زاوا و سكرتێری سەدام بۆ شەرقولئەوسەت: مەسعود بارزانی رێزێكی زۆری لێگرتم

نەتەوەیەکگرتوەکان رایدەگەیەنێت رێبەری نوێی ئەلقاعیدە لە ئێران حەشار دراوە ئەمریکاش دەڵێت: کۆماری ئیسلامی رێبەری ئەلقاعیدەی خستوەتە قەفەسی زێڕینەوە. دەنگی ئەمریکا بڵاوی کردەوە ؛ بە پێی راپۆرتێکی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان (سیف ئەلعەدل) رێبەری نوێ گروپی ئەلقاعیدە لە خاکی ئێراندا نیشتەجێ بوە و لە لایەن کۆماری ئیسلامییەوە حەشار دراوە.  لە راپۆرتی نەتەوەیەکگرتوەکاندا ئاماژە بەوە کراوە کە سەیف عەدل دوای کوژرانی ئەیمەن زەواهیری بوەتە رێبەری ئەلقاعیدە و گروپی تاڵیبان لە ئەفغانستان بەهۆی هەستیاریی بابەتەکە ئامادە نییە زانیارییەکانی کوژرانی زەواهیری لە کابول و رێبەری نوێی ئەلقاعیدە لە ئێران پشتڕاست بکاتەوە. نەتەوەیەکگرتوەکان ئاشکرای کردوە؛ پشتی بە زانیارییەکانی دەزگا هەواڵگری و هێزەکانی ژمارەیەک وڵاتی رۆژئاوا بەستوە و دەرکەوتوە سەیف عەدل کە ئەفسەرێکی پێشوی سوپای میسر بوە کەسێکی بەتوانا و بە ئەزمونە لە ئەنجامدانی پەلاماری سەربازیی و هێرشی چەکداریی. فەرماندەیەکی هێزەکانی دژە تیرۆری ئەمریکا کە نەیویستوە ناوی بڵاو بکرێتەوە بە دەنگی ئەمریکای راگەیاندوە؛ مایەی سەرسوڕمانە کە رێبەری نوێ ئەلقاعیدە لە سایەی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێراندایە و ئەو کەوتوەتە قەفەسی زێڕینەوە و رون نییە کە دەسەڵاتی ئێران رێگە بە سەیف عەدل دەدات گەشت بکات یان لەو وڵاتە بچێتە دەرەوە. ئەمریکا بڕی 10 ملیۆن دۆلاری وەک خەڵات دەستنیشان کردوە بۆ ئەو کەسانەی کە زانیاریی لەسەر سەیف عەدل ئاشکرا دەکەن بە مەبەستی دەستگیرکردن یان کوشتنی. پێشتر مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی پێشوی ئەمریکا رایگەیاندبو کە ئێران بوەتە ماڵی نوێی ئەڵقاعیدە. ئەیمەن زەواهیری رێکەوتی 31 تەموزی ساڵی 2022 لە لایەن هێزێکی تایبەتی ئەمریکا لە کابول، پایتەختی ئەفغانستان کوژرا و بە پێی راپۆرتی نەتەوەیەکگرتوەکان لە ئێستادا سەیف عەدل رێبەرایەتیی گروپی ئەلقاعیدە دەکات.  

هێمن مەحموود لەسەرەتای ئەم هەفتەیەدا جارێكی دیكە شاندی هەرێمی كوردستان سەردانی بەغدای كردەوەو ئامانج لەسەردانەكەش وەك خراوەتەروو بۆ گفتوگۆكردنە لە سەر شایستە داراییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پڕۆژە یاسای بودجەی ساڵی 2023 عێراق و پڕۆژە یاسای نەوت و غازو مادەی 140 و چەند دۆسیەیەكی تر تاوەكو رێككەوتنی كۆتایی لەسەر ئەو پرسانە بكرێت، سەرۆكوەزیرانی عێراقیش رایگەیاندووە لەگەڵ هەرێمی كوردستان لەسەر «شێوازی بەڕێوەبردن»ی نەوت و یاسای بودجە گەیشتوونەتە رێككەوتن. وەفدی ئەمجارەی هەرێم كە لەلایەن وەزیری دارایی هەرێمەوە سەرۆكایەتی دەكرا پاش سەردانێكی دوو رۆژە بۆ بەغداد گەڕانەوە بۆ هەولێرو بڕیارە هەفتەی داهاتوو جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ بەغدادو گەڕێكی تری گفتوگۆ ئەنجامبدەن، ئەمەش ئاماژەی ئەوەیە هێشتا هەرێم و بەغداد نەگەیشتوونەتە هیچ رێككەوتنێك سەبارەت بەو پرسانەی گفتووگۆیان لەسەری كردووە. شێركۆ جەودەت  پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی كوردستان لەفراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی دەربارەی رێككەوتنی هەرێم لەگەڵ بەغدا بە (هاوڵاتی) راگەیاند:»هیوادارین بگەنە رێككەوتن بەڵام زۆر زەحمەتە، چونكە جێبەجێكردنی دەستوور ئەوە دەخوازێت كە نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و عێراقیش لەدەستی حزبی و كەسی دەربهێنرێت و لەقۆرخكاری ئازادبكرێت بۆ ئەوەی ببێتە پرسێكی نیشتیمانی و كۆنترۆڵكراو بێت لەلایەن نوێنەرانی خەڵكەوە كەپەرلەمانی كوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە، كە نەوتی هەرێم لەدەستی چەند كەسێكدایە لەناو حزبدا». لەعێراقی نوێدا كە لەدوای ساڵی 2003ەوە چەندین پرس هەن كەهەرێم و بەغدا ناكۆكییان لەسەریان هەیە، كەدیارترینیان بودجە و بابەتی نەوت و غازو كێشەی خاك و جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستوور و پێشمەرگەو چەندین پرسی دیكەیە كە تاوەكو ئێستا رێككەوتنی كۆتاییان لەبارەوە نەكراوە. یەكێك لەو گرفتانەی كە بەزەقی لەدوای ساڵی 2014ەوە سەریهەڵداوە لەنێوان هەرێم و بەغدا، بەبیانووی هەناردەكردنی سەربەخۆیی نەوتەوە، بڕینی بوودجەی هەرێم بووە لەلایەن بەغداوەو لەوساوە تاوەكو ئێستا ئەو گرفتە چارەسەرنەكراوە. لەئێستادا كەكابینەكەی سوودانی خەریكی ئامادەكردنی رەشنووسی بوودجەی ساڵی 2023یە، یەكێك لەو ئاستەنگانەی كە لەبەردەم ئامادەكردنی بودجەدایە وەك هەندێك لەبەرپرسانی سیاسی عێراق ئاماژەی بۆ دەكەن پشكی هەرێمی كوردستانە كە تاوەكو ئێستاو دوای چەندین سەردانی وەفدی هەرێم هێشتا بەغداو هەرێم نەگەیشتوونەتە رێككەوتن. وەك حكومەتی هەرێم بڵاویكردووەتەوە ڕۆژی ١٣ـی شوباتی ٢٠٢٣، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ  محەمەد تەمیم، وەزیری پلاندانانی عێراق و جێگری سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبووەوەو جەخت لەسەر رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراقی فیدراڵ كرایەوەو گفتوگۆكرا لەبارەی پرۆژەیاسای بودجەی عێراق و ماف و شایستە داراییەكانی هەرێم لەنێو بودجەكەدا، ئاماژە بەوەشكراوە بیروڕا لەبارەی پەرەپێدان و ئامادەكردنی رەشنووسی یاسای نەوت و گازو ناردنی پێشنیارەكانی حكومەتی هەرێم لەسەر ئەو پرۆژەیاسایە بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق ئاڵوگۆڕكران و بڕیاردرا لەپێناو گەیشتن بەچارەسەرو رێكەوتن كۆبوونەوەو گفتوگۆكان درێژەیان هەبێت. لەساڵانی پێشووتردا پشكی هەرێمی كوردستان لەسەدا 17بووە، بەڵام لەم چەندساڵەی دوایدا كەمكرایەوە بۆ لەسەدا 12و لەسەدا 14، لەئێستاشدا هەموو هەوڵەكانی وەفدی حكومەتی هەرێم لەبەغدا گەڕانەوەیە بۆ لەسەدا 17 بەڵام پێناچێت بەغدا بەئاسانی بەوە رازی بێت. یەكێك لەو دۆسییە گرنگانەی دیكەش كەهەرێم دەیەوێت ئەمجارە لەگەڵ بەغداو بەتایبەتیش لەگەڵ محەممەد شیاع سوودانی بگاتە رێككەوتن لەسەری دۆسیەی نەوت و غازە كە بۆ ماوەی 18 ساڵە هەرێم و بەغدا لەسەری رێكنەكەوتوون، هەر لەو چوارچێوەیەشدا رۆژی ١٢ی ئەم مانگە، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەغدا، لەگەڵ شاندی وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدراڵ كۆبووەوەو سەرۆكی شاندەكەی هەرێم ئەوەی خستۆتەڕوو كەوا حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامانجیەتی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ بگاتە رێكەوتن بۆ داڕشتنی یاسایەك كە لەچوارچێوەی دەستوورو لەخزمەت هەموو پێكهاتەو هاووڵاتیانی عێراق و هەرێمی كوردستاندا بێت و وەزیری سامانە سروشتیەكانیش، وردەكاری تێڕوانینەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانی لەبارەی رەشنووسی پرۆژەیاساكەوە خستەڕوو. پرۆژەیاسای نەوت و غاز كە ماوەی 18 ساڵە لەڕەفەكانی پەرلەمانی عێراقدا كەوتووەو نەخراوەتە دەنگدانەوە پشت بەهەرسێ ماددەی دەستوری (111 و 112 و 115) دەبەستێت بۆ چارەسەر كێشەكانی هەرێم و بەغداو بەرپرسیارێتی ئیدارەدانی كێڵگە نەوتییەكان لەوڵاتدا پەیوەستكردووە بەكۆمپانیایەكی نیشتیمانییەوە كەئەنجومەنێكی ئیتیحادی تایبەتمەند لەو بوارەدا سەرپەرشتی دەكات، بەڵام بەهۆی ناكۆكییەوە تائێستا نە یاساكە دەرچووەو نە كۆمپانیاو ئەنجومەنەكە درووستكراوە، لەساڵی 2003شەوە هەرێم و بەغدا لەسەر بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان ناكۆكن. خاڵەكانی 20 و 23ش لەكارنامەی كابینەكەی سوودانی باس لەتێپەڕاندنی ئەم یاسایە دەكات بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدا. هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای نەوت و غازی تایبەت بەخۆی كە لەساڵی 2007ەوە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە دەركراوە، نەوت هەناردە دەكات، دوای ساڵانێكیش لەناكۆكی دواجار لە 15ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری نادەستوریبوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی دەركردو رایگەیاند تەواوی گرێبەست و كاركردن و گەڕان بەدوای نەوتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان و وڵاتان بۆ هەناردەی نەوت نادەستورییە، حكومەتی هەرێمیش ئەوەی رەتكردەوەو ئەوەی بەپێشێلكردنی سەروەری خۆی وەسفكرد. لەچاوپێكەوتنێكی رۆژنامەنوسیشدا محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە «ئێمە لەسەروبەندی پێشكەشكردنی بودجەین. لەگەڵ هەرێمی كوردستان گەیشتووینەتە رێككەوتن لەسەر شێوەی بەڕێوەبردنی نەوت و دابینكردنی دارایی لەیاسای بودجەدا.» سەبارەت بەیاسای نەوت و گاز، سوودانی ئاماژە بەوەدەكات، «دوای پەسندكردنی بودجە دەچینە سەر دەركردنی یاسای نەوت و گاز، ئەمە یەكێكە لەگرنگترین شایستەكان هەر لەوکاتەوە دەستوور نووسراوەتەوە، چونكە تەنیا هەرێمی كوردستان چاوەڕێی نەوت و گاز ناكات، بەڵكو هەموو پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت چاوەڕێن، تاوەكو بزانن دەسەڵاتەكانیان چین و چی بۆ ئەوان دەگەڕێتەوە. لەنوێترین بڕیاریشدا كەوەك نیازپاكییەك دەردەكەوێت لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن لەگەڵ هەرێم، حكومەتی عێراق بڕیاریدا بڕی 272 ‏ملیار دینار كە قەرزی گەنمی جووتیارانە بۆ ساڵەكانی 2015 و ‏‏2016 رەوانەی هەرێم بكات.

هاوڵاتی نووسینگەی راگەیاندنی سەرۆکوەزیرانی عێراق، ئەمڕۆ چوارشەممە لە ڕاگەیەندراوێکدا رایگەیاند، لەسەر داوای محەمەد شیاع سوودانی پێویستە لە میانی ئەمساڵدا، سەرژمێری گشتیی لە عێراق ئەنجام بدرێت. نووسینگەی راگەیاندنی سەرۆکوەزیرانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئەمڕۆ چوارشەممە ئاماژەی بەوەداوە کە لەچوارچێوەی ئامادەکارییەکان بۆ ئەنجامدانی سەرژمێری گشتیی لە میانی ئەمساڵدا، محەمەد شیاع سوودانی سەرۆکایەتی کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی باڵای نیشتەجێبوونی کردووەهاوکات جەختی لە بەگەڕخستنی هەموو هەوڵەکان کردۆتەوە، لەپێناو ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی له‌ عێراق لەماوەی ئەم ساڵەدا. سودانی داواشیکردووە،  پێویستە هەموو توانا و پێداویستییەکانی مرۆیی، تەکنیکی، دارایی و لۆجستی پێویست به‌رده‌ستبكرێن، بەمەبەستی سەرخستنی پڕۆسه‌ی سه‌رژمێری له‌ عێراق. هه‌روه‌ها لە کۆبوونەوەکەدا ئەو رێکكارانەی دەزگای ناوەندی بۆ سەرژمێری و ئامار لە وەزارەتی پلاندانان و پێداویستییەکانی جێبەجێکردنی پڕۆسەی سەرژمێری گشتی و ڕۆڵە چاوەروانکراوەکانی وەزارەتەکانی پەیوەندار بەم پرۆسەیە، تاووتوێکران. بەپێی زانیارییەکان لەنێوان ساڵانی ١٩٢٧ تاوەکو ١٩٩٧، حەوت سەرژمێری گشتیی لە عێراق ئەنجامدراوە، ئەوانیش لە ساڵانی ١٩٢٠، ١٩٤٧، ١٩٥٧، ١٩٦٥، ١٩٧٧، ١٩٨٧، ١٩٩٧دا. هاوکات بەپێی دوایین ئامار کە لە سەرەتای ئەمساڵەوە لەلایەن وەزارەتی پلاندانانی عێراق بڵاوکرابوویەوە، ژمارەی دانیشتوانی عێراق گەیشتووەتە، ٤٢ ملیۆن و ٢٤٨ ھەزار و ٨٨٣ کەس.

هاوڵاتی دوای نۆ رۆژ لە بومەلەرزەکەی تورکیا و سوریا، ئەمڕۆ نۆ هاوڵاتی رزگارکران و ژمارەی گیان لەدەستدانیش گەیشتە زیاتر لە 41 هەزار کەس، ژمارەی بریندارەکانیش بە زیاتر لە 100 هەزار کەس مەزەندە دەکرێت. سەرۆکایەتی کارەسات و فریاکەوتنی تورکیا (ئافاد) ڕایگەیاند، تا ئەمڕۆ چوارشەممە لە تورکیا 35 هەزار و 418 کەس بەهۆی بومەلەرزەکەوە گیانیان لەدەستداوە. هاوکات تیمەکانی بەرگری شارستانی سوریا بڵاویانکردەوە، تا ئەمڕۆ پێنج هەزار و 801 کەس گیانیان لەدەستداوە و حەوت هەزار و 396 کەسی دیکەش برینداربون. بەرەبەیانی رۆژی 2023/2/6، بەڕێوەبەرایەتیی کارەسات و باری لەناکاوی تورکیا ناسراو بە ئافاد بڵاویکردەوە، بومەلەرزەیەک بە گوڕی 7.7 پلەی رێختەر شاری مەرەشی باکوری کوردستانی هەژاند. بومەلەرزەکە زۆربەی ناوچەکەی گرتەوە، لە تورکیا و سوریاش تائێستا گیان لەدەستدانی زیاتر لە 41 هەزار کەس راگەیەنراوە.

هاوڵاتی بەگوێرەی ئامارێکی وەزارەتی ژینگە، شارستانی و گۆڕانی کەشوهەوای تورکیا، پێویستە ٥٠ هەزار و ٥٧٦ باڵەخانە پێویستە برووخێنرێن کە لە بومەلەرزەکەدا زیانیان بەرکەوتووە. موراد کوروم وەزیری ژینگە، شارستانی و گۆڕانی کەشوهەوای تورکیا لە کۆنفڕانسێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، تیمەکانیان لە ١٠ پارێزگا کە بومەلەرزەکەی ٦ی شوبات کاریگەریەکی زۆری لەسەر دروست کردووە، پشکنینان بۆ ٣٨٧ هەزار و ٣٤٦ باڵەخانە و خانوو کردووە. کوروم ئاشکرای کرد، بە گشتی لەو ژمارەیە ٢٧٩ ژەزار و ٦٥٥ باڵەخانە زیانێکی کەم یاخود زیانیان بەر نەکەوتووە، بەڵام پێویستە ٥٠ هەزار و ٥٧٦ باڵەخانە برووخێنرێن و بە کەڵکی نیشتەجێبوون نەماون. دوێنێش موراد کوروم وەزیری ژینگە، شارستانی و گۆڕانی کەشوهەوای تورکیا باسی ئەوەی کرد کە بە گشتی لە بومەلەرزەکەی ٦ی شوباتدا، ١٩٠ هەزار باڵوخانە رووخاون و زیانیان بەرکەوتووە.

ئۆجالان زیاتر لەنیو سەدەیە خەبات بۆ ئازادی نیشتمان و گەلی كورد دەكات و لەپێناو ئازادی گەلەكەیدا نزیكەی چارەكە سەدەیەكە لەزیندانی تاكەكەسیدایە، ئەو باوەڕیوایە بۆ رزگاركردنی میللەتەكەی دەبێت هێزێك هەبێت، چەكدار بێت و بەدیسپلین بێت،  بڕیاری سیاسی و سەربازی و كاركرنی لەدەستی خۆیدا بێت و پشت بەخۆی ببەستێت. عەبدوڵا ئۆجالان كاتێك لەزانكۆی ئەنقەرە لەكۆلێجی زانستی سیاسی بوو، خوێندنی تەواونەكردو گەڕایەوە بۆ ئامەدو لەساڵی 1978 پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)ی دامەزراند، پێش دامەزراندنی پەكەكە، ئەندامان و لایەنگرەكانی ئەو حزبە، بەناوی ئاپۆچییەوە كارو چالاكییان هەبوو، یەكەم دەستەی ئەو كەسانەی پێیان دەوترا ئاپۆچی لەساڵی 1973 دا لەئەنقەرەی پایتەختی توركیا وەك گروپێكی فیكری و ئایدۆلۆژی بەسەرۆكایەتی ئۆجالان دەستیان بەكاركردو لەساڵی 1976دا ئەو گروپە سەرەتاییەی پەكەكە بڕیاریدا بۆ درێژەدان بەكارو چالاكییەكانی بگەڕێتەوە بۆ باكووری كوردستان و دوای ساڵێك لەگەڕانەوەشیان بۆ باكوری كوردستان بەبەشداریی 23 كەس یەكەم كۆنگرەیان خۆیان رێكخست و پەكەكەیان دامەزراند. دوای كودەتای ئەیلولی ساڵی 1980 لەتوركیا، ئەندامانی پەكەكە وەك زۆربەی گروپ  و دەستەكانی دیكە رووبەڕووی شاڵاوی گرتن و كوشتن و راوەدوونان بوونەوە، بۆ ساڵی دواتر بەشێك لەئەندامانی پەكەكە روویان لەلوبنان كرد كە لەوكاتەدا ناوەندێك بوو بۆ كۆبوونەوەی گروپە شۆڕشگێڕەكانی ناوچەكە، ئەندامانی پەكەكە بەسەرۆكایەتیی عەبدوڵا ئۆجالان لەلوبنان پەیوەندییان بەگروپە شۆڕشگێڕەكانی ئەو سەردەمەوە كردو لەلایەن كەسانی وەك نایف حەواتمە، جۆرج حەبەش و بەگشتی بزووتنەوەی رزگاریی فەلەستینەوە هاوكاری كران. پەكەكە  لەساڵی 1984دا دەستی بەخەباتی چەكداری كردو لە 15ی ئابی 1984دا بەشێوەی فەرمی شەڕی چەكداری لەدژی سوپاو حكومەتی توركیا لەناوچەكانی ئەڕوح و شەمزینان دەستپێكردو تا بەئێستا دەگات جگە لەوەی چەند جارێك ئاگربەستی راگەیەندووە، خەباتی چەكداری پەكەكە لەدژی سوپای توركیا بەردەوامە، ئەوە لەكاتێكدایە لەچەندرۆژی رابردووشدا جەمیل بایك هاوسەرۆكی كۆنسەی بەڕێوەبەرایەتی كۆماجڤاكێن كوردستان (كەجەكە) داوای لەهەموو هێزەكانیان كرد بەهۆی بومەلەرزەكان لەتوركیاو ناوچەكە سەرجەم چالاكییە سەربازیەكانیان رابگرن. پەكەكە لەساڵی 1990 جگە لەلوبنان چەند بنكەیەكی لەناوچەكانی شام لەسووریا كردەوە، عەبدوڵا ئۆجالانیش لەلوبنانەوە بەرەو شام رۆیشت و بەبەردەوامی سەردانی ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستانی دەكرد. كاتێك لەساڵی‌ ١٩٩٨پەیوەندییەكانی نێوان توركیاو سوریا تێكچوو، ئەنقەرە هەڕەشەی لەدیمەشق كرد بەوەی كەپشتگیریی پەكەكە نەكات و هەڕەشەی بەكارهێنانی هێزی سەربازیی لەدژی ئەو وڵاتە كرد. ئۆجالان بۆ ئەوەی بەر لەشەڕێكی قورس بگرێت كەتوركیا دەیویست لەگەڵ سوریادا لەناوچەكە هەڵی بگیرسێنێت، لە 9ی تشرینی یەكەمی ئەو ساڵادا بڕیاری بەجێهێشتنی سوریای دا، بۆیە روویكردە یۆنان، بەڵام یۆنان داوای مانەوەی ئۆجالانی لەو وڵاتە رەتكردەوە، دواتریش بۆ هەمان مەبەست چووە روسیا، لەوێش رێگەی مانەوەی پێنەدرا، دوای ئەوەش چوو بۆ رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا، بەڵام لەوێش دوای مانەوەی بۆ ماوەیەك ئیتاڵیاش مافی مانەوەی پێنەدا، هەربۆیە جارێكی تر رووی لەڕووسیا كردەوە، بەڵام ئەمجارەش رێگەی مانەوەی پێنەدراو نێردرایەوە بۆ یۆنان، جارێكی دیكەش لەوێوە بەهۆی دروستكردنی ئاستەنگ بۆی، ئۆجالان نێردرا بۆ كینیا كەبەرنامە هەبوو لەوێوە بنێردرێ بۆ ئەفریقای باشور. ئۆجالان، لەكینیا لەماڵی باڵیۆزی یۆنان مایەوە، بەڵام لە 15ی شوباتی 1999 دا بەپیلان و  فێڵ رەوانەی فڕۆكەخانەی پایتەختی كینیا كراو لەوكاتەدا لەلایەن ژمارەیەك لەتیمی تایبەتەوە هێرشكرایەسەر ئۆتۆمبێلەكەی ئۆجالان و دەستگیریان كردو بەرەو توركیا رفێندرا. ئۆجالان خۆی لەبارەی دەستگیركردنەكەیەوە دەڵێت: دەستگیركردنم سەرەتای جێبەجێكردنی پلانی نوێی ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاوا بوو لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەوڵیاندا بەدەستگیركردن و لەناوبردنم، گەلێك لەناوببەن، هاوكات جەمیل بایك  ئاشكرایدەكات: «ئەمریكا، بەریتانیا، ئیسرائیل، یۆنان، فەرەنسا، هۆڵەندا، روسیا، ئەڵمانیا، كینیاو میسر، بەشداربوون لەپلانی دەستگیركردنی رێبەرەكەمانداو بەریتانیاش خاوەن بیرۆكەی پیلانگێڕییەكە بوو». 15ی شوبات كەیادی دەستگیركردنی رابەری زیندانیكراوی پەكەكەیە، لەكاتێكدایە كەزیاتر لە 22 مانگە هیچ كەسێك ئاگاداری دۆخی ئۆجەلان نییە، كەمپینی «ئازادی بۆ عەبدوڵا ئۆجالان-یش كەماوەی چوار مانگە راگەیەنراوەو لەلایەن 28 كەسایەتی ئەكادیمی و نووسەرو پزیشك و سیاسەتمەداری ناودارەوە پێشەنگایەتی دەكرێت بەردەوامەو بەملیۆنان ئیمزای كۆكردووەتەوە بۆ ئازادكردنی ئۆجەلان. جوتیار رەشید نوسەرو چاودێری سیاسی لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ میدیای پەكەكە سەبارەت بە رۆڵی ئۆجالان، دەڵێت: داگیركەرانی كوردستان لەوەتەی هەن، هەوڵی توانەوەی نەتەوەكەمان دەدەن و لەناوناچین، ئێمە پایەیەكی بنەڕەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستین و بەبێ ئێمە ئارامی بەخۆیەوە نابینێت، پرسی كورد بەهێزو شەڕ چارەسەرنابێت، دەستگیركردنی بەڕێز عەبدوڵا ئۆجالانیش بەشێكە لەم سیاسەتە، بەڵام ئەو فكری دیل نەكراوە. هاوكات محمەد ئەمین پێنجوێنی نووسەرو سیاسەتمەدار سەبارەت رۆڵی عەبدوڵا ئۆجالان دەڵێت: ٢٤ ساڵە بەڕێز ئۆجالان لەزیندانە، گۆشەگیركردنی ئەو، گۆشەگیركردنی تاكە كەسێك نەبوو، واتا هەوڵی لەناوبردنی تاكێك نەبوو، بەڵكو گۆشەگیركردنی پرۆژەیەك بوو، كە رێبەر ئۆجالان بڵاویكردەوە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ ئازادی گەلانی ژێردەستە، لەناویدا گەلی كورد، كەنزیكەی ٥٠ ملیۆن كەس دەبن، وڵات و نیشتیمان و سەروەت و سامانی سەرزەوی و ژێرزەوییان داگیركراوەو دوژمنانی بەتاڵان دەیبەن. پیلانی دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجالان بۆ ئەوەبوو چیتر شتێك نەمێنێت بەناوی پەكەكە، بەڵام ئۆجالان بڕیاریدا رووبەڕووی ئەو ئاڵنگارییانە بێتەوەو لەزیندانەوە درێژە بەخەبات بدات و  سەرباری پرۆژەكانی بۆ پرۆسەی سیاسی لەباكوری كوردستان و توركیا، هەر لەزینداندا زیاتر لە 10 كتێبی نووسیوەو چەندین نامەی لەڕێگەی پارێزەرەكانیەوە بڵاوكردووەتەوە.

وەزارەتی ناوخۆی عێراق رایگەیاند کە 18 کەس بەتۆمەتی دەستکاریکردنی نرخی دراو لە بەغدای پایتەخت، پارێزگاکانی بەسرە و نەجەف لەلایەن ھێزە ئەمنییەکانەوە دەستگیرکراون. لەم بارەیەوە ئاژانسی ھەواڵگریی و لێکۆڵینەوەی فیدراڵیی سەربە وەزارەتی ناوخۆی عێراق لە بڵاوکراوەیەکدا راگەیەندراوێکدا: کە ھێزەکانی سەربە ئاژانسی ھەواڵگریی و لێکۆڵینەوەی فیدراڵیی، 18 کەسیان بەتۆمەتی یاریکردن بە نرخی دراو لە بەغدای پایتەخت و پارێزگاکانی بەسرە و نەجەف دەستگیر کردووە. ئاماژەی داوە کە دەستگیرکراوەکان بەپێچەوانەی رێنماییەکانی بانکی ناوەندییەوە، دۆلاری ئەمریکییان بەرامبەربە دیناری عێراقی فرۆشتووە. ڕاشیگەیاندوە لە میانی دەستگیرکردنی تۆمەتبارەکاندا، دەست بەسەر 795 ملیۆن دیناری عێراقی و 385 ھەزار دۆلاری ئەمریکیدا گیراوە. باسی ئەوەش کردوە، ژمارەیەک نووسینگەی ئاڵوێری دراو کە مۆڵەتیان نەبووە لە بەغدای پایتەخت و پارێزگاکانی بەسرە و نەجەف لەلایەن داخراون.

هاوڵاتی   بومەلەرزەكەی ٦ی شوبات، كەباكوری كوردستان و توركیاو رۆژئاوای كوردستان و سوریای بەشێوەیەكی زۆر بەهێز هەژاند، جگە لەوەی زیانێكی زۆری گیانی لێكەوتەوەو رۆژ بەڕۆژ، ژمارەی گیانلەدەستدان بەشێوەیەكی زۆر سامناك بەرزدەبێتەوە، هەروەها كاریگەریەكی زۆریشی لەسەر ئابوری، سیاسەت و كۆمەڵگای توركیا دروستكردووە، ئۆپۆزسیۆن رەخنە لەدەسەڵات دەگرێت كە بەدەم ناوچە كارەساتبارەكان و لێقەوماوانەوە نەرۆیشتووەو هەدەپە دەڵێت: ئەگەر شارەوانییەكانمان دەستیان بەسەردا نەگیرایە، دەمانتوانی زووتر لەو ئازارە كەمبكەینەوە، هاوكات ئەحمەد تورك رایگەیاند: خەڵك لەجیاتی دەسەڵات یارمەتی لێقەوماوان دەدەن. بەگوێرەی دوایین ئامارە فەرمیەكان لەباكوری كوردستان و توركیا زیاتر لە 35 هەزار و 418 كەس گیانیان لەدەستداوەو زیاتر لە 105 هەزار كەسیش برینداربوون، تاوەكو ئێستاش هەڵمەتی گەڕان بەدوای ئەو هاووڵاتیانەی كەزیاتر لە ١٠ رۆژە لەژێر داروپەردووی باڵەخانەو خانووە رووخاوەكاندان بەردەوامە، بۆیە پێشبینی دەكرێت، ئاماری گیانلەدەستدان زیاد بكات. زیانە ماددییەكان و كاریگەری لەسەر ئابوری توركیا وەزارەتی ژینگەو شارستانی توركیا رایگەیاندووە، زیاتر لەحەوت هەزار باڵەخانە كەزۆربەی زۆریان یەكەی نیشتەجێبوونن، رووخاون و زیان بە ١٢ هەزار باڵەخانەی دیكە گەیشتووە. هەروەها چەندین كارگەو شوێنكار رووخاون و زیانیان بەركەوتووە. بەتایبەتی لەپارێزگاكانی دیلۆك، هاتای و مەڕەش كە رێرەوێكی گەورەی بازرگانی ئاوی و شاری پیشەسازین. حكومەت بەفەرمی رایگەیاندووە كە بومەلەرزەكە لە ١٠ پارێزگای باكوری كوردستان و توركیا، كاریگەری راستەوخۆی لەسەر نزیكەی ١٤ ملیۆن كەس داناوە كە زیاتر لە ١٥٪ی دانیشتووانی توركیا و باكوری كوردستان پێكدەهێنن و ئەمەش راستەوخۆ رێژەی هەڵاوسان بەرزدەكاتەوە كەپێشتر رێژەی هەڵاوسان لەو وڵاتەدا لە ٨٤٪ەوە بۆ ٥٨٪ دابەزیبوو. بەگوێرەی راپۆرتێكی ئاژانسی میزۆپۆتامیا، قەبارەی زیانەكانی بومەلەرزەكە لە ١٠ پارێزگای توركیا بە ١٠٠ ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت، ئاماژەی بەوەشكردووە، لەساڵی ٢٠٢٢دا قەبارەی بازرگانی لەهەموو بوارێكدا لە ١٠ پارێزگاكە نزیكەی ٢١ ملیارو ٥٠٠ ملیۆن دۆلار بووە. جگە لەوەش حكومەت باجێكی زۆری لەهاووڵاتیان و پیشەوەران و بازرگانەكانی ئەو ناوچەیە وەرگرتووە، بەڵام لەئێستادا یەكێك لەشادەمارەكانی ئابوری توركیا پەكیكەوتووەو ئەمەش دۆخی ئابوری ئەو وڵاتە دەخاتە مەترسیەوە. ئۆپۆزسیۆن: دەسەڵات پلانی بۆ رزگاركردنی هاووڵاتیان نییە ئۆپۆزسیۆنی توركیا، دەسەڵات بەوە تۆمەتبار دەكات كەدوای بومەلەرزەكە دەستبەجێ نەیتوانیوە، بەهانای هاووڵاتیانەوە بچێت كەدوو رۆژی یەكەمی بومەلەرزە وەك «هەلی زێڕین» دادەنرێت و دەڵێن، دەسەڵاتی ئاكەپەو مەهەپە پێویست بوو بەهەموو هێزیەوە بەبەكارهێنانی سوپاو پۆلیس هەوڵی رزگاركردنی ئەو هاووڵاتیانەی بدایە كە كەوتوونەتە ژێر داروپەردووی باڵەخانە رووخاوەكاندا. بۆیە زۆربەی سەرۆك، بەرپرس و پەرلەمانتارانی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان و تیمەكانی رزگاركردنیان لەو شارانەن كەبومەلەرزە تێیاندا روویداوە. لەشاری ئامەدی باكوری كوردستان نزیكەی هەزار هاووڵاتیی شارەكە لەبومەلەرزەكەدا بوونەتە قوربانی، پەروین بوڵدان هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) و كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (جەهە) كۆنفڕانسێكی هاوبەشی رۆژنامەنووسیان ئەنجامدا. بوڵدان لەقسەكانیدا وتی، «دەسەڵات لەژێر داروپەردووی بینا رووخاوەكانی بوومەلەرزە‌كەدا ماوەتەوو هیچی لەدەست نایەت. هیوادارم بەزووترین كات پێكەوە ئەم برینانە ساڕێژ بكەین، ئەگەر شارەوانییەكانمان دەستیان بەسەردا نەگیرایە، دەمانتوانی زووتر لەو ئازارە كەمبكەینەوە.» كلچدار ئۆغلۆ-ش ئاماژەی بەوەكرد، «كەرتی بیناسازی لەتوركیاو خراپی بەڕێوەبەریی وەهای لەم وڵاتە كرد، باڵەخانەكان بەكوالێتیەكی باش دروست ناكرێن و هیچ چاودێریی و بەدواداچوونێكیش لەكاتی دروستكردنیاندا نییە، ئەمە پرسێكی گرنگە، بەڵام لەئێستادا كێشەكە بێپلانی حكومەتە بۆ رزگاركردنی هاووڵاتیان.» هەروەها ئەحمەد تورك هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی مێردین كە لەپۆستەكەی دوورخراوەتەوە سەردانی ناوەندی شاری مەرەشی كرد كە ١٧ كەس لەخزمەكانی لەبومەلەرزەكەدا گیانیان لەدەستداوە. ئەحمەد تورك دوای بەدواداچوون بۆ خزم و كەسوكارو هاووڵاتیان بۆ رۆژنامەنووسان قسەی كردو وتی: « ئێمە لەشارەكەدا گەڕاین، هەموو هاووڵاتیان دەڵێن، دەوڵەت لێرە نییە. دەیانەویت وەهای پیشان بدەن كەحكومەت هەوڵی رزگاركردنی هاووڵاتیان دەدات، بەڵام لەشارەكاندا هاووڵاتیان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هاوكاری یەكدی دەكەن، هاووڵاتیان لەهەموو جێگەیەكی باكوری كوردستان هاوكاری كۆدەكەنەوەو دەیگەیەننە دەستی زیانلێكەوتووان.» مەرال ئاكشەنەر سەرۆكی پارتی باش كەهاوپەیمانی جەهەپەیە سەردانی هاتای كردو زیانلێكەوتووانی بەمەلەرزەكەی بەسەركردەوە. مەڕال ئاكشەنەر وێڕای ئەوەی دەسەڵاتی بەپشتگوێخستنی زیانلێكەوتووان تۆمەتبار كرد، هەروەها ئاماژەی بەوەكرد، كەمەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی مەترسیدار هەیە. هاووڵاتیان پشتگوێخراون و جگە لەخواردن و پێداویستیەكانی دیكە، پێویستیان بەمادەی پاككەرەوە هەیە.  لێبوردن و دەستگیركردنی وەبەرهێنەرەكان پرسێكی دیكە كەدوای بومەلەرزەكە هاتووەتە ئاراوە، یاسای لێبوردنی وەبەرهێنانە. حكومەتی دادو گەشەپێندان لەمانگی شوباتی ٢٠١٧دا، واتە بەر لەهەڵبژاردنەكانی مانگی حوزەیرانی ٢٠١٨، یاسای لێبوردنی وەبەرهێنانی لەژێر ناوی «ئاشتی وەبەرهێنان» پەسەندكرد. لەو چوارچێوەیەدا حكومەت مۆڵەتی بە ١٣ هەزار خانوو و باڵەخانە داوە كەكارەكانیان تەواو بكەن، لەكاتێكدا بەشێوەیەكی زیادەڕۆیی و بێمۆڵەت دروستیانكردبوو. ئەم پرسە لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە جارێكی دیكە بووەتەوە یەكێك لەڕۆژەڤە سەرەكییەكانی توركیا. سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە، ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ و چەندین بەرپرسی دیكەی ئۆپۆزسیۆن لەم چەند رۆژەی دواییدا رایانگەیاند، حكومەت بۆ كۆكردنەوەی دەنگی هاووڵاتیان چاوپۆشی لەوەبەرهێنەرەكان كردووە كەباڵەخانەی ناتەندروست دروستبكەن و هۆكارێك كەئەمڕۆ باڵەخانەكان رووخاون و هاووڵاتیان گیانیان لەدەستداوە، ئەو یاسایەیە كەدەسەڵات پەسەندی كردووە.  لەلایەكی دیكەوە، بەفەرمانی دادوەر دەست بەئۆپراسیۆنێكی فراوان بۆ دەستگیركردنی ئەو وەبەرهێنەرانە كراوە كە پرۆژەكانیان لەبومەلەرزەكەدا رووخاون. بەكر بوزداغ وەزیری دادی توركیا لەكۆنفڕانسێكی رۆژنامەوانیدا ئاشكرایكرد كەفەرمانی دەستگیركردن بۆ زیاتر لە ١٣٠ وەبەرهێنەر دەركراوەو ژمارەیەكیش دەستگیركراون. دەمیرتاش لەم بارەیەوە بەتویتێك باسی ئەوەی كرد، دەستگیركردنی وەبەرهێنەران بۆ پەردەپۆشكردنی تاوانەكانی دەسەڵاتە. لەبەرئەوەی دەسەڵاتی ئاكەپە رێگەی بەوەبەرهێنەران داوە باڵەخانەی ناتەندروست دروست بكەن. بۆیەش پێدەچێت، ئەم پرسە خراپ بەسەر حكومەتەكەی ئەردۆغاندا بشكێتەوە. رێگریكردن لەهاوكارییەكان و دەستگیركردنی خۆبەخشان لەماوەی چەند رۆژی رابردوودا، زیاتر لە ١٠٠ كەس لەناوەندی مەڕەش، سەمسور، دیلۆك و هاتای بەتۆمەتی دزی و تاڵانی دەستگیركراون. رۆژی ١٣ی ئەم مانگەش، ڤیدیۆی سێ گەنج لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بڵاوكریەوە كە كوژرابوون و بەرپرسانی حكومەت بانگەشەی ئەوەیان كرد، گوایە دزییان كردووە. تاوەكو ئێستا نازانرێت كێ ئەو سێ گەنجەی كوشتووە. رووداوێكی دیكە لەمەڕەش روویدا. پێنج گەنجی خۆبەخشی شاری ئامەد كەهەوڵی رزگاكردنی هاووڵاتیانیان دەدا، بەئەشكەنجەو لێدان لەشاری مەڕەش لەلایەن پۆلیسەوە دەستگیركران و دواتر بەڕووتی لەكەشوهەوای ساردی ژێر سفرەوە لەچۆڵەوانیەكی دەرەوەی شارەكە فڕێدران. چەندین دیمەن و وێنەی دیكەی بەو شێوەیە لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بڵاوكرانەوە كەكاردانەوەی توندی بەدوای خۆیدا هێنا. كۆمسیۆنی یاسایی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) بەهۆی ئەو رووداوانەوە، سكاڵای تۆمار كردو رایگەیاند، لەكاتێكدا ئەگەر تاوانێكیش كرابێت، نابێت هیچ كەسێك بكوژرێت و دەستگیربكرێت، لەكاتێكدا كەدادگا تاوانەكەی ئاشكرا نەكردووە. پرسێكی دیكە كەئۆپۆزسیۆنی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی تووڕە كردووە، راگەیاندنی دۆخی نائاساییە بۆ ماوەی سێ مانگ و رێگریكردنە لەگەیاندنی هاوكارییەكان بەلێقەوماوانی بومەلەرزەكە. لەكاتێكدا كە ئۆپۆزسیۆن رایگەیاندووە، حكومەت توانای هاوكاریكردنی هاووڵاتیانی نییە، هەروەها رێگری لەهاوكاری پارتەكانی دیكە و رێكخراوەكان دەكرێت.  ١٣ی ئەم مانگە ناوەندی قەیرانی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە و ئاشكرایكرد كەهێزەكانی حكومەت لە سەمسوور، دەستیان بەسەر ٥٠٠ چادر، ١٢٠ مۆلیدە، ٣٠ كۆنتێنەر، لەعوسمانیە و ناوچەی پاتنۆسی موش دەستیان بەسەر چەند بارهەڵگرێك هاوكاری وەك بەتانی و خواردەمەنیدا گرتووە.  بومەلەرزەو هەڵبژردن بوومەلەرزەكەی ٦ی شوبات لەكاتێكدا روویدا كەتوركیا لەنێو كەشی بەر هەڵبژاردندایە. بەشێوەیەكی فەرمی ١٤ی ئایار وەك رۆژی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا دیاریكرابوو. هەرچەندە تاوەكو ئێستا حكومەت بەفەرمی باسی دواخستنی وادەی هەڵبژاردنەكانی نەكردووە، بەڵام بە راگەیاندنی باری نائاسایی بۆ ماوەی سێ مانگ، پێدەچێت، هەڵبژاردنەكان ئەنجام نەدرێن. بولەند ئارنچ سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی توركیاو یەكێك لەدامەزرێنەرانی پارتی دادو گەشەپێدان لەبارەی پرسی هەڵبژاردنەكانەوە، نووسراوێكی لەتویتەرەكەیدا بڵاوكردەوە. ئارنچ ئاماژەی بەوەكرد كەدۆخی توركیا بەهۆی بومەلەرزەوە ناجێگیرەو پێویستە هەڵبژاردنەكان دوابخرێن. ئیدریس شاهین وتەبێژی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن (دەڤا) لەمبارەیەوە ناڕەزایەتی توندی دەربڕی و رایگەیاند، نابێت رێگەبدرێت، هەڵبژاردنەكان دوابخرێن. دەكرێت بەهۆی دۆخی نائاساییەوە هەڵبژاردن لەوادەی فەرمی خۆی كە ١٨ی حوزەیرانە ئەنجامبدرێن. لەلایەكی دیكەوە گولتەكین ئویساڵ سەرۆكی پارتی دیموكراتی رایگەیاند: كەئەردۆغان دەیەوێت هەڵبژاردنەكان بۆ ساڵی داهاتوو دوابخات و هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی شارەوانیدا ئەنجامبدرێن. پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لەڕاگەیەندراوێكدا كە لەبارەی دۆخی بومەلەرزەوە بڵاویكردبووەوە، هوشداری ئەوەی دابوو كەدەسەڵاتی ئاكەپە - مەهەپە، دەیەوێت بومەلەرزەكە بۆ بەرژەوەندی خۆی بەكاربهێنن و بەو شێوەیە تەمەنی دەسەڵاتەكەیان درێژ بكاتەوە.

رۆژنامەیەکی ئەمریکی ئاشکرای دەکات سەرجەم ئەو چەکانەی ئێران کە لەلایەن هێزەکانی ئەمریکاو و فەڕەنسا دەستی بەسەردا گیراوە رەوانەی ئۆکرانیا دەکرێن. رۆژنامەی (وۆڵستریت جۆرناڵ)بڵاوی کردوەتەوە؛ پێشتر هێزەکانی ئەمریکا و فەڕەنسا  لە دەریای عوممان-دا دەستیان بەسەر سێ کاروانی چەک و تەقەمەنیی ئێران گرتوە کە بڕیاربوە رادەستیی چەکدارە حوسییەکان لە یەمەن بکرێت. ئەو رۆژنامەیە لە زاری بەرپرسانی ناوەندی فەرماندەیی هێزەکانی ئەمریکا ئاشکرای کردوە، سەرجەم ئەو کاروانە چەک و کەرەستە سەربازییانەی ئێران رەوانەی ئۆکرانیا دەکرێن بۆ بەکارهێنانیان دژی روسیا. ئەو سێ کاروانە زیاتر لە پێنج هەزار چەک و یەک ملیۆن و 600 هەزار فیشەک و 250 موشەکی دژە تانک و دەیان تۆپ لەخۆ دەگرێت. پێشتر یەکەی پێنج-ی هێزە دەریاوانییەکانی ئەمریکا بڵاوی کردبوەوە کە لەگەڵ هێزێکی تایبەتی فەڕەنسا لە ئاوەکای دەریای عومان دەستیان گرتوە بەسەر هەزار جۆر چەک و 100 بزوێنەری فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و 23 موشەکی ئێران. لە لایەکی دیکەوە رۆژی سێشەممە(14/2/2023) هێزە دەریاوانییەکانی بەریتانیا ئاماژەیان بەوە کردوە سوپای پاسداران زانیارییەکانی ناو درۆنەکەی نەسڕیوەتەوە و دەرکەوتوە ئەو درۆنە 22 جار لە تاران تاقی کراوەتەوە و دواجار کە کۆتاییەکانی ساڵی رابردودا لە لاین هێزەکانی بەریتانیاوە دەستی بەسەردا گیراوە. لە تۆمارە ڤیدیۆییەکان ئەو درۆنە دەرکەوتوە ئێران چەک و موشەکی پێشکەوتوی رادەستی چەکدارە حوسییەکان لە یەمەن کردوە.    

ئێران ئاشکرای دەکات راکێشانی پارە و چونەدەرەوەی سەرمایە بەشێویەکی بەرچاو زیادی کردوە. بانکی ناوەندیی ئێران ئامارەکانی شەش مانگی ئەو وڵاتەی بڵاو کردەوە کە تەنها لەو ماوەیەدا بڕی 12 ملیارد و 850 هەزار دۆلار چوەتە دەرەوە. ئەو بانکە رونی کردوەتەوە؛ چونەدەرەوەی پارە و سەرمایە لەو شەش مانگەدا لە (21/3/2022) تا (22/9/2023) دوو هێندەی ئەو بڕەبوە بەراورد بە شەش مانگی رابردوی. لە ئامارەکانی بانکی ناوەندیدا دەرکەوتوە لە هاوینی ساڵی رابردوە بەشێوەیەکی خێرا، راکێشان و چونەدەرەوەی پارە لە بانکەکانی ئێران زۆر زیادی کردوە و تەنها لەو وەرزەدا نزیکەی 10 ملیارد دۆلار لە پارەی بانکی ناوەندیی وڵاتەکە کەمی کردوە. پێشتر ژمارەیەک لە بەرێوبەرانی بانکەکانی ئێران دانیان بەوەدا نابو کە لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی و لە رێکەوتی (16/9/2023) چونەدەرەوەی پارە و سەرمایەی بیانی زۆر زیاتری کردوە بەڵام بانکی ناوەندیی ئامارەکانی پێنج مانگی ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێرانی ئاشکرا نەکردوە. لە ساڵی 2016 و تەنها یەک ساڵ دوای رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 زیاتر لە 25 ملیارد دۆلار لە پارە و سەرمایەی بانکی ناوەندیی ئێران چوەتەدەرەوە کە ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی لە مێژوی وڵاتەکەدا لەقەڵەم دەدرێت و بە گشتی قەیرانە ئابورییەکان لەو سەردەمەوە قوڵتر بونەتەوە. بە پێی ئەو ئامار و زانیارییانەی بانکی ناوەندیی لە ساڵی 2018 واتە دوای کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمیی بڵاوی کردوەتەوە، زیاتر لە 39 ملیارد دۆلار لە سەرمایەی بیانی و پارەی بانکی ناوەندیی ئێران کەمی کردوە کە ئەوەش دووەم ژمارەی پێوانەیی چونەدەرەوەی سەرمایە و پارە لە وڵاتەکە بوە. بڵاوبونەوەی ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئێران لە کاتێکدایە دراوی تمەن لە مێژوی دروستبونییەوە 95% بەهاکەی بەرامبەر دۆلاری ئەمریکا لەدەستداوە و بەهای یەک دۆلار بۆ زیاتر لە 45 هەزار تمەن بەرزبوەتەوە و هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەکە گەیشتوەتە نزیکەی 70% بەڵام بەرپرسان و میدیا ئابورییەکانی سەر بە حکومەت رێژەی هەڵاوسانیان بە 54% راگەیاندوە. ئێران دەیەوێت بە توندوتۆڵکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ چین و ئەنجامدانی گرێبەستی 25 ساڵە لەگەڵ ئەو وڵاتە قەرەبوی کەمبونەوەی سەرمایە بیانییەکانی ناو وڵاتەکەی بکاتەوە بەڵام ئەمریکا پێشتر هۆشداریی داوەتە چین کە دەبێت پابەند بێت بەو سزا نێودەوڵەتییانەی لەسەر دەسەڵاتی تاران هەیە.

هاوڵاتی وەزارەتی بازرگانی عێراق پێشنیازی زیادکردنی ھێلکە و مریشک دەکات بۆ سەبەتەی خۆراکی مانگی رەمەزان، رێکاریش بۆ کۆنترۆڵکردنی نرخ دەگرنەبەر. "لەما ھاشم موسەوی" بەڕێوەبەری کۆمپانیای گشتی بازرگانی بەرھەمە خۆراکییەکان لە وەزارەتی بازرگانی عێراق رایگەیاند، پێشنیازکراوە چەند بەرھەمێکی خۆراکی بۆ سەبەتەی خۆراکی مانگی رەمەزان زیادبکرێت، کە یەکێک لە پێشنیازەکان بریتین لە مریشک یاخود ھێلکە یان ھەردووکیان پێکەوە، بەڵام ھێشتا تاوتوێی بابەتەکە دەکەن و لە رۆژانی داھاتوودا بابەتە زیادکراوەکان بۆ سەبەتەی خۆراک دیاریدەکرێن. وتیشی، لەگەڵ نزیکبوونەوەی مانگی رەمەزان، رێکار گیراوەتەبەر بۆ سنوردارکردنی نرخ و کۆنترۆڵکردنی نرخەکان لە بازاڕەکاندا.  بە وتەی "لەما ھاشم"،  ئەو بابەتە خۆراکییانەی زیاددەکرێن سەرجەم ئەو ھاووڵاتیانە دەگرێتەوە کە کۆبوونی خۆراکیان ھەیە. 

ئەمریکا بە لێدوانێک میدیا و بەپرسانی باڵای کۆماری ئیسلامی ئێران بەدرۆ دەخاتەوە و رایدەگەیەنێت سەرنجی لەسەر دەنگە ناڕەزایەکانە دژی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە و چیتر ئامانجی زیندوکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی نییە. نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاد؛ ئیدارەی ئێستای وڵاتەکەی بە سەرۆکایەتی جۆ بایدن گوێ لە دەنگە ناڕازییەکان دژی کۆماری ئیسلامی دەگرێت و دەیەوێت هاوکاریی نەیارانی دەسەڵاتی ئێران بکات. پرایس وتویەتی: ئەمریکا گوێ لەو هاوڵاتییانەی ئێران دەگرێت کە لەدەرەوەی وڵاتەکەیان دەژین و نەیاری کۆماری ئیسلامین بەڵام ناکرێت لە دەرەوە بڕیاری یەکلاکەرەوە و چارەنوسساز بۆ خەڵک و دانیشتوانی ئێران بدرێت و تەنانەت واشنتۆن ناتوانێت بانگەشەی ئەوە بکات کە دەنگی ناڕەزایەتییەکانی خەڵکی ئەو وڵاتەیە. ئەو ئاماژەی بەوە کردوە؛ لە ئێستادا واشنتۆن لە نزیکەوە لەگەڵ سەرکردەکانی ئۆپۆزسیۆنی ئێران لە پەیوەندیدایە و گوێبیستی هەڵوێست و ئامانجەکانیانە دژی کۆماری ئیسلامی. پرایس جەختی لەوە کردوەتەوە؛ گەڕانەوە یان چالاک کردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی لە پلانی جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکادا نەماوە. لێدوانەکانی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لەکاتێکدایە بەرپرسانی باڵا و میدیاکانی سەر بە کۆماری ئیسلامی لە چەند رۆژی رابردودا بڵاویان کردوەتەوە کە واشنتۆن پەیامی بۆ تاران ناردەوە سەبارەت بە چالاک کردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1.    

هاوڵاتی ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان دووشەممە ڕایگەیاند، بەشار ئەسەد سەرۆکی سوریا ڕەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی ڕێگە بە نەتەوە یەکگرتووەکان بدات بە شێوەیەکی کاتی دوو دەروازەی سنووری زیادە لە تورکیاوە بەکاربهێنێت بۆ وەرگرتنی یارمەتی بۆ قوربانیانی بوومەلەرزە لە ناوخۆی سوریا. ئاژانسی هەواڵی فەڕمی سوریا سانا سەبارەت بە کۆبوونەوەکە وتی: سەرۆک ئەسەد پێویستی هێنانی هاوکاری بەپەلەی بۆ هەموو ناوچەکانی سوریا دووپاتکردەوە، لەوانە ئەو ناوچانەی کە کەوتوونەتە ژێر داگیرکاری و هەژموونی گروپە تیرۆریستییە چەکدارەکانەوە.   ئەم ڕاگەیاندنە دوای چەند کاتژمێرێک دوای کۆبوونەوەی مارتن گریفیتس، بەرپرسی مرۆیی ناوبراو لەگەڵ ئەسەد و بەرپرسانی باڵای سوریا لە دیمەشق هات، گریفیتس لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا داوای کردووە ڕژێمی سوریا  ڕێگەی زیاتر بۆ مرۆڤدۆستان بکاتەوە. ئەمەش لەکاتێکدایە کە نەتەوە یەکگرتووەکان لە زۆر لایەنەوە کەوتۆتە بەر ڕەخنە بەهۆی  لاوازی و هێواشی وەڵامدانەوەی خەڵک لە ناوخۆی سوریا و بەتایبەتی لەو ناوچانەی کە لەژێر کۆنتڕۆڵی گروپەچەکدارەکان و ئۆپۆزسیۆنی سوریادان. لە ساڵی ٢٠١٩ەوە ڕووسیا چوار خاڵی هاتوچۆی کەمکردووەتەوە بۆ تەنها یەک خاڵ کە یارمەتی نەتەوە یەکگرتووەکان دەدات مانگانە بگاتە ٢.٤ ملیۆن سوری لە باکووری ڕۆژئاوای سوریا. هاوکات لە دوای بوومەلەرزەکەوە، نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێت بە گشتی "٥٨"  بارهەڵگر لە ناوەندەکەی تورکیاوە، لە ڕێگەی دەروازەی سنووری" باب ئەلهاوە" چوونە  باکووری ڕۆژئاوای سوریا، کە بە شێوەیەکی سەرەکی خێمە  و کەلوپەلی ناخۆراکییان هەڵگرتووە..  

هاوڵاتی  ئیبراهیم ڕەئیسی،  سەرۆکۆماری ئێران ڕۆژی سێ شەممە  لەسەر داواکاری سەرۆکۆماری چین بەسەردانێکی سێ رۆژە گەیشتە پەکین و و لەمیانەی کۆبوونەوەکانیاندا " ٢٠ گرێبەستی هاوکاری" لەنێوان هەردوولادا واژۆکرا. ئاژانسی هەواڵی ئیرنا ڕایگەیاند، دوای کۆبوونەوەی شاندەکانی هەردوولا بیست بەڵگەنامەی هاوکاری لە نێوان ئێران و چیندا واژۆکراوە، هەروەها  سەرچاوە هەواڵییەکانی ئێرانیش ڕایانگەیاندووە  سەرۆک کۆماری چین لە کۆنگرەی نەتەوەیی گەلی چین بە فەرمی بەخێرهاتنی شاندی ئێرانی کرد و ڕاستەوخۆ دوای ئەم مەراسیمەکەش  دانوستانی شاندەکانی هەردوولا دەستی پێکردووە. لەم سەفەرەدا ژمارەیەک بەرپرسی باڵای کۆماری ئیسلامی ئێران لەوان پارێزگاری بانکی ناوەندی و وەزیرانی بازرگانی، ئابووری و نەوت، یاوەری ئیبراهیم ڕەئیسین، لەوبارەیەشەوە بە گوتەی تەسنیم، بە ئاماژەدان بەوەی کە پێکهاتەی سەرەکیی شاندی یاوەری سەرۆک کۆمار تیمی ئابوورییە، وتی کە "چین گەورەترین هاوبەشی بازرگانی ئێرانە، بۆیە کردەوەیەکی ستراتیژی لەم سەفەرەدا لە بواری گەشەپێدان و خێراکردنی دەبێت". هەروەها بە گوێرەی ئاژانسی تەسنیم  ڕێکەوتنە ئابوورییەکان  ئەوە نیشان دەدات کە ئێران لەسەر ڕێگایە  بۆ گەشەکردن و گەشەسەندنی کارلێکە بازرگانییەکانی لەگەڵ چیندا.  ئیبراهیم ڕەئیسی و شی جینپینگ بۆ یەکەمجار لە مانگی ئەیلولی ساڵی ڕابردوودا لە کۆبوونەوەی لوتکەی ڕێکخراوی هاوکاریی شەنگەهای لە ئۆزبەکستان دیداریان کرد و دوای ئەوە سەرۆک کۆماری ئێران خوازیاری فراوانکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەم وڵاتە بوو. لەبارەی کۆبوونەوەکەشەوە، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی چین ڕایگەیاند،" پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات بنیاتنەرانە و "دژی هیچ وڵاتێکی تر نییە". ئەم بانگهێشتەی سەررۆکۆماری ئێران لەسەر خواستی سەرۆکی چین لەکاتێکدایە، کە سەرۆکی چین لە مانگی کانوونی دووەمی ڕابردوودا سەردانی سعودیە و ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی کرد و زنجیرەیەک ڕێککەوتنی گەورەی ئابووری لە نێوان هەردوو وڵات واژۆ کرا، بەبێ ئەوەی سەردانی ئێران بکات، ئەمەش وەک هەڵوێستی چین دژی ئێران لێکدرایەوە.  ئێران و چین پەیوەندییەکی بەهێزی ئابوورییان بە تایبەتی لە بوارەکانی وزە، گواستنەوە، کشتوکاڵ، بازرگانی و وەبەرهێنان واژۆ کردووە، هەروەها ساڵی ٢٠٢١ هەردوو وڵات ڕێککەوتنی هاوکاری " ستراتیژیان" بۆماوەی ٢٥ ساڵ واژۆکردووە، لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆی هه ڵوێسته کانیان له باره ی ڕووسیا و هێرشه که ی بۆ سه ڕ ئۆکرانیا که ساڵێک له مه وبه ڕ ده ستیپێکرد، له ژێر گوشاری ڕۆژئاوادان. .  

دەستەی دەستپاکی عێراق ڕایدەگەنێت لە سێ ئۆپەراسیۆنیاندا لە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی نەجەف و شاره‌وانی و سایلۆی شاره‌كه بۆیان دەرکەوتوە، نزیكه‌ی 600 هه‌زار دۆلار لە پڕۆژه‌یەک به‌فیڕۆ دراوه‌. بەشی لێکۆڵینەوەی ده‌سته‌کە لە بڵاوکراویەکدا ڕایگەیەندووە: تیمی کاری فەرمانگەی لێکۆڵینەوەی نەجەف ئاشکرای کرد، دوای ئەنجامدانی کاری وردبینی و بەدواداچوون، له‌سه‌ر بەهەدەردانی زیاتر لە 582 هەزار دۆلار، لە ئەنجامدانی سەرپێچی لیژنەکانی جێبەجێکردن هه‌بووه‌. ئاماژەی داوە ، گه‌نده‌ڵییه‌كانی له‌ پڕۆژەی جێبەجێکردنی رێگایەکی دەروازە لە کۆتایی رێڕەوی فڕینی فڕۆكه‌خانه‌ و تەواوکردنی سیاجەکەی دەرەوە لەبەردەم ناوچەی فڕۆکەوانی (E) دا كراوه‌. هەر لەو بڵاوکراوەدا باسی ئەوەدەکات، لە بەڕێوەبەرایەتی شارەوانی نەجەفدا، ناروونیه‌ك  لە قەرزەکانی ئەو وەبەرهێنەرەی کە پرۆژەی ئاوی شار جێبەجێ دەکات، به‌دی كرا، چونکە شارەوانی رێکاری یاسایی پێویستی بەرامبەری نەگرتووه‌ته‌بەر، بڕی قەرزە کەڵەکەبووی وەبەرهێنەرەكه‌ كه‌ قەرزداری سەرمایەدارەکە بووە، (651,193,750) ملیۆن دینار بووه‌. باسی کەمتەرخەمی کردووە، له‌ سایلۆی ئەبو ساخیر کراوە و دەستیان بەسەر (5,700) تۆن برنجی عه‌نبه‌ردا گرتووە كه‌ زیانی پێگه‌یشتبوو، ئه‌مه‌ش كارمه‌ندانی سایلۆكه‌ تۆمه‌تباربوون، چونكه‌ به‌باشی ئه‌و برنجه‌یان هه‌ڵنه‌گرتبوو.