد، وای وت. مانگانە بڕی 100 بۆ 150 ملیۆن دینار بۆ كڕینی دەرمان بۆ گەرمیان خەرج دەكرێت و 75 ملیۆن دیناری دەڕوات بۆ كۆمپانیای پاككردنەوەی نەخۆشخانەكان. بەرپرسی بەشی كۆگای دەرمان  لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی گەرمیان قەرزی دەرمان و ئێشكگری لەسەر تەندروستی گەرمیان لەكۆكاگان و كۆمپانیاكان زیاتر لەپێنج ملیار دینارە كە 570 ملیۆن دیناری قەرزاری كۆمپانیاكانی دەرمانن. ئەركان محەمەد، جێگری بەڕێوەبەری گشتی نەخۆشخانەی گشتی كەلار بەهاوڵاتی وت:»  هەندێك جۆری دەرمان پێشتر بۆ نەخۆشخانەكان لەڕێگەی كەرتی تایبەتەوە بۆ كلینك و نۆرینگەكان كڕدراوە، بەڵام ئەوەی نەخۆشخانەكان كۆتایی هاتووە».  

هاوڵاتی لەكاتێكدا ١٨ رۆژ بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆكایەتی توركیا ماوە، بانگەشەی هەڵبژاردنیش بەشێوەیەك گەرم بووە كەپارتە سیاسییەكان و كاندیدەكانی سەرۆكایەتی، گوند بەگوند، گەڕەك بەگەڕەك و شار بەشار لەنێو هاووڵاتیاندا دەگەڕێن بۆ ئەوەی دەنگ كۆبكەنەوە.  بەپێی چاودێران ئەم هەڵبژاردنە یەكێك لەگرنگترین هەڵبژاردنەكانە لەمێژووی توركیادا، زۆر كەس پێیانوایە، تەمەنی درێژی دەسەڵاتەكەی رەجەب تەیب ئەردۆغان ١٨ رۆژی دیكەیە، بەڵام بەشێكیش بەدووری نابینن ئەردۆغان ئەم جارەش سەركەوتن تۆمار بكات.   راپرسیەكان ئەردۆغان دەترسێنێت! ئەوەی كەترسی لەدڵی ئەردۆغان و پارتەكەی (ئاكەپە)دا دروستكردووە، ئەو راپرسیانەیە كە رۆژانە لەلایەن كۆمپانیا ناسراوەكانی بواری لێكۆڵینەوەو راپرسیەوە رادەگەیەندرێن. تائێستا ٩٠٪ی راپرسیەكان باسیان لەشكستی ئەردۆغان و پارتەكەی لەهەڵبژاردندا كردووە. دوایین راپرسی لەلایەن كۆمپانیای (ئۆ ئاڕ چی)یەوە ئەنجامدراوە كە لەتوركیا باوەڕپێكراوەو تێیدا ئەوە خراوەتەڕوو  كەمال كلچدارئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی گەل 49.3% ، رەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی هاوپەیمانی كۆمار 42,4% ، موحەڕەم ئینجە كاندیدی پارتی مەملەكەت 6,1% و سینان ئۆغان كاندیدی هاوپەیمانی ئاتا ٢.٢٪ی دەنگەكان بەدەستدەهێنن. هەرچەندە بەپێی راپرسیەكە هیچ كام لەكاندیدەكان ناتوانن دەنگی پێویست كە ٥١٪یە، بەدەستبهێنن، بەڵام لەخولی دووەمی هەڵبژاردندا كە بەهەموو پێوەرێك كلچدارئۆغلۆو ئەردۆغان دەمێننەوە، ئەردۆغان دەدۆڕێت و كۆتایی بەدەسەڵاتە ٢١ ساڵەكەی دەهێندرێت. هەروەها دەنگەكانی پارتی دادو گەشەپێدان بەڕێژەیەكی بەرچاو كەمی كردووەو زۆربەی شرۆڤەكارانی دۆخی توركیا دەڵێن، ئیدی لەپەرلەمانە نوێیەكەدا زۆربەی كورسیەكان لەدەستی هاوپەیمانی كۆمار (ئاكەپە – مەهەپە)دا نابێت و ئەگەرێكی زۆریش هەیە، ناتوانن حكومەت پێكبهێنن. ناوەندی لێكۆڵینەوەی “سامەر” ئەنجامی راپرسییەكەی تەنیا لەباكوری كوردستان بڵاوكردەوە كە كەمال كلچدارئۆغلۆ لە باكوری كوردستان بەهاوكاری پارتی چەپی سەوز كەهەدەپە لەڕێگەی ئەم پارتەوە بەشداری لەهەڵبژاردندا كردووە، دەتوانێت ٧٠٪ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت و لەبەرامبەریشدا رەجەب تەیب ئەردۆغان لەباكوری كوردستان ٢٠٪ی دەنگەكان بەدەستدەهێنێت و ١٠٪ی دەنگەكانی دیكەش بۆ كاندیدەكانی دیكەو بایكۆت دەبێت. ئەنجامی راپرسیەكەی ناوەندی لێكۆڵینەوەی كۆمپانیای سامەر لەبارەی دەنگی پارتە سیاسیەكانیش لەسەرتاسەری باكوری كوردستان و توركیا بەم شێوەیەیە كە پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە) 35,8%، پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) 30.4%، پارتی چەپی سەوز (هەدەپە) 10,3%، پارتی باش 9,2% ، پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست 7,4%، پارتی مەملەكەت 2,6%و پارتی كرێكارانی توركیا ٢.٢٪. پارتی چەپی سەوز لە ٦٥ پارێزگا كۆبونەوەی جەماوەری فراوان ئەنجامدەدات پارتی چەپی سەوز لە ٢٤ی نیسانەوە دەستی بەكۆبوونەوە جەماوەریەكانی لەچوارچێوەی بانگەشەی هەڵبژاردندا كردووە. پەروین بوڵدان و میدحاد سانجار هاوسەرۆكانی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)، چیدەم كلچگون ئوچارو ئیبراهیم ئاكن هاووتەبێژانی پارتی چەپی سەوز، بەرپرسانی كۆنگرەی كۆمەڵگەی دیموكراتی، كۆنگرەی دیموكراتی گەلان، سەرۆك و بەرپرسانی پارتەكانی بەشدار لەهاوپەیمانی رەنج و ئازادی كۆبوونەوە جەماوەریەكانی پارتەكە بەڕێوەدەبەن. بەرپرسانی پارتەكە تا ١٣ی ئایار لە ٦٥ پارێزگاو ناوچەی باكوری كوردستان و توركیا، لەگەڵ جەماوەرەكەیان كۆدەبنەوە، كەدوایین كۆبوونەوەی جەماوەریش لەپارێزگای ئامەدی باكوری كوردستان دەبێت.  هەرچەندە بەپێی راپرسیەكان، دەنگەكانی پارتی چەپی سەوز لەنێوان ١٠٪ بۆ ١٢٪ دەبێت، بەڵام بەرپرسانی پارتەكە رایدەگەیەنن كەدەتوانن نزیكەی ١٠٠ كورسی پەرلەمان بەدەستبێنن كە لەمێژووی كوردانی باكوری كوردستان تائێستا نەتوانراوە بەم ئەندازەیە كورسی پەرلەمان بەدەستبهێنن.   پەرلەمان و چارەسەری پرسی كورد لەم هەڵبژاردنەدا، خاڵی یەكەمی دانوستانەكانی كورد لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی توركیا بۆ كۆتاییهێنان بەدەسەڵاتی تاكڕەوی پارتەكەی ئەردۆغان و دەوڵەت باغچەلی. میدحاد سانجارو پەروین بوڵدان هاوسەرۆكانی هەدەپە لەگەڵ كەمال كلچدارئۆغلۆ كاندیدی ئۆپۆزسیۆن كۆبوونەوە ئەنجامدراو ئۆغلۆش رایگەیاند، ناونیشانی پرسی كورد پەرلەمانەو پێویستە قەدەغەی سەر زمانی كوردیش هەڵبگیرێت. قسەكانی كلچدارئۆغلۆ وایكرد هەدەپە هیچ كاندیدێك بۆ پۆستی سەرۆكایەتی دیاری نەكات و هەرچەندە بەفەرمی راینەگەیاندووە، بەڵام لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا دەنگ بە كلچدارئۆغلۆ دەدەن و بەم شێوەیە شكستی ئەردۆغان وەك هیوایەك بۆ چارەسەری پرسی كورد دەبینرێت. سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە كە لە ساڵی ٢٠١٦ەوە لەزینداندایە رایگەیاند، دوای ئەردۆغان، كاری سەرەكیمان هەوڵدانە بۆ چارەسەری پرسی كورد لەنێو پەرلەماندا، بەڵام پێویستە هەموو لایەنەكانی پەیوەست بەپرسەكە لەنێو پرۆسەكەدا جێی خۆیان بگرنەوە كە زمان و كلتوری خۆمان بەدەست بهێنینەوە. حەسەن جەمال نووسەرو رۆژنامەنووسی دیاری توركیاو كاندیدی پارتی چەپی سەوز لەئەستەنبوڵ لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ئاژانسی میزۆپۆتامیا ئاماژەی بەچۆنیەتی چارەسەری پرسی كورد كردو رایگەیاند:» ئەردۆغان كێشەی كورد بەهەموو شێوەیەك بۆ بەرژەوەندییەكانی بەكاردەهێنا، وای پیشاندا كەكێشەكە چارەسەردەكات و بەم شێوەیە دەنگی كۆكردەوە، كەبینیشی دەنگەكانی لەدەستدەدات، دەستی لەچارەسەری كێشەی كورد هەڵگرت». هەروەها راشیگەیاند تائەردۆغان شكست نەهێنێت، رێگە بۆ چارەسەری كێشەی كورد ناكرێتەوە، چارەسەری كێشەی كورد بەسازان دەكرێت.» كێشەی كورد بەدیالۆگ، سازان و نەرمبوونەوە چارەسەر دەكرێت، هیچ چارەسەرێكی دیكەی نییە». ئەردۆغان بە ئاسانی شكست قبوڵ ناكات! ئەم ١٨ رۆژەی كە بۆ هەڵبژاردن ماوە، رۆژانێكی هەستیارو گرنگن كە بۆ هەموو ئەگەرێك كراوەیە. بەهۆی ئەوەی جیاواز لەهەڵبژاردنەكانی رابردوو، توندوتیژی تێیدا زۆر بووەو تاوەكو ئێستا چەندین جار هێرش كراوەتەسەر بارەگاو ناوەندەكانی هەڵبژاردنی پارتە سیاسییەكانی توركیا. پارتی باش (ئیی پارتی)، جەهەپە و پارتی چەپی سەوز چەندین جار ئاشكرایان كردووە كەتەقە لەبارەگاكانیان كراوە كەدواینیشیان هێرشی چەكداری بۆ سەر بارەگای پارتی چەپی سەوز بوو لەشاری ئامەدی باكوری كوردستان. رۆژنامەی فۆریگن پوڵسی لەڕاپۆرتێكی شیكاریدا ئاماژەی بەوەدابوو كەترسی ئەردۆغان لەدادگاییكردنی، وەهای كردووە، بەئاسانی دەست لەكورسی دەسەڵات هەڵنەگرێت و پێویستە ئۆپۆزسیۆن كەشێك بخوڵقێنێت كەئەو ترسە لەدڵی ئەردۆغان نەمێنێت. لەم هەڵبژاردنەدا ٦٤ ملیۆن و ١٩١ هەزار و ٢٨٥ هاوڵاتی توركیا مافی دەنگدانیان هەیە كە سێ ملیۆن و ٢٨٦ هەزار ٧٨٥ كەسیان لەدەرەوەی توركیا دەژین و بڕیارە لە ٢٧ی نیسان تا ٩ی ئایار لەدەرەوەی وڵات دەنگ بدرێت. كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیا ئامادەكاری هەڵبژاردنەكانی كردووە و ١٩٥ هەزارو ٧٠٥ سندوقی دەنگدانی لەناوەندەكانی دەنگدان ئامادەكردووە كە چوار هەزار و ٩٦٩ سندوق لەدەرەوەی وڵات و ٢١ هەزارو ١٥ سندوقیش لەگوندەكان دادەنرێن.

عەمار عەزیز ژنە رزگاربووەکانی دەستی داعش منداڵەکانی خۆیان لەخێوەتەکانی ئاوارەییدا بەجێهێشت، بەهۆی رەتکردنەوەی کۆمەڵگاو غیابی دەستەبەری یاسایی  بۆ دەستکەوتنی  تۆمارە فەرمییەکان، ئەگەری ئەوە هەیە ئەو منداڵانە تووشی خەمۆكی ببن‌و بكەونە ژینگەیەکی پر  لەتوندڕەوی. ئیبتیهاج، لەژێر دەستی داعش  لەبەردەم دوو بژاردە بوو، یەکەم دەربازبوون لەدۆزەخی داعش یاخود مانەوە لەگەڵ منداڵەکەی، دواجار رێگەی یەکەمی هەڵبژارد کەئەویش رزگاربوون لەدەستی داعش و ماڵئاوایی یەکجارەکی لەمنداڵەکەی بوو، ئەو منداڵەی کە نۆ مانگ لەسكیدا بووەو چوار ساڵ بەخێوی کردووە، بەڵام دواجار بەهۆی نەبوونی هیچ یاسایەک و رەتکردنەوەی کەسوکاری ماڵئاوایی لێكردووە . حەلا سەفیل، رزگاربوویەکی دیکەی ژێر دەستی داعشە: «دەمزانی ئەگەر دووگیان بم ناتوانم منداڵەکەم لەگەڵ خۆم ببەمەوە، بۆیە چەند جارێک حەبم خواردووە تا دووگیان نەبم» . وەك حەلا سەفیل، بۆ هاوڵاتی باسیكرد سێ جار کڕین و فروشتنی پێوەکراوە، حەوت جار هەوڵی هەڵهاتنی داوەو ژمارەیەک حەبی خواردووە تا دووگیان نەبێت، ئەو خەڵکی  کۆمەڵگای تل قەسەبە سەر بەقەزای شنگال، لەدرێژەی گێڕانەوەكەدا وتی:» چەکدارانی داعش هەموو شتێکیان لەگەڵ ئێمە کردووە ئەوەندە بێزاربووین حەوت جار هەوڵی هەڵاتنمدا، لەهەمووی ناخۆشتر دەستدرێژی سێکسی بووە، بەدزی ئەوان حەبم خواردووە تا لە ئەوان دووگیان نەبم چونکە دەمزانی هیچ کەسێک قبوڵ ناکات منداڵێك باوکی داعش بێت لەگەڵ خۆم بیهێنمەوە.» حەلا سەفیل لە یەكی تەمموزی 2017 لەژێر دەستی داعش رزگاربووە، وتیشی:» راستە ئەو منداڵانە گوناهیان نیە، بەڵام ئێمەش هیچ تاوانێکمان نەکردبوو داعش هەموو شتێکی بەسەر ئێمە هێنا، وا دابنێن هەندێک لە رزگاربووانی ئێزدی منداڵەکانی داعشیان لەگەڵ خۆیان هێنا باشە چی بەخەڵک بڵێین، لەهەمانکاتدا خەڵک پێیان دەڵێن کوڕی داعش کەئەوەش کاریگەری زۆر خراپ دەکاتەسەر منداڵەکە «. هەرمان میرزا بەگ، جێگری میری ئێزدییان بەهاوڵاتی وت:» لەڕووی ئایینەوە وەرگرتنی منداڵەکانی داعش دژی بنەماکانی ئایینی ئێزدیە، چونکە ئێمە تەنیا ئەو منداڵانە وەردەگرینەوە کەدایک و باوکیان ئێزدی بن، بەهیچ شێوەیەک ئەو منداڵانە وەرناگرینەوە». هەرمان میرزا بەگ وتیشی:» تۆمارکردنی ئەو منداڵانە کێشەیەکی ترە ئایا لەسەر ناوی کێ توماردەکرێن؟ خۆ ناکرێت لەسەر ناوی دایکیان تۆماربکرێن یان دەبێت لەسەر ناوی باوکیان تۆماربکرێن و بنووسرێت  «مسلم « لەناسنامەکەیاندا، دواتر  ئەو منداڵە موسوڵمانانە دەبنە میراتگری خێزانێکی ئێزدی ئەوەش جێگای قبوڵکردن نیە «. ئەنجومەنی باڵای روحانی ئێزدی لە 24ی نیسانی 2019 بڕیاریدا بەوەرگرتنەوەی تەواوی ژنان و هاووڵاتیانی رزگاربووی دەستی داعش بەمنداڵەکانیانەوە، فەتواکە ناڕەزاییەکی فراوانی بەدوای خۆیدا هێنا، دوای سێ رۆژو لە 27ی نیسانی 2019 لەنووسراوێکدا جەختیکردەوە لەوەی ئەوان لەفەتواکەیاندا مەبەستیان وەرگرتنەوەی ئەو منداڵانەی چەکدارانی داعش نەبووە  کە لەئەنجامی دەستدرێژی بۆ سەر کچان و ژنانی ئێزدی لەدایکبوون، بەڵکو مەبەستیان ژنانی ئێزدی و ئەو منداڵانەیە کە لەتەمەنێکی بچووکدا کەوتوونەتە دەست ئەو رێکخراوە. « ئێمە فشار لەسەر ئەو ژنانە ناکەین کەمنداڵیان لەداعش هەبووە، ئەوانەی نایانەوێت دەستبەرداری منداڵەکانی خۆیان بن رێگامان لەهیچ کەسێکیان نەگرتووە با کۆمەڵگای نێودەوڵەتی ئەو ژنانە لەگەڵ منداڵەکانی لەدەرەوەی وڵات سەنتەرێکیان بۆ بکاتەوەو بەخێویان بکات «جێگری میری ئێزدیان وادەڵێت. سێڤێ حەموو، چالاکوانێکی کچە ، خەڵکی قەزای شنگالە زیاتر لەهەشت ساڵە لەکەمپ دەژیت، بەهاوڵاتی وت:»» تێکەڵکردنی ئەو منداڵانە لەگەڵ کۆمەڵگای ئێزدی تووشی سەدان کێشەیان دەکات، ئێمە هەموومان لەچارەسەر دەگەڕێین نەک زیادکردنی کێشە، ئەو منداڵانە هەموویان راهێنراون لەسەر دەیان شتی خراپ و توندەڕەوی ئەگەر ئەوانە تێکەڵ بەکۆمەڵگای ئێزدی بکرێن رەنگە لەداهاتوو نەوەیەکی زۆر خراپ پەیدابێت کەدواجار لەدەست هەموو کەسێک دەردەچێت«. حەمدی بەرواری ، بەرپرسی رێکخراوی مافی مرۆڤ لەشاری دهۆک بەهاوڵاتی وت:» بەپێی رێککەوتننامەی مافی منداڵان لەساڵی 1989 کە لە 54 بەند پێکهاتووە، یەکێک لەبەندەکان ئەوەیە دەڵێت هەر منداڵێک لەدایک بێت پێویستە ژیانی پارێزراو بێت و لەتۆمارە فەرمییەکان ناوەکەی تۆماربکرێت «. وتیشی: « چارەسەر ئەوەیە ئەو منداڵانە لەسەر ناوی دایکیان تۆماربکرێن و ئەمە شتێکی دروستەو لەهەندێک وڵات ئەمە پەیڕەو دەکرێت«. ئیبتیهاج، كە لە 2019 لەژێر دەستی داعش رزگاری بووە بۆ هاوڵاتی باسی لەوەشكردووە»چەند هەفتەیەک بەرلەوەی  رزگاربکرێم لە دەستی داعش لەگەڵ کەسوکاری خۆم بەتەلەفون قسەمانکرد، وتم منداڵێکی  شەش مانگی لەچەکدارێکی داعشم هەیە رازین بیانهێنمەوە، هەموویان وتیان بەهیچ شێوەیەک ئەو منداڵە وەرناگرین چونکە لای کۆمەڵگەو مەرجەعی باڵای ئێزدییەکان قبوڵناکرێن». «هەندێکجار بیری ئەو منداڵە دەکەم کەئایا ئێستا لەچ شوێنێکە لەژیاندا ماوە یاخود کوژراوە یان لەگەڵ کێ دەژیت، هۆکاری لەدەستدانی منداڵەکە بەهۆی کۆمەڵێک هۆکار بوو، لەوانە نەبوونی هیچ یاسایەکی تایبەت بۆ پاراستنی ژیان و تۆمارکردنی ئەو منداڵانە، راستە لەدەرەوەی ئیرادەی من لەدایکبووە بەڵام هەرچونێک بێت منداڵەکە هیچ تاوانی نیە» ئیبتیهاج وای وت. سۆزان سەفەر، بەرێوەبەری رێکخراوی داکە بۆ گەشەپێدانی ژنان بەهاوڵاتی وت: « ئەو منداڵانە هیچ گوناە و تاوانیان نیە، بەڵام ناکرێت عیراق و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی فشار لەسەر ئێزدییەکان بکەن کە وەریانبگرنەوە، چونکە لەڕووی ئایینەوە دژی دەقەکانی ئایینی ئێزدییە، هاوکات کۆمەڵگاش ئەوان قبوڵ ناکات». سۆزان وتیشی: «چارەسەر ئەوەیە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی شێلتەرێکی تایبەت بۆ ئەو منداڵانەو ئەو ژن و کچانەی دەیانەوێت لەگەڵ منداڵەکانیان بژین و نایانەوێت بگەڕێنەوە ناو کەسوکاری خۆیان  دروستبكات». لەوبارەیەوە دەروێش چووکی ، بەڕێوەبەری رێکخراوی تولا تایبەت بەڕزگاربوانی دەستی داعش بەهاوڵاتی وت: «هەندێک حاڵەت رووبەڕووی ئێمە بووەتەوە کەهەندێک ژن و کچ دەیانویست ئەو منداڵانەی لەباوکی داعش لەدایکبوون لەگەڵ خۆیان بهێننەوە، هەرچەندە ئاماری وردم نیە بەڵام بەپێی زانیارییەکانم ژمارەی ئەو منداڵانەی لەباوکی داعش لەدایکبوون سەرووی 100 منداڵ دەبن «. « دوو تا سێ ژن لەکاتی رزگارکردنیان منداڵەکانی داعشیان لەگەڵ خویان هێناوە، کەسوکاریان قبوڵیان نەکرد بیهێننەوە بۆ ناو کۆمەڵگای ئێزدی ناچاربوون منداڵەکان گواسترانەوە بۆ خانەی هەتیوەکان لەشاری موسڵ، فشار لەسەر هیچ ژن و کچێک ناکەین کەدەستبەرداری منداڵەکانی خۆیان بن، ئەوان ئازادن بەتەنیا بگەڕێنەوە بۆ ناو کەسوکاری خۆیان یان لەگەڵ منداڵەکانیان بمێننەوە، بەڵام دەبێت بۆ ئەو حاڵەتانە ئەوان خۆیان رێگایەکی تر هەڵبژێرن چونکە تائێستا هیچ یاسایەک بۆ پاراستن و تۆمارکردنی ئەو منداڵانە دەرنەچووە». دەروێش چوکی وای وت. بەپێی یاسایی کارتی نیشتیمانی یەکگرتوو کە لەساڵی 2016 لەڕۆژنامەی وەقایعی عیراق بڵاوکراوەتەوە، منداڵی نەوجەوان شوێنکەوتەی دایک یان باوکیان دەبن کە لەسەرئاینی ئیسلامن، هەروەها لەماددەیەکی تردا هاتووە کەئەو منداڵانەی دۆزراونەتەوە یان باوانیان نادیارە بەموسڵمانی عێراق دادەنرێن  ئەگەر پێچەوانەی ئەوە نەسەلمێنرێت. بەهادین دەشتانی ، پارێزەری راوێژکار لە دادگای دهۆک بەهاوڵاتی وت: « تائێستا لەعێراق یاسایەکی تایبەت بەو منداڵانە دەرنەچووە کە لەفەرمانگەی رەگەزنامەی نیشتیمانی تۆماربکرێن ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ یاسای رەگەزنامە ژمارە 26 لەساڵی 2006 هەروەها دەستوری عێرا ق ماددەی 18 کەدەڵێت هەر ژن و پیاوێک کەمنداڵیان هەبوو لەخاکی عێراقدا ئەو منداڵە مافی ئەوەی هەیە لەڕەگەزنامە تۆماربکرێن باوک یان دایکی ئەو منداڵە عێراقی بێت «. «ئەگەر ژن داوا بکات منداڵەکە لەڕەگەزنامە تۆماربکرێت، دەبێت یەکەمجار لەدادگایەکی عێراق بۆ دادگا بیسەلمێنێت کە هاوسەرگیری لەگەڵ کێ کردووە، دوای ئەوە دەبێت ( اسبات نسب ) بۆمنداڵەکەی خۆی بکات کە لەباوکێکی داعش بووە، ئەگەر ئەوەش نەکراو هیچ بەڵگەیەکی نەبوو دەتوانێت لەڕێگای دوو شاهید بێت، بەڵام هەموو ئەمانە بۆ ژنانی ئێزدی زۆر قورسن چۆن دەتوانێت بزانێت هاوسەرگیری لەگەڵ کێ کردووە، لەوانەیە هەر پیاوەکە کوژرا بێت یان دیارنیە یان دوو شاهید لەکوێ بهێنێت» بەهادین دەشتانی وای وت.  وتیشی: «تائێستا نزیکەی پێنج هەزار منداڵ کە دایکیان عێراقییەو باوکیان داعشە لەکەمپی هوڵ و رۆژئاوای کوردستانن، لە2019 و 2020 هەوڵێک هەبوو کەیاسای ژمارە 26 ساڵی 2006 کەتایبەتە بەڕەگەزنامە راستکردنەوەی بۆ بکرێت، بەڵام سەرینەگرت و تائێستا هیچ گوڕانکاریەک لەیاساکەدا نەکراوە». بەهادین دەشتانی ئاماژە بەچارەسەری ئەم بابەتە دەکات و دەڵێت: « هەموارکردنەوەی یاسای ژمارە 26ی ساڵی 2006 کەیاسای رەگەزنامەیە، پێویستە پەرلەمانی عێراق ئەم یاسایە هەمواربکاتەوەو ماددەیەک ئیزافە بکرێت و تۆمارێکی تایبەت دروستبکرێت بۆ ئەم جۆرە حاڵەتانەو بارەگای ئەم تۆمارە لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی رەگەزنامە لەبەغدا بێت «. ئەحلام ، ناوی خوازراوی رزگاربوویەکی دیکەی ئێزیدییە، دوای رزگاربوونی لەژێر دەستی داعش بەیەکجاری ماڵئاوایی لەعێراق کردووە ئێستا لەوڵاتێکی ئەوروپی دەژێت،  بەهاوڵاتی وت:» چوار ساڵ لەژێر دەستی داعش بووم ، لەهەمووشی ناخۆشتر بەزۆر لەچەکدارێکی داعش دووگیان بووم ، پێش ئەوەی منداڵەکە لەدایک بێت زۆر هەوڵمدا لەباری ببەم، بەڵام چەکدارەکەی داعش بەوردی چاودێری منی دەکردو بەناچارییەوە منداڵەکە لەدایکبوو «. «زیاتر لەدوو ساڵ منداڵەکەم بەخێو کرد، بەڵام دواجار ماڵئاوایی یەکجاریم لێکردو لە 2019 لەژێر دەستی داعش رزگاربووم، بیری منداڵەکە دەکەم کەچۆن ماڵئاوایم لێکرد، ئێستاش دەڵێم تاوانی ئەو منداڵە چییە کەهاتە سەر دونیاو چارەنووسی دیارنیە» ئەحلام وای وت. لەپەرلەمانی کوردستان تائێستا هیچ پرۆژە یاسایەک لەسەر ئەم پرسە پێشکەش بەسەرۆکایەتی پەرلەمان نەکراوە، بەڵام لیژنەی مافی مرۆڤ ئامادەن بۆ چارەسەرکردنی پرسەکە. گوڵستان باقی ، ئەندامی پەرلەمانی کوردستان لەلیژنەی مافی مرۆڤ  بەهاوڵاتی وت: « دەتوانین پرۆژە یاسایەک پێشکەش بەسەرۆکایەتی پەرلەمانی کوردستان بکەین بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسە ، زۆر جار لەگەڵ ئەندامانی لیژنەی مافی مرۆڤ گفتۆگۆمان کردووە، بەڵام تائێستا هیچ پرۆژە یاسایەک لەسەر ئەو منداڵانەی باوكیان داعشە  ئاراستەی لایەنی پەیوەندیدار نەکراوە، ئەگەر ئێمە پرۆژە یاسایەک لەسەر ئەم پرسەیە ئامادە بکەین یەکەمجار راو بۆچوونی جڤاتی روحانی ئێزدی و لایەنی پەیوەندیدار وەردەگرین ئینجا پرۆژەکە ئامادە دەکەین و ئاراستەی سەرۆکایەتی پەرلەمانی کوردستانی دەکەین «. میرزا خەلەف، فەرماندەی پێشمەرگە لەشنگال و شارەزا لەبواری سەربازی بەهاوڵاتی وت: «هیچ گۆمانێک لەوەدانیە کە ئەو منداڵانە لەئاییندەدا دەبنە کەسانی شەڕکەرو توندەڕەو چونکە چەکدارانی داعش لەکاتی خۆی هەموو راهێنانێکی چەکداری و چۆنیەتی خۆتەقاندنەوەی لەناو خەڵکدا فێركردوون، هەروەها  راهێنراون لەسەر بەکارهێنانی هەموو جۆرە چەکێک، لەهەمووشی خراپتر وانەکانی توندەڕەوی بەرامبەر کۆمەڵگا فێركراون». خەیری بۆزانی، سەرپەرشتیاری دۆسیەی رزگارکردنی رفێنراوانی ئێزدی سەر بەحکومەتی هەرێم بەهاوڵاتی وت: « بابەتی منداڵانی داعش تەنها پەیوەست نیە بەئێزدییەکان چونکە هەر ناوچەیەکی داعش داگیری کردبێت زەواجی ( نیکحاح) لەگەڵ کچ و ژنانیان کردووە ، ئەمە حاڵەت نیە بەڵکو بەهەزاران منداڵ ئێستا لەئەنبار، موسڵ و سوریا  بەم شێوەیە لەدایکبوونە، زۆر سەیرە بۆچی تەنها باسی ئێزدییەکان دەکەن لەکاتێکدا حاڵەتی ئێزدییەکان جیاوازە وەکو (سەبی) مامەڵەیان لەگەڵ کراوە». خەیری بۆزانی وتیشی « بەبڕوای من نابێت بەهیچ شێوەیەک ئەو منداڵانە بگەڕێنرێنەوە بۆ ناو کۆمەڵگای ئێزدی چونکە لەجیاتی چارەسەرکردن دەیان کێشەی تر رووبەڕووی ئێمە دەبێتەوە، هەر کەسێک لەخەمی ئەو منداڵانەیە بابفەرمووێت منداڵەکان لەگەڵ دایکیان لەدەرەوە شێلتەرێکیان بۆ دروستبکات».