دادگای فیدراڵی بەیاننامەیەكی لەسەر موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بڵاوكردەوە

هاوڵاتی   پێچەوانەی لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران، ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا ئەمینی كۆتایی نەهاتوە و پێدەچێت بەهۆی دۆخی خراپی ئابوریی و دابەزینی بەهای تومەن بەرامبەر دۆلار و بەرزبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی تەقینەوەی ناڕەزایەتییەكان روبدات. هەڵاوسانی ئابوریی و بەرزبونەوەی نرخی خۆراك و كەلوپەل و پێدوایستییە سەرەتاییەكانی ژیان تەنگی بە زۆربەری چین و توێژەكان هەڵچنیوە، لە كاسبكاری بانە تا پزیشك و بەڵێندەرانی تاران بەهۆی ئەو دۆخە ئابورییەوە، گردبونەوەی ناڕەزایەتی و دەربڕینی نیگەرانی بە دەیان شێوەی جیاواز بەردەوامە و لەئێستادا تەنها ناوی ژینا و دروشمەكان تا ئاستێك كەم دەردەكەوێت، بەڵام ناڕەازیەتییەكان كەم و كپ نەبونەتەوە و تەنها خۆپیشاندانی بەرفراوان لە شار و شەقامەكان بەڕێوەناچێت. رۆژانە لانیكەم لە دەیان شار و شارۆچكەی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران، كاسبكار و خانەنشین و مامۆستا و كرێكار و پزیشك و ئەندازیاریش لە شێوەی گردبونەوە و چونە بەردەم دامودەزگا پەیوەندیدارەكانی دەسەڵاتی ئێران ناڕەازیەتیی دەردەبڕن لە كەمیی موچە و بەرزبونەوەی نرخەكان لەو وڵاتە و دەسەڵاتیش لەگەڵ ئەوەی ناتوانێت چارەسەری ئەو كێشانە بكات لە میدیاكانەوە بەڵێنی بەهێزبونەوەی ئابوریی و زیادكردنی فرۆشی نەوت و جێبەجێكردنی رێككەوتن و گرێبەستە ئابورییەكان لەگەڵ چین دەدات بە هیوای دامركاندنەوەی ئەو ناڕەزایەتییانە. دوانیوەڕۆی رۆژی یەكشەممە (26/2/2023) بۆ یەكەمجار لە مێژودا بەهای یەك دۆلار لە ئێران گەیشتە 60 هەزار و 50 تومەن و ئەوەی مایەی سەرنج بوو میدیاكانی دەسەڵات كە پێشتر حاشایان لە بەرزبونەوەی بەرچاوی بەهای دۆلار دەكرد بە بڵاوكردنەوەی بڕیاری بانكی ناوەندیی و هەرسێ سەرۆكایەتیی وڵاتەكە وایان وێناكرد كە دۆلار لە 61 هەزار تومەنەوە دەستی بە دابەزین كردوەتەوە. بەرزبونەوەی دۆلار كە زۆرترین كاریگەریی لەسەر بازاڕەكانی ناوخۆی ئێران هەیە بوەتە هۆی بەرزبونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكان، نرخی یەك كیلۆ گۆشتی نەرمە گەیشتە 850 هەزار تومەن لە كاتێكدا كرێكارێك ئەگەر  30 رۆژ لە مانگێكدا كاربكات تەنها شەش ملیۆنی دەست دەكەوێت. حكومەت بەڵێنی داوە لە رێگەی پڕۆژە یاسایەكی پەرلەمانەوە موچەی خانەنشینان بۆ 20% بەرزبكاتەوە و ئەو بەرزبونەوەیەش موچەی خانەنشینان دەكاتە شەش ملیۆن و 300 هەزار تومەن لە كاتێكدا هەڵاوسانی ئابوریی لە زاری بەرپرسانی حكومەتەوە 54% و لە زاری شارەزایانی ئابوریی وڵاتەكەش گەیشتوەتە زیاتر لە 70%. بە پێی ئەو بەڵێنانەی حكومەت داویەتی لانی كەمی موچەی كارمەندان لە وڵاتەكە دەگاتە حەوت ملیۆن و 200 هەزار تومەن بەڵام بە پێی نوێترین خەمڵاندن هێڵی هەژاریی بۆ هەر خێزانێك 15 ملیۆن بۆ 18 ملیۆن تومەنە لە كاتێكدا كە هەر دۆلارێك بە 36 هەزار تومەن بوو، هێڵی هەژاریی 10 ملیۆن تومەن بوە بۆ هەر خێزانێك. زیاتر لە پێنج مانگە ناڕەزایەتییەكان لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران لە دوای مەرگی ژینا ئەمینییەوە ئەگەرچی كپ و بێدەنگ دیارە، بەڵام بەهێزتر بوە و چاوەڕێ دەكرێت لە شێوەی بوركانێك لە ئان و ساتێكدا بتەقێتەوە.  

هاوڵاتی ئەردۆغان ڕۆژی ١٤ی ئایاری وەک وادەی هەڵبژاردنی تورکیا دەستنیشان کرد ودەڵێت، " بە ئیزنی خودا ئەم گەلە لە ١٤ی ئایاردا هەرچی پێویست بێت ئەنجامی ئەدات". ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆکۆماری تورکیا لە کۆبوونەوەی لەگەڵ ئاکەپەدا ڕایگەیاند، هەڵبژاردنەکان دواناخرێت و لەوادەی خۆیدا کە ١٤ی ئایارە ئەنجام دەدرێت.  لە ئێستاشدا  گومانەکان چربوونەتەوە لەسەر ئەوەی تورکیا بتوانێت لەو وادەیەدا هەڵبژاردن ئەنجام بدات ئەوەش بەهۆی وێرانبوونی ئەو پارێزگایانەی تورکیا  لە بومومەلەرزەکەی مانگی ڕابردوو کە وادەکەن بانگەشەکانی هەڵبژاردن سەخت بێت، لەلایەکی دیکەشەوە ناڕەزایی و ڕەخنەکانی تورکیا لەمەڕ سستی هاوکاریەکان و خراپی باڵەخانەکان لە تورکیا کە بەهۆیەوە زیاتر لە ٤٥ هەزار کەس گیانیان لەدەستدا. لەگەڵ ئەوەشدا بەشێک لە چاودێران دەڵێن هەڵبژاردنەکان پێویستە تا کۆتایی ساڵ دوابخەن، لەلایەکی دیکەوە هەندێکی تریش دەڵێن پێویستە لە ١٨ ی مانگی شەش، لە کاتی خۆیدا هەڵبژاردن ئەنجام بدەن. هاوکات ئەمەش لەکاتێکدایە کە ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لە مانگی کانوونی یەکەمدا لە تویتێکدا وتی، "هەڵبژاردنەکان پێش کاتی ئاسایی خۆیان ئەنجام دەدرێن هەستمان بە پێویستی نوێکردنەوەی ١٨ ی مانگی شەش کرد کە وادەی ئاسایی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی و پەرلەمانە، بەو پێیەی هاوکاتە لەگەڵ سەروبەندی جەژنی قوربان و تاقیکردنەوەکانی ساڵانەی منداڵەکانمان کە خۆیان بۆ زانکۆ ئامادە دەکەن، لەگەڵ پشووی هەڵبژاردنە سەرەتاییەکانمان و قوتابخانە ناوەندییەکان." ئەو 14 ی پێنجی بە گونجاوترین کات بۆ هەڵبژاردن دانا".  

نزیکەی مانگێکە رۆژانە دەیان خوێندکاری کچ لە ئێران ژەهراوی دەکرێن و ژمارەیەکیان رەوانەی نەخۆشخانەکان کراون، بە وتەی بەرپرسانی ئەو وڵاتەش دەستی نەیارانی دەسەڵات لە پشت روداوەکانەوە هەیە و گومانیش دەکرێت گروپێکی توندڕەوی سەر بە دەسەڵات لە پشت ئەو روداوانەوە بن کە خەڵک و پەرلەمان و حکومەتی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردوە. میدیاکانی ئێران بڵاویان کردوەتەوە؛ سەرەتای روداوی ژەهراویکردنی کچانی خوێندکار لە شاری قوم دەستی پێکردوە کە بە پایتەختی شیعە لە وڵاتەکە ناوەدهێنرێت و لە ئێستاش دیاردەکە گەیشتوەتە تارانی پایتەخت و شارەکانی تەبرێز، کەرەج، بروجەر و و چەند شارێکی دیکە.  تا ئێستا نزیکەی هەزار کەس کە لانیکەم 850 کەسیان خوێندکارانی کچ بون توشی ژەهراویبون بون. ئاماژە بەوە کراوە لانیکەم لە 60 خوێندگەی ناوەندیی و دواناوەندیی کچان دەیان کچ ژەهراویی کراون و هەر بەو هۆیەوە توشی رشانە و سکچون بون و ژمارەیەکیشیان رەوانەی نەخۆشخانە کراون و تەنانت هەندێک کەسیان رەوانەی ژوری چاودێریی وردی پزیشکیی کراون. رۆژنامەی (هەم میهەن) لە ئێران بڵاوی کردوەتەوە؛ لە چەند خوێندگەیەک شتێک هاوشێوەی تۆپی یاریی لە دەرەوە خراوەتە ناو حەوشە و بینای خوێندگەکان و دواتر بۆنی میوەی رزیو و پرتەقاڵ و نارنگیی بڵاو بوەتەوە و لە ئەنجامدا خوێندکاران بەو بۆنە ژەهراویی بون. ئەوەی جێگەی سەرنجە تا ئێستا هیچ کەسێک یان هێرشکارێک لە کامێراکانی چاودێریی و لە لایەن خەڵکەوە نەبینراوە کە راستەوخۆ هێرشی کردبێتە سەر خوێندگایەکی کچان یان ئەو شتەی لەشێوەی تۆپە هەڵیدابێتە خوێندگەکانەوە. ژمارەیەک سەرچاوە ئاماژەیان بەوە کردوە کە ئەو کچانە لە رێگەی سپرا ژەهراویی کراون و پێشتر گروپێک بە ناوی فیداییانی ویلایەت وەک ئاماژەیەک بە پشتیوانیی لە بازنەی دەسەڵاتی رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران ئەو روداوانەیان گرتە ئەستۆ بەڵام لە ئێستا تەنها گروپی هێزارەگەرا تۆمەتباری سەرەکیی ژەهراویکردنی خوێندکارانی کچە. گروپی فیداییانی ویلایەت لە ساڵی 1988 لە ئێران دەرکەوتوە کە هیچ ناوەند و شوێنێکی فەرمیی نییە و تەنها بانگەشەی ئەوە دەکەن پشتیوانیی لە کۆماری ئیسلامیی دەکەن. محەمەد تەقی فازڵ مەیبودی، ئەندامی دەستەی زانایانی ناوەندی مامۆستایانی ئایینیی شاری قوم بە رۆژنامەی (شەرق) لە ئێرانی راگەیاندوە؛ روداوەکە بە ئەنقەستە و دەستی گروپێکی توندڕەوی لە پشتە کە دژی خوێندنی کچانن. بە وتەی ئەو گروپێکی توندڕەوی شیعە بە ناوی (هێزارەگرا) لە ئێران دەستیان لە ژەهراویکردنی خوێندکاران و قوتابیانی کچدا هەیە و کە بە بوکوحەرام-ی ئێران ناویان دەهێنرێت. لە لایەکی دیکەوە راوێژکاری وەزارەتی تەندروستیی ئێران رایگەیاندوە؛ ئامانجی ئەو ژەهراویکردنە داخستنی کاتیی خوێندگەکانی تایبەت بە کچان بوە. مەولەوی عەبدولحەمید، رێبەر و پێشەوای سوننەکانی سیستان و بەلوچستان رایگەیاندوە؛ ژەهراویکردنی کچان تۆڵەی دەسەڵاتە چونکە کچان و خوێندکاران زیاترین بەشدارییان لە ناڕەزایەتییەکاندا کردوە. لە کاتی ناڕەزایەتییەکاندا دەیان وێنە و تۆماری ڤیدیۆی خوێندکارانی کچ بڵاو کرایەوە کە وێنەکانی روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی و عەلی خامنەیی رێبەری ئێستای کۆماری ئیسلامی ئێرانیان دەسوتاند و هاوکات . پەرلەمانی وڵاتەکەش هەر لە سەر ئەو روداوانە کۆبوەتەوە و ژمارەیەک پەرلەمانتار داوای راگرتنی کاتیی پڕۆسەی خوێندنی کچانیان لە ئێران کردوە.

هاوڵاتی دەزگای بەڕێوەبردنی کارەسات و رووداوی لەناکاوی تورکیا- ئافاد ئەمڕۆ چوارشەممە بڵاویکردەوە، ژمارەی گیانلەدەستدان بەهۆی بوومەلەرزەکەی 6-2-2023ەوە لە باکووری کوردستان و تورکیا بۆ 45 هەزار و 89 کەس بەرزبووەوە. ئافاد بەرەبەیانیی ئەمڕۆ چوارشەممە 1-3-2023 بڵاویکردەوە،لە پارێزگاکانی قەهرەمانمەڕەش، غازی عەنتاب، شانڵیئورفا، دیاربەکر، ئادانا، ئادیامان، عوسمانییە، هاتای، کلیس، ماڵاتیا و ئەلعەزیز بە تێکڕایی 45 هەزار و 89کەس گیانیان لەدەستداوە ژمارەی ئەو کەسانەیش کە لە ناوچەکەوە گواستراونەتەوە بۆ پارێزگاکانی دیکەی تورکیا، گەیشتووەتە یەک ملیۆن و ٩٧١ هەزار کەس هاوکات  دوای بوومەلەرزەکەی 6-2-2023ی مەرەش، 11 هەزار و 20 پاشلەرزە روویانداوە. بوومەلەرزەکەی رۆژی 6ی مانگ زیانی گەورەی بە باکووری کوردستان، رۆژئاوای کوردستان، تورکیا و سووریا گەیاند و قوربانییەکی زۆری لێکەوتەوە جگە لەوەی ژمارەی زۆر باڵەخانە ڕوخاون و خەڵکی لە ناوچە زیانلێکەوتووەکانی بومەلەرزەکان لەناو خێمەو سەر شەقامەکان دەمێننەوەو ژمارەیەکی زۆر منداڵ بێدایک و باوک بوون. هاوکات ژمارەی قوربانیان لە  رۆژئاوای کوردستان و سووریاش، نزیکەی 6 هەزار کەس گیانیان لەدەستداوە کە نزیکەی 1000 کەسیان لە هەرێمی عەفرینی رۆژئاوای کوردستان بوون.  بە گوێرەی هەواڵێکی ئاژانسی ڕۆیتەرزیش لە شەشی شوباتەوە  40هەزار هاوڵاتی سوری تورکیایان جێهێشتووە و گەڕاونەتە سوریا. مازین عەللوش بەرپرسی هێزەکانی گروپێکی چەکداری سوریا لە دەروازەی باب ئەلهەوا (جیلڤەگوز) بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاند، لە دەروازەکانی باب ئەلهەوا، جەرابلوس، باب ئەلسەلام و گرێ سپێ، نزیکەی 40 هەزار هاوڵاتی سوریا تورکیایان بەجێهێشتووە و گەڕاونەتەوە وڵاتەکەیان و پرۆسەی گەڕانەوەی سوریەکان تاوەکو ئێستاش بەردەوامە. بەگوێرەی ئامارە فەرمیەکان، تەنیا لە باکوری کوردستان و تورکیا بەهۆی بومەلەرزەکانەوە، زیاتر لە سێ هەزار و 500 ئاوارەی سوریا گیانیان لەدەستداوە. لە 17ی هەشتی 1999دا لە ئیزمیتی توركیا بوومەلەرزەیەك بە گوڕی 7.6 پلە ڕوویدا و نزیكەی 18 هەزار كەس گیانیان لەدەستدا. دوای نزیكەی چوار مانگ و لە 12ی یانزەی 1999دا بوومەلەرزەیەكی تر بە گوڕی 7.2 پلە لە پارێزگای دوزجە ڕوویدا و لەوەشدا نزیكەی هەزار كەسی تر گیانیان لە دەستدا. لەو كاتەوە دەوڵەتی توركیا باجێكی خستووەتە ئەستۆی هاوڵاتییەكانی بە ناوی باجی ڕووبەڕووبوونەوەی بوومەلەرزە و رووداوە سروشتییەكان. ئەوە بە چاوكردن لە هەندێك وڵات كرا بۆ ئەوەی بیناسازی لە توركیا بگەیەنرێتە ئاستێك، كە لە كاتی روودانی بوومەلەرزەدا بیناكان بەرگە بگرن و زیانیان كەمتر پێ بگات و هاووڵاتییان پارێزراو بن .بەڵام بە گوێرەی ئەو کاولکارییەی لە ٦ی دووی  ئەمساڵدا ڕویدا دەردەکەوێت یاساکە شوێنی خۆی نەگرتووە.

هاوڵاتی ئەنتۆنیۆ گۆتێرێز، سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان درەنگانی شەوی رابردوو سێشەممە (28ـی شوبات/فێرێوەری 2023)، بە سەردانێکی فەرمی گەیشتە بەغدای پایتەخی عێراق و لەلایەن فوئاد حوسێن، وەزیری دەرەوەی عێراق پێشوازی لێکرا و لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند "هیوادارم عێراق ئایندەیەکی گەشی هەبێت."  سەردانەکەی گۆتێرێز، بەگوتەی گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی عێراق، "لە چوارچێوەی پاڵپشتیکردنی حکومەتی عێراقە لە هەموو ئاستەکاندا و گوزارشتە لە رۆڵی هاوسەنگی لە عێراق کە ئاسایش و ئاشتی نێودەوڵەتی بەهێز دەکات."  گۆتێرێز و فوئاد حوسێن کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانییان سازکرد، تێیدا سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان خۆشحاڵی خۆی بە سەردانەکەی بۆ عێراق دەربڕی و رایگەیاند، دڵنیایە لەوەی گەلی عێراق دەتوانێت ئالنگاری و کێشە و گرفتەکان تێبەڕێنێت. لە بەشێکی دیکەی قسەکانیدا گۆتێرێز ئاماژەی بەوەکرد،  چەندین جار سەردانی عێراقی کردووە و هیواخوازە کاتی پێویست هەبێت بۆ ئەوەی سەردانی کەمپی ئاوارەکانی هەرێمی کوردستان بکات. سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان ئاماژەی بەوەشکرد، سەردانی ئەو هاووڵاتییانەی عێراقی کردووە کە ئاوارەی سووریا بوونە، کە وەکو خۆی دەڵێت، "بە بارودۆخێکی سەختی ژیاندا تێدەپەڕن"، پێشوازی لە هەوڵەکانی حکومەتی عێراق بۆ گەڕاندنەوەی هاووڵاتییان لە دەرەوەی وڵاتیش دەکات. هاوکات، د. فوئاد حوسێن گوتی: سەردانی سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەغدا لەسەر داوای ئێمە بووە و سوپاسی دەکەین کە بەدەم داواکەمانەوە هاتووە.  وەزیری دەرەوەی عێراق وتیشی، "پێویستمان بە پشتیوانی سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکانە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگارییەکان." 

هاوڵاتی بەگوێرەی ئامارێک، لە ئامەد بومەلەرزە زیانی بە دوو هەزار و ٢٩٥ باڵەخانە گەیاندووە و پێویستە ٥٧ باڵەخانە بو زوترین کات بڕووخێندرێن. پلاتفۆرمی یەکگرتن و پاراستنی شاری ئامەد کە دوای بومەلەرزەکانی ٦ی شوبات لەگەڵ تیمەکانی وەزارەتی ژینگە و شارستانی، دەستی بە دەستنیشانکردنی زیانەکانی بومەلەرزە کردبوو، ئاماری زیانەکانی بومەلەرزەی بڵاوکردەوە. بەگوێرەی ئاماری پلاتفۆرمەکە، لە شاری ئامەد ٢٢ باڵەخانە بە تەواوی ڕووخاون، ٥٧ باڵەخانە بە زوترین کات پێویستە بڕووخێندرێن، زیانێکی زۆر بە دوو هەزار و ٢٩٥ باڵەخانە گەیشتووە و زیانێکی کەمیش بە دوو هەزار و ٢٣٦ باڵەخانە گەیشتووە. پلاتفۆرمەکە دەڵێت، تاوەکو ئێستا لێکۆلینەوە لە دوو هەزار و ٧٦٩ باڵەخانە نەکراوە و ٧٢ هەزار و ٢٢٩ باڵەخانە هیچ زیانێکیان بەرنەکەوتووە. شەشی شوبات، سێ بومەلەرزەی بەهێز پارێزگاکانی مەڕەش و دیلۆکی باکوری کوردستانیان هەژاند و لە ١١ پارێزگا بووە هۆی کاولکاری و کارەساتێکی مرۆیی زۆر. بەگوێرەی دوایین ئاماری فەرمی کە ژمارەی گیان لەدەستدان تەنیا لە باکوری کوردستان و تورکیا، گەیشتووەتە ٤٤ هەزار و ٣٧٤ کەس و زیاتر لە ١١٥ هەزار هاوڵاتیش بریندار بوون.

هاوڵاتی ئەنتۆنیۆ گۆتێرێز، سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتوەکان و کۆمیسیاری مافی مرۆڤ درەنگانی ئەمشەو بەسەردانێک دەگاتە بەغدا و لەبارەی کێشە و گرفتە ژینگەیی وسیاسیەکانەوە لەگەڵ بەرپرسانی عێراق کۆدەبێتەوە، هاوکات ڕۆژی پێنجشەممە دەگاتە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان. میدیا عێراقیەکان بڵاویانکردۆتەوە کە ئەمشەو سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتوەکان دووەم سەردانی خۆی بۆ عێراق ئەنجام ئەدات و دەگاتە بەغدای پایتەختی عێراق و هاوکات ڕۆژی پێنج شەممەش بە سەردانێک دێتە هەولێری پایتەخت، بەگوێرەی زانیاریەکان بڕیارە ئەنتۆنی گۆتێرێز لەگەڵ سەرۆک کۆمار و پەرلەمان و ئەنجومەنی وەزیران و هەروەها چەند سەرکردەیەکی سیاسی عێراق کۆدەبێتەوە. ئەمە دەبێتە دووەم  سەردانی ئەنتۆنی  گۆتێرێز بۆ عێراق دوای وەرگرتنی پۆستەکەی ، یەکەم جار   لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١٧دا بوو کە سەردانی عێراقی کردبوو. هەروەها بڕیارە لەمیانی سەردانەکەیدا سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتوەکان  باس لە پرسەکانی پەیوەست بە ژینگە، تەندروستی، هەژاری، قەیرانی ئاو، کێشە سیاسی و ئەمنییەکان بکات، هاوکات لەگەڵ تاوتوێکردنی  ئامادەکارییەکان بۆ هەڵبژاردنەکانی داهاتو، لەگەڵ ئەوەشدا بەگوێرەی زانیاریەکان   گەشتێک دەکات بۆ هەندێک لە کەمپەکانی ئاوارەکانی ناوخۆی عێراق، کە بنکەکانیان لە هەرێمی کوردستانە". هەروەها عامر ئەلفایز: سەرۆکی لیژنەی پەیوەندیەکانی دەرەوە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەبارەی سەردانەکەی ئەنتۆنی گۆتێرێزەوە دەڵێت، حکومەتی عێراق پێویستی بە پاڵپشتی نێودەوڵەتی هەیە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ دۆسیەی ئاوارەکان و  لە قۆناغی داهاتووشدا، وتیشی"  سەردانەکە بۆ عێراق زۆر گرنگە، چونکە وڵاتەکە بەدەست کێشەی گەورەی ژینگەیی و ئاوییەوە دەناڵێنێت". عامر ئەلفایز باسی لەوەش کردووە لە میانی سەردانەکەدا بارودۆخی سیاسی وئەمنی عێراقیش تاوتوێ دەکرێت. ئەمەش لەکاتێکدایە کە عێراق ئامادەکاری دەکات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پارێزگاکان تا مانگی تشرینی یەکەم؛ بڕیارە ئەمساڵ هەڵبژاردنی گشتی پێشوەختە ئەنجام بدرێت،  بەڵام بلۆکە سیاسییە شیعەکانی لایەنگری ئێران کە زۆرینەیان لە پەرلەماندا هەیە، دەیانەوێت ماوەی یەک ساڵەی کابینەی سودانی درێژ بکەنەوە.

هاوڵاتی جێگیری وەزیری تەندروستی ئێران لەبارەی ژەهراوی بوونی  سەدان خوێندکاری کچەوە دەڵێت، " هەندێک کەس دەیانویست هەموو قوتابخانەکان، بەتایبەت قوتابخانەی کچان دابخەن". یونس پەناهی، جێگری وەزیری تەندروستی ئێران لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا لە مەشهەد،  ڕایگەیاند، ژەهراوی کردنی یەک لەدوای یەکی  خوێندکارانی قوتابخانەکانی کچان بە هۆی "ئاوێتە کیمیاییە بەردەستەکان" بووە  و وتی، "دوای ژەهراویکردنی خوێندکاران لە قوتابخانەکانی قوم  بۆ چەند جارێک، دەرکەوت کە هەندێک خەڵک ویستویانە کە هەموو قوتابخانەکان، بە تایبەتی قوتابخانەکانی کچان دابخرێن". لە سەرەتای مانگی کانوونی دووەمەوە، زیاتر لە ٢٠٠ خوێندکاری کچ لانیکەم لە  ١٢ قوتابخانەی قوم و دوو قوتابخانەی بۆروجێرد بەهۆی ژەهراویبوونی کۆئەندامی هەناسەدانەوە گەیەندراونەتە نەخۆشخانە. هاوکات کەناڵی بی بی سی بەریتانیش لە توێژینەوەیەکیدا ئاماژە بەوە ئەدات، لەماوەی سێ مانگی ڕابردوودا لانیکەم ٨٣٠ کەس لە قوتابخانەکاندا ژەهراوی بوون، دوو کەسیان مامۆستان و زیاتر لە ٦٥٠ خوێندکاری کچن و بەشێکیشیان خوێندکاری پیاون،  هەروەها دەشڵێت ئەم ژمارەیە تا ڕۆژی حەوتەمی مانگی ئازارە و دەتوانێت زۆر زیاتریش بێت. یونس پەناهی یەکێکە لەو بەرپرسانەی  وەزارەتی تەندروستی ئێران لەناوئەندامانی سەرەکی لێژنەی زانستی لێکۆڵینەوە لە ژەهراوی بوونی خوێندکارانی کچ، هاوکات بەهرام عەینوڵڵاهی، وەزیری تەندروستی ئێران هەواڵی ژەهراویبوونی خوێندکارانی کچی پشتڕاستکردەوە وتی، ژەهراویبونێکی سوک بووەتە هۆکاری ئەو حاڵەتانە و وتیشی لەگەڵ باشترین پسپۆڕەکانمان لێکۆڵینەوە لە بابەتە دەکەین. هاوکات هەفتەی ڕابردوو محەمەد جەعفەر مونتەزەری، داواکاری گشتی ئێران ڕایگەیاندبوو کە "ئەگەری کردەوەی تاوانکاریی بە ئەنقەست" لەم ڕووداوانەدا هەیە.

  ئەمریکا رەتی دەکاتەوە بە بەرپرسانی عێراقدا پەیامی بۆ کۆماری ئیسلامی رەوانە کردبێت و لێدوانی بەرپرسانی ئێران لەسەر پرسی ئەتۆمیی بە ناڕاست لەقەڵەم دەدات. نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند؛ پێچەوانەی لێدوانی حسێن ئەمیرعەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران هیچ پەیامێک سەبارەت بە چالاککردنەوە رێککەوتنی ئەتۆمیی لە واشنتۆنەوە بە بەرپرسانی عێراقدا بۆ دەسەڵاتدارانی ئێران رەوانە نەکراوە. پرایس وتویەتی: تەنها بەپرسانی ئێران دەتوانن وەڵامی ئەوە بدەنەوە کە بۆچی ئەو هەمو لێدوانە ناڕاستە لەسەر رێککەوتنی ئەتۆمیی دەدەن. وتەبێژی وەزارەتی دەرەوە لێدوانەکانی ئەمیرعەبدوڵاهیانی سەبارەت بە وەرگرتنی پەیامی واشنتۆن لە رێگەی وەزیری دەرەوەی عێراقی بە "درۆ" ناو هێناوە و جەختی لەوە کردوەتەوەکە هیچ گۆڕانکارییەک لە هەڵوێستی پێشوی ئەمریکا بۆ رێککەوتنی ئەتۆمی روی نەداوە. رۆژی یەکشەممەی رابردو ئەمیرعەبدوڵاهیان لە لێدوانێکدا بۆ تەلەڤیزیۆنی (ئەلعالەم)ی وڵاتەکەی رایگەیاند؛ لە کاتی گەشتەکەی بۆ بەغدا و کۆبونەوەی لەگەڵ بەرپرسانی عێراق ، فوادحسێن وەزیری دەرەوەی وڵاتەکە پەیامی واشنتۆنی سەبارەت بە چالاککردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی پێ راگەیاندوە. زیاتر لە دوو مانگە بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی بە بەردەوامی رایانگەیاندوە کە ئەمریکا خوازیاری چالاککردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمییە و بۆ ئەو مەبەستەش چەند پەیامێکی رەوانەی تاران کردوە لە بەرامبەردا وەزارەتی دەرەوە و کۆشکی سپی ئەمریکا سەرجەم لێدوانی بەرپرسانی دەسەڵاتی تارانیان سەبارەت بەو رێککەوتنە رەت کردوەتەوە. یەک مانگ دوای ناڕەزایەتییەکان ئەمریکا رایگەیاند سەرنجیان لەسەر پشتیوانیی لە خەڵک و خۆپیشاندەرانی ئێران دەبێت و ئامانجیان چالاک کردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی نابێت و ئەوەش بوە هۆی بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن و هەر لێدوانێکی بەرپرسانی واشنتۆن لەسەر رەتکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی بەهای دۆلار لە بەرامبەر تمەندا زیاتر بەرز دەکاتەوە.    

هاوڵاتی ئەندامێکی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق سەبارەت بە پرۆژەیاسای بودجە دەڵێت ،کێشەی سەرەکیی دواکەوتنی پڕۆژەیاسای بودجە، نیگەرانیی سوننەیە لەو بڕە پارەیەی بۆ پارێزگا سوننەنشینەکان دانراوە و"عێراق نابێتە خاوەنی یاسای نەوت و گاز و پەسەندکردنی ئەو یاسایە خەونە." جەمال کۆچەر، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ تۆڕی میدیای رووداو ڕایگەیاند،"هێشتا پڕۆژەیاسای بودجە ئاڕاستەی پەرلەمان نەکراوە، ناشزانین شاندی هەولێر و بەغدا لەسەر چی رێککەوتوون، بەڵام دەگوترێت پشکی کورد بە نزیکەی 14٪ دیاریکراوە"، دەشڵێت ئەگەر کورد بە کەمتر لە 14٪ رازیبێت "کارەساتە"، لەبەرئەوەی بەگوێرەی پسوولەی خۆراک، رێژەی کورد لە عێراق 14٪ـیە. دەشڵێت لە هەفتەی داهاتوودا پڕۆژەیاسای بودجە ئاڕاستەی پەرلەمان دەکرێت و، ئەگەر هەیە تاوەکو ناوەڕاستی مانگی نیسان یاساکە پەسند بکرێت. بەگوتەی ئەو پەرلەمانتارە  چوار بەربەست لەبەردەم پڕۆژەیاسای بودجەدا هەن ئەوانیش پشکی کورد و پابەندییەکانی هەرێمی کوردستان و پشکی سوننە و کەمی ئەو بڕە پارەیەی بۆ پارێزگاکانیان تەرخان کراوە. هەروەها هەوڵەکانی لابردنی محەممەد حەلبووسی، لە پۆستی سەرۆکی پەرلەمان لەلایەن بەشێک لە لایەنە شیعەکانەوە و ئەو شەڕەی کە لایەنەکان دەیکەن بۆ ئەوەی زۆرترین پارەیان لە بودجەدا دەستبکەوێت لە رێگەی ئەو پۆستانەی لە وەزارەتەکان وەریانگرتووە. بەگوتەی جەمال کۆچەر، شاندەکەی هەرێمی کوردستان هیچ زانیارییەکیان بە پەرلەمانتارانی کورد کە لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق نەداوە و نازانن لەسەر چی رێککەوتوون،لەو باوەڕەدایە رەنگە هەردوولا لەسەر رادەستکردنی بڕێک لە گازی سرووشتی و دۆسیەی نەوت "رێکبکەون". لەبارەی پڕۆژە یاسای نەوت و گازیش ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دەڵێت: "لەوەتەی عێراق هەیە نەوتی هەیە، یاسای نەوتیشی نییە، بۆیە پەسەندکردنی یاسای نەوت و گاز خەونە و عێراق نابێتە خاوەنی یاسای نەوت و گاز."  

هاوڵاتی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) رایگەیاند، بەھۆی بومەلەرزەکەی تورکیاوە نزیکەی پێنج ھەزار بەرمیل نەوت لە بەندەری جەیھان بەفیڕۆچووە. عەلا ئەلیاسیری، بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیاى سۆمۆ، لە راگەیەنراوێکدا رایگەیاندووە، "بڕی 4 هه‌زار و 823 به‌رمیل نه‌وتی خاو له ‌تانكه‌كانی كۆمپانیای نه‌وتی باكووره‌وه‌ رژاوه‌، ئه‌مه‌ش به‌هۆی كاریگه‌ری بوومه‌له‌رزه‌كه‌ی توركیا و وه‌ستانی هه‌نارده‌كردنی نه‌وت بۆ به‌نده‌ر‌ی جه‌یهان". گوتیشی:  "ئەو بڕە هەناردەیەی کە پلانی بۆ دانرابوو بۆ مانگی شوباتی 2023 کاریگەری نەبووە، بەهۆی بوونی عەمبارکردنی نەوتی خاوی کەرکووک لە تانکەکانی کۆمپانیای نەوتی باکوور، لە بەندەری جەیهان". بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای سۆمۆ ئاماژەی بەوەشدا، وەزارەتی نەوت کاردەکات لەسەر دۆزینەوەی دەروازی نوێ بۆ گواستنەوە و فرۆشتنی نەوتی عێراق.   

  هاوڵاتی کەنەدا ١٤٣ کەسی دیکەی ئێرانی بۆ لیستی  سزاکانی زیادکردووە بەهۆی "پێشێلکارییەکانی بەرپرسانی ئێران  دژ بە مافەکانی مرۆڤ و سەرکوتکردنی خۆپیشاندەران". میلانیا جۆلی،  وەزیری دەرەوەی کەنەدا ڕایگەیاند،  موڵکی ئەم کەسانە بلۆک کراوە و ڕێگەی پێنادرێت گەشت بکەن بۆ کەنەدا. ئەمەش لەکاتێکدایە کە مانگی ڕابردوو کەنەدا سزای بەسەر زیاتر لە ٣ کاربەدەست و دامەزراوەی ئێراندا سەپاند هەر پەیوەست بە پێشێلکاریەکانی مافەکانی مرۆڤ و سەرکوتکاری سەر خۆپیشاندەران، لەوانەش موحسین قومی ئەندامی دەستەی چاودێری ڕۆژنامەوانی وکەسایەتی باڵای ڕژێم، هەروەها جێگیری وەزیری وەرزش ولاوان.   لەناو ئەو کەسانەدا کە  خراونەتە لیستی سزاکانەوە لەلایەن کەنەداوە هەریەک لە ئیسماعیل زاری کۆشا، حاکمی کوردستان و مورتەزا میراغەی، فەرماندەی بەسیج هەیە. هاوکات لەماوەی ڕابردووشدا کەنەدا سزای بەسەر چەندین بەرپرسی ئێرانیدا سەپاندووە کە لەناویاندا ئەندامانی باڵای دەسەڵاتی دادوەری، بەرپرسانی زیندان و پۆلیس و ئاسایش هەن، هەروەها سەرکردە سیاسییەکان، وەک یاریدەدەری باڵای ئایەتوڵڵا عەلی خامەنەئی ڕێبەری باڵای ئێران و کەسایەتییەکانی دەزگاکانی ڕاگەیاندنی دەوڵەت.    

هاوڵاتی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەمڕۆ دوشەممە رایگەیاند، مانگی کانوونی دووەمی رابردوو زیاتر لە 101 ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە کە داهاتەکەی 7 ملیار و 663 ملیۆن دۆلار بووە. وەزارەتی نەوتی عێراق راپۆرتی کۆتایی لەبارەی داهات و بڕی هەناردەکراوی نەوتی لە مانگی کانوونی دووەم ئاشكراکرد و رایگەیاند: "کۆی ئەو نەوتەی لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی 2023 بەپێی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوت ناسراو بە سۆمۆ هەناردەکراوە؛ 101 ملیۆن و 245 هەزار و 95 بەرمیل بووە و داهاتەکەشی 7 ملیار و 663 ملیۆن و 788 هەزار دۆلار بووە." ئاماژەی بەوەشکرد، "کۆی ئەو بڕە نەوتەی بۆ مانگی (کانونی دوەم/1) لە کێڵگە نەوتییەکانی ناوەڕاست و باشوری عێراقەوە هەناردە کراوە، بڕی 98 ملیۆن و 460 هەزار و 50 بەرمیل بوە، هاوکات ئەو بڕە نەوتەی کە لە نەوتی کەرکوکەوە هەناردە کراوە لە رێگەی بەندەری جەیهانەوە دو ملیۆن و 475 هەزار و 516 بەرمیل بوە". بەرمیلێک نەوتی هەناردەکراوی عێراقیش لە مانگی رابردوودا بە 75 دۆلار و 695 سەنت فرۆشراوە. هەر بەگوێرەی راگەیەندراوەکە، تێکڕای نرخی هەر بەرمیلێک بە 75.695 دۆلار بوە، سەرجەم نەوتەکەش لەلایەن 36 کۆمپانیای وڵاتانی جیاجیای جیهانەوە کڕدراون. لە مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی 2022دا، عێراق 103 ملیۆن و 281 هەزار و 459 بەرمیل نەوتی فرۆشتووە و داهاتەکەشی 7 ملیار و 708 ملیۆن و 556 هەزار دۆلار بووە.  

هاوڵاتی سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان رۆژی چوارشەممە سەردانی بەغدا دەکات و بڕیارە رۆژی پێنجشەممەش سەردانی هەرێمی کوردستان بکات. بڕیارە رۆژی چوارشەممە 01-03-2023 ئەنتۆنیۆ گۆتێرێز، سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان بە سەردانێک بگاتە بەغدای پایتەختی عێراق، رۆژی پێنجشەممەش دێتە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان و لەگەڵ سەرۆکایەتییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان کۆدەبێتەوە و سەردانی کەمپی ئاوارەکانی جەدعە لە پارێزگای نەینەوا دەکات. بە گوێرەی زانیارییەکان دۆخی عێراق و هەرێمی کوردستان و ئاوارە و پەنابەران تەوەری سەرەکی گفتوگۆکانی سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لەگەڵ بەرپرسانی باڵای هەرێمی کوردستان دەبێت. جێگەیباسە، کۆتا سەردانی سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ هەرێمی کوردستان  30ی مانگی 3ی 2017 بوو کە تیایدا دوای كۆبونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی ئه‌وكاتی هه‌رێمی كوردستان، به‌ یاوه‌ری له‌گه‌ڵ وەزیری ئه‌وكاتی كۆچ و كۆچبەرانی عێراق و پارێزگاری هەولێر سەردانی كەمپی ئاوارەكان لە سنوری پارێزگای هەولێر كرد. ئەو کاتە لە لێدوانێکدا ڕایگەیاند، "كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە هاوكاریكردنی هەرێمی كوردستان لە حەواندنەوەی ئاوارەكان كەمترخەم بوە، بۆیە هەمو هەوڵێكم دەخەمە گەڕ بۆ كۆكردنەوەی پشتیوانیی جیهانی بۆ هەرێمی كوردستان لە پرسی ئاوارەكاندا".

هاوڵاتی پسپۆڕێکی جیۆلۆجی لە تورکیا رایگەیاند، ئەگەری روودانی بومەلەرزەیەکی بەهێز لە تورکیا هەیە و بەو هۆیەوە نزیکەی ١٣ هەزار باڵەخانە دەرووخێن. پرۆفیسۆر دکتور ئوڤگون ئەحمەد ئەرجان پسپۆڕی بومەلەرزە و جیۆلۆجی لە تویتێکدا رایگەیاند، بەگوێرەی ئامارەکان لە ئەستەنوبڵ ملیۆنێک و ٢٠٠ هەزار باڵەخانە هەیە. لە کاتی بومەلەرزەدا ٣٠٪ رێگەکان دادەخرێن. ١٣ هەزار باڵەخانە لە یەکەم ساتەکانی بومەلەرزەدا دەرووخێن، بەهۆی ئەوەی بەباشی دروست نەکراون. ٢٠٠ هەزار باڵەخانە زیانیان بەردەکەوێت. ٤٦٠ هەزار بۆری ئاوی خواردنەوە دەتەقن.  پرۆفیسۆر دکتور ئوڤگون ئەحمەد ئەرجان باسی لەوە کرد کە لە هەموو جیهان بومەلەرزە ٥.٦ پلەکان زیانیان نابێت، بەڵام لە تورکیا بومەلەرزەکان لە ٥.٥ پلە تێپەڕ بکەن، زیانیان لێدەکەوێتەوە و ئەوەش نیشانەی ئەوەیە کە لە تورکیا ئاستی گەندەڵی بەرزە. چەند رۆژ لەمەوبەریش، پرۆفیسۆر دۆغان کالافات بەڕێوەبەری پەیمانگەی لێکۆلینەوەی بومەلەرزەی تورکیا لە چاوپێکەوتنێکی تەلەڤزیۆنیدا رایگەیاندبوو، ئەگەری زۆر هەیە لە هێڵی ئەنادۆلۆی باکوریش بومەلەرزەیەکی گەورە رووبدات، بەڵام سەرچاوەکەی دەریای مەڕمەڕە دەبێت هێڵی بومەلەرزە لەنێو دەریای مەڕمەڕەدا تێدەپەڕێت و مەترسیەکەش زۆرە. کالافات ئاماژەی بەوەکردبوو، " شوێنی بومەلەرزەکە دیارە، بەڵام کاتەکەی بە تەواوی ناتوانرێت دیاری بکرێت. تەنیا دەتوانین بڵێین، تاوەکو ساڵی ٢٠٣٠ کە حەوت ساڵی دیکە دەکات، نزیکەی ٦٥٪ ئەگەری زۆرە بومەلەرزەیەکی زیاتر لە گوڕێ ٧ پلەی ریختەر لە دەوروبەری ئەستەنبوڵ رووبدات. دوایین بومەلەرزەی بەهێز لە ساڵی ١٩٩٩ لە ئەستەنبوڵ روویدا کە بەو هۆیەوە نزیکەی ١٨ هەزار کەس گیانیان لەدەستدا.   https://twitter.com/ovgunaercan/status/1630051198022680577?ref_src=twsrc%5Etfw%7Ctwcamp%5Etweetembed%7Ctwterm%5E1630051198022680577%7Ctwgr%5Ea2b751993dfe522656f328b9cbbeef90027a93d0%7Ctwcon%5Es1_&ref_url=https%3A%2F%2Fartigercek.com%2Fguncel%2Fahmet-ercan-istanbul-depremini-anlatti-13-bin-yapi-hemen-cokecek-240624h