سێیەم گەورە بەرپرسی حزبوڵا لە لەلایەن ئیسڕائیلەوە بە ئامانج گیرا

نەتەوەیەکگرتوەکان هۆشداریی دەدات لە بەرزبونەوەی برسێتی و هەژاریی لە سوریا و رۆژئاوای کوردستان و رایدەگەیەنێت مەترسیی کۆچی بەلێشاو هەیە. بەرنامەی جیهانیی خۆراک-ی سەر بە نەتەوەیەکگرتوەکان هۆشداریی داوە کە نرخی خۆراک لە سوریا 12 هێندە بەرز بوەتەوە و هاوکات رێژەی برسێتی گەیشتوەتە ئاستێکی مەترسیدار. دەیڤد بێزلی، بەڕێوبەری جێبەجێکاری بەرنامەی جیهانیی خۆراک رایگەیاندوە؛ ئەگەر کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی هاوکاریی خەڵکی سوریا نەکات بۆ دەبازبون لە برسێتی ئەوا شەپۆلێکی دیکە لە کۆچی بەکۆمەڵ دەست پێدەکاتەوە. بە پێی ئامارەکانی نەتەوەیەکگرتوەکان 90٪ لە 18 ملیۆن کەس لە دانیشتوانی سوریا هەژران و لەو ژمارەیەش برسێیتی هەڕەشە لە سێ ملیۆن کەس دەکات. لە لایەکی دیکەوە سەرچاوەکانی هەواڵی رۆژئاوای کوردستان بڵاویان کردوەتەوە نرخی دەرمان بەشێویەکی بەرچاو زیادی کردوە و ئەوەش کێشەی بۆ دانیشتوانی ئەو ناوچەیە دروست کردوە. پێشتێر وەزارەتی تەندروستی سوریا نرخی دەرمانی بە رێژەی 20٪ بەرز کردەوە و لە ئێستاشدا نرخی زۆبەی دەرمانەکان لە رۆژئاوای کوردستان بەڕێژەی 40٪ بەرز بوەتەوە.  

هاوڵاتی بەپێی هەواڵێکی ئاژانسی ھەواڵی بلومبێرگ لەزاری سەرچاوەیەکی ئاگادار بڵاویکردووەتەوە، دوای دابەزینی بەھای نەوتی ھەرێم و شکستی ھەوڵەکانی گروپی کۆمپانیاکانی ترافیگۆرا بۆ ئیمزاکردنی گرێبەستی نوێ لەگەڵ حکومەتی ھەرێمی کوردستان، کۆمپانیاکە کارکردنی لەگەڵ ھەرێم راگرتووە. هەر بەپێی هەواڵەکە ئەم هەنگاوەی کۆمپانیاکە لە دوای ئەوە دێت، لە پەراوێزی کۆڕبەندی داڤۆس، نوێنەرانی کۆمپانیای ترافیگۆرا بەنیازبوون کۆبوونەوە لەگەڵ سەرۆکی حکومەتی ھەرێم بکەن و دانوستان لەسەر ئەوە بابەتە بکەن، بەڵام کۆبوونەوەکە لە دوایین ساتەکاندا لەلایەن سەرۆکی حکومەتی ھەرێم بەبێ ھیچ روونکردنەوەیەک ھەڵوەشاوەتەوە. گروپی کۆمپانیاکانی ترافیگۆرا یەکێکە لەو کۆمپانیا گەورانەی کە لە ساڵی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٥ چەندین ملیار دۆلاری لەپێناو کرینی نەوتی ھەرێم داوەتە حکومەتی ھەرێم، تا ھەفتەی رابردووش حکومەتی ھەرێم ٢٧٣ ملیۆن دۆلار قەرزاری کۆمپانیاکە بووە، دوای ھەڵوەشاندنەوەی کۆبوونەوەکەی داڤۆسیش، ترافیگۆرا ویستوویەتی ھۆشداری بداتە حکومەتی ھەرێم بۆ گەڕاندنەوەی ئەو بڕە پارەیە.

سەلاحەدین دەمیرتاش دەسەڵاتی تورکیای بە برایانی داڵتۆن بەناوکرد کە لە فیلم کارتۆنی لوکی لوکدا سێ کارەکتەری تاوانبارن و وتی، " چەتەکانی داڵتۆن شکست دەهێنن." سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) کە لە ساڵی ٢٠١٦ەوە لە زینداندایە و ماوەی نزیکەی مانگێکە دەستی بە هەڵمەتێکی فراوان لە چوارچێوەی ئامادەکاریەکاندا بۆ هەڵبژاردنەکانی تورکیادا کردووە، توێتێکی لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی و پەرلەمانی تورکیا بڵاوکردەوە. دەمیرتاش لە تویتەکەیدا نووسیویەتی، پێویستە هاوڵاتیانی تورکیا گوێ بە ئەو راپرسیانە نەگرن کە لەلایەن دەسەڵات خۆیەوە ئامادکراون و وتی، دەسەڵات وەک 'چەتەکانی داڵتۆن' شکست دەهێنێت. ' مەبەستی دەمیرتاش ئەو چوار برایەی نێو فیلم کارتۆنی لولی لوکدا کە چوار برای تاوانبارن و هەموو کاتێک بەهۆی تاوانەکانیانەوە لەلایەن لوکی لوکەوە دەستگیر دەکێن' دەمیرتاش دەشڵێت، " ورەتان هەبێت، بە جۆش و خڕۆش و متمانەوە تێکۆشانتان فراوان بکەن. لە کاتێکدا کە ئێوە هەن پێویستی بە ' لوکی لوک' نییە.

هاوڵاتی ئاژانسی هەواڵی ئیسرائیل تایم ڕایگەیاند، شەوی هەینی لە ئەنجامی هێرشێکی چەکداری لە گەڕەکی نیڤ یاکۆڤی ئۆرشەلیم پێنج کەس کوژران و پێنج کەسی دیکەش بریندار بوون. خزمەتگوزاری ئامبولانسی ماگن دەیڤد ئەدۆم بەو ئاژانسەی گوتووە تیمەکانمان چارەسەری ١٠ کەسیان کردووە و پێنجیان گیانیان لەدەستدا. پۆلیسیش ڕایگەیاندووە چەکدارە گومانلێکراوەکە تەقەی لێکراوە و گیانی لەدەستداوە. هەروەها بە پێی زانیارییە سەرەتاییەکان هێرشەکە تیرۆرستییە و هاوکات لە ئێستادا ژمارەیەکی زۆر پۆلیس لە شوێنی ڕوداوەکە کۆبونەتەوە . هاوکات بەگوێرەی زانیارییەکان لە ئێستادا پۆلیس بەدوای کەسێکی تردا دەگەڕێن کە پێیان وایە یارمەتی تاوانبارەکەی داوە.

هاوڵاتی رێکخراوی قەدەخەکردنی چەکی کیمیایی، راپۆرتی خۆی لەبارەی هێرشی کیمیایی ساڵی 2018ـی سووریا کە بووە هۆی کوژرانی 43 کەس، بڵاوکردەوە. رێکخراوەکە دەڵێت، "حکومەتی سووریا هێرشەکەی ئەنجامداوە".  رێکخراوی قەدەخەکردنی چەکی کیمیایی ڕایگەیاند،"هۆکاری سەلمێنەر هەن بۆ ئەوەی بڕوابکرێت" کە لانیکەم هەلیکۆپتەرێکی هێزی ئاسمانیی سووریا دوو بوتڵە گازی ژەهراویی بەسەر شارۆچکەی دۆمای ژێردەستی گرووپە چەکدارەکانی دژبەری دیمەشقدا بەرداونەتە خوارەوە. دەشڵێت، لێکۆڵەرانی ڕێکخراوەکە  "ژمارەیەک سیناریۆی چاوەڕوانکراویان لەبەرچاوگرتووە" و گەییشتوونەتە ئەو ئەنجامەی کە "هێزە ئاسمانییەکانی سووریا ئەنجامدەری ئەم هێرشەن." رێکخراوی قەدەخەکردنی چەکی کیمیایی دەڵێت: لە 7ـی نیسانی 2018، "لانیکەم هێلیکۆپتەرێکی Mi-8/17 سەر بە هێزی ئاسمانیی سووریا،  لە بنکەی ئاسمانیی زەمیر هەستاوە و دوو بوتڵی زەردی بەرداوەتە خوارەوە، بوتڵەکان بەر دوو باڵەخانەی نیشتەجێبوونی نێوەڕاستی دۆما کەوتوون". رێکخراوەکە دەشڵێت: "یەکەمیان تەقییەوە و دەستبەجێ گازی کوشندەی کلۆری چڕیی سەختی بڵاوکردەوە، کە بە خێرایی بە نێو باڵەخانەکاندا بڵاوبووەوە و بووە هۆی کوژرانی 43 کەسی ناو زانراو و کاری لە دەیان کەسی دیکەش کرد. بوتڵی دووەم؛ چووە نێو باڵەخانەیەک و بە هێواشی هەندێ گازی کلۆری لێ دەرچوو و کاریگەرییەکی مامناوەندی کردەسەر ئەو کەسانەی کە یەکەمجار گەییشتنە شوێنەکە." هاوکات کارمەندەکانی فریاگوزاریی ئەو کات باسیان لەوە کرد، چارەسەرییان پێشکێش بە ژمارەیەک کەس کردبوو کە تووشی تەنگەنەفەسی ببوون و کەفیان چەراندبوو.  دوای چەندین جار دواخستن، لێکۆڵەرانی رێکخراوەکە سەردانی شوێنەکەیان کرد و گەیشتنە ئەو بڕوایەی گازی کلۆر بەکارهێنراوو و هێرشەکە لە لایەن حکومەتی سوریاوە ئەنجامدراوە. جێگەیباسە،دوما- کە لە غوتەی ڕۆژهەڵاتە، کە قەراغی دیمەشقە،  بە قەڵای چەکدارانی ئۆپۆزسیۆن دادەنرێت هەربۆیە  بەشێکی زۆری ناوچەکە لە ساڵی 2013ەوە لە ژێر گەمارۆی هێزەکانی حکومەت یان گروپە چەکدارەکانی سەر بە حکومەتدا بوون. هەروەها ئەم هێرشەی دوما بووە هۆی تووڕەیییەکی بەرفراوانی نێودەوڵەتی و هێرشی ئاسمانی بۆ سەر پێگەکانی حکومەتی سوریا لەلایەن بەریتانیا و فەرەنسا و ئەمریکای لێکەوتەوە.  

هاوڵاتی ئاسایشی نیشتمانیی عێراق رایگەیاند، دەستیان بەسەر 500 هەزار لیتر لە بەرهەمە نەوتییەکاندا گرتووە کە ئامادەکرابوون بۆ بەقاچاخبردن. ئەمڕۆ هەینی دەزگای ئاسایشی نیشتمانیی عێراق لە راگەیێندراوێکدا ئاشکرای کرد، دەستیان بەسەر 500 هەزار لیتر لە بەرهەمە نەوتییەکاندا گرتووە لە حەوت پارێزگای عێراق کە ئامادەکرابوون بۆ بەقاچاخبردن و و بەهۆیەوە 29 کەس دەستگیرکراون. لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئەوەش هاتووە،کە ئەو 500 هەزار لیتر سووتەمەنییە  لە پارێزگاکانی بەغدا، نەجەف، کەرکووک، نەینەوا، قادسییە، دیالە و بابل دەستیان بەسەردا گیراوە. ئاسایشی نیشتمانیی عێراق ئاماژە بەوەش دەکات، لەو هەڵمەتەدا دەستبەسەر 20 ئۆتۆمبێل گیراوە و 29 تۆمەتبار دەستگیرکراون و رەوانەی لایەنە پەیوەندیدارەکان کراون بۆ ئەوەی رێوشوێنی پێویستیان بەرامبەر بگیرێتەبەر.

هاوڵاتی پارێزگاری بانكی ناوه‌ندی له‌دیدارێكدا له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ك ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق رایگه‌یاند، سیاسه‌تێكی نوێ و میكانیزمێكی جددی بۆ چاککردنی به‌رزی به‌های دۆلار به‌رامبه‌ر به‌دیناری عێراقی ده‌گرنه‌به‌ر. كوتله‌ی ئیشراقه‌ی كانون له‌ په‌رله‌مانی عێراق له‌ڕاگه‌یه‌ندراوێكدا بڵاویکردەوە ، ئه‌مڕۆ هه‌ینی كۆمه‌ڵێك په‌رله‌مانتار له‌گه‌ڵ عه‌لی عه‌لاق پارێزگاری بانكی ناوه‌ندی به‌وه‌كاله‌ت كۆبونه‌ته‌وه‌بۆ تاوتوێكردنی هۆكاره‌كانی دابه‌زینی به‌رده‌وامی به‌های دیناری عێراقی به‌رامبه‌ر به‌ دۆلاری ئه‌مریكی كه‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی خراپی له‌سه‌ر ڕه‌وشی ئابوری هاوڵاتیان هه‌یە.  له‌ میانی كۆبونه‌وه‌كه‌دا پارێزگاری بانكی ناوه‌ندی جه‌ختی له‌سه‌ر په‌سه‌ندكردن و جێبه‌جێكردنی سیاسه‌تێكی نوێ له‌لایه‌ن بانكی ناوه‌ندی و په‌ره‌پێدانی میكانیزمی جددی بۆ ده‌رچون له‌م دۆخه‌ چه‌قبه‌ستوه‌ی ئێستای وڵات كردۆته‌وه‌. به‌پێی چه‌ند سه‌رچاوه‌یه‌ك، پلانی نوێی عه‌لی عەلاق، پارێزگاری نوێی بانكی ناوه‌ندی عێراق بریتییە لە "کردنەوەی دەرگای دانوستان لەگەڵ بانکی فیدڕاڵی ئەمریکا بۆ ئەوەی پێداچونه‌وه‌ به‌ سنورداركردنی دۆلار بۆ بازاڕه‌كاندا بكرێت"، هەر دوای ئەوەشی راسپێردرا بۆ بەڕێوەبردنی بانکی ناوەندی، عه‌لی عه‌لاق به‌ڵێنیدا نرخی دۆلار بگەڕێنێتەوە بۆ دۆخی پێشوی "لە ماوەیەکی کورتدا".

هاوڵاتی وەزارەتی دەرەوەی ئێران ھێرش بۆ سەر باڵوێزخانەی ئازەربایجانی ئیدانەكرد و رایگه‌یاند،  بەھەستیارییەكی زۆرەوە دەست بە لێكۆلینەوە دەكەین. ناسر كه‌نعانی وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران، هاوسۆزی و هاوخه‌می قوڵی خۆی بۆ بنه‌ماڵه‌ی ئه‌و كارمه‌نده‌ی باڵیۆزخانه‌ی ئازه‌ربایجان ده‌ربڕی كه‌ هێرشێكی چه‌كداریدا كوژرا، هاوكات سه‌ره‌خۆشی خۆی بۆ حكومه‌ت و گه‌لی كۆماری ئازه‌ربایجان ده‌ربڕی و ڕایگه‌یاند، "پۆلیس و هێزه‌ ئه‌منییه‌كان ده‌ستبه‌جێ ده‌ستوه‌ردانیان كردوه‌ و تاوانباره‌كه‌یان ده‌ستگیركردوه‌، له‌ ئێستادا لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت". وتیشی،"ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان ئاماژه‌ن بۆ پاڵنه‌ره‌ كه‌سییه‌كانی پشت ئه‌م هێرشه‌، دامه‌زراوه‌ ئه‌منی و دادوه‌رییه‌كانیش ڕێوشوێنی گونجاو ده‌گرنه‌به‌ر و به‌و هۆیه‌وه‌ پێویسته‌ میدیاكان خۆیان له‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵی ساخته‌ و بێ بنه‌ما به‌دور بگرن". وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران ئاماژه‌ی به‌وه‌شكرد، دوای ته‌واوكردنی پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌، زانیاری وردتر له‌وباره‌یه‌وه‌ بڵاوده‌كرێته‌وه‌. له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ وەزارەتی دەرەوەی ئازەربایجان رایگه‌یاند، هەموو کارمەندانمان له باڵیۆزخانەکەمان له تاران دەکشێنینەوه. سەرۆکی ئازەربایجانیش له‌مباره‌یه‌وه‌ جه‌ختیكرده‌وه‌، كه‌ هێرشی سەر باڵیۆزخانەکەیان له تاران تیرۆریستی بووه و پێویسته لێکۆڵینەوه له هێرشه‌كه‌ بکرێت.    

هاوڵاتی ئاژانسی هەواڵی ئەی بی سی ڕایگەیاند ، ئەمڕۆ پێنجشەممە لە ئەنجامی هێرشیکی هێزەکانی بەرگری ئیسرائیل بۆ سەر کامپی پەنابەرانی جێنین لە کەناری ڕۆژئاوا 8 فەلەستینی کوژران. بە گوێرەی زانیارییەکانی ئەی بی سی ،گوایە هێزەکانی ئیسرائیل بە دوای کەسێکیدا گەڕاون دەستگیری بکەن بۆیە هەڵیانکوتایە سەر کەمپەکە و ئیسرائیلیش دەڵێت هۆکاری دروستبونی ئەو ڕوداوە دروستبونی گرژی و پێکدادان بووە لە نێوان هێزەکانی ئیسرائیل و فەلەستینیەکان لە کەمپەکە . هاوکات وەزیری تەندروستی فەلەستین گوتی ئافرەتێکی بەساڵاچوو لە نێوان ئەو کەسانەدان کە لە بەریەککەوتنەکانی بەیانی زوودا گیانیان لەدەستداوە. هەروەها لەڕامەڵا، وتەبێژی مەحمود عەباس، سەرۆکی فەڵەستین، وتی کە سوپای ئیسرائیل ڕۆژی پێنجشەممە لەناو کامپی پەنابەرانی جێنی کۆمەڵکوژییەکی ئەنجام داوە لە هەمانکاتدا وەزیری تەندروستی فەڵەستین مایس ئەلکایلا گوتی کە ئەوان هەموو هەوڵێک دەدەن بۆ گواستنەوەی بریندارەکان بە سەلامەتی و گەیشتن پێیان لە نێو شەڕەکەدا ،هەروەها سوپای ئیسرائیلی تۆمەتبارکرد بە تەقاندنی گازی فرمێسک ڕێژ لە بەشی منداڵان لە نەخۆشخانەیەکی ئەو ناوچەیە  کە بووەتە هۆی کێشەی تەندروستی بۆ منداڵەکان". ئەکرەم ڕەجوب، پارێزگاری جەنین بە ئاژانسی هەواڵی ئەسۆشیەتد پرێسی ڕاگەیاند،" سوپای ئیسرائیل ڕێگری لە تیمە تەندروستییەکان گرتووە لە گواستنەوەی بریندارەکان و تەنانەت گازی فرمێسکڕێژیان هەڵداوەتە ناو نەخۆشخانەکەوە کە بۆتە هۆی وەستانی نەشتەرگەری و کاریگەری لەسەر منداڵ و نەخۆشی ناو نەخۆشخانەکە کردووە." سوپای ئیسرائیلیش لەسەر ئەم ڕوداوە بەیاننامەیەکیان بڵاوکردەوەو ڕایانگەیاند کە هێزەکانی ئیسرائیل خانەیەکی چالاکی جیهادی ئیسلامی فەلەستینیان کردووەتە ئامانج و توانیویانە ژمارەیەک چەکداری سەر بەو بازنەیە بکوژن . لە بەیاننامەکەدا جەختلەوەدەکەنەوە کە لێکۆڵینەوە دەکەن لە ئەگەری مردنی هەچ هاوڵاتییەکی سڤیل لە پێکدادانەکەدا. لە بەیاننامەکەی وتەبێژی هێزەکانی ئاسایشی ئیسرائیل سەبارەت بە جنین، هاتووە:"سەرلەبەیانی ئەمڕۆ، هێزەکانی ئاسایشی ئیسرائیل، کە هێزەکانی سوپای ئیسرائیل، هێزەکانی ئاسایشی ئیسرائیل و هێزەکانی پۆلیسی یەمام، لە ناوەندی کامپی جنین ئۆپەراسیۆنێکی دژە تیرۆریان ئەنجامدا "بۆ بڵاوکردنەوە ڕوونکراوەتەوە کە هێزە ئەمنییەکان بە مەبەستی دەرکردنی تاقمێکی تیرۆریستی سەر بە ڕێکخراوی تیرۆری جیهادی ئیسلامی کار دەکەن لە کاتی ئۆپەراسیۆنەکەدا تاقمە تیرۆرەکە تەقەیان لە هێزە ئەمنییەکانی ئیسرائیل کرد و لە ئەنجامدا پێکدادان لە نێوان هەردوولا ڕویدا".

هاوڵاتی پێنج ساڵ بەسەر داگیركردنی عەفریندا لەلایەن سوپای توركیاو گروپە توندڕەوەكانی سەر بەتوركیا تێدەپەڕێت، توركیا زۆر بەتوندی بەردەوامە لەسڕینەوەی كورد لەشارەكە، نزیكەی نۆ هەزار كوردی شارەكەی خستووەتە زیندان و 663 هاووڵاتی كورد كەزیاتر لە 90 كەسیان ژنن لەژێر ئەشكەنجەدا كوشتووە، 22 كۆمەڵگەی نیشتەجێبوونی لەشارەكە دروستكردووەو خەڵكی عەرەب و فەڵەستینی و توركمانی تێدا نیشتەجێكردووە، ئەوە جگە لەسووتان و لەناوبردنی زیاتر لە 12 هێكتار باخی شارەكە كەزۆربەیان باخی دارزەیتون بوون، لەگەڵ تێكدانی 59 شوێنەواری مێژوویی و گۆڕی 28 كەسایەتی ئاینی. ٢٠ی كانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٨، كاتژمێر ٤ی دوانیوەڕۆ، سوپای توركیا لەڕێگەی ٧٣ فڕۆكەی پێشكەوتووی جەنگی و نزیكەی ٢٠ هەزار سەربازو چەكداری گروپە توندڕەوەكانی، پەلاماری شاری عەفرینی-دا، كەوەك بووكی كوردستان دەناسرێت.  هەرچەندە بەرپرسانی توركیا واپلانیان دانابوو لەماوەی چەند رۆژێكدا عەفرین داگیربكەن، بەڵام خەڵكی ئەو شارە بەپێشەنگایەتی هێزەكانی پاراستنی گەل (هەسەدە) ٥٨ رۆژ شەڕیان كردو شارەكەیان چۆڵ نەكرد. بەگوێرەی ئاماری خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی كانتۆنی عەفرین لەهێرشەكەی توركیا و چەكدارە توندڕەوەكانیدا، ٥٠٠ هاووڵاتی مەدەنی كەژمارەیەكی زۆریان ژن و منداڵ بوون شەهیدبوون و هەزارو ٣٠ هاووڵاتی مەدەنیش برینداربوون، یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە)ش دوای شەڕەكە، ئامارێكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند، لەهێرشەكەدا ٩٨٧ شەڕڤانیان شەهیدبوون. پێنج ساڵ بەسەر داگیركردنی عەفریندا تێدەپەڕێت، بەڵام تاوەكو ئێستاش نە عەفرینیەكان شارەكەیان لەبیركردووەو نە دەوڵەتی توركیا دەستی لەپێشێلكردنی مافەكانی خەڵكی رەسەنی ئەو شارە هەڵگرتووە. ئاژانسی هاوار نیوز لەساڵیادی هێرشەكەدا، دۆخی پێنج ساڵی رابردووی عەفرینی لەژێر داگیركەری دەوڵەتی توركیاو گروپە چەكدارە توندڕەوەكانی بڵاوكردەوە كەدەریدەخات، بەشێوەیەكی سیستماتیك ناسنامەی كوردبوون لەعەفرین دەسەندرێتەوەو دەكرێتە شارێكی عەرەبی و توركمانی. هەشت هەزارو ٧٠٠ هاووڵاتی كورد لەزیندانەكاندان بەگوێرەی ئامارەكە، لەپێنج ساڵی رابردوودا، ٣٥٠ هەزار هاوڵاتی كورد لەعەفرین بەزۆر وەدەرنراون و زۆربەیان لەپێنج كەمپی كانتۆنی شەهبای نێوان عەفرین و كۆبانێ نیشتەجێبوون و رووبەڕووی دەیان كێشەی نەبوونی ئاو، كارەبا، دەرمان و سووتەمەنی بوونەتەوە. لەو ماوەیەدا نزیكەی ٢٢ كۆمەڵگەی نیشتەجێبوون لەلایەن كۆمپانیا توركیەكانەوە دروستكراون و نزیكەی ٥٠٠ هەزار كەسی عەرەبی سوری و فەڵەستینی و توركمان لەكۆمەڵگاكاندا نیشتەجێ كراون. لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا، ٦٦٣ هاووڵاتی كورد كە ٩٦ كەسیان ژنن، بەئەشكەنجە كوژراون و نزیكەی هەشت هەزارو ٧٠٠ هاووڵاتی كورد بەتۆمەتی هاوكاریكردنی خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دەستگیركراون و لە ٢٦ زیندانی تایبەتدا كەهەموویان لەم پێنج ساڵەی دواییدا دروستكراون رادەگیرێن و رووبەڕووی گەورەترین ئەشكەنجە دەبنەوە. لەلایەكی دیكەوە، بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری عەفرین كە سەر بەخۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریایە دەڵێت، دوای داگیركردنی عەفرین، ٥٩ شوێنەواری مێژوویی وێرانكراون. گۆڕی ٢٨ كەسایەتی ئایینی پێكهاتەكانی عەفرین تێكدراون.  ناسنامەی عەفرین لەمەترسیدایە بەگوێرەی زانیارییەكان، بۆ ئەوەی ناسنامەی كوردی لەعەفرین بسڕنەوە، دەوڵەتی توركیا خەڵكی شارەكەی ناچار كردووە كەناسنامەی توركیا دروستبكەن و پارەی لیرەی توركی بەكاربهێنن. هەروەها خوێندكاران ناچاركراون كە بەزمانی توركی بخوێنن و پارێزگاری دیلۆك (عەنتاب)، سەرپەرشتی هەموو قۆتابخانە، خوێندنگاو زانكۆو پەیمانگەكانی عەفرین دەكات و سیستمی وەزارەتی خوێندنی توركی لەعەفرین جێبەجێ دەكرێت. لەلایەكی دیكەوە ناوی هەموو گوند، شاروچكە، شەقام و كۆڵانەكانی عەفرین كراون بەتوركی و عەرەبی، بەجۆرێك كەهەستی پێناكرێت شارێكی كوردی بێت. بەگوێرەی ئامارەكەی ئاژانسی هاوار، زیانێكی زۆر بەسروشتی عەفرین گەیەندراوە. بەجۆرێك لە ٣٦٧ هەزار داری میوە، بەتایبەتی دار زەیتونیان بڕیوەو زیاتر لە ١٢ هەزار هێكتار باخ و دارستانەكانی ئەو شارە سووتێنراون. هەروەها باجێكی زۆریش لەسەر ئەو جوتیارانە دانراوە كە لەشارەكەدا ماون و ساڵانە پێویستە هەموو ماڵێك زەیتون و رۆنی زەیتون پێشكەش بەبەرپرسانی گروپە چەكدارەكان بدەن، بەپێچەوانەوە دەستگیرو ئەشكەنجە دەدرێن و ئەگەری ئەوە هەیە بێسەروشوێن بكرێن. قڕكردنی نەژادی لەساڵیادی هێرشەكەی توركیادا خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو ئاماژەی بەوەكرد، «تاوانی گەورەی دڕندانە وەك قڕكردنی نەژادی، كەلتوری لەعەفرین ئەنجامدەدرێت، سروشتیش بەشی خۆی لەپێشێلكاریەكان وەرگرتووە، ئەم تاوان و پێشێلكاریانە لەبەرچاوی جیهان، نەتەوەیەكگرتووەكان و رێكخراوەكانی یاسایی و مرۆیی ئەنجامدەدرێن، پێویستە كۆتایی بەتاوان و داگیركەری بهێندرێت. پێویستە بەرپرسیارانی ئەم كردەوانە دادگایی بكرێن. ئەم بێدەنگیە سووربوونە لەسەر تاوانەكان و تاوانەكان زیاد دەكەن، بێ رزگاركردنی عەفرین و هەرێمە داگیركراوەكانی دیكە لەدەستی دەوڵەتی توركیا، هیچ كاتێك ئارامی و چارەسەری نابێت. هەروەها لەكەمپەكانی شەهبا كەئاوارەكانی عەفرین لەوێ نیشتەجێبوون، چەندین خۆپیشاندان ئەنجامدران و داوا لەڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و وڵاتانی جیهان دەكەن، كار بۆ گەڕاندنەوەیان بكەن و بەهەڵگرتنی وێنەی شەهیدانیان و چڵە زەیتون رایانگەیاند كەدەست لەعەفرین هەڵناگرن و رۆژێك دێت، دەگەڕێنەوە سەر زێدی باوك و باپیرانیان.

هاوڵاتی هێمن مەحموود  لێدوان و سەردان و كۆبوونەوەكانی بەرپرسانی بەغداو هەرێم لەسەر یاسای نەوت و غاز كەوا بڕیارە لەماوەی ئەم كابینەی محەممەد شیاع سوودانیدا تێبپەڕێت، ئەویش بەپێی ئەو رێككەوتنەی كەپێش دەسTبەكاربوونی سودانی لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم كردوویەتی تادێت زیاتر دەبێت و هەوڵەكان بۆ تێپەڕاندن و نەمانی گرفت و بەربەست و كەلێنەكانی ناو یاساكە زیاتر دەبێت، لیژنەی نەوت و غازی پەرلەمانی عێراقیش دەڵێت پرۆژەیاساكە چاوەڕێی هەڵكردنی گڵۆپی سەوزن لەلایەن حكومەتەوە بۆ ئەوەی ببرێتە پەرلەمان و گفتوگۆی لەبارەوە بكرێت و بەتێپەڕاندنیشی كێشە نەوتییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا چارەسەر دەبێت، سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاساش دەڵێت بەدەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز ماف بەكوردستان‌و حكومەتی ناوەندیش دەدرێت‌و ئەو مافانەی كەیاساكە دانی پێداناوە باڵادەست دەبێت لەسەر مامەڵەی نێوان هەردوولا. لەبەیاننامەیەكدا لیژنەی نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق دەڵێت یاسای نەوت و غاز یەكێكە لەیاسا گرنگەكان و لەكارنامەی وەزاری كابینەكەی محەممەد شیاع سوودانیدا باسكراوەو بەتێپەڕاندنی دەبێتەهۆی چارەسەركردنی كێشە نەوتییەكانی نێوان هەولێر و بەغداو تەواوكەری ئەو رێككەوتنە سیاسییەی كەحكومەتی   لەسەر درووستكراوە. لیژنەكە ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات یاسای نەوت و غاز پشت بەهەرسێ ماددەی دەستوری (111 و 112 و 115) دەبەستێت بۆ چارەسەر كێشەكانی هەرێم و بەغداو خاڵەكانی 20و 23ش لەكارنامەی كابینەكەی سوودانی باس لەتێپەڕاندنی ئەم یاسایە دەكات بۆ سفركردنەوەی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدا. هێشتا یاسا نوێیەكەی نەت و غاز بەتەواوەتی ئامادەنەكراوەو نازانرێت بەندە تازەكانی چین و چەندێك دەبێتەمایەی رێككەوتن یاخود ناڕەزایەتی دەربڕینی لایەنەكانی پەرلەمان، ئەوەی هەیە هەر پرۆژە كۆنەكەیە كە لەساڵی 2005ەوە چاوەڕێی تێپەڕاندن دەكات لەپەرلەمان و پەكخراوە، هەرێمیش باس لەوەدەكات تاوەكو ئەو یاسایە تێنەپەڕێت ئەو مافی ئەوەی هەیە خۆی نەوت هەناردەی دەرەوە بكات، بەڵام بەغدا ئەوە رەتدەكاتەوەو هەناردەكردنی نەوت بەنایاسایی وەسفدەكات. لەساڵی 2009شەوە هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای نەوت و غازی تایبەت بەخۆی كە لەساڵی 2007ەوە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە دەركراوە، نەوت هەناردە دەكات، دوای ساڵانێكیش لەناكۆكی دواجار لە 15ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری نادەستوریبوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی دەركردو رایگەیاند تەواوی گرێبەست و كاركردن و گەڕان بەدوای نەوتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان و وڵاتان بۆ هەناردەی نەوت نادەستورییە، حكومەتی هەرێمیش ئەوەی رەتكردەوەو ئەوەی بەپێشێلكردنی سەروەری خۆی وەسفكرد. بەپێی ماددەی 112 لەدەستوری عێراقی حكومەتی ناوەندی لەگەڵ هەرێمییەكان و پارێزگاكان ئیدارەی دەرهێنانی نەوت و غاز لەكێڵگەكانی ئێستا دەكات بەو مەرجەی داهاتەكەی بەشێوەیەكی دادگەرانە كە لەگەڵ دابەشبوونی دانیشتواندا بگونجێت لەتەواوی وڵاتدا دابەشبكرێت. لەناوەڕاستی ئەم مانگەش لەسەردانێكیدا بۆ بەغدا سەرۆكی حكومەتی هەرێم  لەگەڵا سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبووەوەو لەبەیاننامەیەكدا رایانگەیاند: لەسەر چارەسەركردنی كێشەكانی نێوانیان رێككەوتن لەبواری بودجەو یاسای نەوت و غاز بەپێی دەستور. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە: كە باسیان لەو هەنگاوە پێویستیانە كرد كەدەبێت بگیرێتەبەر بۆ دانانی پرۆژەیاسای نەوت و غاز، ئەویش بەپێی ئەو رێككەوتنە سیاسییەی كە لایەنەكان لەسەری رێككەوتوون لەكاتی پێكهێنانی ئەم حكومەتەدا. هاوكات نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا دەڵێت:  بابەتی نەوت قەیرانێكە كەكۆتایی نایەت، هەموو ساڵێك ئێمە كەبودجە دەنووسینەوە كێشەی مامەڵەو مافەكانی هەرێم دروستدەبێت، من بەبرایانی كوردم وت ئەگەر یاسای نەوت‌و غاز دەرنەچوو، ناكرێت ئەم قەیرانە كۆتایی بێت، بەدەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز ماف بەكوردستان‌و حكومەتی ناوەندیش دەدرێت‌و ئەو مافانەی كەیاساكە دانی پێداناوە ئەوە باڵادەست دەبێت لەسەر مامەڵەی نێوان هەردوولا، بەبێ یاسا بابەتەكە هەروەكو موجامەلە دەمێنێتەوە. لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراقیش رایگەیاندووە تێپەڕاندنی یاسای نەوت و غاز زۆر گرنگە بۆ بەدیهێنانی دادگەری لەدابەشكردنی سەروەت و سامانی وڵات، محەممەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانیش لەگەڵ سەرۆكی حكومەتی هەرێم باسیان لەگرنگی یاساكە كردووە وەك چارەسەرێك بۆ كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا. بەرپرسێكی پارتیش بەسایتی (بەغداد الیوم)ی راگەیاندووە: لەخولی ئەمجارەی پەرلەماندا یاسای نەوت و غاز دەچێتە پەرلەمان و تێدەپەڕێت ئەویش بەهۆی رێككەوتنی لایەنەكانی ئیدارەی دەوڵەتەوە. بەپێی ئەو پرۆژەیاسایەی نەوت و غاز كە 18 ساڵە لەپەرلەمانە بەرپرسیارێتی ئیدارەدانی كێڵگەنەوتییەكان لەوڵاتدا پێویستە لەلایەن كۆمپانیایەكی نیشتیمانییەوە بەڕێوەببرێت كە ئەنجومەنێكی ئیتیحادی تایبەتمەند لەو بوارەدا سەرپەرشتی دەكات، بەڵام بەهۆی ناكۆكییەوە تائێستا نە یاساكە دەرچووەو نە كۆمپانیاو ئەنجومەنەكە درووستكراوە، بەغداو هەرێمیش لەساڵی 2003ەوە لەسەر بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان كێشەیان هەیە، بەغدا دەڵێت هەرێم داهاتی نەوت ئاشكرا ناكات و رادەستی بەغدای ناكاتەوە، هەرێمیش دەڵێت كێڵگە نەوتییەكان دەكەونە خاكی خۆیەوە، بۆیە خۆی ئیدارەیان دەدات جا چ لەبابەتی كنەو پشكنینی تازەبێت یاخود ئیدارەدانی كێڵەگە هەبووەكان بێت یاخود لەهەناردەكردن و بەستنی گرێبەست بێت بۆ فرۆشتن و گەشەپێدان. بەشێك لەچاودێرانیش دەڵێن هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوەدەچن ئەمجارە هەرێم و بەغدا دوای چەندین دواخستن لەسەر یاساكە رێكدەكەون، بەڵام بەشێك لەچاودێرانیش بڕوایان وایە نابێت هێندە گەشبینی بدرێت بە رێككەوتن و پرسیاری ئەوەدەكەن یاسایەك بە 17 ساڵ لەسەری رێكنەكەوتبن چۆن بەماوەیەكی كەم لەسەری رێكدەكەون و كێشە چارەسەرنەكراوەكانی هەرێم و بەغدا چارەسەر دەبن

سەرۆک وەزیرانی عێراق بەیانی ئەمڕۆ بەغدا بەرەو پاریس بەجێهێشت.  هەرچەندە تا ئێستا نوسینگەی سەرۆک وەزیران هەواڵی سەردانەکەی بڵاونەکردوەتەوە، بەڵام سەرچاوەیەکی حکومەتی عێراق بە کەناڵی سۆمەریەنیوزی راگەیاندووە: محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق بەیانی ئەمڕۆ5شەممه بەغدای بەرەو فەڕەنسا جێهێشت. سەرۆک وەزیرانی عێراق کە سەردانەکەی ئەمڕۆ دەبێتە هەشتەمین گەشتی دەرەوەی وڵات لە دوای دەستبەکاربونی حکومەتەکەی کە تەمەنی ناگات 100 رۆژ، لە پەیامێکدا ئاماژەی بە ئەوەکردبوو، ئامانجی سەردانەکەی بۆ فڕەنسا دروستکردنی دەرفەتێکی تازەیە بۆ دامەزراندنی هاوبەشی بەردەوام و ستراتیژی لە نێوان کۆمپانیاکانی هەردوو وڵاتدا. ئاماژەی بە ئەوەشکردبوو، باوەڕیان بە ئەوەیە دەبێت عێراق لە ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتیشدا پەیوەندییەکانی هاوکار و هاوسەنگی هەبێت و دوربێت لە جەمسەرگیری، هەروەها بەغدا دەیەوێت هاوکاری لەگەڵ کۆمپانیاکانی جیهان پەرەپێبدات و کۆمپانیاکانی فڕەنساش لەپێشەوەی ئەوانەدان کە بەغدا بانگهێشتیان دەکات بۆ وەبەرهێنان لە وڵاتدا.

هاوڵاتی  لە کاتێکدا کە پرۆسەی ئەندامێتی سوید و فینلەندا لە ناتۆدا دەستیپێکردبوو، بەڵام دوایین پێشهاتەکان کاریگەری نەرێنی لەسەر پرۆسەکە داناوە، بە دوور دەزانرێت کە بەرلە هەڵبژاردنەکانی تورکیا، هەردوو وڵات لە ناتۆدا قبوڵ بکرێن. دوای لەشکرکێشی روسیا بۆ سەر ئۆکراینا، سوید و فینلەندا لە ترسی ئەگەری هێرشی روسیا بۆسەریان، داوای ئەندامێتی ناتۆیان کرد. بەڵام رەزامەندی هەنگاریا و تورکیای پێویستە. لە کاتێکدا کە بڕیارە هەنگاریا لە چەند هەفتەی داهاتوودا پرۆسەی پەسەندکردنەکە تەواو بکات، بەڵام تورکیا مەرجی ئەوەی داناوە کە لە رووی "شەڕ دژی تیرۆر" کە مەبەست لێی دژایەتیکردنی پەکەکە و فەتحوڵلاچیەکان و چەند پارتی چەپی دیکەیە، پێویستە ئەو دوو وڵاتە هاوکاری بکەن. لە کاتێکدا میکانیزمێکی سێ قۆڵی لە نێوان تورکیا، سوید و فینلاند دامەزرا و سوید هەندێک هەنگاوی بۆ جێبەجێکردنی داواکارییەکانی ئەنقەرە ناوە، بەڵام تورکیا بەوە رازی نییە. لە کۆتاییدا سووتاندنی 'قورئانی پیرۆز' لەلایەن ڕاسموس پالودان سەرۆکی پارتی ڕاستڕەوە کە دژی ئیسلام و کۆچبەرانە، لەبەردەم باڵیۆزخانەی تورکیا لە سوید و خۆپیشاندانی کوردان لە ستۆکهۆڵم کە بوکەڵەیەکی هاوشێوەی ئەردۆغان بە قاچ هەڵواسرا، کاردانەوەی توندی ئەنقەرەی لێکەوتەوە و دوێنێ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا رایگەیاند، "سوید نابێت چاوەڕێی پشتیوانی ناتۆ لە ئێمە بکات". لە ئەنجامدا کۆبوونەوەی میکانیزمی هاوبەشی نێوان سێ وڵات دوای پێشهاتەکانی چەند ڕۆژی رابردوو بۆ ماوەیەکی نادیار دواخراوە. دواتر پێکا هاڤیستۆ وەزیری دەرەوەی فینلەندا رایگەیاند کە وڵاتەکەی پێویستە بژاردەی پەیوەستبوون بە ناتۆ بەبێ سوید لەبەرچاو بگرێت. لەم قۆناغەدا پرسیاری زۆر لە ئارادایە کە گفتوگۆکان چۆن و کەی بەردەوام دەبن، ئایا هەردوو وڵات پێکەوە دەبنە ئەندام یان بەجیا و ئایا تورکیا بەر لە هەڵبژاردنەکانی ئەو وڵاتە کە بڕیارە لە ١٤ی ئایاردا ئەنجام بدرێن، رەزامەندی لەسەر ئەندامێتی سوید و فینلەندا لە ناتۆدا دەردەبڕێت یان نا؟ پۆڵ لیڤین، سەرۆکی پەیمانگای توێژینەوەی تورکیا لە زانکۆی ستۆکهۆڵم، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ بەشی تورکی، مالپەڕی دویچە ڤێلای ئەڵمانی، رایگەیاند کە پێی وایە بەر لە هەڵبژاردنەکانی تورکیا، ئەندامێتی سوید و فینلەندا لە رێکخراوی ناتۆدا کارێکی زەحمەت بێت. لیڤین وتیشی: "ئەگەر دوایین هەواڵ سەبارەت بە بڕیاری میکانیزمی سێ قۆڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی کۆبوونەوەکەیان راست بێت، ئمانای ئەوە دەگەیەنێت کە پرۆسەکە لە ئێستادا بە تەواوی راگیراوە. پێدەچێت ئەردۆغان بڕیاریدابێت کە زیاتر لە شەڕ سوودمەند دەبێت نەک رێککەوتن. لانیکەم دۆخەکە تاوەکو دوای هەڵبژاردن ناگۆڕێت و رەنگە ئێستا سوید و فینلەندا سەرنجیان لەسەر رێگریکردن لە کۆتاییهێنان بە پرۆسەکە بێت، نەک بەخێراکردنی پرۆسەکە." سەلیم کونەرئاڵپ، باڵیۆزی پێشووی تورکیا لە سوید بۆ هەمان ماڵپەڕ لەم بارەیەوە قسەی کرد و ئەوەی خستەڕوو، ئەستەمە بەر لە هەڵبژاردنی مانگی ئایار تورکیا گلۆپی سەوز بۆ فینلەندا و سوید هەڵبکات و وتی، "ئەندامێتی ناتۆ لەم قۆناغەدا بۆ ئەو دوو وڵاتە کارێکی بەپەلە نییە." کونەرئاڵپ دەڵێت، "کاتێک سوید و فینلەندا داوایان کرد ببنە ئەندامی ناتۆ، دۆخی روسیا لە ئوکراینا زۆر بەهێزتر بوو لەوەی ئێستا هەیە، نیگەرانی جددی لە هەموو ئەوروپا هەبوو کە شەڕەکە تەنها لە ئۆکرانیادا سنووردار نابێت. بەڵام ئێستا وا نییە. روسیا نەیتوانی بە تەواوی دەست بەسەر ئۆکراینادا بگرێت و بۆیەش روسیا لاواز دەردەکەوێت و ئەوەش بەشێک لە نیگەرانیەکانی سوید و فینلەندای رەواندووەتەوە."

دوای ئەوەی دادگای فیدڕاڵی عێراق  بڕیارێکی نوێی دەرکرد ، لەبارەی هەرێمی کوردستان، مه‌سعود بارزانی، سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان پەیامێکی بڵاوکردەوە. له‌ په‌یامه‌كه‌دا هاوتوە، : "جێگەی سەرسوڕمانە هەر كات كەشێكی ئیجابی لەنێوان هەرێم و بەغدا دروست بووبێت و دەرفەتێك بۆ چارەسەریی گرفتەكان هاتبێتە ئارا، دەستبەجێ دادگەی فیدڕاڵی كاری بۆ تێكدانی ئەو دەرفەتە كردووە و بە بڕیارێكی دوژمنكارانە دەرفەتەكەی لەبار بردووە و بووەتە هۆی ئاڵۆزتربوونی كێشەكان". ده‌قی په‌یامه‌كه‌ بەناوی خودای بەخشندە و میهرەبان جێگەی داخە جارێكی تر دادگەی فیدڕاڵیی عێراق هەڵوێستێكی تری دوژمنكارانەی بەرانبەر هەرێمی كوردستان نیشان دا و، ڕێگری لەوە كرد ئەو بڕە پارەیە بۆ هەرێم بێت كە بڕیار بوو لە لایەن حكوومەتی فیدڕاڵەوە بۆ هەرێمی كوردستان بنێردرێت. لێرەدا مەبەست بڕە پارە نیە بەڵكو، كێشە سەرەكییەكە پێشێلكردنی ماف و پڕەنسیبە. هەموو لایەك ئاگادارن كە بەشداریی ئێمە لە هاوپەیمانێتیی ئیدارەی دەوڵەت و پێكهێنانی حكوومەتی نوێی عێراق، لەسەر بنەمای بەرنامەیەكی ڕوون و تێروتەسەل بووە كە هەموو لایەنەكان ڕێككەوتنیان لەسەر كردووە. دابینكردنی بەشێك لە شایستە دارییەكانی هەرێمی كوردستانیش كە مافێكی ڕەوای خەڵكی كوردستانە، بەشێك بووە لەو بەرنامەیە و ڕێككەوتنی لەسەر كراوە. بۆیە بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگەی فیدڕاڵ، بەر لەوەی دژی هەرێمی كوردستان بێت، دژی پڕۆسەی سیاسی و دژی حكوومەتی عێراقی و دژی بەرنامەی خودی هاوپەیمانێتیی ئیدارەی دەوڵەتیشە. جێگەی سەرسوڕمانە هەر كات كەشێكی ئیجابی لەنێوان هەرێم و بەغدا دروست بووبێت و دەرفەتێك بۆ چارەسەریی گرفتەكان هاتبێتە ئارا، دەستبەجێ دادگەی فیدڕاڵی كاری بۆ تێكدانی ئەو دەرفەتە كردووە و بە بڕیارێكی دوژمنكارانە دەرفەتەكەی لەبار بردووە و بووەتە هۆی ئاڵۆزتربوونی كێشەكان. دیارە ئەجیندایەكی گوماناوی جێبەجێ دەكات و جێگەی دادگەی شۆڕش (محكمة الثورة)ـی ڕژێمی پێشووی گرتووەتەوە. لێرەدا داوا لە حكوومەتی عێراقی و لایەنە پێكهێنەرەكانی هاوپەیمانێتیی ئیدارەی دەوڵەت دەكەم هەڵوێستی خۆیان لەمەڕ ئەو پێشێلكاری و دژایەتیكردنە نیشان بدەن كە لەلایەن دادگەی فیدڕاڵی لە دژی بەرژەوەندییەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان ئەنجام دەدرێت. مسعود بارزانی

هاوڵاتی تادێت كات لەبەردەم كابینەكەی محەممەد شیاع سودانی كەمتر دەبێتەوەو هێشتا پرۆژەیاسای بودجەی ئەمساڵ كە بەگەورەترین پرۆژە بودجە لەمێژووی وڵاتدا وەسفدەكرێت كەبڕەكەی زیاترە لە 150 ترلیۆن دینار نەچووەتە پەرلەمان، هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتیش جەخت لەوەدەكاتەوە پێویستە پرۆژەیاسای بودجە تێبپەڕێت، راوێژكاری دارایی و ئابووریی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش دەڵێت، ئەگەری زۆرە هەفتەی داهاتوو رەشنووسی بودجەی ساڵی 2023ـی عێراق رەوانەی ئەنجوومەنی نوێنەران بكرێت، جێگری سەرۆك وەزیرانیش دەڵێت لەئەنجومەنی وەزیران خوێندنەوەمان بۆ كردووەو بەمنزیكانە بودجە دەنێرین بۆ پەرلەمان، ئەندامێكی لیژنەی داراییش لەپەرلەمانی عێراق پێشبینیدەكات لەپەرلەمان گفتوگۆی زۆر لەسەر پرۆژەیاساكە بكرێت. پرۆژەیاسای بودجە كەساڵانە لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەنددەكرێت، لەساڵی رابووردوودا بەهۆی دۆخی سیاسی عێراقەوە نەچووە پەرلەمان و حكومەتی عێراقی ساڵێكی بەبێ بودجە بەڕێكرد، بۆ ئەمساڵیش یەكێك لەبەڵێنەكانی محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەوەبوو لەكاتی خۆیدا بودجە بباتە پەرلەمان و دەنگی لەسەربدرێت، بەڵام بەهۆی چەندین گرفتەوە پێناچێت بەمزووییە ئەو بەڵێنە بەدیبێت بەتایبەت یەكێك لەو بڕگانەی كە كێشەی گەورەی لەسەر بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانە كەتاوەكو ئێستاو دوای چەندین سەردانی وەفدی هەرێم هێشتا بەغداو هەرێم نەگەیشتوونەتە رێككەوتن. لەكۆبوونەوەیەكدا كە لەنووسینگەی نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانێتی دەوڵەتی یاسا بەڕێوەچوو، لایەنەكانی هاوپەیمانێتی ئیدارەی دەوڵەت كەپێكهێنەری سەرەكی حكومەتی عێراق و پەرلەمانیان بەدەستەوەیە رایانگەیاندووە پێویستە پەلەبكرێت لەتێپەڕاندنی بودجەو ئەو پرۆژەیاسایانەی كەپەیوەستن بەژیانی خەڵكەوە، كە ئەمەش بەهۆی ئەوەی زۆرینەی پەرلەمانیان بەدەستە ئاماژەیەكی گرنگە بەوەی كە ئەو لایەنانە سوورن لەسەر تێپەڕاندنی بودجە لەماوەیەكی نزیكدا. لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراقیش ئاشكرایكردووە لەسەدا 95ی پرۆژە بودجەی عێراق تەواوبووەو لەئێستادا حكومەت خەریكی هەندێك چاكسازییە تیایدا. لەڕاگەیەندراوێكدا لیژنەكە رایگەیاندووە بەهۆی ئەو ئاڵۆزی و پشێوییەی كە لەبازاڕو نرخی دۆلاردا هەیە وایكردووە حكومەت بەپرۆژەیاسای بودجەدا بڕواتەوەو لەگەڵ واقیعدا بیگونجێنێت، لیژنەكە جەختیش لەوەدەكاتەوە كە زیاتر لەسەدا 95ی بودجە تەواوبووەو پێش كۆتایی ئەم مانگە دەگاتە پەرلەمان، ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات دۆسیە گرنگەكانی وەك پیشەسازی و كارەباو تەندروستی و پشتگیری كەرتی تایبەت بەتایبەت لەبابەتی دامەزراندن لەبودجەدا ئامادەیی هەیەو گفتوگۆكانیش لەپەرلەمان مانگێك زیاتر ناخایەنێت. بەپێی زانیارییەكانیش پرۆژەیاساكە بەر لەدوو هەفتە زیاتر لەلایەن وەزارەتی دارایی و پلاندانانەوە ئامادەكرابوو، بەڵام لەكاتی پێداچوونەوەدا لەئەنجومەنی وەزیران دەركەوت لەچەند بەندێكدا هەڵئاوسان هەیەو نێردرایەوە تا چاكبكرێت. رێبوار ئەوڕەحمان ئەندامی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی عێراق بە (هاوڵاتی) راگەیاند: بودجە هێشتا لەئەنجومەنی وەزیرانەو لەوێ لیژنەیەك پێكهێنراوە كەبودجە لەگەڵ بەرنامەی حكومەت بگونجێنن، ئاماژە بەوەشدەكات نرخی یەك بەرمیل نەوت تیایدا بە ٧٥ دۆلار خەمڵێنراوەو یەک دۆلاریش بە هەزارو 450 دینارو بڕی بودجەكەش دەگاتە ١٣٠ تا  ١٤٠ ترلیۆن دینار. دەربارەی پشكی هەرێمی كوردستانیش لەبودجەدا ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی دەڵێت بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی تائێستا هەیە پشكی هەرێم بەڕێژەی لەسەدا ١٤ دەستنیشانكراوە، هاوكات جەختیش لەوەدەكاتەوە رای كوتلە سیاسییەكان لەسەر بەشە بودجەی هەرێم وەستاوەتە سەر رێككەوتنی هەرێم و بەغداو پێی وایە رای پەرلەمانتاران رای حزبەكانی خۆیانە ئەگەر رێكبكەون لەگەڵ هەرێم دەنگی پێدەدەن و رێشنەكەوتن دەنگی پێنادەن، دەشڵێت ئەگەر حكومەت خزمەتگوزاری پێشكەش نەكات و گەندەڵی بەردەوام بێت چارەنووسی وەك ئەوانەی پێشووتر دەبێت، هاوكات پێشبینیش دەكات لەپەرلەمان گفتوگۆی زیاتر لەسەر پرۆژەیاساكە زیاتر بكرێت چونكە ساڵی رابردوو بودجە نەبووەو كێشەیەكی زۆر كەڵەكە بووەو ئەم حكومەتەش دەیەوێ بەپێشكەشكردنی هەندێ خزمەتگوزاری خەڵك رازی بكات. پشكی هەرێمی كوردستان لەساڵانی پێشووتردا لەسەدا 17بووە، بەڵام لەم چەندساڵەی دواییدا كەمكرایەوە بۆ لەسەدا 12و لەسەدا 14، لەئێستاشدا هەموو هەوڵەكانی وەفدی حكومەتی هەرێم لەبەغدا گەڕانەوەیە بۆ لەسەدا 17، بەڵام پێناچێت دەسەڵاتدارانی بەغدا بەوە رازیبن و بەپێی ئەو زانیارییە میدیایانەی كە بڵاوكراونەتەوە لەڕووی مەبدەئییەوە هەردوو وەفدی حكومەتی هەرێم و بەغدا لەسەر لەسەدا 14 بۆ هەرێمی كوردستان رێككەوتن، بەڵام ئەوە لەپەرلەمان یەكلایی دەبێتەوە، بەپێی لێدوانی بەرپرسانی هەرێمیش لەدانوستانەكانیان لەگەڵ بەغدا بەردەوام دەبن. فوئاد حسێن جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری دەرەوەی عێراق رایگەیاندووە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق خوێندنەوەی بۆ پرۆژەیاسای بودجە كردووەو بەمنزیكانە بودجە دەنێرن بۆ پەرلەمانی عێراق. راوێژكاری دارایی و ئابووریی سەرۆكوەزیرانی عێراق دەڵێت، ئەگەری زۆرە هەفتەی داهاتوو رەشنووسی بودجەی ساڵی 2023ـی عێراق رەوانەی ئەنجوومەنی نوێنەران بكرێت و دەڵێت، لەهەموو دۆخێكدا لە 200 ترلیۆن دینار تێناپەڕێنێت. مەزهەر محەممەد ساڵح، راوێژكاری دارایی و ئابووریی محەممەد شیاع سوودانی رایگەیاندووە: «ئەگەری زۆرە كۆتایی هەفتەی داهاتوو ئەنجوومەنی وەزیران رەسنووشی بودجەی 2023 پەسندبكات و بینێرێت بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران، بۆ ئەوەی لەنزیكترین ماوەدا پەسندبكرێت.» سەبارەت بەقەبارەی بودجەكە، مەزهەر محەممەد ساڵح دەڵێت: «ئەو ژمارانەی لەبارەی رەشنووسەكەوە باس دەكرێن تایبەت بەبودجەی ئەمساڵ هەمووی سیناریۆو پێشبینییە، بەڵام لەكۆتاییدا بودجەی 2023ـی عێراق 200 ترلیۆن تێناپەڕێنێت وەكو هەندێك كەس باسیانكردووەو لە 90٪ـی داهاتی عێراق پشت بەفرۆشتنی نەوت دەبەستێت. ئەو راوێژكارە باسی لەوەش كرد، بەتێكڕا وەزارەتی نەوتی عێراق لەساڵی 2023 دا بڕی سێ ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەكات وەكو ئەوەی پێشبینی وەزارەتی نەوتی عێراقە. لەڕاگەیەندراوێكیشدا محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان و هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی ئەلفەتحیش كە لایەنی سەرەكییە لەپێكهێنانی حكومەت جەختیان لەگرنگی خێراكردنی پەسەندكردنی بودجەی گشتی كردەوەو رایانگەیاندووە هەر دوولا جەخت لەگرنگی خێراكردنی پەسەندكردنی بودجەی گشتی بۆ ساڵی 2023دەكەنەوە بۆ بەشداریكردنی كاریگەرانە لەگەیشتن بەگەشەپێدان و تەواوكردنی پڕۆژە گرنگەكان و پاڵپشتیكردنی ئابووری.