‌ وه‌زیری ئابوری لوبنان: شەڕی لوبنان زیانێكی زۆر گەورەی پێگەیاندوین

هاوڵاتی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا ئەمڕۆ ڕایگەیاند، بەپێی یاسا نوێیەکان  هەرکەسێک بەشێوەیەکی نایاسایی بە بەلەمی بچووکەوە بچێتە ناو بەریتانیا ئەوا لەلایەن لایەنە پەیوەندیدارەکان دەستگیر ئەکرین و دەرئەکرێن، هەروەها مافی پەنابەریان پێنادرێت. سۆیلا براڤەرمان، وەزیری دەرەوەی بەریتانیا ئەمڕۆ ڕایگەیاند، بەپێی یاسا نوێیەکان کە بڕیارە ڕۆژی سێشممە ڕایبەگێنین هەرکەسێک بە بەلەمی بچوک وبە نایاسایی بێتە بەریتانیا، ئەوا دەرئەکرێن و مافی پەنابەریان پێنادرێت، وتیشی لە ئێستدا ئەو پەنابەرانەی بە بەلەمی بەوشێوازە دێنە بەریتانیا مافی ئەوەیان هەیە بمێننەوە تا دۆسیەکانیان جیبەجێ دەکرێت، بەوجۆرەش بێت لەدوای جێبەجێکردنی پلانە نوێیەکان سەرجەم پەنابەرەکان کە بەوجۆرە هاتوونەتە بەریتانیا مافی پەنابەریان نابێت.   هاوکات هەر ئەمڕۆ ڕیشی سوناک، سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا  بەو پەنابەرانەی وت کە پلانیان هەیە بە بەلەم بچنە بەریتانیا، “هەڵە مەکەن، ناتوانن بمێننەوە ئەگەر بە شێوەیەکی نایاسایی بێنە ئێرە".   بەپێی بڕیارەکە ئەو کەسانەی بە بەلەمی بچوک و نایاسایی دەچنە بەریتانیا، دوای دەستگیرکردنیان یان دەردەکرێن و دەنێردرێنەوە یاخود دەنێردرێن بۆ ڕواندا و بۆ هەمیشە گەڕانەوەیان بۆ بەریتانیا لێ قەدەغە دەکرێت. ئەمەش لەکاتێکدایە پێشتر ڕیشی سۆناک، سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا ڕایگەیاندبوو، "راگرتنی بەلەمەکان" یەکێکە لە پێنج کارە لەپێشینەی حکومەتەکەی.  

زیاتر لە دەیان خوێندکاری کچ ئەمرۆش بەهۆی ژەهراویبونەوە رەوانەی نەخۆشخانەکان کران و وەزیری ناخۆی ئێرانیش دەڵێت سەرەداوی گرنگیان دەستکەوتوە و بەمزوانە ئاشکرای دەکەن. میدیا و راگەیاندنەکانی ئێران بڵاویان کردەوە؛ رۆژی یەکشەممە دەیان خوێندکاری کچی شارەکانی ئەهواز، ئەسفەهان، تەبرێز، تاران، کەرەج وکاشان و چەند شارێکی رۆژهەڵاتی کوردستان بەهۆی ژەهراویبونەوە رەوانەی نەخۆشخانەکران و لە پەرلەمانی ئێران دەماقڵێ لە نێوان سەرۆکی پەرلەمان و پەرلەمانتاران لەسەر روداوەکانی ژەهراویکردنی کچان رویدا. رۆژنامەی (ئیعتیماد) بڵاوی کردوەتەوە؛ ژەهراویبون لانیکەم 90 خوێندگەی کچانی گرتوەتەوە و ئەمڕۆش ئەو روداوانە لە دەیان خوێندگەی کچانی سەرتاسەری ئێران رویداوە و لە هەندێک شار نەخۆشخانەکان جێگایان بۆ کچانی ژەهراویبو نەماوە و لە دەرەوەی نەخۆشخانەکان چارەسەریان وەرگرتوە. لە لایەکی دیکەوە ناوەندی هەنگاو بۆ مافەکانی مرۆڤ بڵاوی کردەوە؛ رۆژی یەکشەممە ژمارەیەک خوێندکاری کچی چەند خوێندگەیەکی سەرپێل زەهاو لە پارێزگای کرماشان و نایسەر لە سنە و چەند خوێندنگەیەک لە ئیلام ژەهراویبون و رەوانەی نەخۆشخانە کراون. ئەحمەد وەحیدی، وەزیری ناوخۆی ئێران رایگەیاند؛ هەندێک سەرەداو لە لایەن دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەکانەوە دەرکەوتوە و بەمزوانە وردەکارییەکان بۆ خەڵکی وڵاتەکە ئاشکرا دەکەین. ماوەی زیاتر لە مانگێکە روداوی ژەهراویبونی خوێندکارانی کچ، ئێران و رۆژهەڵاتی کوردستانی گرتوە و سەرچاوەکانی ناوخۆی وڵاتەکەش ئاماژەیان بەوە کردوە کە نزیکەی 100 رۆژە ئەو روداوانە رودەدەن بەڵام هۆکارەکان ئاشکرا نەکراون. پزیشکێکی پسپۆڕ ئاشکرای کردوە ژەهراویبونی کچانی خوێندکار بەهۆی تێکەڵەی چەند ماددەیەکی کیمیاییە کە دەست کەسانی ئاسایی ناکەوێت و کاریگەریی لەسەر کۆئەندامی هەناسە دەکات و دەبێتە هۆی ترس و دڵەڕوکێ و دروستبونی کێشەی کاتی لە هەناسەداندا.    

هاوڵاتی ڕافائێل گروسی، سەرۆکی دەزگای ئەتۆمی نەتەوەیەکگرتوەکان ڕۆژی شەممە لە لێدوانێکی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند، ئێران بەڵێنی داوە بە ڕێگەدان بۆ دووبارە داناناوەی کامێرا وئامێرەکانی چاودێریکردن لە بنکە ئەتۆمیەکانیدا وپشکنینە نێودەوڵەتیەکان لەسەر پیتاندنی یۆرانیۆم. سەرۆکی دەزگای ئەتۆمی نەتەوەیەکگرتوەکان ڕۆژی شەممە دوای کۆبوونەوەکانی لەگەڵ بەرپرسانی باڵای ئێران کە پێکهاتبوون لە ئیبراهیم ڕەئیسی و سەرۆکۆماری ئێران و بەرپرسانی دیکەی باڵای ئێران ڕایگەیاند، ئێران ڕەزامەندە لەسەر فراوانکردنی هاوکاریەکانی بۆ پشکنینی بنکە ئەتۆمیەکانی. سەردانەکەی ڕافئێل گروسی  دوای دۆزینەوەی گەردیلەکانی یۆرانیۆم بوو کە تا ئاستێک پیتێنراوە  کە ٨٣.٧٪ و نزیکە لەو پلەیەی کە وەک" چەک" بەکاربێت  لە دامەزراوەیەکی ژێرزەمینیی ئێراندا، هەروەها تەنها دوو ڕۆژ پێش کۆبوونەوەی  دەستەی بەڕێوەبەری ٣٥  وڵاتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمیش دێت. لەگەڵ ئەوەشدا سەرۆکی دەزگای ئەتۆمی نەتوەیەکگرتوەکان لەگەڵ گەڕانەوەی بۆ ڤیەنای پایتەختی نەمسا، کە ئاژانسەکە بارەگا سەرەکییەکەی لێیە، بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاندووە، "لە چەند مانگی ڕابردوودا، کەمبوونەوەی هەندێک لە چالاکییەکانی چاودێریکردن هەبووە" کە پەیوەندییان بە کامێرا و ئامێرەکانی دیکەوە هەبووە کە کاریان نەدەکرد، وتیشی " ئێران ڕەزامەندی دەربڕیوە لەسەر بەستنەوەی کامێرا و کەرەستەی دیکەی چاودێری لە شوێنە ئەتۆمییەکانی و زیادکردنی خێرایی پشکنینەکان ... ئێمە ڕێککەوتووین کە ئەوانە جارێکی دیکە کار بکەنەوە".  ڕافائێل گروسی  لەبارەی ڕێکەوتنەکەوە  وردەکارییەکانی نەخستەڕوو کە کام ئامێرە نۆژەن دەکرێتەوە و لەماوەی چەندێکدا، بەڵام وتی، ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی پێویستی بە پشکنینی زیاتری ئەو دامەزراوەیە هەیە و ئێران ڕازی بووە بە "لەسەدا ٥٠ی زیاتر پشکنین" لەوێدا ، هەروەها ڕاشیگەیاندووە کە  ڕێکەوتنەکان " تەنها قسە نین، ئەمە زۆر کۆنکرێتیە".   هاوکات ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی و ئێران دوای سەردانەکەی گرۆسی بەیاننامەیەکی هاوبەشیان بڵاوکردەوە و ڕایانگەیاند تاران "ئامادەیی خۆی دەربڕیوە بۆ  پێشکەشکردنی زانیاری زیاتر و دەستڕاگەیشتن بۆ چارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکانی پارێزبەندی". بەپێی ڕیکەوتنەکە ئێران ڕێگە بە دانانی ئامێری چاودێری زیاتر دەدات کە بەپێی ڕێککەوتنە ئەتۆمییەکەی ساڵی ٢٠١٥ دانرابوو، بەڵام دواتر ساڵی ڕابردوو لابرا، چونکە ڕێککەوتنەکە لە دوای کشانەوەی ئەمریکا لە ڕێککەوتنەکە لە ساڵی ٢٠١٨ لە سەردەمی دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەوکاتەی ئەمریکادا هەڵوەشایەوە. ڕاپۆرتێکی نهێنی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی بۆ وڵاتانی ئەندام کە لەلایەن ڕۆیتەرزەوە لیکۆڵینەوەی لەسەرکراوە ، ڕایگەیاندووە، گرۆسی بەوپەڕی دڵنیاییەوە چاوەڕوانی جێبەجێکردنی خێرای  تەواوی بەیاننامە هاوبەشەکەیە.   ئەمەش لەکاتێکدایە کە سەرۆکی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی ڕۆژی هەینی گەیشتە ئێران و دانوستانەکان لە بنبەستدا بوو سەبارەت بە زیندووکردنەوەی پەیماننامەی ساڵی ٢٠١٥ی نێوان ئێران و زلهێزەکانی جیهان کە بەڵێنی ڕزگاربوونی تاران لە سزا ئابوورییە توندەکانی پێدابوو کە لەلایەن ڕۆژئاوا وئەمریکاوە بەسەریدا سەپێنرابوو  لە بەرامبەر سنووردارکردنی چالاکییە ئەتۆمییەکانی . هاوکات ئێرانیش لەبارەی دەستڕاگەێستنی بە یۆڕانیۆمی پوخت کە بەڕێژەیەک زیاتر بێت لە سەدا ٦٠ ئێران،  ڕەتیدەکاتەوە بیەوێت چەکی ئەتۆمی بەدەستبهێنێت و دەڵێت هیچ هەوڵێکی نەداوە بۆ پیتاندنی یۆرانیۆم لە دەرەوەی ئەو ڕێژەیە،  دەشڵێت، " کە رەنگە هەڵاوسانی نەخوازراو ڕویدابێت لە کاتی پڕۆسەی پیتاندندا"        

هاوڵاتی لێپرسراوێکی باڵای سەربازی ئەمریکا، بەسەردانێکی رانەگەیەنراو سەردانی بنکەیەکی سەربازی وڵاتەکەی لە رۆژئاوای کوردستان کرد. مارک میلی، سەرۆکی ئەرکانی ھاوبەشی سوپای ئەمریکا، بە رۆژنامەنووسانی راگەیاند، لەو بڕوایەدا کە سەربازانی ئەمریکا لەگەڵ سەرکردە کوردەکانی سوریا، کە ھاوبەشیانن دەتوانن بەرەوپێشچوون بەدیبھێنن لە رووبەرووبوونەوەی دزەکردنی تیرۆریستانی داعشدا. سەردانەکەی مارک میلی بۆ سوریا، دوای نزیکەی ھەشت ساڵ لە جێگیربوونی ھێزەکانیان دێت، بۆ رووبەرووبوونەوەی تیرۆریستانی داعش لە سوریا و  ئامانج لێی هەڵسەنگاندنی ئەرکی هەشت ساڵەی سوپای ئەمەریکایە لە شەڕی دژی داعشدا. ناوبراو لە وەڵامی پرسیارێکدا کە ئایا سەردانەکەی بۆ سوریا شایانی ئەو مەترسیانە بووە، بە ئاماژەدان بە پەیوەندی گەشتەکەی بە ئاسایشی ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانییەوە، گوتی "ئەگەر پێتان وایە ئەوانە پرسێکی گرنگن، ئەوا وەڵامە دروستەکە بەڵێیە."  ڕۆژی هەینیش ژەنەڕاڵ میڵی لە سەفەرێکدا بۆ ئیسرائیل لەگەڵ وەزیری بەرگری ئیسرائیل کۆبوویەوە و ئامانجیشی تاوتوێکردنی هاوکارییەکانی نێوان هەردوو وڵات بوو بۆ ڕێگریکردن لە بەدەستهێنانی چەکی ئەتۆمی لە لایەن ئێرانەوە.

حکومەتی ئێران لە مانگی شوباتدا ١٣ کوردی لەسێدارەداوە کۆمەڵەی مافەکانی مرۆڤی کوردستان رایگەیاند، لە مانگی رابردوودا، ١٣ کەس لە رۆژهەڵاتی کوردستان لەسێدارەدراون. کۆمەڵەی مافەکانی مرۆڤی کوردستان، ئامارێکی لەبارەی لەسێدارەدان و دەستگیرکردنی هاوڵاتیانی کورد لە مانگی رابروودا بڵاوکردەوە. بەگوێرەی ئاماری کۆمەڵەکە، لەو مانگەدا ١٣ هاوڵات کورد سزای لەسێدارەدانیان بەسەردا جێبەجێکراوە. کۆمەڵەی مافەکانی مرۆڤی کوردستان دەشڵێت، لەو مانگەدا ٨٢ هاوڵاتی مەدەنی رۆژهەڵاتی کوردستان دەستگیرکراون و لەو ژمارەیە سزای زیندانی بەسەر ١٢ کەسدا سەپێندراوە و ئەوانەی دیکەش چاوەڕێی بڕیاری کۆتایی دادگا دەکەن. هەروەها باسی ئەوە دەکات کە لەنێو دەستگیرکراوەکاندا، پێنج و منداڵ و چوار ژن هەن و چارەنووسی بەشێکیان نادیارە. لەبارەی دۆخی کۆڵبەرانیش کۆمەڵەکە ئاشکرای دەکات کە لە مانگی شوباتدا سێ کۆڵبەر بەهۆی رووداوەکانی هاتوچۆ گیانیان لەدەستداوە و کۆڵبەرێکیش لەلایەن هێزەکانی ئێرانەوە کوژراوە و ١٢ کۆڵبەریش بریندار بوون. کۆمەڵەی مافەکانی مرۆڤی کوردستان ئاماژەی بەوەشکردووە کە لەو مانگەدا سێ ژن و پێنج پیاو کۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە و دوو ژنیش کوژراون.

هاوڵاتی مەراڵ ئاکشەنەر سەرۆکی پارتی باش، دوای کۆبونەوەی شەش لایەنەکەی ئۆپۆزسیۆنی تورکیا کە ساڵێکە هەوڵی کاندیدێکی هاوبەش بۆ پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا دەدەن، لە هاوپەیمانێتیەکە بە شێوەیەکی نافەرمی کشایەوە و رایگەیاند، لەگەڵ ئەوەدا نین کەمال کلچدارئۆ‌غلۆ سەرۆکی پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) کاندیدی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆن بێت. ئاکشەنەر داوای لە ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆکی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ و مەسنور یاڤاش سەرۆکی گەورە شارەوانی ئەنقەرە کرد کە دەستپێشخەری بکەن و خۆیان کاندید بکەن کە هەردوو سەرۆک شارەوانییەکە سەر بە جەهەپەن. بەڵام دوابەدوای قسەکانی ئاکشەنەر، ئیمامئۆغلۆ و یاڤاش تویتیان بڵاوکردەوە و پشتگیری خۆیان بۆ کەمال کلچدارئۆغلۆی سەرۆکیان دەربڕی. ئەم هەڵوێستەی ئاکشەنەر لەلایەن ئۆپۆزسیۆنی تورکیا بە گشتی کاردانەوەیەکی توندی لێکەوتەوە. کەمال کلچدارئۆغلۆ سەرۆکی جەهەپە لەم بارەیەوە پەیامێکی ڤیدیۆیی بڵاوکردەوە و وتی، " ئێمە هەوڵ دەدەین، هەموو لایەنەکان کۆبکەینەوە و لە ئەردۆغانیزم رزگارمان ببێت." پارتی کرێکارانی تورکیاش لەم بارەیەوە راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکرد، " خەڵکەکەمان لەدژی کۆشکەکەی ئەردۆغان ئیرادەی خۆی پیشان دەدات، لەدژی دەسەڵاتی ئاکەپە و مەهەپە، کاندیدێکی هاوبەش هەڵدەبژێرێت و کۆتایی بە دەسەڵاتی رەشی ٢٠ ساڵی ئاکەپە دەهێنێت." لەلایەکی دیکەوە، ئوندەر ئیشلەیەن ئەندامی دەستەی سەرۆکایەتی پارتی چەپی تورکیا رایگەیاند، ئەم هەڵوێستەی ئاکشەنەر بە مەبەستی هەماهەنگیکردنە لەگەڵ ئاکەپە. هەڵوێستێکە بۆ وڵامدانەوەی ئەردۆغان کە پێی دەڵێت بگەڕێتەوە بۆ نێو هێلانەکەت. ئەم پێشهاتە، هاوکێشەکانی تورکیای بە تەواوی گۆڕیوە و پارتە سیاسیەکان کەوتووەنەتە خۆیان کە هاوسەنگی نوێ دروست بکەن. چاوەکان لەسەر کۆبونەوەیەکی رۆژی دووشەممە ٦ی مانگە کە جارێکی دیکە هاوپەیمانی گەل کۆدەبێتەوە، بەڵام تاوەکو ئێستا روون نییە، ئایا مەراڵ ئاکشەنەر بەشداری لە کۆبونەوەکەدا دەکات یان نا! هەروەها بڕیارە ئەمڕۆ دەستەی بەڕێوەبەری پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) لەم بارەیەوە کۆبوونەوەیەک ئەنجام بدات و هەر لەم بارەیەوە، پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپەش) کۆدەبێتەوە.

هاوڵاتی بانکی ناوەندی ڕایگەیاند، ئەمساڵ عێراق شایەتی پێشکەوتنێکی بەرچاو و سەرنجڕاکێش و بەرجەستە دەبێت بۆ کەرتی بانکی و جەختیشدەكاتەوە لە بەرەوپێشچوونی بەکارهێنانی ئامێری کاش و کەمکردنەوەی پارەی کاش و ئاماژەی بەوەش کرد، دەبێت نرخی ئاڵوگۆڕی دۆلار بۆ هاووڵاتیان سەقامگیر بكرێت. عەمار حەمد خەڵەف، جێگری پارێزگاری بانكی ناوەندی ئاماژەی بەوە کرد، کەرتی بانکی شاهیدی چاکسازی ڕوونە، کە بە فشاری گواستنەوەی دەرەکی دەستی پێکردووە. ئەوەشی ڕوون کردەوە، دەوڵەت بەشێوەیەکی گشتی ئاڕاستەی بەکارهێنانی ئامێری کاش دەکات و لە پڕۆسەی ئاڵوگۆڕی کەرتی بانکیدا، کە بەدەست هەندێک کێشەی کۆنەوە دەناڵێنێت، بۆ ئەوەش بەکارهێنانی کاش کەم دەکاتەوە و ئامێری كاش دەخاتە بەردەست.

گۆڤارێک ئاشکرای دەکات ئێران دوو هێندەی رابردو چەک و کەرەستەی سەربازیی رەوانەی روسیا کردوە و ئەمریکا ئامادەکاریی دەکات بۆ بەرپەرچدانەوەی سەربازیی دژی تاران و بۆ ئەو مەبەشتە وەزیری بەرگریی و فەرماندەی گشتی هێزەکانی رەوانەی چەند وڵاتێکی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکات. گۆڤاری (فۆڕێن پاڵسی) ئەمریکی لە راپۆرتێکدا لە زاری پێنج بەرپرسی وڵاتانی پەیمانی باکوری ئەتڵەسی (ناتۆ) بڵاوی کردوەتەوە؛ ئێران سەرەڕای ئەو فشارانەی لەسەریەتی ناردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و چەکی بۆ روسیا بۆ زیاتر لە دوو هێندەی رابردو زیاد کردوە. بەرپرسەکانی ناتۆ ئاماژەیان بەوە کردوە؛ ئەو چەک و فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی ئێران لە جەنگی دژی ئۆکرانیا بەکاردەهێنرێن دەبێتە هۆ درێژبونەوەی ماوەی جەنگەکە. بە وتەی پێنج بەرپرسەکەی ناتۆ بۆ فۆڕێن پاڵسی: ئەمریکا و هاوپەیمانانی بەرپرسیاری سەرەکیی راگرتنی ناردنی چەک و کەرەستەی سەربازیی ئێرانن بۆ روسیا بەڵام تا ئێستا هیچ هەنگاوێکی کاریگەر سەرەڕای سزاکانی واشنتۆن دژی ئەو وڵاتە نەیتوانیوە ببێتە هۆی راگرتنی هاوکارییە سەربازییەکانی نێوان مۆسکۆ و تاران. لە لایەکی دیکەوە دانا سترۆول، یاریدەدەری وەزیری بەرگریی ئەمریکا لە لێدوانێکیدا بۆ (ئەلجەزیرە) رایگەیاندوە؛ وەزارەتی بەرگریی ئەمریکا (پنتاگۆن) دابینکردنی پێداویستییەکانی رێکاری سەربازیی لە دژی ئێران لە ئەستۆیە و دەبێت وەزارەتەکە ئامادەکاریی بکات بۆ جێبەجێکردنی داواکاریی ئیدارەی جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا بەڵام واشنتۆن دوای شکستی فشاری سیاسی و دیپلۆماسی پەنا بۆ بژاردەی سەربازیی دەبات. سترۆل وتویەتی؛ لۆید ئۆستن، وەزیری بەرگریی ئەمریکا لە چوارچێوەی پلانی نوێی پاراستنی هاوپەیمانانی واشنتۆن سەردانی وڵاتانی ئۆردن، میسر و ئیسرائیل دەکات و بە مەبەستی بەرەنگاربونەوەی جموجۆڵە سەربازییەکانی ئێران لەگەل بەرپرسانی باڵای ئەو وڵاتانە کۆدەبێتەوە. هاوکات رۆژی هەینی مارک میلی، سەرۆک ئەرکانی هێزە چەکدارەکانی ئەمریکا لە کاتی کۆبونەوە لەگەڵ یۆئاڤ گاڵانت، وەزیری بەرگریی ئیسرائیل لە تەلئەبیب رایگەیاند؛ گفتوگۆیان کردوە سەبارەت بە مەترسییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران و بەرنامە ئەتۆمییەکەی. نوسینگەی گاڵانت لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاند؛ تلئەبیب و واشنتۆن جەخت لە هاوکارییەکانیان دەکەنەوە بۆ رێگریی لە بەرنامە ئەتۆمییەکەی تاران و دروستکردنی چەکی ئەتۆمیی لە لایان کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە و لەو چوارچێوەیەشدا بڕیارە وەزیری بەرگریی ئەمریکا سەردانی ئیسرائیل بکات. پێشتر رۆژنامەی (نیویۆرک تایمز) بڵاوی کردبوەوە؛ جۆ بایدن وەزارەتی بەرگریی وڵاتەکەی راسپاردەوە بۆ ئامادەکارییەکانی بە مەبەستی بەکارهێنانی بژاردەی سەربازیی دژی ئێران و تەنانەت ژمارەیەک بنکەی ئەتۆمیی ئەو وڵاتەش دیاریی کراون کە لە ئەگەری شکستی تەواوەتیی دانوستان و رێککەوتنی ئەتۆمیی بکرێنە ئامانج.

هاوڵاتی جەمیل بایک رایگەیاند، کوڕ، زاوا، کچ، خزم و کەسوکار و دەوروبەرەکانی ئەردۆغان هەموو بەهۆی کاری گەندەڵی و بەرتیلەوە ناویان کەوتووەتە سەر زار. جەمیل بایک هاوسەرۆکی دەستەی بەڕێوەبەری کۆما جڤاکێن کوردستان لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی فورات (ANF) ئاماژەی بە پرسی هەڵبژاردن، بومەلەرزە و گەندەڵی لە تورکیادا کرد. جەمیل بایک وتی، "بومەلەرزە کاریگەری لەسەر هەڵبژاردن دادەبێت. دەسەڵاتی ئاکەپە-مەهەپە بەدڵنیاییەوە هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە دەکات. تاکە کارت کە بەدەستیانەوە ماوە نەتەوەپەرستیە. لە کاتێکدا کە کۆمەڵگا لە هەموو ئاستێکدا برسی کراوە، گەندەڵی و کردەوەی چەوت دەکرێن، گوشار و ستەم لەسەر کۆمەڵگا هەیە، کۆمەڵگا وەک پێشتر ناکەوێتە ژێر کارتێکەری پرۆپاگەندەی نەتەوەپەرستی، لەو بڕوایەدا نیم کە وەک پێشوو پاڵپشتی لە دەسەڵاتداری ئاکەپە-مەهەپە بکات." بایک لە بەشێکی دیکەی قسەکانیدا ئەوەی خستەڕوو، ئاشکرایە کە لە هەڵبژاردندا هاوپەیمانی رەنج و ئازادی بە پێشەنگایەتی هەدەپە یەکلاکەرەوە دەبێت. هاوپەیمانی کۆمار و گەل باش ئەوە دەزانن. بە بێ پشتیوانی هەدەپە نە هاوپەیمانی کۆمار و نە هاوپەیمانی گەل ناتوانن بیبەنەوە و دەڵێت، "هەڵبژاردن دوابخرێت و دوانەخرێت ئەو راستیە ناگۆڕێت. بە بڕوای من کامە کاندید یاخود هاوپەمانی بە شێوەیەکی ئەرێنی و یەکگرتوو مامەڵە لەگەڵ چارەسەری دیموکراتیکی پرسی کورد و دیموکراتیبوونی تورکیا بکات، هاوپەیمانی رەنج و ئازادیش پشتیوانی ئەوان دەکات. هەدەپە و پێکهاتەکانی ئەو دۆخە یەکلاکەرەوە و گرنگەی خۆی بەو تێگەیشتنە بەرپرسیارانەیە هەڵدەسەنگێنێت.هەڵبژاردن لە کاتی خۆیشیدا بکرێت بە بڕوای من هەدەپە و هێزە دیموکراسییەکان بۆ ئەوە ئامادەن." هاوسەرۆکی کەجەکە لە بەردەوامی قسەکانیدا ئاماژەی بەوەکرد، " لە راستیدا ئاکەپە دۆڕاندوویەتی. وای بۆ دەچم لە مێژووی تورکیادا هەرگیز وەک ئێستا کاری گەندەڵی، دزی و پێشێلکاری نەکراوە. کوڕ، زاوا، کچ، خزم و کەسوکار و دەوروبەرییەکانی ئەردۆغان هەموو بەهۆی کاری گەندەڵی و بەرتیلەوە ناویان کەوتووەتە سەر زار. کۆمەڵگا باش ئاگاداری ئەوەیە. لەماوەی دەسەڵاتداری ٢٠ ساڵەدا بە ئاشکرا دەرکەوتووە کە دەسەڵاتداری ئاکەپە چەندە نادادپەروەرە، بەرژەوەندیپەرستە. کۆمەڵگاش ئەوەی بۆ دەرکەوتووە. ئابووری تورکیا دەتوانرێت بوترێت لەناوچووە، هەڵاوسان گەیشتووەتە بەرزترین ئاستی ٤٠ ساڵی رابردوو. هەژاری و بێکاری لە بەرزترین ئاستدایە. هاوکات ناسەقامگیری سیاسی زۆر دەبێت. ئاکەپە لەگەڵ سیاسەتی ئێستای جیهانیش یەکناگرێتەوە و ناتەبایە. ئەردۆغان بە مێشکی عوسمانی و نەتەوەپەرستی وشکی خۆی هەموو کەسی کردووە بە دوژمن. هەربۆیە مسۆگەرە کە لە هەڵبژاردنی داهاتوودا ئاکەپە لە دەسەڵات لادەدرێت." بایک لەبارەی چارەسەری پرسی کوردیش دەڵێت، " ئەوە ڕاستییەکە کە ئەمریکا لە دژی هە بوونی گەلی کورد و خەباتی ئازادی، پشتیوانیی سەربازی، ماددی، سیاسی و دەروونی بێکۆتایی بە دەوڵەتی تورک کردووە. ئەگەر وا نەبوایە دەوڵەتی تورک نەیدەتوانی شەڕێکی وەها درێژخایەن لە دژی گەلی کورد و پەکەکە ئەنجام بدات و نەیدەتوانی هێندە بە ئاسانی مامەڵە بکات و هەموو جۆرە شەڕێک ئەنجام بدات، نەیدەتوانی تاوان و کۆمەڵکوژی ئەنجام بدات، چونکە لێپرسینەوەی لەگەڵ نەکرا. ئاشکرایە کە ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا و ناتۆ و هێزە نێودەوڵەتییەکان پشتگریەکی زۆریان لە دەوڵەتی تورک کردووە. تاوانیان ئەنجامداوە کە پێویستە بەپێی یاسای شەڕ و تاوانی قڕکردن دادگایی بکرێن، بەڵام کەس لێپرسینەوەیان لەگەڵدا ناکات. ئێمە چاوەڕوانیمان لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەیە، بە تایبەت لە ئەمریکا. بەڕاستی ئەمریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەتوانن زۆر شت بکەن. ئەمریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر دەوڵەتی تورک هەیە. هۆکاری ڕوون بۆ ئەمە هەیە. لەبەرئەوەی ئەمریکا لە هەموو ئاستێکدا پشتیوانی دەوڵەتی تورک دەکات، لە شەڕی کورد و پەکەکەدا. کێشەی متمانە لە نێوانیاندا لەم بابەتەدا نییە. وەک ڕوونم کردەوە دەوڵەتی تورک ناتوانێت بۆ ماوەی ٤٠ ساڵ لەم شەڕە بەردەوام بێت ئەگەر لە دژی ناڕەزایەتی ئەمریکا بێت. ئێمە و دەوڵەتی تورکیش زۆر باش ئەمە دەزانین. لەم ڕووەوە ڕۆڵی ئەمریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گرنگە. پێویستە فشار بخاتە سەر تورکیا، هانی بدات کە دەستبەرداری ستراتیژ و پیلانی شەڕ بێت و چارەسەری دیموکراسی و سیاسی قبوڵ بکات. ئەگەر وابێت ڕۆڵێکی زۆر گرنگ دەگێڕێت لە چارەسەرکردندا."

هاوڵاتی بانکى رافیدەن ئەمڕۆ هەینی رایگەیاند، لە 5ى ئادارەوە دەست دەکات بە وەرگرتنى دینار لە گەشتیاران لە لقەکانى، بۆ ئەوەى گەشتیاران لە فڕۆکەخانەى بەغدا بە دۆلار وەریبگرنەوە، لەبرى ئەوەى پرۆسەى ئاڵۆگۆڕەکە لەنێو فڕۆکەخانەکە بکرێت. بانکى ناوەندیى عێراق لە راگەیێندراوێکدائاماژەى بەوەداوە، لە 5ى ئادارەوە دەست دەکەن بە وەرگرتنى دینار لە هەژمارەکانى بانکەکەیان، بۆ گۆڕینى بە دۆلار و ئەو پرۆسەیە لە رێگەى سەکۆى ئەلیکترۆنییەوە دەکرێت.  ئەم بڕیارەى بانکى رافیدەین بە مەبەستی  ئاسانکاریکردنە بۆ گەشتیاران بۆ کڕینى دۆلار بە نرخى فەرمى بانکى ناوەندى کە 132 هەزار دینارە بەرامبەر بە 100 دۆلار،هاوکات  گەشتیاران دەتوانن تاوەکو 7000 دۆلار بکڕن. بانکى رافیدەین ئاماژەى بەوەشداوە کە لە دواى دانانى پارە لە بانکەکەیان لە رێگەى دەروازەکانیانەوە لە بانکى رافیدەین لە فڕۆکەخانەى بەغدا دۆلارەکە وەردەگیرێت و پرۆسەى دانانى دیناریش لە رێگەى هەشت لقی بانکەکەوە دەبێت لە بەغدا، ئەو رێکارەش بۆ ئەوەیە، قەرەباڵخى لەنێو فڕۆکەخانە دروست نەبێت لەکاتى وەرگرتنى ئەو بڕە دۆلارە.     ئەوە لەکاتێکدایە کە بڕیارە لە 5ى ئادارەوە بانکى ناوەندى پشکى هەفتانەى گرووپى ئەى کۆمپانیاکان لە فرۆشتنى دۆلار بۆ دوو ملیۆن دۆلار زیاد بکات کە ئەمەش 25٪ـى لە بڕى پێشوو زیاترە.

هاوڵاتی  دوای 10 ساڵ دواجار ئێران بە كردنەوەی تونێلێكی 36 كیلۆمەتری دەیەوێت قەیرانی وشكبونی دەریاچەی ورمێ چارەسەر بكات كە بڕیارە ساڵانە 300 ملیۆن مەتر سێجا ئاو لە پیرانشار بەرەو دەریاچەكە بگوازێتەوە، بەڵام ئەو پڕۆژەیە بە بانگەشەیەكی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی لەقەڵەم دەدرێت كە زیانەكانی لە سودەكانی زۆر زیاترە. زیانی ئەو پڕۆژەیە جگە لە ناوخۆی رۆژهەڵاتی كوردستان بەرۆكی هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە چونكە دەبێتە مایەی كەمبونەوەی ئەو سەرچاوانەی كە دەڕژێنە زێ بچوك. ئەگەرچی بەرپرسانی ئێران رایانگەیاندوە تەنها لەو كاتانەدا ئاوی بەنداوی كانی سێو بۆ دەریاچەی ورمێ بەر دەدرێتەوە كە كاتی كشتوكاڵ نەبێت و زیان بە دانیشتوانی ناوچەكە نەگەیەنێت و رەچاوی مافی ئاوی وڵاتانی دراوسێ دەكرێت، بەڵام بڕیارە رێژەی ئەو ئاوەی كە رەوانەی  دەریاچەكە دەكرێت بەپێی توانا و پێویستی بۆ دوو هێندە زیادبكرێت كە ئەوەش دەبێتە مایەی كەمبونەوەی زۆربەی سەرچاوە ئاوییەكانی سەر زەوی و ژێر زەوی لە سنوری نێوان رۆژهەڵات و هەرێمی كوردستان. محەمەد سادق موعتەمیدیان، پارێزگاری ورمێ و ئەندامی دەستەی بوژاندنەوەی دەریاچەی ورمێ رایگەیاندوە پڕۆژەی گواستنەوەی ئاوی كانی سێو بە بودجەی (150) ملیار تومەن لە رابردودا كە دەكاتە نزیكەی سێ ملیۆن و 300 هەزار دۆلار لە ماوەی حەوت مانگدا لە لایەن ناوەندی (خاتەمولئەنبیا)ی سەر بە سوپای پاسداران جێبەجێكراوە. ئێران گەیاندنی ئاوی لە بەنداوی كانی سێو لە سەردەشت بۆ دەریاچەی ورمێ بە گەورەترین پڕۆژەی ژینگەپارێزیی رۆژئاوای كیشوەری ئاسیا ناودەهێنێت لەكاتێكدا ئەو پڕۆژەیە بە هۆكارێك بۆ وشكبونی سەرچاوەكانی ئاوی سەردەشت و پیرانشار لەقەڵەم دەرێت كە هاوسنورن لەگەڵ هەرێمی كوردستان.   پلانی سوپای پاسداران لە كانی سێو بۆ زێی بچوك لە (24/2/2023) بە ئامادەبونی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران لە پارێزگای ورمێ بەشی یەكەمی گواستنەوەی ئاو بۆ دەریاچەی ورمێ لە بەنداوی كانی سێو دەستی پێكرد كە شەش ساڵی خایاندوە و ئەوەش لە میدیاكانی سەر بە دەسەڵاتی وڵاتەكەوە بە پڕۆژەیەكی گەورەی ژینگەیی وەسفكرا كە گوایە لەلایەن كابینەی حكومەتی ئێستا جێبەجێكراوە. بەنداوی كانی سێو لە پیرانشار روبەرەكەی لە 20 كیلۆمەتر نزیك دەبێتەوە و توانای گلدانەوەی ئاوی لە نێوان 221 ملیۆن بۆ  713 ملیۆن مەتر سێجا هەیە و كە ئاوی گلدراوەی ئەو بەنداوە لە رێگەی 36 كیلۆمەتر تونێل كە هەشتا مەتر دەكەوێتە قوڵایی زەوی و 11 كیلۆمەتر جۆگە و كەناڵی ئاو و 28 كیلۆمەتر روباری گادەر دواجار دڕژێتە دەریاچەی ورمێ. بە گشتی دەیان روباری بچوك و گەورە دەڕژێنە بەنداوی كانی سێو كە بەرچاوترینیان چەمەكانی (كەڵوێ، كەڵۆسێ، ریزی، خدراوێ، خاسی، بادیناوێ، پردانان)ە. كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندوە بڕی 980 ملیۆن دۆلار بۆ قۆناغی یەكەمی گەیاندن و گواستنەوەی ئاوی كانی سێو بۆ دەریاچەی ورمێ خەرجكراوە و 26 پڕۆژەی دیكە بۆ بوژاندنەوەی دەریاچەكە جێبەجێ دەكرێت كە زۆربەیان لە لایەن كۆمپانیاكانی سەر ناوەندی خاتەمولئەنبیا كە خاوەندارێتییەكانیان دەگەڕیتەوە بۆ سوپای پاسداران جێبەجێكراوە. كەمال حسێن پور، نوێنەری پیرانشار لە پەرلەمانی ئێران رایگەیاندوە؛ ئەو پڕۆژەیە و گەیاندنی ئاو بە تونلێل بۆ دەریاچەی ورمێ، كانی و بیری ئاوەكانی ناوچەكە وشك دەكات و ئەوەش قەیرانی دیكەی كەمئاویی بۆ دانیشتوانی ئەو ناوچانە دروست دەكات. یەكەم قۆناغی گواستنەوەی ئاوی كانی سێو بەرۆكی سەرجەم ئەو روبارو سەرچاوانە دەگرێت كە دەڕژێنە زێی بچوك لەهەرێمی كوردستان و هاوشێوەی ساڵانی رابردو كێشەی گلدانەوە و گرتنەوەی ئاو لە لایەن ئێرانەوە دەبێتە كارتێكی فشار دژی هەرێم و تەنانەت عێراقیش.   ئاوی كانی سێو دادی دەریاچەی ورمێ نادات لەلێكۆلینەوە زانستییەكاندا سەبارەت بە بوژاندنەوەی دەریاچەی ورمێ دەركەوتوە كە دەبێت ئاوی ئەو دەریاچەیە بگاتە ئاستی هەزار و 274 مەتر بۆ ئەو مەبەستەش پێویستی بە زیاتر لە سێ ملیار مەتر سێجا ئاو لە ساڵێكدا هەیە، بەڵام پڕۆژەكەی ئێستای ئێران تەنها 300 ملیۆن مەتر سێجا ئاو دەگەیەنێتە دەریاچەكە. بە پێی دوایین ئامار لە 10 ساڵی رابردوودا بڕی سێ ملیار و 600 ملیۆن مەتر سێجا ئاوای دەریاچەی ورمێ بەهۆی زیادەڕوییەكانەوە كەمی كردوە و تەنها لە ساڵی رابردودا هەزار و 500 كیلۆمەتر لە روبەڕەكەی بە تەواوەتی وشكبوە لە كاتێكدا برێار بوو چوار ملیار دۆلار لە ماوەی ئەو 10 ساڵەدا بۆ بوژانەوەی دەریاچەكە تەرخان بكرێت.   بیابانێكی وشك و سوێر دەریاچەی ورمێ كە بە دەریاچەی خوێ ناو دەهێنرێت بە گەورەترین دەریاچەی كوردستان و لە ساڵی 1998 بە 25ەمین دەریاچەی گەورەی جیهان لەقەڵەم دراوە، ئەگەر ئەو دەریاچەیە لە قەیرانی بێ ئاویی رزگاری نەبێت مەترسی رودانی خوێبارین هاوشێوەی خۆڵبارین هەیە كە ئەوەش بە روداوێكی مەترسیداری ژینگەیی ناودەهێنرێت. روبەری دەریاچی ورمێ كە دەكەوێتە رۆژهەڵاتی كوردستان لە ساڵی رابردوودا سێ هەزار و 607 كیلۆمەتر دوجا بوە بەڵام ئەمساڵ روبەرەكەی بۆ دوو هەزار و 396 كیلۆمەتر كەمی كردوە. وشكبوونی ئەو دەریاچەیە ژیانی 14 ملیۆن كەس دەخاتە مەترسییەوەو رووبەری پێنج هەزار و 257 كیلۆمەتر زەویش لە نزیك ورمێ دەبێتە بیابانی خوێ. دەریاچەی ورمێ 22 ساڵە روبەڕوی وشكەساڵی دەبێتەوە و ساڵی 2015 لە وێنەكانی مانگی دەستكرددا دەركەوتوە  نزیكەی 88٪ی وشكبوە و ئەمساڵیش بە پێی خەمڵاندنەكان و وێنەكانی مانگی دەستكرد زیاتر لە 95٪ی ئاوەكەی وشكبوە و دەریاچەكە بوەتە بیابانێك لە خۆڵ و خوێ. دەسەڵاتی ئێران لەساڵی 2012 ناوەندی بوژاندنەوەی دەریاچەی ورمێی پێكهێنا و بڕیاربوو لەچوارچێوەی پلانێكی 10 ساڵیدا قەیرانی وشكبونی دەریاچەكە چارەسەر بكرێت. لە سەرەتای بەهاری ساڵی رابردوودا تەنها 25 سانتیمەتر ئاستی ئاوی دەریاچەی ورمێ بەرزبوەتەوە كە ئەویش بەهۆی بەرزبونەوەی پلەكانی گەرما 22 سانتیمی بووە بەهەڵم و تەنها سێ سانیتم لەئاوی ساڵی رابردوی تێداماوە. ئاستی ئاوی ئێستای دەریاچەی ورمێ دوو ملیار و 480 ملیۆن مەتر سێجایە، ئەو بڕە لە ساڵی رابردوودا یەك ملیار و 440 ملیۆن سێجا بووە، لەكاتێكدا ئەو دەریاچەیە دەبێت لە حاڵەتی ئاسایی خۆیدا 13 ملیار مەتر سێجا ئاو لەخۆی بگرێت. لە راپۆرتەكانی تیمی كۆنتڕۆڵی قەیرانی دەریاچەی ورمێ دەركەوتووە ئەو دەریاچەیە پێوییستی بە پێنج تا 12 ملیار مەتر سێجا ئاو هەیە بۆ ئەوەی كارەساتی سروشتی لەو ناوچەیەی رۆژهەڵاتی كوردستان و دەوروبەری روونەدات. پێشتر بەڕێوبەری كۆنتڕۆڵی قەیرانەكانی پارێزگای ورمێ رایگەیاند: 95٪ی ئاوی دەریاچەكە كەمی كردوە و دەریاچەی ورمێ لە هەموو كاتێك زیاتر مەترسیی وشكبونی لەسەرە. پلانی هەڵەی بەكارهێنانی ئاو و گۆڕینی رێڕەوی ئەو سەرچاوانەی كە پێشتر دەڕژایە دەریاچەی ورمێ، هۆكاری سەرەكی وشكبونی دەریاچەكە بووە  چونكە ئاوی ئەو دەریاچەیە بەشێوەیەكی نەگونجاو بۆ كشتوكاڵ و كارگە پیشەسازییەكانی پارێزگای تەبرێز و چەند ناوچەیەكی دیكە لەئێران بەكار دەهینرێت. ساڵانە زیاتر لە یەك ملیۆن و 200 تۆن سێو لەپارێزگای ورمێ بەرهەمدەهێنرێت كەسەرچاوەی ئاودانی باخە سێوەكانی ئەو سنورە ئاوی دەریاچەكەیەتی، بەڵام بەوتەی بەرپرسانی پارێزگاكە نزیكەی 500 تۆن لەو سێوە لەژێر دارەكاندا دەمێنێتەوەو دەڕزێ و خراپ دەبێت چونكە بە سیستمی كشتوكاڵی ئێستای ئێران هەر كیلۆیەك سێو زیاتر لە 100 لیتر ئاوی پێویستە كەئەوەش كاریگەرییەكی زۆری لەسەر كەمبوونەوەی ئاوەكە هەیە. ئێران و ئاو ئێران كە لە رابردودا دەیانجار بە بیانوی بونی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان بە ئاگر و ئاسن و بەهەموشێوەیەك هێرشی سەربازیی دژی هەرێم ئەنجام داوە دور نییە بە بیانوی بوژاندنەوەی دەریاچەی ورمێ سەرچاوەكانی ئاوی هەرێمی كوردستان وشك نەكات بە تایبەت كە پڕۆژەی بەناو بوژانەوەی ورمێ لە لایەن سوپای پاسدارانەوە جێبەجێ دەكرێت.    

بەریتانیا رایگەیاند ئەگەر رێککەتنی ئەتۆمیی بۆ راگرتنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران شکست بێنێت ئەوا بژاردەی دیکە دژی ئەو وڵاتە بەکاردەهێنرێت. بێن واڵاس، وەزیری بەرگریی بەریتانیا لە لێدوانێکدا بۆ پێگەی (ئەلعەرەبیە) رایگەیاند؛ ئاشکرابونی یۆرانیۆمی پیتێنراو 90% لە ئێران ئاماژەیەکی رونە کە بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئەو وڵاتە ئاشتیخوازانە نییە و دەبێت بە زوترین کات رێگریی لێبکرێت. بێن واڵاس وتویەتی: لە ئەگەری شکستی دانوستانە ئەتۆمییەکان هەمو بژاردەکان بۆ رێگریی لە ئێران بە ئامانجی دروستکردنی چەکی ئەتۆمیی لە سەر مێزە. بە وتەی وەزیری بەرگریی بەریتانیا لە ئێستادا هەڵسوکەوت و جموجۆڵەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران شەڕەنگێزانەیە و بەرپرسیارێتیی تێدا بەدی ناکرێت. ئەوە جەختی کردوەتەوە کە بەریتانیا وەک لایەنێکی بەشداری رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 هەوڵەکانی بەردەوام دەبێت بۆ راگرتنی گەیشتنی ئێران بە قۆناغی دروستکردنی چەکی ئەتۆمیی. ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمیی ئاشکرای کردوە یۆرانیۆمی پیتێنراوی 84% لە یەکێک لە وێستگە ئەتۆمییەکانی ئێران دۆزراوەتەوە و بەرپرسانی ئێرانیش وتویانە پیتاندی یۆرانیۆم لە ژمارەیەک لە وێستگەکانی وڵاتە تەنها بە رێژەی 60% بوە و ئەوەی دۆزراوەتەوە بە هەڵکەوت بوە. بە پێی رەشنوسی خاڵەکانی رێککەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015 ، نابێت پیتاندنی یۆرانیۆمی ئێران لە رێژەی 5% زیاتر بەرز بکرێتەوە بەڵام بە کشانەوەی ئەمریکا لەو رێککەوتنە تاران بڕیاریدا رێژەی پیتاندنی یۆرانیۆمی بۆ 60% بەرز بکاتەوە.          

نەتەوەیەکگرتوەکان و ئەمریکا لەسەر ژەهراویکردنی خوێندکارانی کچ لە ئیران هۆشداریی دەدەن و وەزیری ناوخۆ وڵاتەکەش دەڵێت تا ئێستا هیچ کەسێک بە تۆمەتی ئەنجامدانی ئەو کارە دەستگیر نەکراوە. نوسینگەی سندوقی منداڵان-ی سەر بە نەتەوەیەکگرتوەکان (یونیسێف) لە ئێران هۆشداریی داوە لە زنجیرەی روداوی ژەهراویکردنی کچان و خوێندکاران لە وڵاتەکە و رایگەیاندوە؛کاریگەریی خراپی لەسەر باری دەرونیی ئەو خوێندکارانە و کۆمەڵگە دروست کردوە و پڕۆسەی خوێندن روبەڕی کێشە بوەتەوە. لە لایەکی دیکەوە ئەحمەد وەحیدی، وەزیری ناوخۆی ئێران لە کۆنگرەیەکەی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند؛ هێزە ئەمنی و هەواڵگرییەکان سەرقاڵی لێکۆڵینەوە لە روداوەکانی ژەهراویکردنی خوێندکارانی کچن و تا ئێستا هیچ کەسێک بە تۆمەتی ئەنجامدانی ئەو کارە دەستگیر نەکراوە و هیچ ماددەیەکی کیمیایی کە ژەهراویکردنەکەی پێ ئەنجام درابێت نەدۆزراوەتەوە. وحیدی وتویەتی: نەیارانی کۆماری ئیسلامی ئێران هەوڵ دەدەن بە هەمو شێوازو رێگایەک دۆخی وڵاتەکە ئاڵۆز بکەن و تەنات ئامانجیانە پڕۆسەی خوێندن رابگیرێت بەڵام ئەوە رونادات و لە چەند رۆژی داهاتودا لەگەڵ دەرکەوتنی سەرەداوەکان ، زانیارییەکان بۆ خەڵک ئاشکرا دەکرێن. هاوکات وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لە رێگەی وتەبێژەکەیەوە رایگەیاند؛ خوێندن مافی کچان و ژنانە و واشنتۆن چاوەڕێی ئەوەیە هۆکارەکانی ژەهراویکردنی خوێندکارانی کچ لە ئێران ئاشکرا ببێت. نێد پرایس وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا وتویەتی: نیگەرانین لە ژەهراویکردنی کچانی خوێندکار لە ئێران و چاوەڕێین لێکۆڵینەوەی ورد بکرێت و هۆکارەکانی ئەو روداوانە ئاشکرا بکرێن. لە ماوەی رابردودا نزیکەی هەزار خوێندکاری کچ لە  60 خوێندگەی ناوەندیی و دواناوەندیی کچان ژەهراویی کراون و هەر بەو هۆیەوە توشی رشانە و سکچون بون و ژمارەیەکیشیان رەوانەی نەخۆشخانە کراون و تەنانت هەندێک کەسیان رەوانەی ژوری چاودێریی وردی پزیشکیی کراون. ژمارەیەک گروپی نەناسراوی شیعە و لایەنگری توندڕەوی کۆماری ئیسلامی ئێران تۆمەتبارکراون بە ئەنجامدانی ژەهراویکردنی کچان بە مەبەستی  رێگریی لە خوێندنی کچان و ژنان و هاوکات دەوترێت ئەو روداوانە تۆڵەکردنەوەیە لە کچانی خوێندکار وەک ئامادەبونی بەرچاویان لە ناڕەزایەتییەکانی دوای مەرگی ژینا ئەمینی.  

هاوڵاتی پسپۆڕێکی بومەلەرزە و کارەساتەکان لە تورکیا ئامارێکی مەترسیداری بومەلەرزەکانی ٦ی شوباتی باکوری کوردستان و تورکیای راگەیاند و وتی، " ژمارەی گیانلەدەستانی بومەلەرزە کەڕەتی پێنج بکەن." پرۆفیسۆر دکتور کوبیلای کاپتان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکاندا، نووسینێکی لەبارەی دۆخی زیانلێکەوتووانی بومەلەرزە و ژمارەی قوربانیان بڵاوکردەوە. کاپتان لە نووسینەکەیدا دەڵێت، " پرۆسەی رزگارکردن و بەهاناچوونی قوربانیان بومەلەرزە زۆر خاو بەڕێوەچووە. ئەمەش وادەکات، ئاماری راستی گیانلەدەستدان رانەگەیەندرێت. بۆچوونی منیش بەم شێوەیەیە؛ پێنج ئەوەندەی ئاماری ئێستا هاوڵاتیەکانمان گیانیان لەدەستداوە، واتە ئاماری ئەمڕۆ کەڕەتی پێنج بکرێت، ئاماری راستەقینەی گیانلەدەستدان دیاری دەبێت." ئەو پرۆفیسۆرە تورکە وتیشی، " بۆ زانینی ئاماری راستەقینە، پێویستە بە دروستی ئاماری باڵەخانە رووخاوەکان ئاشکرا بکرێت." ئەوەش لە کاتێکدایە کە بەگوێرەی ئامارە فەرمیەکان، ژمارەی گیانلەدەستدانی بومەلەرزەکانی ٦ی شوبات گەیشتووەتە نزیکەی ٤٥ هەزار کەس. ئەگەر بەقسەی ئەو پسپۆڕە بێت و ئەو ٤٥ هەزارە کەڕەتی پێنج بکرێت، ژمارەی گیانلەدەستدان دەکاتە ٢٢٥ هەزار کەس.

هێمن مەحموود وادەردەكەوێت سەردانەكەی وەفدی عێراق بەسەرۆكایەتی وەزیری دەرەوە بۆ ئەمریكا لەماوەكانی رابووردوودا بەستەڵكی ساردو سڕی پەیوەندییەكانی واشنتۆن و كابینەكەی محەممەد شیاع سودانی تواندبێتەوەو دەوڵەتی یاساش بەسەرۆكایەتی نوری مالیكی رایدەگەیەنێت سودانی تا ئەم ساتە سەركەوتووبووە لەبەستنی پەیوەندی لەگەڵ ئەمریكا و ئەوروپادا، هاوكات راوێژكارێكی سودانی دەڵێت: پەیوەندی ئەمریكا و عێراق بە شەرت و مەرج بەڕێوەناچێت، بەڵكو لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە هاوبەشەكانی نێوانمانە، باڵوێزی پێشووی ئەمریكاش لەعێراق بڕوای وایە ئیدارەی ئەمریكا بانگهێشتنامە بۆ سەرۆك وەزیرانی عێراق دەنێرێت تا سەردانی واشنتۆن بكات. دوای رووخانی رژێمەكەی پێشوو لەساڵی 2003 بەسەرۆكایەتی ئەمریكا و درووستكردنی سیستەمی نوێی سیاسی عێراق، پەیوەندییەكانی واشنتۆن و بەغداد  زۆرجار بەئاستی بەرزونزمیدا تێپەڕیوون كە هۆكاری سەرەكی ئەمەش بەپێی قسەی بەرپرسانی ئەمریكا دەستوەردانەكانی ئێران بوون لەكاروبارەكانی عێراق و چەكداركردنی گرووپە شیعە توندڕەوەكان بووە، لەدوای زنجیرەك گۆڕانكاریش، دواجار محەممەد شیاع سوودانی كاندیدی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی نزیك لەئێران لەئۆكتۆبەری 2022 بووبە سەرۆك وەزیران و كۆتایی بەململانێكان هێنا، بەڵام سودانی جیاواز لەوانەی پێشووتر هەر لەسەرەتاوە رایگەیاند كە ئەو سەر بەهیچ بەرەیەك نییەو دەیەوێت لەگەڵ هەموو وڵاتان پەیوەندییەكانی یەكسان بن بەتایبەت لەگەڵ ئەمریكا، بۆ ئەم مەبەستەش لەماوەكانی رابووردوودا شاندێكی بەسەرۆكایەتی وەزیری دەرەوە ناردە واشنتۆن تاگفتوگۆ لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكا سەبارەت بەچەندین پرسی گرنگ بكات كە گرنگترینیان گەندەڵی و سەربەخۆیی وزە و رێژەی ئاڵوگۆڕی دراو و رێوشوێنەكانی وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا سەبارەت بە ناردنی دۆلار بۆ عێراق. رەنگە ئەوەی زیاتر پرسەكەی تاڕادەیەك ئاڵۆزكردبێت لەو سەروبەندەدا دابەزینی بەهای دیناربێت لەبەرامبەر دۆلاردا ئەویش بەهۆی گوشاری ئەمریكییەكان بۆ جێبەجێكردنی چەندین رێوشوێنن سەبارەت بەرێگەگرتن لە ناردە دەرەوەی دۆلار لەعێراقەوە بۆ ئێران  وڵاتانی دژە ئەمریكایی دیكە، كە حكومەتەكەی سودانی خستە بەردەم هەڵوێستێكی شەرمهێنەرەوە لەبەرامبەر خەڵكیداو ناچاریكرد جارێكی دیكە بەهای دینار لە 1470بۆ هەر دۆلارێك دابەزێنێت بۆ 1300 دینار، بەڵام هێشتا بەتەواوەتی كێشەكەی كۆنترۆڵ نەكردووە. دۆگلاس سلێمان باڵوێزی پێشوی ئەمریكا لەعێراق رایدەگەیەنێت: یەكێك لەو بابەتە ئیجابییانەی كە لەسەردانەكەی وەفدی عێراق كەوتۆتەوە ئەوەیە چاوەڕواندەكرێت ئیدارەی ئەمریكا بانگهێشتنامە بۆ سودانی بنێرێت تا سەردانی واشنتۆن بكات و چاوی بەسەرۆكی ئەمریكا بكەوێـت. سلێمان باس لەوەدەكات هەرچەندە سەردانی وەفدەكەی عێراق لەكاتێكی زۆر باشدا نەبوو بەتاییەت جەنگی ئۆكرانیا و فشارەكانی وەزارەتی گەنجینەو نامەی چەند كۆنگرێسمانێك لەدژی پەیوەندییەكانی ئیدارەی سودانی و ئێران و فشارەكانی بەغدا بۆ سەر هەرێم، بەڵام سەردانەكە توانی ئامانجەكانی خۆی تاڕادەیەك بپێكێت بەتایبەت وەفدەكە ئەو هەنگاوانەیان خستەروو كە سوودانی لەدژی هەژموونی ئێران گرتویەتیەبەر و لە وتارێكیشدا پشتگیری خۆی بۆ مانەوەی سوپای ئەمریكا لەعێراق رایگەیاندبوو، هەر بۆیە چاوەڕواندەكرێت ئیدارەی ئەمریكی لەواشنتۆن پێشوازی لە سوودانی بكات. سەبارەت بە بڵاوبونەوەی هەواڵی مەرجی ئەمریكاش بۆ سودانی، هیشام ركابی، راوێژكاری راگەیاندنی سەرۆك وەزیرانی عێراق راگەیاند: پەیوەندی ئەمریكا و عێراق بە شەرت و مەرج بەڕێوەناچێت، بەڵكو لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە هاوبەشەكانی نێوانمانە، و هەر قسەكردنێك لەسەر هەبوونی مەرجی پێشوەخت بۆ سەردانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ واشنتۆن تەنها بۆ سەرقاڵكردنی رای گشتییە،  لەو هەوڵە دیپلۆماسییانەی حكومەتی خزمەتی نیشتمانی لە بوارە جیاجیاكاندا دەیدات. هاوپەیمانێتی دەوڵەتی یاساش  بەسەرۆكایەتی نوری مالیكی لەراگەیەندراوێكدا دەڵێت: سوودانی تا ئەم ساتە سەركەوتووبووە لەبەستنی پەیوەندی لەگەڵ ئەمریكا و ئەورووپادا، و هەوڵەكانی سودانی رووەو ئەمریكا و ئەوروپا و وڵاتە عەرەبییەكان هاوسەنگانەیە و تائێستا سەركەوتوبوە كە لەبەرژەوەندی عێراقییەكان تەواودەبێت، جەختیش لەوەكراوەتەوە سودانی دەیەوێت لەگەڵ تەواوی وڵاتانی ناوچەكەو جیهان پەیوەندییەكی سەركەوتووی باشی هەبێت. هاوكات لەكۆبوونەوەیەكشدا لەگەڵ قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق، ئەلینا رۆمانۆسكی باڵیۆزی ئەمریكا لەبەغداد پشتگیری وڵاتەكەی بۆ حكومەتەكەی سودانی و بەرنامە وەزارییەكەی دووپاتكردۆتەوەو باسیان لە چالاككردنەوەی رێككەوتننامەی ستراتیژی نێوان هەردوو وڵات كردووە. هەوڵەكانی كابینەكەی سودانی بۆ بەستنی پەیوەندییەكی باش هەر بەتەنیا بە ئەمریكاوە نەوەستاوە، بەڵكو هەر بەتەنیا لەمانگی شوباتدا جگە لەپەیوەندیی تەلەفونی نێوان جۆ بایدن و سودانی و ناردنی وەفدێك بۆ ئەمریكا و رۆیشتی سوودانی بۆ كۆنگرەی میونیخ و چاوپێكەوتنی لەگەڵ زۆرێك لەسەركردەو سیاسیەكانی جیهان، لەسعودیە هەردوو وەزیری ناوخۆی عێراق و سعودیە  پرۆتۆكۆڵی هاوكاریی ئاسایشی نێوان هەردوو وڵاتیان واژۆكرد سەبارەت بە ژمارەیەك پرۆژەی هاوبەش كە جێگەی بایەخی هاوبەشن لە بوارەكانی ئاسایش و رووبەڕووبوونەوەی مادەی هۆشبەر، هاوكات وەزیری بەرگری عێراقیش سەردانی ئێرانی كرد و كۆنگرەی یەكێتی پەرلەمانتارانی عەرەبیش لەبەغدا بەسترا. وادەردەكەوێت حكومەتەكەی سودانی هەر بەوەندەشەوە نەوەستێت بەڵكو هەوڵی رێككەوتنی نێوان سعودیەو ئێرانیش بدات، هەر لەو چوارچێوەیەشدا مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراقیش سەردانی ئێرانی كردو لەگەڵ سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتەو بەرپرسانی دیكەدا كۆبوویەوەو بەپێی زانیارییە میدیاییەكان عێراق دەیەوێت گەڕێكی دیكەی كۆبوونەوەكانی ئێران-سعودیە لەبەغدا بەڕێوەبچێت. وادەرناكەوێت كە هەموو ئەوانەی لەواشنۆتنن پشتگیری لەسودانی و كابینەكەی بكەن، هاوكاتی سەردانەكەی وەفدی عێراق بۆ ئەمریكا، سێ ئەندامی كۆنگرێس لە نامەیەكی هاوبەشدا داوا لە سەرۆكی ئەمریكا دەكەن، سیاسەتەكەی بەرامبەر عێراق تووندتر بكات، چونكە پێیانوایە حكومەتەكەی محەممەد شیاع سودانی هێشتا لەسەر هێڵی ئێران دەڕوات. نیكی هیلی كاندیدی كۆمارییەكانیش بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا رایگەیاند ئەگەر ببێت بەسەرۆكی ئەمریكا هەموو هاوكارییەك لەعێراق دەبڕێت، راشیگەیاندووە دەبێت باجدەرە ئەمریكییەكان بزانن پارەكانیان بۆ كوێ دەڕوات، گەلی ئەمریكا توشی شۆك دەبن كاتێك دەزانن پارەكانیان بۆ ئەو وڵات و لایەنانە دەڕوات كە دوژمنی ئەمریكان. بەبروای بەشێك لەچاودێرانی دۆخی عێراقیش پێناچێت مانگی هەنگوینی نێوان كابینەكەی سودانی و ئیدارەی ئەمریكا زۆر بخایەنێت ئەویش بەهۆی ئەوەی دواجار هاوشێوەی كابینە حكومییەكانی نزیك لەئێران، چارەنوسی ئەم كابینەی سودانیش لایەنگریكردنی ئێرانە ئەویش بەهۆی هەژموونی گرووپە شیعە چەكدارییەكانەوە لەزۆربەی پۆستە باڵاكانی وڵاتداو رۆڵیانە لەگۆڕینی ئاراستەی سیاسەتی كاركردنی حكومەتدا بەرەو رووی ئێران و بەرژەوەندییەكانی ئێران.