دادگای فیدراڵی بەیاننامەیەكی لەسەر موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بڵاوكردەوە

بەرپرسانی هەواڵگریی و ئاسایشیی ئیسرائیل ئاشکرایان کردوە کە ئێران نزیکەی دوو هەزار فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی رادەستی روسیا کردوە و لە ئێستادا تاران رادەستکردنی موشکی بۆ ئەو وڵاتە راگرتوە. پێگەی هەواڵی ئەکسیۆس (Axios) ئەمریکا لە زاری سێ بەرپرسی ئیسرائیل بڵاوی کردوەتەوە؛ لە ئێستادا ئێران رادەستکردنی ئەو موشەکە بالیستییانەی راگرتوە کە بڕیاربو رادەستی روسیای بکات بە مەبەستی بەکارهێنانی لە جەنگی ئۆکرانیا. ئەو سێ بەرپرسە ئاماژەیان بەوە کردوە ئیسرائیل بۆ یەکەمجار لە مانگی حوزەیرانی ساڵی رابردودا ئەمریکای ئاگادار کردوەتەوە کە ئێران بڕیاری داوە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و موشەک رادەستی روسیا بکات و تەنانەت دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) لە رێگەی پەیوەندییەکانییەوە لەگەڵ فەرماندەیەکی سەربازیی روسیا زانیارییەکانی دەستکەوتوە و دواتر وردەکارییەکان رادەستی ئەمریکا کراون. ئیلا هولاتا، راوێژکاری پێشوی ئاسایشی نیشتیمانی ئیسرائیل بە ئەکسیۆسی راگەیاندوە؛ هاوکاریی مۆسکۆ و تاران لە بواری سەربازیی و لە جەنگی ئۆکرانیا چاوەڕوان نەکراو نەبوە و مۆساد پێشبینیی ئەو هاوکارییەی کردوە. ئەو بەرپرسەی ئیسرائیل ئاشکرای کردوە دوای گەڕانەوەی جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا لە گەشتەکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەزیری بەرگریی ئیسرائیل و ژمارەیەک بەرپرسی دیکە سەردانی واشنتۆنیان کردوە و زانیارییەکانیان لەسەر هاوکاریی سەربازیی نێوان مۆسکۆ و تاران رادەستی بایدن کردوە. هولاتا رونی کردوەتەوە؛ مۆساد بەدواداچونی وردی کردوە سەبارەت بە راگرتنی بڕیاری رادەستکردنی موشەکی بالیستیی ئێران بۆ روسیا و دەرکەوتوە تاران لە ئێستادا ئەو بڕیارەی پشتگوێ خستوە و ئامادە نییە موشەکەکان رادەستی مۆسکۆ بکات بەڵام بە پێی پێشنییەکانی مۆساد ئەگەری رادەستکردنی ئەو موشەکانە بەهێزە. بە پێی زانیارییەکانی ئیسرائیل تا ئێستا ئێران لانیکەم هەزار و 700 فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی رادەستی روسیا کراون کە زۆربەیان لە جۆری (خۆکوژن) و توانای تەقینەوە و وێرانکاریی ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانە زۆر زیاد کراوە بە ئامانجی زیانی گەورە لە دژی ئۆکرانیا. پێشتر یۆئاڤ گاڵانت، وەزیری بەرگریی ئیسرائیل لە کۆنفڕانسی ئاسایشیی میونخ لە ئەڵمانیا رایگەیاند؛ ئێران سەرقاڵی دانوستانە بۆ فرۆشتنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی بۆ زیاتر لە 50 وڵاتی جیهان.  

ئەگەرچی تومەن تەنها لە یەكساڵدا زۆرترین بەهاكەی بەرامبەر بە دۆلار لەدەست داوە، بەڵام بەپێی نوێترین لێدوانی هاوبەشی بەرپرسانی ئەمریكا و بەریتانیا، فەڕەنسا، ئەڵمانیا بەرامبەر دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی، پێشبینی دەكرێت بەهای تومەن دابەزینی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت. جۆن كێربی، راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی ئەمریكا رایگەیاندوە: وڵاتەكەی و هاوپەیمانەكانی هەماهەنگی زیاتر دەكەن بۆ بەرەنگاربونەوەی ئێران و واشنتۆن بڕوای وایە تاران دەرەفەتی گەڕانەوەی بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی لەدەستداوە و ئەو بەرپرسە ئاماژەی بە پشتیوانی وڵاتەكەی بۆ ئەو ناڕەزایەتییانە كرد كە نزیكەی 160 رۆژە بەردەوامە. دەركەوت هەوڵەكانی رۆژگارە خۆشەكانی تومەن و هەیمەنەی كۆماری ئیسلامی ئێران بەرەو هەڵێدر دەڕوات و هەر دۆلارێك بۆ 50 هەزار تومەن بەرز دەبێتەوە و پسپۆڕێكی ئابورییش پێی وایە دەسەڵات و حوكمڕانی سێ قۆناغی روخانی بڕیوە و تەنها یەك قۆناغی ماوە بۆ كۆتایی. بەهای دراوی تومەن لە دابەزین بەردەوامە و بۆ یەكەمجار لە مێژوودا بەهای یەك دۆلار لە ئێوارەی یەكشەممەی رابردوودا لە ئێران گەیشتە نزیكەی 50 هەزار تومەن و پێشبینی دەكرێت بە فشارە نێودەوڵەتییەكان ئابوریی وڵاتەكە بەرەو لێواری هەڵدێر بڕوات. ماوەی ساڵێكە دۆلار روی خۆشی پیشانی ئێران و دراوی تومەن نەداوە و تومەن لە پێنج مانگی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و شارەكانی تری ئێران زیاتر لە 76٪ی بەهاكەی لەدەستداوە و هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەكەش گەیشتوەتە 70٪. پێشتر بڵاوكرایەوە كە بە واژۆكردن و یەكلاكردنەوەی گرێبەستە ئابورییەكانی نێوان چین و ئێران چارەنوسی دۆلار و ئابوریی لە ئێران گۆڕانكاریی بەسەر دێت، بەڵام پێناچێت شورای چین كۆڵەكە لاوازەكانی كۆماری ئیسلامی پێڕاگیرێت چونكە ناڕەزایەتییەكان لە شێوەی ئاگری بن خۆڵەمێش چاوەڕێی بریسكەیەكن بۆ ئیبراهیم رەئیسی سەرۆك كۆماری ئێران لە گەشتە سێ رۆژییەكەی بۆ چین دادی دراوی تومەنی نەداوە، چونكە تەنها یەك رۆژ دوای گەڕانەوەی بۆتاران بەهای دۆلار دەستی بە بەرزبونەوە كردەوە و بەهای ئەو درواوە لە 45 هەزارە بۆ نزیكەی50 هەزار تومەن بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. فشارە نێودەوڵەتییەكان و ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆی رۆژهەڵات و ئێران هیچ ئاسۆیەكی رونیان تێدا بەدی ناكریت.   بەهای تومەن لە مێژوی كۆماری ئیسلامی ئێراندا لە جیهاندا 180 دراو هەیە و تومەنی ئێرانی لە ریزبەدنی ئەو 16 دراوە جیهانیەدایە كە بەهاكانیان زۆرترین بەرزی و نزمی بەخۆیانەوە دەبینن و بەهاكانیان سەقامگیرنییە كە لیرەی توركی و پێزۆی ئەرجەنتینی هەر لەو ریزبەندەیەن و زیاترین ناسەقامگیرییان پێوە دیارە. تومەنی ئێران لە روی بەهاوە دوای دراوی بۆلیڤوار لە وڵاتی ڤەنزوێلا بە كەم بەهاترین دراوی جیهان لەقەڵەم دەدرێت. نرخی هەر دۆلارێك لە ساڵی 1985 تا 1987 لە نێوان 61 تومەن بۆ 96 تومەندا بوە و تا ساڵی 1989 نرخی هەر دۆلارێك لە بەرامبەر تومەندا دوو ژمارەیی بوە واتە لە (99) تومەن بۆ هەر دۆلارێك زیاتر بەرز نەبوەتەوە،  لە ساڵی 1989 تا 1994هەر دۆلارێك نرخەكەی لە 100 تومەن بۆ 200تومەن بوە، دواتر لە ساڵی 1999 تا 2004 دۆلار بە بەردەوامی بەرز دەبێتەوە و نرخی یەك دۆلار دەگاتە 977 تومەن، بۆ دواجار لە ساڵی 2010 بۆ یەكەمجار دۆلاری ئەمەریكی 1000 تومەنی ئێرانی تێدەپەڕێنێت و بەرزبونەوەكانی بەردەوام دەبێت و ساڵی  نرخی هەر دۆلارێك دەگاتە سێ هەزار و 200 تومەن و دوای رێككەوتنی ئەتۆمیش لە ساڵی 2015 بەهای هەر  دۆلار بۆ زیاتر لە چوار هەزار تومەن بەرز دەبێتەوە و بەرزبونەوەكەش بەردەوامە بۆیە ئێستا هەر دۆلارێك بە 50 هەزار تومەنە و بە پێی ئامارەكان بەهای دۆلار لە 35 ساڵدا بەرامبەر بە تومەن زیاتر لە 5000% بەرزبونەەی بەخۆیەوە بینیوە . پسۆڕانی ئابوریی ئێران ئاشكرایانكردوە: تەنها لە ساڵی 2019 بۆ تومەن 137% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە و بەهای هەر دۆلارێك لە 11 هەزار تومەنەوە گەیشتوەتە نزیكە 30 هەزار تومەن و ئەمە واتای لەدەستدانی زیاتر لە دوو هێندەی بەهاكەیەتی و هاوكات بە پێی ئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران ئاستی دراوی چاپكراوی تومەنی لە ساڵی 2013 نزیكەی 507 تریلیۆن بوە كە دەوترێت لە حەوت ساڵدا زیاتر لە پێنج هێندە زیادیكردوە و پێدەچێت لە ئێستادا 10 هێندە زیاد بوبێت.   یەدەگی دۆلاری ئێران هاڕەی كرد یەدەگی دروای دۆلار لە ئێران بۆ نیوە كەمی كردوە و عەبدولناسر هیمەتی 18یەمین پارێزگاری بانكی ناوەندیی وڵاتەكە دەڵێت: یەدەگی دۆلار لە ساڵی 2016 گەیشتوەتە 320 ملیار و لە ساڵی 2017 بوەتە 340 ملیار دۆلار بەڵام ئەو بڕە بۆ ساڵی 2022 بۆ 125 ملیار دۆلار كەمیكردوە و بە گشتی یەدەگی دراوی دۆلار لە وڵاتەكە بۆ 60% كەمیكردوە. لە ئامارەكانی شەش مانگی بانكی ناوەندیی ئێران دەركەوتوە كە تەنها لە (21/3/2022) تا (22/9/2023) بڕی 12 ملیار و 850 ملیۆن دۆلار چوەتە دەرەوە. لە ئامارەكانی بانكی ناوەندیی دەركەوتوە لە هاوینی ساڵی رابردوەوە راكێشان و چونەدەرەوەی پارە لە بانكەكانی وڵاتەكە بە خێرایی زۆر زیادیكردوە و تەنها لەو وەرزەدا نزیكەی 10 ملیار دۆلار لە پارەی بانكی ناوەندی وڵاتەكە كەمیكردوە. پێشتر بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی دانیان بەوەدا نابوو كە لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی و لە رێكەوتی (16/9/2023) چونەدەرەوەی پارە و سەرمایەی بیانی زۆر زیاتری كردوە، بەڵام بانكی ناوەندیی ئامارەكانی پێنج مانگی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێرانی ئاشكرانەكردوە. لە ساڵی 2016 و تەنها یەك ساڵ دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 زیاتر لە 25 ملیار دۆلار لە پارە و سەرمایەی بانكی ناوەندیی ئێران چوەتەدەرەوە كە ئەوەش بە ژمارەیەكی پێوانەیی لە مێژوی وڵاتەكەدا لەقەڵەم دەدرێت و لە ساڵی 2018 واتە دوای كشانەوەی ئەمریكا لە رێككەوتنەكە زیاتر لە 39 ملیار دۆلار لە سەرمایەی بیانی و پارەی وڵاتەكە لەو بانكەدا كەمیكردوە كە ئەوەش دووەم ژمارەی پێوانەیی چونەدەرەوەی سەرمایە و پارە لە ئێران بوە.   یەك قۆناغ بۆ روخان شارەزایانی ئابوریی بڕوایانوایە كۆماری ئیسلامی لە روی دەسەڵاتداری و حوكمڕانییەوە سێ قۆناغی هەرەس و روخانی بڕیوە و تەنها یەك قۆناغی ماوە بۆ لەناوچون و كۆتایی تەواوەتی دەسەڵاتەكەی. موحسین رێنانی، پسپۆڕی ئابوریی و مامۆستای زانكۆ لە ئێران لە وتارێكیدا كە بڕیاربوە بگاتە دەست بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامی، ئاماژە بەوە دەكات: كە روخانی هەر دەسەڵاتێك دوو لایەن و چوار قۆناغی هەیە كە لایەنی یەكەمی هەرەسی كارامەیی و شایشتەییە لایەنی دووەم هەرەسی راستەقینەیە كە ئەویش دوو قۆنا‌غی هەرەسی هێماكان و پێكهاتەكان لەخۆ دەگرێت. بە بڕوای ئەو پسپۆڕە كۆماری ئیسلامی لە ئێران سێ قۆناغی لایەنی سەرەكیی هەرەس و هەڵدێری ئەزمون كردوەو تەنها پیكهاتەكەیەتی ماوەتەوە و دەرفەتی چاكسازیی لە هەرەمی سەرەوەی دەسەڵات لەدەست چوە و تەنها شۆرش لە ناو دەسەڵاتدا دەتوانێت كۆماری ئیسلامی رزگار بكات لە هەرەسی تەواوەتیی. ئەو رونیكردوەتەوە هەر كاتێك كۆمەڵگا بڕوا و متمانەی بە دەسەڵات و حوكمڕانی بمێنی دەتوانێت پرۆسەی چاكسازیی رووبدات، بەڵام لە ئێستادا كۆماری ئیسلامی لە هزر و بیركردنەوەی بەشێكی زۆر لە كۆمەڵگەی ئێران جێگەی متمانە نییەوە و ناتوانێت وا بكات كە خەڵك متمانەی پێبكەن. موحسین رێنانی رون و ئاشكرا لە وتارەكەیدا بە ناونیشانی (روخان) كە بڕیاربوە لە رێگەی محەمەد جواد زەریف، وەزیری پێشوی دەرەوەی ئێران بگاتە دەسەت عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران، نوسیویەتی: «دەسەڵات نابێت پێی وابێت بە ئارامبونەوە و كپكردنی ناڕەزایەتییەكان لەخۆبایی ببێت، چونكە هەل و دەرفەتەكان زۆر كەمترن لەوەی كە پێشبینی دەكرێت و ئەگەر بێت و نەوەی ئێستا لەوە زیاتر سەركوت و بێهیوا بكرێت ئەوا ئەو نەوەیە توانای خوڵقاندنی ئاسۆیەكی نوێی لە بێهیوایی هەیە». وتارەكەی ئەو پسپۆڕە ئابورییە و دەیان مامۆستا و شارەزای سیاسیی و كۆمەڵایەتیی لە ئێران هەمووی سەلمێنەری ئەوەن كە وڵاتەكە و رۆژهەڵاتی كوردستان بە هیچ شێوەیەك بۆ قۆناغی پێش سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینا ناگەڕێتەوە و سەرجەمیان كۆكن لەسەر ئەوەی گۆڕانكارییەكی ریشەیی پێویستە دەسەڵات و حوكمڕانیی وڵاتەكە بگرێتەوە.   كۆماری ئیسلامی بە شورای چین راناگیرێت رێككەوتنی ستراتیژیی 25 ساڵەی نێوان ئێران و چین  كە زیاتر لە 10 ساڵە ئەو دوو وڵاتەی بەخۆیەوە سەرقاڵكردوە 100 گرێبەستی ئابوریی لەخۆدەگرێت و سەرمایەكەشی بە 400  ملیار دۆلار دەخەمەڵێنرێت و ئامانجی سەرەكیشی پاشەكشێی ئابوریی و سیاسیی زلهێزەكانی وەك ئەمریكا و بەریتانیا و ئەوروپایە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست و ئاسیا. ناوەندی ئەمریكی بۆ چاودێریی سەرمایە لە جیهان (AmericanEnterprise) بڵاویكردوتەوە: رێككەوتنەكەی چین و ئێران بوارەكانی نەوت و غاز، پترۆكیمیایی، پرد و هێڵی شەمەندەفەر، بیناسازی، دەریاوانی، بانكیی،  پەروەرەدە و.هتد،  بە بڕی 400 ملیار دۆلار سەرمایەی چینی لە ئێران لە خۆدەگرێت، لە كاتێكدا سەرمایەی چین لە ئەمریكا تا ساڵی 2014 تەنها (182) ملیار دۆلار بوە و بە پێی ئەو رێككەوتنە چین ساڵانە تا 25 ساڵ 16 ملیار دۆلار سەرمایە لە ئێران دەخاتەگەڕ. ناوەندە ئابورییەكەی ئەمریكا ئاماژەی بەوەشكردوە: كە چین دەیەوێت لە رێگەی ئەو سەرمایەوە ئێران بخاتە ژێر باری قەرزێكی گەورەوە بۆ ئەوەی بە تەواوەتی كۆنتڕۆڵی بكات ئەگەر ئەو وڵاتە نەتوانێت ئەو قەرزە بداتەوە چین بۆی هەیە دەست بەسەر كۆمەڵێك سەرچاوەی داهات و دارایی ئێران لە ناوخۆ و دەرەوەدا بگرێت. چین پلانێكی ستراتیژیی و درێژخایەنی ئابوریی بۆ پێكەوە گرێدانەوەی كیشوەرەكانی (ئاسیا، ئەفەریقا، ئەوروپا) لە ساڵی 2013ەوە دەستپێكردوە كە بە (یەك بازنە و یەك رێگا) ناودەهێنرێت و لە كۆندا بە (رێگای ئاوریشم) ناوی هێنراوە، ئەم بازنەیە 70 وڵات دەگرێتەوە كە ئێران دەكەوێتە چەقی ئەو بازنەیە و بە دڵی بازنەكە ناوی دهێنرێت، بۆیە چین بە رێككەوتنێكی 25 ساڵە لەگەڵ ئێران دەیەوێت ستراتیژە گەورەكەی خۆی بەدی بهێنێت و ئێران ببێتە ناوەندێكی گواستنەوە و گەیاندن و بازرگانیی چین بۆ وڵاتانی رۆژئاوا. پەكین لە ساڵی دەستپێكی ئەو پلانە ستراتیژییەوە نزیكەی یەك تریلیۆن و (300) ملیار دۆلاری بە مەبەستی گەشەی ژێرخانی ئابوریی بۆ 70 وڵاتی نێو ئەو بازنەیە تەرخانكردوە و پێدەچێت بەم رێككەوتنە لەگەڵ ئێران ببێتە هۆی جۆرێك لە بوژاندنەوەی ئابوریی لەو وڵاتە. وەك ئاماژەی پێدراوە پلانی بازنەكە 70 وڵات دەگرێتەوە كە روسیا و توركیا بە گرنگترین پشتیوانی پلانەكەی چین لە ناوچەكەدا لەقەڵەم دەدرێن.   ئەژدیهاكەی چین بۆ ئێران دۆخی ئابوری و سیاسی ئێستای كۆماری ئیسلامی ئێران لە هەر كاتێكی دیكە خراپترە و بۆیە ئەو رێككەوتنەی لەگەڵ چین جۆرێكە لە بەهێزكردنی ئابوریی و پشتیوانێكی بەهێزە بۆ بەرەنگاربونەوەی سزا و فشارە سیاسی و ئابورییەكانی ئەمریكا و ئەمەش وا دەكات تەمەنی دەسەڵات لە ئێران درێژ بكاتەوە. ئەوەی لە تێڕوانینی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ ئەنجامدانی ئەو رێككەوتنە بەدی دەكرێت كە زیاتر لە 11 ساڵی خایاندوە ئەوەیە كە دەسەڵاتی ئەو وڵاتە بە بەردەوامی نایەوێت بە تەنها روی سیاسیی و ئابوریی لە رۆژهەڵات یان رۆژئاوا بێت چونكە مێژوی دەستپێكردنی قۆناغی واژۆكردنی رێككەوتنەكەی لەگەڵ چین دەگەڕێتەوە بۆ دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) لە ساڵی 2015 كە ئەویش بە گەورەترین رێككەوتنی ستراتیژیی نێودەوڵەتیی نێوان تاران و رۆژئاوا لەقەڵەم دەدرا، بەڵام دۆخی ناوخۆیی و پێگەی نێودەوڵەتیی ئێران وای لە چینییەكان كرد كە واژۆكردنی ئەو رێككەوتنە لە ساڵی 2017بۆ دوای 2023 دوابخەن  و تەنانەت لە ناوخۆی ئێراندا ئاماژە بەوە دەكرا كە چینییەكان دەیانەوێت رێككەوتنەكە لەگەڵ باڵی محافزكار لە حكومەتی داهاتودا بكەن چونكە حكومەت و كابینەی پێشوو بە باڵی ریفۆرمخواز لەقەڵەم دەدرا و مەیلی چین بۆ رێككەوتن لەگەڵ ئەو باڵە نەبوو. ئەگەرچی ئەو رێككەوتنە بە فەرمی بڕیاری لێدراوە بەڵام واژۆكردنی گرێبەستەكانی ناو ئەو رێككەوتنە پرۆسەیەكی درێژخایەنە و لە دوایین گەشتی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران بۆ چین هیچ ئاماژەیەكی رون و ئاشكرا لە واژۆكردنی هیچ گرێبەستێك بڵاو نەكرایەوە و رەنگە ئەوەش پلانی دەسەڵاتی هەر دوو وڵاتەكە بێت بۆ ئەوەی كاردانەوەی لێنەكەوێتەوە. ئێران بەهۆی سزاكانی ئەمریكا پەنای بۆ چین بردوە و دەوتریت لە ترسی هەڵۆكەی ئەمریكا ئێران خۆی هەڵداوەتەوە باوەشی ئەژدیهاكەی چین كە رون نییە رزگاری دەكات یان ئاگری ئەو ئەژدیهایە دەیسوتێنێ.    

هاوڵاتی هێشتا گەڕی نوێی گفتوگۆكانی نێوان هەرێم و بەغداد كۆتایی نەهاتبوو، راپۆرتێكی رۆژنامەی (سەباح)ی نیمچە فەرمی حكومەتی عێراق خەریكبوو جارێكی دیكە گڕ لەپەیوەندییەكانی بەغداو هەولێر بەربدات و ناكۆكییەكانی نێوانیان زیندووبكاتەوە ئەگەر لێدوان و ڕەتكردنەوەی هەردوولایەن نەبووایە لەسەر بابەتەكە. رۆژنامەی (سەباح) كە سەر بەتۆڕی میدیای عێراقە و بارەگاكەی لەبەغدایە رۆژی شەممە 18-2-2023، بابەتێكی بڵاوكردەوە كە تیایدا باسی لە ئەنجامدانی راپرسییەك كردبوو لەبارەی بارودۆخی هەرێمی كوردستان و دەڵێت: «بەهۆی ناكۆكییەكانی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار، لە راپرسییەكیدا كە سەنتەرێكی ئەكادیمی بۆ راپرسی و شیكردنەوە ئەنجامیداوە خەڵكی هەرێمی كوردستان بێ هیوابوونی خۆیان لە دەسەڵاتی سیاسی هەرێمی كورستان راگەیاندووە و خوازیاری گەڕانەوەن بۆ سەر بەغدا.» هەرزوو راپۆرتەكەی رۆژنامەی سەباح حكومەتی هەرێمی هێنایە سەرخەت و وەڵامێكی توندی رۆژنامەكەی دایەوەو و رایگەیاند: هەرێمی كوردستان خاوەن قەوارەیەكی یاسایی و دەستوورییە و بەرهەمی خوێنی هەزاران شەهید و خۆڕاگری پێشمەرگە قارەمانەكانە و هیچ دەسەڵاتێك توانای هەڵوەشاندنەوەی هەرێمی كوردستانی نییە بە نووسینی رۆژنامەیەكی مایەپووچ هەڵناوەشێتەوە، كە پارەیەكی زۆری لێ خەرجدەكرێ و كەسیش هەر نازانێ ماوە یان داخراوە. حكومەتی هەرێم ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: ئەم سەنتەر و بەناو راپرسییەی رۆژنامەكە پشتی پێبەستووە، هیچ بنەمایەكی زانستی نییە و دوورە لە راستییەوە، ئەگەر بەڕاستیش رۆژنامەی (سەباح ) و ئەوانەی لە پشتییەوەن، باوەڕیان بە راپرسییە، لە 25ـی سێپتەمبەری 2017 ، زۆرینەی هەرە زۆری خەڵكی كوردستان، لە گەورەترین راپرسی و ریفراندۆمی جەماوەری و دەنگدانێكی ئازاد دا، قسەی خۆیان كرد و دەنگیان بۆ جیابوونەوە دا، بەڵام دەسەڵاتدارانی ئەوكاتی بەغدا، بە هێرشی سەربازی و بەكارهێنانی سوپا لە دژی خەڵكی كوردستان و گەمارۆدان وەڵامی ریفراندۆم و رای خەڵكیان دایەوە. توڕەبوونەكەی حكومەتی هەرێم وەهای لەحكومەتی عێراق كرد بێتە دەنگ و وتەبێژی حكومەتی عێراق رایگەیاند: ئەو بابەتەی لە رۆژنامەی (سەباح)ی عێراقی بڵاوكراوەتەوە، رای كەسی خۆیانە و گوزارشت لە بۆچوونی فەرمی حكومەتی عێراق ناكات. باسم عەوادی وتەبێژی حكومەتی عێراق وتی: دەستوور دەوڵەتی ئیتیحادی عێراقی پێكهێناوە، شێوازی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی ئیتیحای داڕشتووە، ئەمە یەكێكە لە دەستكەوتەكانی عێراقی نوێ ئەوەشی خستووەتەڕوو، بەغدا پشتگیری لە قەوارەی هەرێمی كوردستان دەكات، كە بە پێی دەستوور‌، خاوەنی حكومەتێكی هەڵبژێردراوی شەرعییە. لەلایەن خۆشیەوە تۆڕی میدیای عێراقی كە خاوەندارێتی رۆژنامەكە دەكات داوای لێكۆڵینەوەی بەپەلەی كرد لەو راپۆتی رۆژنامەكە و رایگەیاند: «ئێمە ئەو لێدوانەی بەشی راگەیاندن و زانیاریمان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بینیوە، كە لە چوارچێوەی وەڵامدانەوەی یەكێك لەو راپۆرتانەی بڵاوكراوەتەوە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە:» جەخت لەسەر ئەوە دەكەینەوە، هەر زیانگەیاندنێك بە مافە دەستوورییەكانی دامەزراوە و قەوارە یاساییەكان، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، رەتدەكەیەنەوە». دواتر ئەحمەد عەبدولحسێن بەڕێوەبەری بەشی نووسین لە رۆژنامەی سەباحی عێراقی رایگەیاند، ئەو راپرسییەی لەبارەی رای خەڵكی هەرێمی كوردستان بۆ گەڕاندنەوە بۆ سەر بەغداد بڵاویانكردووەتەوە خۆیان نەیانكردووە، بەڵكو لە سەنتەرێكی ئەكادیمی وەریانگرتووە و دەڵیت: «ئەگەر بڵاوكردنەوەی ئەو راپرسییە گەلی كوردی دڵتەنگكردووە، داوای لێبووردنیان لێ دەكەین.» دوابەدوای ئەو كاردانانەوەش رۆژنامەكە لە ئەرشیفی ئەلیكترۆنی خۆیدا راپۆرتەكەی سڕیوەتەوەو دەستكاریی لاپەڕە 3ی رۆژنامەكەی كردووە. ئەو راپرسییەی كە رۆژنامە عێراقییەكە بڵاویكردۆتەوە هی كۆمپانیای شیكارە بۆ تۆیژینەوەو راپرسی كە لەساڵی 2010ەوە دامەزراوەو بارەگاكەی لەشاری هەولێرە. لەروونكردنەوەكەیەكیشدا كۆمپانیاكە دەڵێت: كۆمپانیاكەیان ١٠٠% ئەهلییە و لەلایەن (موراد حەكیم، رابەر تەڵعەت و مەهدی حەسەن)ەوە خاوەندارێتی دەكرێت و ساڵانە باج دەداتە فەرمانگەی باج و دەرامەتی حكومەتی هەرێم، ئاماژە بەوەشدەكات: لە ماوەی كاركردنیدا ژمارەیەكی زۆر پرۆژەی راپرسی و توێژینەوەی بۆ ناوەندە جیهانی و ناوخۆییەكان ئەنجامداوە، دوا راپرسیش كە مشتومڕێكی لە شەقامدا دروست كردووە لەسەر بنەمایەكی زانستی ئەنجامدراوە و هیچ بەرژەوەندی شەخسی و سیاسی تێدا نەبووە. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە: بەداخەوە راپرسییەكە وەكو گشت ناخوێندرێتەوە بەڵكو تەنیا ئاماژە بە بەشێكی زۆر بچووكی دەكرێت و بەلارێدا دەبرێت، پێمانناخۆشە بۆ مەرامی سیاسی و حزبی بەكاربێت و رێگەش نادەین بدرێینە پاڵ هیچ لایەن و كەسایەتییەكی ناوخۆیی یان بیانی و ئەگەر پێویستیشی كرد بۆ پاراستنی ناوبانگی پیشەیی خومان پەنا بۆ دادگاكان دەبەین. ئەم گرفتە میدیاییەی لەنێوان بەغداد و هەولێر كە ئان و ساتەكەی لەكاتێكی زۆر هەستیاردا بوو ئەویش بەو پێیەی گفتوگۆكانی بەغدا و هەولێر لەسەر بابەتەكانی بودجە و یاسای نەوت و غاز زۆر بەگەرمی بەڕێوەدەچێت و بەپێی لێدوانەكانی هەردوولا بێت هیوایەك هەیە بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن. دوای گەڕانەوەی دووبارەی شاندی هەرێمی كوردستان بۆ بەغداد لەسەرەتای ئەم هەفتەیەدا، هەردوو لایەنی حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بڕیاریاندا لیژنەیەكی هاوبەش پێكبهێنن بۆ ئامادەكردن و دارشتنی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدراڵی.  بەپێی راگەیێندراوێك رۆژی یەكشەممە 19ی شوباتی 2023، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەغدا لەگەڵ شاندی وەزارەتی نەوتی عێراق كۆبووەوە و بڕیاردرا لیژنەیەكی هاوبەش پێكبهێنرێت بۆ ئامادەكردن و داڕشتنی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدراڵی. هاوكات محەممەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش رایگەیاندووە تا كۆتایی ئەمساڵ یاسای نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق دەردەچێت. لەبارەی سەرهەڵدانی جیاوازی و ناكۆكیش لەنێوان پارتی و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیشدا، ڕۆژنامەی ئەلعەرەبی، چاپی لەندەنی بڵاویكردۆتەوە مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیرانی هەرێم لە سەردانەكەیدا بۆ فەرەنسا،  داوای لە ئیمانوێڵ ماكرۆن سەرۆكی فەڕەنسا كردووە فشار بخاتە سەر بەغداد تا پابەندی ڕێكەوتنی پێكهێنانی حكومەت بن لەگەڵ كورد و ئەو بەڵێنانە جێبەجێ بكەن كە بەكورد دراوە. ڕۆژنامەكە باسی لەوەشكردووە: كە پارتی دیموكراتی كوردستان هەست بەوە دەكات لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی كودەتایان بەسەر ئەو ڕێككەوتنانە كردووە كە لە كاتی پێكهێنانی حكومەت لە نێوان كورد و چوارچێوەی هەماهەنگی ئەنجامدراون و ئێستا خواستی پابەندبوونییان پێوەی نییە، ئاماژەشی بەوەكردووە: پارتی دیموكرات و بارزانی كشانەوەیان لە حكومەتی سودانی وەك دوا كارت داناوەو ئەگەر حكومەتی سودانی پابەندی بەڵێنەكانی نەبێت دەست بۆ ئەو كارتە دەبەن و پێدەچێت ئەو  پەیامەیان بەماكرۆن گەیاندبێت.  

دوو رۆژ دوای دەستوەردانەکانی بانکی ناوندیی ئێران دابەزینی بەهای تمەن بەرامبەر دۆلار بەردەوامە و بەرپرسێکی ئەو وبانکەش دەڵێت جەنگی دراو دژی کۆماری ئیسلامی دەستی پێکردوە. ئێوارەی ئەمڕۆ چوارشەممە بەهای یەک دۆلار لە ئێران بۆ 51 هەزار و 170 تمەن بەرز بوەوە و ئەوەش دوەم بەهای مێژوییە کە دۆلار لە 42 کاتژمێردا لەو وڵاتە تۆماری کردبێت. رۆژی رابردو بانکی ناوەندیی ئێران لە قۆناغی یەکەمدا 200 ملیۆن دۆلاری خستە بازاڕەوە و رایگەیاند؛ هەر دۆلار و دراوێک لە دەرەوەی نرخی دیاریکراوی بانکەکە ئاڵوگۆڕی پێبکرێت وەک قاچاخ و نایاسایی مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت بەڵام ئەو بڕێارە توندەش نەیتوانی بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن راگرێت. دوای بڕیاری بانکی ناوەندیی ئێران هەر بەهای دۆلارێک زیاتر لە هەزار و 300 تمەن بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینی و لە دوو رۆژی رابردودا هەوڵەکانی ئەو بانکە و بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی بۆ دابەزینی زیاتری بەهای تمەن سەرکەوتو نەبوە. حکومەت نرخی دۆلاری بە 41 هەزار و 594 تمەن دیاریی کردوە بەڵام لە بازڕەکانی ئێراندا هەر دۆلارێک بە زیاتر لە 51 هەزار و 100 تمەن مامەڵەی پێوەکرا. غوڵامڕەزای مسباحی موقەدەم، سەرۆکی ئەنجومەنی فەتوای بانکی ناوەندیی ئێران رایگەیاندوە بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن بەهۆی ئەو جەنگەیە کە ئەمریکا لە رێگەی دۆلارەوە دژی کۆماری ئیسلامی دەیکات.

هێمن مەحمود مشتومڕەكان لەسەر تێپەڕاندنی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەعێراقدا تا دێت زیاتر دەبێت و وابڕیارە پەرلەمانی عێراق لەماوەكانی داهاتوودا گفتوگۆكانی لەبارەی هەمواركردنەوەی ئەو یاسایەوە دەستپێبكاتەوە، هاوپەیمانی چوارچێوەی هەماهەنگی-یش لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبوویەوەو باسیان لەتیپەڕاندنی چەند یاسایەك كرد، بەشێك لە سەركردە شیعەكانیش لەهەوڵی ئەوەدان بۆ بەشداریكردن لەهەمواری یاساكە قسە لەگەڵ رەوتی سەدر بكەن و ڕای ئەوان وەربگیرن لەهەمواركردنەكەدا، هاوكات چەند رێكخراو و كوتلەیەكی پەرلەمانیش بەنیازن بەرەیەك لەدژی تێپەڕاندنی یاساكە بكەنەوە، پەرلەمانتارێكیش بڕوای وایە ئەمساڵ هەڵبژاردنی پارێزگاكان ئەنجامنادرێت وەك ئەوەی حكومەت بانگەشەی بۆ دەكات. خوێندنەوەی یەكەمی پرۆژە یاسای هەمواركراوی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەپێی سیستەمی (سانت لیگۆ) مشتومڕو لێكدانەوەی جیاوازی بەدوای خۆیدا هێناو بەشێوەیەكی گشتی لەناو ناوەندە یاسایی و پەرلەمانی و سیاسییەكاندا گەڕانەوە بۆ ئەو سیستەمە بە گەڕانەوە بۆ دواوە وەسفدەكرێت كە هەڵوەشاندنەوەی سیستمەكە  بە بەرهەمی خۆپیشاندانەكانی تشرین وەسفدەكرێت. خالید دەراجی سەرۆكی لیژنەی هەرێم و پارێزگاكان لە پەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە: گەڕانەوە بۆ سیستەمی( سانت لیگۆ) وا دەكات جارێكی تر عێراقییەكان بەشداری هەڵبژاردنەكان نەكەن جا چی پارێزگاكان بێت یاخود هەڵبژاردنی پەرلەمان، هەربۆیە پێویستە سیستمی فرە بازنەیی پەیڕەوبكرێت بۆ ئەوەی زۆرترین كەس بەشداری بكەن، جەختیش لەوەدەكاتەوە خۆێندنەوەی یەكەمی یاساكە بەپێی سیستەمی (سانت لیگۆ) توڕەییەكی زۆری لەسەر ئاستی میللی و سیاسیدا درووستكردووە، باسیی  لەوەشكردووە هەندێك لایەن دەیانەوێت ئەم یاسایە بسەپێنن لەكاتێكدا شكستی لەساڵانی پێشووتردا بینراوە. لەماوەكانی رابوردوودا لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراق دوایین سەرنج و تێبینییەكانی خۆی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاكانی ژمارە 12ی ساڵی 2018 تەواوكرد و لیژنەكە رایگەیاندبوو بەنیازە ئیمزای پێویست كۆبكاتەوە بۆ ئەوەی 16 ماددەی یاساكە هەمواربكاتەوە بەجۆرێك كە هەردوو یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و پارێزگاكان پێكەوە بكاتە یەك یاسا. هەر بەپێی زانیارییەكان تاڕادەیەك هەمووان كۆكن لەسەر ئەوەی پێشنیارەكان بەجۆرێكبن كە هەر پارێزگایەك یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت و بەیاسای (سانت لیگۆ 1.9) بەڕێوەبچێت نەوەك (سانت لیگۆ 1.7) بەڵام تا ئێستا بڕیاری كۆتایی لەو بارەیەوە نەدراوە. بەپێی سیستەمی سانت لیگۆ 1.4 هاوپەیمانێتییە بچووكەكان فرسەتی زیاتریان بۆ بردنەوە هەیە، بەڵام لەعێراقدا سانت لیگۆی 1.9 پەیرەو دەكرێت كە ئەمەش وادەكات هاوپەیمانێتییە گەورەكان لەسەر حسابی كاندیدە سەربەخۆ و مەدەنییەكان و هاوپەیمانێتییە بچوك و تازە درووستكراوەكان دەنگی زیاتریان دەستبكەوێـت و لەبەرژەوەندییان بێت. هاوكات هاوپەیمانێتی چوارچێوەی هەماهەنگی بە ئامادەبوونی سەرۆكی فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی  و ژمارەیەك ئەندامی لیژنەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لەگەڵ محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبوویەوەو گرنگترین پڕۆژە یاساكان بەمەبەستی دەنگدان لەسەریان لە پەرلەمانی عێراق گفتوگۆیان لەسەر كراوە. لەلایەكی ترەوە سەركردەیەكی رەوتی سەدر بە رۆژنامەی (عەرەبی جەدید)ی وتووە سەركردەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی هەوڵیانداوە رای موقتەدا سەدر لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكان وەربگرن، ئەویش لەترسی كاردانەوە جەماوەرییەكان. ئەو سەركردە وتویەتی» چەند لایەنێكی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی لەنێویشیاندا (هادی عامری) و (ئەحمەد ئەسەدی) پەیوەندییان بەنوسینگەی موقتەدا سەدرەوە لەنەجەف كردووە تاوەكو گفتوگۆ لەگەڵ سەدردا بكەن سەبارەت بەیاسا تازەكەی هەڵبژاردن بۆ ئەوەی رای رابەری رەوتی سەدر بزانن بەتایبەت گەڕانەوەیان بۆ سیستەمی (سانت لیگۆ) كە پێشتر سەدر رەتیكردۆتەوەو پێی باشە هەمان   یاسا بمێنێتەوە كە ئێستا لەئارادایە كە فرە بازنییە لەهەموو پارێزگایەكداو براوە ئەوەیە كە زۆرینەی دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. سەركردەكەی رەوتی سەدر جەختی لەوەشكردۆتەوە كە موقتەدا سەدر رەتیكردۆتەوە هیچ گفتوگۆیەك ئەنجامبدات و دەستەی سیاسی و سەركردەكانی رەوتەكەشی لەئەنجامدانی هیچ جۆرە گفتوگۆیەك ئاگاداركردۆتەوە لەوبارەیەوە لەگەڵ لایەنەكانی دیكە ئەنجامیبدەن، سەركردەكە ئاماژەی بەوەشكردووە رای سەدرییەكان لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكان ئاشكرایەو هەر دەستكاریكردنێك دژی بۆچۆنی سەدرییەكان و تشرینییەكان و مەرجەعیەت بێت ئەوا ئەگەر دووبارە رژانە سەر شەقامەكانی لێدەكرێت. بەپێی ئەو بەرنامە سیاسییەی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەسەرەتای دەستبەكاربوونیدا خستیەروو، دەبێت لەماوەی 18 مانگدا هەڵبژاردنی پارێزگاكان و پەرلەمان بەڕێوەبچێت، بەڵام بەپێی ئاماژەكان پێناچێت بەرنامە حكومییەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەتایبەت لەبواری هەڵبژاردنەكاندا بەئاسانی بەڕێوەبچێت و رووبەڕووی نەیاری زۆر دەبێتەوە بەتایبەت سەدرییەكان و تشرینییەكان و هێزەكانی دیكەی كۆمەڵگەی مەدەنی. لەبەیاننامەیەكیشدا چەند كوتلەیەكی پەرلەمانی و رێكخراوێكی مەدەنی و دیموكراسی دژی بەندە هەمواركراوەكانی یاساكە وەستانەوەو رایانگەیاند: ئەو پرۆژە یاسایە كە ئێستا لەپەرلەمان هەیە رەتدەكەینەوە، هاوكات داوادەكەن بەرەیەكی یەكگرتوو لەدژی رەشنوسی یاساكە درووستبكرێت چونكە دژ بەدیموكراسییەو لەبەرژەوەندی حزبەكانی دەسەڵاتە. شێروان دوبەردانی پەرلەمانتاری پارتی لەپەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە: لیژنەی هەرێم و پارێزگاكان چاوەڕوانی رێككەوتنی كۆتایی لایەنەكانە لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكان و تا ئێستا هیچ رێككەوتنێك نەكراوە، ئاماژە بەوەشدەكات پێناچێـت لەمانگی 10ی ئەمساڵ هەڵبژاردنی پارێزگاكان ئەنجامبدرێت وەك ئەوەی بڕیاری لێدراوە، بەڵكو چاوەڕواندەكرێـت بكەوێـتە ساڵی داهاتوو. كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانیش رایگەیاند: بۆ هەڵبژاردنەكان لەدایكبووانی ساڵی 2005 دەتوانن بەشداری بكەن و كارتەكانی خۆیان وەربگرنەوە. ئەوەی تا ئێستا روونە ئەوەیە هاوپەیمانێـتی ئیدارەدانی دەوڵەت كە لە چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان و پارتی دیموكراتی كوردستان و هاوپەیمانێتی سیادەی سونیەكان و یەكێتی نیشتیمانی   كوردستان و هاوپەیمانێتی عەزمی سوننەكان و بابلیۆنی مەسیحییەكان كە ژمارەی پەرلەمانتارەكانیان 270 پەرلەمانتارە لەكۆی 325 پەرلەمانتاری عێراق لەگەڵ هەمواری نوێی یاسای هەڵبژاردنەكانن.    

پرۆفیسۆرێکی جیۆلۆجی تورکیا رایگەیاند، لە ماوەی حەوت ساڵی داهاتوودا، بومەلەرزەیەکی گەورە لە پارێزگای ئەستەنبوڵی تورکیا روودەدات. بومەلەرزەکانی شەشی شوبات لە باکوری کوردستان، لە تورکیا رێگەی بۆ گفتوگۆیەکی زۆر لەبارەی مەترسی بومەلەرزە لە تورکیا کردووەتەوە. پرۆفیسۆر دۆغان کالافات بەڕێوەبەری پەیمانگەی لێکۆلینەوەی بومەلەرزەی تورکیا لە چاوپێکەوتنێکی تەلەڤزیۆنیدا رایگەیاند، ئەگەری زۆر لە هێڵی ئەنادۆلۆی باکوریش بومەلەرزەیەکی گەورە رووبدات، بەڵام سەرچاوەکەی دەریای مەڕمەڕە دەبێت. هێڵی بومەلەرزە لەنێو دەریای مەڕمەڕەدا تێدەپەڕێت و مەترسیەکەش زۆرە. کالافات دەڵێت، " شوێنی بومەلەرزەکە دیارە، بەڵام کاتەکەی بە تەواوی ناتوانرێت دیاری بکرێت. تەنیا دەتوانین بڵێین، تاوەکو ساڵی ٢٠٣٠ کە حەوت ساڵی دیکە دەکات، نزیکەی ٦٥٪ ئەگەری زۆرە بومەلەرزەیەکی زیاتر لە گوڕێ ٧ پلەی ریختەر لە دەوروبەری ئەستەنبوڵ رووبدات. دوایین بومەلەرزەی بەهێز لە ساڵی ١٩٩٩ لە ئەستەنبوڵ روویدا کە بەو هۆیەوە نزیکەی ١٨ هەزار کەس گیانیان لەدەستدا.  هەر ئەمڕۆ دەزگای کارەسات و فریاگوزاری تورکیا (ئافاد) رایگەیاند، دوای بومەلەرزەکانی شەشی شوبات، ١٧ هەزار و ١٤٥ پاشەلەرزە لە باکوری کوردستان روویانداوە. سەرلەبەیانی ئەمڕۆش سێ بومەلەرزەی دیکە پارێزگاکانی، ئامەد، مەرەش و چەولکی باکوری کوردستانیان هەژاند. بەگوێرەی دوایین ئاماری فەرمی، ژمارەی گیانلەدەستدانی بومەلەرزەکان گەیشتووەتە ٤٢ هەزار و ٣١٠ کەس.

هاوڵاتی لە پارێزگاکانی ئامەد و مەرەشی باکوری کوردستان دوو بومەلەرزەی دیکە بە پلەی ٤ و ٤.١ بە پێوەری ریختەر روویاندا. دەزگای کارەسات و فریاگوزاری تورکیا (ئافاد) رایگەیاند، ئەمڕۆ ٢٢ی شوباتی ٢٠٢٣، کاتژمیر ٠٦:٠٤، بومەلەرزەیەک بە گوڕی ٤ پلەی ریختەر ناوچەی دیجلە سەر بە پارێزگای ئامەدی هەژاندووە. بەگوێرەی ئافاد، بومەلەرزەکە لە قۆڵی ٧ کیلۆمەتر روویداوە. ناوچەی دیجلە ٦٧ کیلۆمەتر لە ناوەندی ئامەدەوە دوورە. ئافاد هەروەها رایگەیاند، ئەمڕۆ کاتژمێر ٧:٤٠ بومەلەرزەیەکی دیکە بە پلەی ٤.١ پلەی ریختەر پارێزگای مەرەشی باکوری کوردستان هەژاندووە. باسی ئەوەشی کرد کە ناوەندی بومەلەرزەکە ناوچەی گۆکسونی مەرەش بووە و لە قۆڵات ٧ کیلۆمەتر روویداوە. دوای بومەلەرزەکانی ٦ی شوبات، تاوەکو ئێستا زیاتر لە ٧ هەزار پاشلەرزەی دیکە لە باکوری کوردستان و تورکیا روویانداوە. بەگوێرەی نوێترین ئامار، لە بومەلەرزەکانی باکوری کوردستان و تورکیادا، ٤٢ هەزار و ٣١٠ کەس گیانیان لەدەستداوە و بومەلەرزەکە کاریگەری لەسەر نزیکەی ١٤ ملیۆن کەس دروست کردووە.

هاوڵاتی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی عێراق ئەمڕۆ چوارشەممە گەیشتنی وەزیری دەرەوەی ئێرانی بۆ عێراق راگەیاند، کە لە کاتژمێر دووی نیوەشەودا گەیشتووەتە عێراق و سەردانەکەی وەک سەردانێکی فەرمی ناوبرد. ئەحمەد سەحاف وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی عێراق رایگەیاند، بە سەردانێکی فەرمی حسێن ئەمیر لهیان وەزیری دەرەوەی ئێران گەیشتووەتە عێراق و ئامانج لە سەردانەکەی پتەوترکردنی پەیوەندیی و ھاریکارییە ھاوبەشەکانی نێوان تاران و بەغدا لەسەرجەم بوارەکاندا و سەردانەکە دوو رۆژ دەخایەنێت. سەردانەکەی وەزیری دەرەوەی ئێران دوای گەڕانەوەی وەفدی عێراق دێت لە واشنتۆن کە بەمەبەستی چارەسەرکردنی پرسی بە قاچاغ بردنی دۆلار سەردانی ئەمریکایان کرد و بەرپرسانی واشنتۆن بە روونی بە عێڕاقیان راگەیاندووە و کە نابێت دۆلار بچێتە ئێران و سوریا و لوبنان. لەسەر بانگھێشتی ھاوتا عێراقییەکەی، وەزیری دەرەوەی ئێران و وەفدێکی یاوەری بەرەبەیانی ئەمرۆ گەیشتنە فرۆکەخانەی بەغداد و لەلایەن ھیشام عەلەوی یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی عێراق پێشوازیان لێکرا، دواتریش سەردانی شوێنی کوشتنی قاسم سلێمانی و ئەبومەھدی موھەندیسیان کرد لە نزیک فڕۆکەخانەکە. بە پێی راگەیەنراوێکی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، سەردانەکەی عەبدوڵاھیان دوو رۆژ بەردەوام دەبێت و سەبارەت بە پەیوەندییە دوو قۆڵییەکانی ھەردوو وڵات زنجیرەیەک دیدار و کۆبوونەوە لەگەڵ سێ سەرۆکایەتییە و لێپرسراوانی باڵای عێراق ئەنجام دەدات.  

هەوڵەکانی ئێران لە بازاڕی دراوی وڵاتەکەی بۆ راگرتنی بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن سەرکەوتو نابێت و میدیاکانی سەر بە حکومەت نرخی جیاواز لە دۆلار دەخەنەڕو. سەرەڕای دەستوەردانی راستەوخۆی بانکی ناوەندیی ئێران نرخی یەک دۆلار لەو وڵاتەکە لە نێوان 49 هەزار و 900 تمەن بۆ 50 هەزار و100 تمەنە و میدیاکانی سەر بە حکومەت لە وڵاتەکەش نرخی هەر دۆلارێک بە 41 هەزار تمەن بڵاو دەکەنەوە. دوای ئەوەی بانکی ناوەندیی ئێران رایگەیاند؛ هێرشی پێچەوانەی دژی بەرزبونەوەی بەهای دۆلار دەست پێکردوە، ئەمڕۆ سێشەممە بە فەرمی ناوەندی ئاڵوگۆڕی زیڕ و دراو دەستی بەکارەکانی کرد و بڕیاربو هەموان پابەندی ئەو نرخانە بن کە ناوەندەکە بۆ درا و زێڕ لە ئێران دیاریی دەکات بەڵام دۆلار بە بێ گوێدانە ئەو ناوەندە بەهاکەی بە بەرزیی مایەوە. بانکی ناوەندیی ئێران هاوکات لەگەڵ یەکەم رۆژی کردنەوەی ناوەندەکە 200 ملیۆن دۆلاری خستە بازاڕەوە بەڵام بەهای دۆلار لە بازاڕەکانی ئەو وڵاتە دابەزینی بەخۆیەوە نەبینی و ژمارەیەک لە پێگە ئابورییەکان بڵاویان کردەوە ئەو هەنگاوە تەنها کاریگەریی لەسەر نرخی دراو لە میدیاکانی حکومەتدا هەبوە. میدکانی سەر بە حکومەتی ئێران بڵاویان کردەوە بەهۆی هەنگاوەکانی بانکی ناوەندیی، بەهای هەر دۆلارێک لە 50 هەزار تمەنەوە بۆ 41 هەزار و 549 تمەن دابەزیوە.  

فەرماندەیەکی باڵای ئەمریکا رایگەیاند ئێران هێرشەکانی لە ناوچەکەدا زیاتر کردوە و بوەتە مایەی سەرنجی زۆربەی وڵاتانی ناوچەکە . چارلز کوپەر، فەرماندەی یەکەی پێنجەمی هێزە دەریاوانییەکانی ئەمریکا رۆژی سێشەممە لە وڵاتی ئیمارات رایگەیاند؛ لە دوو ساڵی رابردودا جموجۆڵ و هێرشەکانی ئێران لە کەنداو زیادی کردوە. کوپەر وتویەتی: ئێران لە رێگەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە زۆربەی هێرشەکانی لە کەنداو ئەنجام داوە و ئەو هێرشانەشی زیانی گەورەی لێکەوتوەتەوە بۆیە جموجۆڵە سەربازییەکانی ئەو وڵاتە بوەتە مایەی سەرنجی ئەمریکا و زۆربەی وڵاتانی ناوچەکە. چارلز کوپەر کە ماوەی دوو ساڵە فەرماندەی یەکەی پێنجەمە و ئەرکیی سەرەکییان پاراستنی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکایە لە کەنداو رونی کردوەتەوە لەگەڵ دەستبەکاربونی ئەو هێرش و جموجۆڵەکانی ئێران لەو ناوچەیە بە بەردەوامیی زیادی کردوە و زیانی بە ژمارەیەک کشتی و چەند وڵاتی کەنداو بەهۆی هێرشی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی ئێرانەوە زیانیان پێگەیشتوە. ئەوە فەرماندەیە جەختی لەوە کردوەتەوە؛ لە ئێستادا ئەمریکا هەمو سەرنجێکی لەسەر توندوتۆڵکردنەوە هاوپەیمانیی وڵاتانی ناوچەکەیە دژی جموجۆڵەکانی ئێران. لە دوو ساڵی رابردودا ژمارەیەک کەشتیی بازرگانی و نەوتهەڵگر لە ئاوەکانی کەنداو کراونەتە ئامانج و زیانی گەورەیان پێگەیشتوە و ئەمریکا و ئیسرائیل هێزەکانی ئێرانیان تۆمەتبار کردوە بە ئەنجامدانی ئەو هێرشانە.  

هاوڵاتی وەزیری پیشەسازی و بازرگانی ئێران رایگەیاند، قەبارەی ھەناردەی ئێران بۆ عێراق لە ماوەی ١٠ مانگدا بەڕێژەی ٢٣٪ بەرزبووەتەوە. "رەزا فاتمی ئەمین" وەزیری پیشەسازی و بازرگانی ئێران رایگەیاند، قەبارەی ھەناردەی کاڵا و شمەکی وڵاتەکەی بۆ عێراق لە ماوەی دە مانگی رابردوودا بەپێی ساڵنامەی ئێرانی واتە لە ٢١ی ئاداری ساڵی ٢٠٢٢ەوە، بەڕێژەی ٢٣٪ بەرزبووەتەوە. وتیشی، ھەناردەی ئێران ٥٠ ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە.  ھاوکات ھەناردەی ئێران بۆ تورکیا بەڕێژەی ٤٦% و بۆ روسیا ٢٣% و بۆ وڵاتانی ئەفریقا بەڕێژەی زیاتر لە ٢٠% زیادیکردووە.

هاوڵاتی گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا پێشوازی لە بڕیارێکی کیرگیستان کرد کە تیایدا هەفتەی رابردوو 59 ژن و منداڵی کەسوکاری داعشی لە رۆژئاوای کوردستانەوە گەڕاندەوە و داوای کرد سەرجەم وڵاتان هاوڵاتیانی خۆیان بەرنەوە کە لەو کەمپەدا ژیان بەسەر دەبەن . نێد پرایس، گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا (دووشەممە، 20ـی شوباتی 2023) لە راگەیێندراوێکدا گوتی: "ئێمە سوپاسگوزارین بۆ کیرگیستان و هێزە هاوبەشەکانمان لە هێزەکانی سووریای دیموکرات بۆ کارکردنیان لەگەڵماندا لەسەر ئاڵنگارییە مرۆیی و ئەمنییەکان، کە بەهۆی کامپەکانی هۆل و رۆژ دێنە پێشەوە". پرایس دەڵێت، ئەمریکا داوا لە حکومەتی هەموو وڵاتان دەکات هەمان هەنگاوی کیرگیستان بنێن و هاووڵاتییەکانیان لە کامپەکانی هۆل و رۆژ بگەڕێننەوە، "بەتایبەتیش ژن و منداڵان"،بەهۆی ئەوەی مەترسییەکانی سەرهەڵدانەوەی داعش هێشتا تەواو نەبووەو بەردەوام لە شانە نوستووەکانی ئەو ڕێکخراوە تیرۆرستییەوە هێرش بۆسەر ناوچە جیاجیاکانی سوریا و عێراق دەکرێت . گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا دەشڵێت، داعش هێشتا هەڕەشەیەکی بەردەوامە بۆ سەر ناوچەکە. "هەڕەشەیە بۆ سەر ئەو ئاوارانەی لە کامپەکاندا دەژین"، کە وەکو خۆی دەڵێت "زیاتر لە نیوەیان، تەمەنیان لەژێر 12 ساڵیدایە". بەگوێرەی رێکخراوی هیومان رایتس وۆچ، نزیکەی 42 هەزار کەسی بیانی لە کامپەکانی رۆژئاوای کوردستان دەمێننەوە. جگە لەوەش، سەروو 23 هەزار هاووڵاتیی سوورییان لەگەڵدایە. رێکخراوەکە دەشڵێت، نزیکەی 37 هەزار هاووڵاتیی بیانی لە کامپەکانی هۆل و رۆژ دەمێننەوە کە تایبەتن بە ژن و منداڵەکانی داعش لە رۆژئاوای کوردستان. لەو ژمارەیەش، نزیکەی 27 هەزاریان هاووڵاتیی عێراقن و نزیکەی 10 هەزاری دیکەش هاووڵاتیی نزیکەی 60 وڵاتی دیکەن.  ئەم هەنگاوەی کیرگیستان لە کاتێکدایە، لە مانگی ئاداری 2021ـشدا، 79 منداڵی کیرگیستانی لەگەڵ دایکەکانیان گەڕێندرانەوە وڵاتەکەیان. 

هاوڵاتی ڕۆژنامەیەکی سعودی بڵاویکردەوە دوێنێ دووشەممە هاوڵاتییەک لە له ‌یه‌كێك له‌ هۆتێله‌كانی مەککە بە چەقۆ دوو هاوسەفەری خۆی کوشتووە. رۆژنامه‌ی عوكازی سعوودی بڵاوی كرده‌وه‌، ده‌سه‌ڵاتدارانی سعوودیه‌ كه‌سێكی جه‌زائیریان ده‌ستگیر كردووه‌، كه‌ دوو کەسی خەڵکی وڵاته‌كه‌ی خۆی كوشتووه‌، ئه‌وه‌ له‌كاتێكدایه‌ كه‌ ئه‌و سێ هاوڕێیه‌ بۆ ئه‌نجامدانی عه‌مره‌ چوونه‌ته‌ مه‌ككه‌ی پیرۆز. هاوکات رۆژنامه‌ی ئه‌لنه‌هاری جه‌زائیری ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه‌، تۆ‌مه‌تبار و قوربانیه‌كان بۆ‌ ئەنجامدانی سوونه‌تی عه‌مره‌ چوونەتە مەککە، له‌وێ ناكۆكی له‌نێوانیان دروستبووە‌، لە ئەنجامدا یەکێکیان دوو هاوڕێیەکەی دیکەی کوشتووە، دوای رووداوەکەش پۆلیس سعوودیە تۆمه‌تباره‌كه‌ی ده‌ستگیركردووە‌. به‌گوێره‌ی به‌یاننامه‌یه‌كی میرنیشینی مه‌ككه‌، تۆمه‌تباره‌كه‌یان ده‌ستگیر كردووه‌، ره‌وانه‌ی لای  داواكاری گشتی كراوه‌ بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌گه‌ڵیدا.  

هاوڵاتی وه‌زیری ناوخۆی توركیا رایدەگەیەنێت، بەهۆی بوومەلەرزەکەی شەوی رابردوو سێ کەس گیانیان له‌ده‌ستداوه‌ و زیاتر لە 200 کەسی دیکەش رەوانەی نەخۆشخانەکان کراون. دوای ئەوەی ئێوارەی رۆژی دووشەممە زنجیرەیەک بوومەلەرزە لە پارێزگای هاتای و چەند پارێزگایەکی دیکە روویاندا، کە دووانیان 6.4 و 5.8 پلە بوون، سولەیمان سۆیڵو، وەزیری ناوخۆی تورکیا رایگەیاند: "لە بوومەلەرزەکانی هاتای سێ کەس لە شارۆچکەکانی ئەنتاکیا، دەفنە و سامانداخ گیانیان لەدەستدا. هەروەها 213 کەسیش بریندارن و گەیێنراونەتە نەخۆشخانە." سولەیمان سۆیڵو هەروەها ئاماژەی بەوەدا 42 جار پەیوەندی بە فریاکەوتنی تیمەکانیان کراوە کە لە 39 شوێنیاندا رووداوێکی ئەوتۆ لە ئارادا نەبووە. بەڵام لە هەریەک لە سێ شوێنەکەی دیکەدا گیان لەدەستدان هەبووە. هاوکات بوومەلەرزەکە لە چەند ناوچەیەکی سووریا زیانی گیانی لێکەوتووەتەوە، بەگوێرەی ئاماری بەرگری شارستانی حکومەتی سووریا، بەهۆی بوومەلەرزەکەی شەوی رابردوو 130 کەس برینداربوونە. ئەم بوومەلەرزە لە کاتێکدا هێشتا گەڕان و رزگارکردن بەردەوامە بۆ قوربانیانی بوومەلەرزەکەی پێشتر کە لە رۆژی (6ـی شوبات/فێبرایه‌ری 2023) بە گوڕی 7.4 به‌ پلەی رێختەر چه‌ند ناوچه‌یه‌كی توركیا و سووریای هەژاند. بوومه‌له‌رزه‌كه‌ لە باشووری کوردستان و وڵاتانی سووریا، میسر، یونان، ئێران و چه‌ند وڵاتی دیكه‌ی ناوچه‌كه‌ هه‌ستی پێكرا. بە گوێرەی ئاماری دەزگای كاره‌سات و دۆخه‌ له‌ناكاوه‌كان له‌ توركیا (ئافاد) زیاتر لە 40 هەزار کەس گیانیان لەدەستداوە.

ئێران رایگەیاند بانکی ناوەندیی هەوڵەکانی بۆ دابەزینی بەهای دۆلار دەست پێدەکات و وەک دراوی قاچاخ مامەڵە لەگەڵ ئەو دۆلارانە دەکرێت کە بە نرخێکی بەرزتر لە بازاڕەکان مامەڵەی پێوەدەکرێت. ئێران بۆ راگرتنی بەرزبونەوەی بەهای دۆلار ناوەندێکی بە ناوی (ئاڵوگۆڕی زیڕ و دراو) راگەیاند و داوای لە کاسبکاران و بازرگانەکان کرد تەنها پشت بە نرخە دیارییکراوەکانی ئەو ناوەندە ببەسترێت بۆ بەهای دۆلار و دراوەکان لە وڵاتەکەدا. محەمەدڕەزا فەرزین, پارێزگاری بانکی ناوەندیی ئێران لەگەڵ بەرزبونەوەی بەهای یەک دۆلار بۆ 50 هەزار و 200 تمەن رایگەیاند؛ بانکی ناوەندیی وڵاتەکەی دەستەوەستان نابێت و لە سبەینێ سێشەممەوە بە چالاککردنی ناوەندی ئاڵوگۆڕی زیڕ و دراو هێرشی پێچەوانە دژی نرخی ناڕاستی دۆلار بەرامبەر تمەن دەست پێدەکات. بە وتەی فەرزین تەنها ئەو ناوەندە بەهای راستەقینەی دراوەکان و زێڕ لە ئێران دیاریی دەکات و بانکی ناوەندیی پابەند دەبێت بە دابینکردنی دۆلار بۆ پێداویستییە سەرەکییەکانی وڵاتەکە. پارێزگاری بانکی ناوەندیی جەختی لەوە کردوەتەوە کە ئەو بانکە بە بەهای 28 هەزار و 500 تمەن بۆ هەر دۆلارێک هاوکاریی کڕین و هاوردەکردنی 68 کاڵا و پێدوایستیی سەرەکیی وەک خزمەتگوزاریی تەندروستی و پزیشکی و دەرمان و خۆراک دەکات.   فەرزین ئاشکرای کردوە نرخی زۆربەی ئەو کاڵا و کەلوپەلانەی بە دۆلار لە دەرەوە بۆ ئێران هاوردە دەکرێت بەراورد بە ساڵی رابردو زیاتر لە 47%  نرخەکانیان بەرز بوەتەوە لە کاتێکدا بە پێی ئەو نرخانەی  حکومەت دیاریی کردوە ئەو کاڵایانە تەنها بە رێژەی 17% نرخەکانیان بەرزبونەتەوە و ئەوەش وا دەکات وردتر چاودێریی بازاڕەکانی وڵاتەکە بکرێت.  ئاماژەی بەوە کردوە کە 600 نوسینگەی ئاڵوگۆڕ و 150 لقی بانکەکان بەرپرسیار دەبن لە دابینکردنی دراوی پێویست بۆ بازرگانەکان و خەڵکی وڵاتەکە و لە رێگەی بانکی ناوەندییەوە بە فەرمی بەهای دراوەکان و نرخی زێر بۆ ئەو نوسینگە و بانکانە دیاریی دەکرێت. بڕیارە سبەینی کاژمێر 11:00 بە کاتی تاران (ناوەندی ئاڵوگۆڕی زیڕ و دراو) لە ئێران بەفەرمی دەست بەکارەکانی بکات و بانکی ناوەندیی وڵاتەکە نرخی دراوەکان و زێڕ بە فەرمی رابگەیەنێت.