حـ.ـەمـ.ـاس بۆ دانانى چەک نەرمیی نواندووە

  ئیسرائیل پلانی دانابوو زیاتر لە دەیان زانای باڵای ئەتۆمى ئێرانی لە یەک کاتدا لە شەڕی ئەم دواییەی دژی تاران تیرۆر بکات. ئەمەش لوتکەی پانزە ساڵ هەوڵەکانی چاودێری ئیسرائیل بوو، چونکە تەلئەبیب بە وردی بەدواداچوون بۆ جموجووڵەکانی ئەو زانایانە دەکرد. سەرچاوە ئاگادارەکان لە پلانەکە بە ڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵیان ڕاگەیاندووە کە کاتی ئەم لێدانانە بە وردی هەڵبژێردراوە بۆ ئەوەی دڵنیابن لەوەی زاناکان نەتوانن هەڵبێن و نە خۆیان بشارنەوە. هەمان سەرچاوەکان ڕایانگەیاندووە، ئەلئەبیت لەساڵی 2003ه وه بەوردی چاودێری بەشێک له زانایانی باڵای ئێران دەکات، تەنها چەند ساڵ دوای ئەوەى بۆیەکەمجار هەواڵگرى ئیسرائیل  بۆی دەرکەوتووه که ئێران هەوڵەکانی بۆ بەدەستهێنانی چەکێکی ناوەکی دەستپێکردووه. ئیسرائیل لە ساڵی ٢٠١٠ هەوڵەکانی چڕتر کردەوە، کاتێک دوو زانا لە هەوڵی تیرۆرکردندا کرانە ئامانج. یەکێک لەو زانایانەی لە هێرشەکانی ئەم مانگەدا کوژرا، فەرەیدون عەباسی، سەرۆکی پێشووی ڕێکخراوی وزەی ئەتۆمی ئێران بوو، کە لە ساڵی 2010 لە هەوڵێکی تیرۆرکردن ڕزگاری بووبوو. هەروەها محەممەد مەهدی تارانچی کە بەرپرسی دروستکردنی تەقەمەنی بۆ چەکی ئەتۆمی بووە و مامۆستا بووە لە زانکۆی شەهیدى بەهەشتی کە زۆرێک لە زانایانی ئەتۆمی لەوێ کاریان کردووە، کوژراوە. هاوکات پێدەچێت زۆربەی ئەو زانایانەی کە لە کاتی "جەنگی ١٢ ڕۆژەدا" لەناوچوون، بەشدار بوون لە تاقیکردنەوە و کۆکردنەوەی بەشە سەرەکییەکانی سەری ئەتۆمی. لە نێو ئەو کەسانەی کە کوژراون، سەید سدیقی سابیر، زانایەکی دیار بوو کە بەم دواییە لەلایەن ئەمریکاوە سزای بەسەردا سەپێندرا بەهۆی کارەکانی لەسەر چەکی ئەتۆمی. ئەم گورزانە یەکەم جارە کە زانایانی ئەتۆمی ئێران لە دوای تیرۆرکردنی موحسین فەخریزادە لە ساڵی ٢٠٢٠ بە ئامانج گیرا. لای خۆیەوە، ئێریک بریور، بەڕێوەبەری پێشووی پرۆگرامی دژە بڵاوبوونەوەی چەک لە دەزگای ئاسایشی نیشتمانی ئەمریکا، پشتڕاستی کردەوە کە لەدەستدانی ئەم شارەزاییە لە قۆناغی پەرەپێدانی بۆمبدا کاریگەری زیاتری دەبێت لە لەدەستدانی وردە وردە بە تێپەڕبوونی کات، بەپێی ڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ. لە هێرشەکەی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران لە ١٣ی حوزەیران، ٩ زانا کوژران کاتێک ئیسرائیل لە هێرشێکی نزیک لە یەک کاتدا هێرشێکی مووشەکی لە ماڵەکانیان لە تاران هەڵدا. لە هێرشەکانی دواتری ئیسرائیل لانیکەم پێنج کەسی دیکە کوژران.

  محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق ئاشکرایکرد، عێراق نەیتوانیوە ڕێگری لە فڕینی فڕۆکە ئیسرائیلییەکان بکات لە ئاسمانی خۆیدا لە کاتی هێرشەکەی ئەم دواییەی بۆ سەر ئێران، هۆکارەکەی بۆ نەبوونی سیستەمێکی پێشکەوتووی بەرگری ئاسمانی گەڕاندەوە. ئەمەش یەکەمین دانپێدانانی ڕاشکاوانەو ئاشکرایە کە ڕەنگدانەوەی لاوازى سیستەمی بەرگری ئاسمانی عێراق نیشاندەدات، سودانی، لە چاوپێکەوتنێکی تایبەتدا لەگەڵ تۆڕی فارسی بی بی سی، ڕۆژی دووشەممە بڵاوکراوەتەوە دەڵێت: ئەوەی ڕوویدا پێشێلکردنی ئاشکرای سەروەری و یاسا و دەستووری نیشتمانی عێراقە. ئاماژەی بەوەدا کە "ڕاپۆرتە هەواڵگریەکان ٤٨ کاتژمێر پێش شەڕەکە ئاماژەیان بەوەدەدا کە پێشلکارى ئاسمانى هەیە، ئەمەش هاوکات بوو لەگەڵ ئەوەى لایەنە ئەمنى و سیاسی و تەنانەت میدیاییەکانیش ئاماژەیان بەوە دەکرد کە کردەوەیەکی سەربازی لە ئارادایە. ئێمە لە کەشێکی وادا بووین، لە ڕێگەی گفتوگۆی بەردەوامەوە لەگەڵ دۆست و هاوپەیمانان و دراوسێکانمان هۆشداریماندەدا لە مەترسییەکانی دەستدرێژییەکی لەو شێوەیە. سەرۆک وەزیرانی عێراق سەبارەت بەوەى چ ڕێوشوێنێک بۆ ڕێگریکردن لە پێشێلکارییەکانی ئاسمانی گیراوەتەبەر، ئەوە دەخاتەڕوو، پێشێلکردنی ئاسمانی عێراق لەلایەن ئیسرائیلەوە پێشێلکردنی سەروەری دەوڵەتێکی سەربەخۆیە کە ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکانە، پێشێلکردنی جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانە و هەڕەشەیە بۆ سەر سوپا و ئاسایشی عێراق و دانیشتوانی وڵاتەکە. ئاماژەى بەوەشدا لەدەستوورى عێراقدا باس لەوە دەکات کە بەکارهێنانی ئاسمانی عێراق بۆ دەستدرێژی بۆ سەر وڵاتانی دیکە ڕێگەپێدراو نییە، بەجۆرێک ئەو دەستدرێژیەش پێشێلکارییەکی ڕوونی یاساکان بوو، هەر بۆیەش پەنایان بۆ ڕێکارە یاساییەکان برد بە پێشکەشکردنی سکاڵایەکی فەرمی بۆ ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان". سەبارەت بە هۆکارەکانی ئەوەى عێراق هیچ وەڵامدانەوەیەکى سەربازی نەبووە، سودانى لەوەڵامدا دەڵێت: بەداخەوە بەهۆی ئەو ئاڵۆزیی زۆرانەی کە لەماوەی ڕابردوودا بەهۆی بوونی هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لەعێراق هەبوون، هەروەها لاوازى حکومەتەکانی پێشوو لە دابینکردنی سیستمی بەرگری ئاسمانی، بەرگریی گونجاومان نەبوو بە تەکنۆلۆژیای پێشکەوتوو بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو جۆرە پێشێلکارییانە". حەختى کردەوە کە "بەدڵنیاییەوە ئێمە بەدوای بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری ئاسمانی عێراقیشداین، کە لە سەرەتای ئیدارەکەمەوە دەستیپێکردووە". سەرۆک وەزیرانى عێراق ئەوەش دەخاتەڕوو حکومەتەکەی پەیوەندیی چڕ و پڕی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ ئەنجامدەدا بۆ ئەوەی ئاگاداریان بکاتەوە لە مەترسییەکانی پەرەسەندنی شەڕەکە. سودانی هەر لەو چاوپێکەوتنەیدا ئاماژە بۆ ئەوەشدەکات لەو کاتەوەی دەستبەکاربووە، حکومەتەکەی کاردەکات بۆ دەستپێکردنی پڕۆژەیەکی نیشتمانی بۆ دروستکردنی سیستەمێکی بەرگری ئاسمانی یەکگرتوو، بەڵام دانی بەوەدانا کە پڕۆژەکە هێشتا لە قۆناغی سەرەتاییدایە.

  بەپێى لێکۆڵینەوەیەکى ئاژانسى ڕۆیتەرز لەشەپۆلی کوشتنی چەکدارانی سوننە لە کۆمەڵگە عەلەوییەکان لە کەناراوەکانی سوریا لە ٧ تا ٩ی ئازارى ڕابردوو، نزیکەی هەزار و ٥٠٠ عەلەوی سوری کوژراون و دەیان کەسیش بێسەروشوێنن.  لە لێکۆڵینەوەکەدا ٤٠ شوێنی جیاوازی کوشتنی تۆڵەسەندنەوە و هێرش و تاڵانکردن لە دژی کەمینە ئاینییەکە دەرکەوتووە، کە لە مێژە پەیوەندییان بە حکومەتی پێشووى ئەسەدەوە هەیە. دڵی گەنجەکە لە سنگی دەرهێنرابوو،  لەسەر جەستەی دانراوە. ناوی ژمارە ٥٦ بوو لە لیستی دەستنووسێکی ٦٠ کوژراودا کە ئامۆزاکانی و دراوسێکانی و لانیکەم شەش منداڵی خەڵکی گوندی کەنار دەریای سوریایان لەخۆگرتبوو. ئەو کەسانەی کە سولەیمان ڕەشید سەعدی تەمەن ٢٥ ساڵیان کوشتووە، لە تەلەفۆنی قوربانییەکەوە پەیوەندییان بە باوکیەوە کردووە و وتویانە وەرە تەرمەکەى ببەرەوە کە لە تەنیشت سەرتاشخانەکە بووە. باوکی، ڕەشید سەعد، دەڵێت: سنگی بە فراوانی کراوە بوو، دڵیان دەرهێنابوو، لەسەر سنگی دایاننابو". ئەو ڕۆژە درەنگانی پاشنیوەڕۆی ٨ی ئازار بوو لە گوندی ئەلروسەفا، سەربڕینی سولەیمان ڕەشید سەعد بەشێک بوو لە شەپۆلێکی کوشتنی چەکدارانی سوننە لە کۆمەڵگە عەلەوییەکان. خێزانە عەلەوییەکان و سەرکردەکانیان بە زەحمەت لیستی ئەو کەسانەیان کۆکردەوە کە لە مانگی ئازاردا لەلایەن هێزە چەکدارەکانەوە کوژراون.  بەپێى بەدواداچوونەکانى ئاژانسی ڕۆیتەرز، لانیکەم دەیان لایەن کە ئێستا لەژێر فەرماندەیی حکومەتی نوێدان، لەنێویاندا بیانییەکان، بەشدارییان لە کوشتنەکانی مانگی ئازاردا کردووە. نزیکەی نیوەیان ساڵانێکە بەهۆی پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤەوە لە ژێر سزای نێودەوڵەتیدان ، لەوانە کوشتن و ڕفاندن و دەستدرێژی سێکسی. هێرشبەرانی لایەنگری حکومەت زۆرجار ماڵی قوربانییەکانیان تاڵان، سووتاندن یان تێکدانیان دەداو نامەى هەڕەشەئامێزیان بەجێدەهێشت وەک ئەم پەیامەی کە لەسەر ماڵێکی گوندی سۆنۆبار نووسرابوو: ئێوە کەمینە بوون و ئێستا دەگمەنن. ئەو توندوتیژییە لە وەڵامی یاخیبوونێکدا بوو کە لەلایەن ئەفسەرانی پێشووی دڵسۆزی بەشار ئەسەد، سەرۆکی لەکارلادراوی سوریا ڕێکخرابوو و بەپێی ڕاپۆرتی حکومەتی ئەو وڵاتە 200 هێزی ئەمنی کوژران. زۆرێک لە سوریا ناڕەزاییان لە عەلەوییەکان هەیە، کە لە ماوەی دوو دەیەی دەسەڵاتی ئەسەددا کاریگەرییەکی ناڕێژەیی لەناو سەربازی و حکومەتدا هەبووە. دۆزینەوەکانی ڕۆیتەرز لە کاتێکدایە کە ئیدارەی ترەمپ وردە وردە سزاکانی سەر سوریا هەڵدەگرێت کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەسەڵاتی ئەسەد. ئەو لێکنزیکبوونەوەیە بۆ واشنتۆن کارێکی نائاساییە: حکومەتە نوێیەکەی سوریا لەلایەن گروپێکى ئیسلامی کە ئێستا هەڵوەشاوەتەوە سەرکردایەتی دەکرێت، کە پێشتر بە تەحریر شام ناسراوە، کە پێشتر لقی سوریای قاعیدە بووە و بە بەرەی نوسرە ناسرابوو.

  موسادو ڕێکخراوى شین بێت و پۆلیس، سێ هاوڵاتى ئیسرائیلی دەستگیر دەکەن بە تۆمەتى ئەوەى کارى سیخوڕیان ئەنجامداوە بۆ ئێران، بەوهۆیەشەوە زیان بە ئاسایشی دەوڵەت گەیشتووە. دادگاى لێکۆڵینەوە لە تاوانە نێودەوڵەتییەکانی پۆلیسی ئیسرائیل، ئاشکرایکردوە ئەو سێ هاوڵاتییە ئیسرائیلییە لە دوو دۆسیەی جیادا بە گومانی ئەنجامدانی ئەرک بۆ گروپەکانى ئێران کە ڕەنگە ئاسایشی نیشتمانی بخاتە مەترسییەوە، دەستگیرکراوون. لە چوارچێوەی لێکۆڵینەوەکاندا، لە 15ی حوزەیران، کەسێکى تەمەن 33 ساڵ، بە تۆمەتی پەیوەندی لەگەڵ کارمەندانی ئیتلاعاتی ئێران و ئەنجامدانی ئەرکی جۆراوجۆر بە ناوی ئەوانەوە دەستبەسەر کراوە، لەنێو ئەو تۆمەتانەدا، دەوترێت ئەوکەسە نارنجۆکێکى پێبوەو ویسویەتى لەناوچەیەکى قەرەباڵغدا دایبنێت بۆ هاوڵاتیانی مەدەنی. لە دۆسیەیەکی دیکەدا، دوو هاوڵاتى دانیشتووی شاری تیبریاس بە ناوەکانی تەمەن ١٨ ساڵ و تەمەن ٢٠ ساڵ دەستگیرکراون. گومان دەکرێت ئەو دوو کەسە لە ماوەی دوو مانگی ڕابردوودا لەگەڵ گروپە هەواڵگرییەکانى ئێران پەیوەندییان هەبووبێت و ئەرکی چاودێرییان ئەنجامداوە.  وێنەو ڤیدیۆى مۆڵەکانی بازرگانیان گرتووەو زانیاریان لەسەر ژمارەی کارمەندانی ئاسایش و ژمارەی فرۆشگاکان و شێوازی مۆڵەکان کۆکردوەتەوە، ئەو شوێنانەی وێنەیان گیراوە بریتین لە مۆڵی گراند کانیۆن لە هایفا، بیگ فاشن لە تیبێریاس، سەنتەری دیزنگۆف و نەخۆشخانەی ئیچیلۆڤ لە تەلئەبیب. تۆمەتبارەکان لەکاتی ئەرکەکاندا دیمەنى ئەو شوێنانەیان بۆ مامەڵەکارەکەیان ناردووە و تەنانەت داوای ئەرکی زیاتریشیان کردووە، جگە لەوەش دەسەڵاتداران دەڵێن گومانیان هەیە کە ئەو کەسانە پارەیان وەرگرتوە بۆ ئەنجامدانی تیرۆرکردنی هاووڵاتییەکی ئیسرائیلی.

  رۆژنامەی "الشرق الاوسط" لەگەڵ ئەوەی لە بەیاننامەکەی ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراقدا، باس لە هۆکاری "تەندروستی" كرا بۆ خانەنشین بوونی جاسم عومێری ، سەرۆکی پێشوی دادگا فیدراڵی، بەڵام ململانێیەکی گەرم لە نێوان عومێری و فایق زیدان، سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی سەریهەڵدابوو.  سەرەنجام، زێدان بە سەرکەوتوو بوو لە لادانی عومێری و کاندیدکردنی دادوەر مونزیر ئیبراهیم حسێنی جێگری، بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆکی دادگای فیدراڵی. فایەق زێدان، جگە لە پۆستەکەی وەک سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای دادوەری، وەک سەرۆکی دادگای پێداچونەوەش كاردەكات. سەرچاوە دادوەرییەکان باس لە "ململانێی باڵەكان" دەکەن لەناو دەسەڵاتی دادوەریدا، لە چەند مانگی رابردوودا، زیاتر لە ململانێیەك لە نێوان فایق زیدان و جاسم عومێریدا تەقیوەتەوە، بە چوونە دەرەوەی عومێری، ململانێكە کۆتایی هات. نۆ ئەندامی دادگای فیدراڵی، لە (19)ی حوزەیران دەستلەکارکێشانەوەی بە کۆمەڵیان پێشکەش کرد، ئەوەش لە ئەنجامی پەرەسەندنی ململانێی نێوان ئەنجومەنی دادوەری و دادگای فیدراڵی، بەڵام دەستلەکارکێشانەوەکە بە كرداری بووە هۆی دوورخستەوەی سەرۆکی دادگای فیدراڵی لە پۆستەکەی و مانەوەی ئەندامەكانی دیكە، ئەمەش رێگەی خۆشدەكات بۆ گەڕانەوەیان بۆ دادگاكە، دوای هەڵبژاردنی سەرۆکی نوێی دادگاكە. عومێری، لە ماوەی دە رۆژی رابردوودا هەوڵێكی زۆریدا بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ململانێی نێوان دادگای فیدراڵی و ئەنجومەنی باڵای دادوەری و دادگای پێداچونەوە، بەڵام بەهۆی رەتکردنەوەی لەلایەن سەرۆكی كۆمارو سەرۆکی پەرلەمانەوە هەوڵەکانی سەرکەوتوو نەبوون. عومێری دوو داواکاری پێشکەش بە مەحمود مەشهەدانی و عەبدولەتیف رەشید کردبوو، داوای کردبوو، تا هاوپەیمانی "ئیدارەی دەوڵەت" کە پێكهێنەری حكومەتە، كۆببێتەوە، بۆ تاوتوێکردنی ناکۆکی نێوان بڕیارەکانی دادگای باڵای فیدراڵی و بڕیارەکانی دادگای پێداچونەوە، هەروەها بانگهێشتکردنی شارەزایانی دەستوری و یاسایی بۆ بەشداریکردن لە کۆبونەوەکە و دەربڕینی بۆچونەکانیان لەسەر ئەو بابەتە.

  بەرپرسێکى باڵاى ئیسرائیل هەڕەشەی ئەوەدەکات ئەگەر ڕێککەوتنی ئاگربەست و ئاڵوگۆڕی دیلەکان لە غەززە نەکرێت، هێز بەکاردەهێنێت و ڕایگەیاند کە تەلئەبیب مەرجەکانی حەماس ڕەتدەکاتەوە. ئەمڕۆ دووشەممە لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا لەگەڵ هاوتا نەمساییەکەی، گیدۆن ساعر وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل، وتی: هێز بەکاردەهێنین ئەگەر لە غەززە نەگەینە ڕێککەوتن. "ئێمە مەرجەکانی حەماس بۆ کۆتاییهێنان بە شەڕەکە قبوڵ ناکەین، تا ئەو کاتەی حەماس بە شێوەیەکی کاریگەر کۆنترۆڵی غەززە بکات. ناوبراو لە درێژەی قسەکانیدا، ئەوەشى خستەڕوو پێشنیارەکەی ویتکۆف سەبارەت بە غەززە دەبێتە هۆی باشترکردنی دۆخی مرۆیی، بەڵام  تا ئێستا حەماس ئەوەى ڕەتکردووەتەوە. ساعر ئاماژەی بەوەدا کەناکۆکى هەیە لە نێوان هەردوولادا هەیە لەسەر ڕێککەوتنەکە، ئەو دەڵێت "بەڵام حەماس هەوڵدەدات بۆ سەپاندنی مەرجەکانی خۆی بارمتەکان بەکاربهێنێت". جگە لەوەش وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل باسی لە چارەسەری دوو دەوڵەتی کرد و وتی: بۆچوونی ئێمە ئەوەیە کە دامەزراندنی دەوڵەتی فەلەستین دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی دەوڵەتی ئیسرائیل. بەرپرسێکی بزووتنەوەی حەماسى فەلەستینی سەبارەت بە گەیشتن بە ئاگربەست و ڕێککەوتنی ئاڵوگۆڕی زیندانییەکان لە غەززە، پەیوەندییەکانی نێوان نێوەندگران و بزووتنەوەکە چڕتر بووەتەوە و ئیسرائیلی بەوە تۆمەتیارکرد هەنگاوى نەناوەو وەستاوە. تاهیر نونو، ڕاوێژکاری میدیایی سەرۆکی بزووتنەوەی حەماس، چوارشەممەى ڕابردوو ڕایگەیاند، "پەیوەندییەکانمان لەگەڵ برایانی نێوەندگیری لە میسر و قەتەر نەوەستاوەو حەماس پێشوازی لە هەر هەوڵێکی دڵسۆزانە دەکات بۆ ڕاگرتنی شەڕ و گەیشتن بە ڕێککەوتن". ئاماژەی بەوەشکردووە. هەروەها جەختی لەوە کردەوە کە بزووتنەوەکە دەیەوێت ڕێککەوتنێک "لەسەر بنەمای ڕێککەوتنێکی هەمەلایەنە کە ئاگربەستێکی هەمیشەیی بەدەستبهێنێت، کشانەوەی سەربازیی تەواوەتی ئیسرائیل لە کەرتی غەززە، هاتنە ناوەوەی هاوکارییەکان و ڕێککەوتنی ئاڵوگۆڕی دیلەکان"، بەپێی ئەوەی کە ئاژانسی فرانس پرێس بڵاویکردووەتەوە.

سەرۆکی ئەمریکا دووپاتی کردەوە کە قسە لەگەڵ ئێران ناکات و "هیچ شتێکى نوێیان" پێشکەش ناکات، هەروەها باسى لەوەکرد ئەمریکا بەتەواوی دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێرانی بەتەواوەتى سڕیوەتەوە کردووە. دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، لە تۆڕی كۆمەڵایەتی "تروس سۆشیال" رایگەیاندووە: لەگەڵ ئێران گفتۆگۆ ناكەم و هیچ شتێكم بۆ پێشنیاز نەكردووە، لەو کاتەوەی دامەزراوە ئەتۆمییەکانیانمان وێران کردووە، قسەم لەگەڵ ئێران نەکردووە. ترەمپ ئەو ڕاپۆرتە میدیاییانەی ڕەتکردەوە کە دەیانگوت ئیدارەکەی باسی لەوە کردووە کە ئەگەری هەیە یارمەتی ئێران بدات بۆ دەستگەیشتن بە بڕی ٣٠ ملیار دۆلار بۆ بنیاتنانی بەرنامەیەکی ئەتۆمی کە وزەی مەدەنی بەرهەم دەهێنێت. رۆژى دووشەممە دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا ئاماژەی بەوە کردبوو کە ئەگەر ئێران نیازپاکی نیشان بدات، دەکرێت سزاکانی سەر ئێران هەڵبگیرێن. ناوبراو هەروەها لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی فۆکس نیوزی ئەمریکی ڕایگەیاند کە ئێران لە ئێستادا بیر لە گەڕانەوە بۆ پڕۆژە ئەتۆمییەکە ناکاتەوە و ئاماژەی بەوەشکرد کە ئێران "زۆر ماندوو بووە". ناوبراو زیادی کرد: ئێران پێش هێرشەکانی ئەمریکا کاتێکی نەبوو بۆ جوڵاندنی یۆرانیۆم. لەلایەکى دیکەوە، ئیسماعیل بەقایی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران ڕایدەگەیەنێت یاسای هەڵپەساردنی هاوكاری ئێران لەگەڵ ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم، یاسایەكە كە جێبەجێكردنی لەسەر حكومەت پابەند كراوە.  لە بارودۆخی ئێستادا ئەمە پرسیارێکە کە پێویستە لە بەڕێوبەری گشتی ئاژانس بکرێت، چونکە ئەو پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە هاوکارییەکان وەکو جاران و ئاسایی بەردەوام بن. ئەو پرسیارەی کە دەبێت وەڵامی بداتەوە ئەوەیە، چۆن چاوەڕێی ئەوە دەکەن ئێمە سەلامەتی و ئاسایشی پشکنەرانی ئاژانس مسۆگەر بکەین لە کاتێکدا دووشەممەی رابردوو، پێنج شەش رۆژ لەمەوبەر هێرش کرایە سەر دامەزراوە ئەتۆمییە ئاشتیخوازەکانی ئێران؟ لەلایەکی ترەوە پێویستە ئەوە لەبەرچاو بگیرێت وڵاتێک کە ئەندامی NPT بێت، ناتوانرێت چاوەڕێی ئەوە بکرێت کە ئەرکەکانی قبوڵ بکات لە کاتێکدا ئاژانس و بەڕێوەبەری گشتی، وەک لایەنی دەسەڵاتدار، لە بەرامبەر ئەو کارە نایاساییانەی کە بەرامبەر بە دامەزراوە ئەتۆمییە ئاشتیخوازەکانی ئەنجام دەدرێن بێدەنگ بن، یان لە ڕێگەی هەندێک لە کاردانەوەکانیانەوە، بەشێوەیەک پاساو بۆ ئەو كارانە بهێننەوە.

  حکوومەتی عێراق، بەهۆی ئەو كێشانەی لە پڕكردنەوەی فۆرمی ئەلیکترۆنی خۆراک، ڕووبەڕووی هاووڵاتیان بوونەتەوە ، بڕیاری دا تا 1/8/2025 ماوەكەی درێژ بكاتەوە، دووشەممە، 30ـی حوزەیرانی 2025، حکوومەتی عێراق ڕاشیگەیاند "بەهۆی چەندان كێشەی دیکەی لە نەشتەرگەری جوانكاری و كێشەی مۆبایلەكانیان بەهۆی دابەزاندنی چەند بەرنامەیەك؛ بۆیە، بەڕێوەبەرایەتیی فۆرمی خۆراك داوا لە هاووڵاتیان دەكات، هەر كەسێك كێشەی هەیە سەردانیان بكات." یەكێك لەو كێشانە، جیابوونەوەی هاوسەرانە لە یەكتری و هیچ پەیوەندییەكیان نەماوە، نازانن چۆن فۆرمەكە پڕ بكەنەوە، چونكە فؤرمی خۆراكیان جیا نەكردۆتەوە، ڕۆژی سێشەممە ٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٥، بەڕێوەبەرایەتی گشتیی بازرگانیی هەرێم بەڕێوەبەری گشتیی فەرمانگەی پلاندانان و بەدواداچوون لە وەزارەتی بازرگانیی عێراق، پرۆسەی بەئەلیکترۆنیکردنی پسوولەی خۆراک لە هەرێمی کوردستان ڕاگەیەندرا. لەسەرەتادا ماوەی یەک مانگ دیاریکرابوو بۆ هاووڵاتییان بە شێوەی ئەلیکترۆنی ئەو فۆرمە پڕ بکەنەوە و بۆ پڕکردنەوەی فۆڕمەکەش پێویستیان بە کارتی نیشتمانی دەبێت وە هەر هاوڵاتیەک ئەو فۆرمە پڕ نەکاتەوە خۆی بەرپرسیار دەبێت. لە سنووری پارێزگای هەولێر بە ئیدارەی سەربەخۆی سۆرانەوە دوو هەزار و 297. بریکاریی ئارد و خۆراک هەن. ڕۆژی پێنجشەممە، 29ـی ئایاری 2025، ئەپڵیکەیشنی خۆراک لە هەولێر بەفەرمی کاراکرا و لە هەرێمی کوردستان نزیکەی هەشت هەزار بریکاریی ئارد و خۆراک هەن، کۆی گشتی پێنج ملیۆن و 350هەزار کەس بەشە خۆراکی مانگانە وەردەگرن، بەڵام ئێستا بەهۆی چەند گرفتێکی هاوسەران و جوانکاری ئەو پرۆسەیە لەلایەن حکوومەتی عێراقەوە ڕاگیراوە.

  ئەمڕۆ شاندى هەرێمى کوردستان لە بەغداد لەگەڵ ئەنجوومەنى ئابووریى عێراق کۆدەبێتەوە و سبەى لە کۆبوونەوەى ئەنجوومەنى وەزیرانى عێراق گفتوگۆ لە بارەى دەرئەنجامى کۆبوونەوەى شاندەکە دەکرێت، بەگوێرەى بەدواداچوونەکان، پێدەچێت سبەى بڕیار لەسەر خەرجکردنى مووچەى مووچەخۆرانى هەرێمى کوردستان بدرێت. لە رۆژى شەممەى رابردووەوە شاندى حکومەتى هەرێمى کوردستان لە بەغدادن و رۆژى یەکشەممە ژمارەیەک کۆبوونەوەیان لەگەڵ کۆمپانیاى سۆمۆ، نوێنەرى وەزارەتى نەوت، نووسینگەى سەرۆکوەزیرانى عێراق ئەنجامداوە. ئەمڕۆ دووشەممە 30ی حوزەیران، شاندەکەى هەرێمى کوردستان لەگەڵ ئەنجوومەنى ئابووریى عێراق کۆدەبێتەوە. بەگوێرەى بەدواداچوونەکان، کە لەچەند سەرچاوەیەکى عێراقەوە دەستىکەوتووە شاندەکە نزیکن لە رێککەوتن، بەجۆرێک 280 هەزار بەرمیل نەوت لەلایەن هەرێمى کوردستانەوە رادەستى سۆمۆ دەکرێت و بۆ 16 دۆلار بۆ تێچووى بەرهەمهێنانى هەر بەرمیلێکیش  دیاریکراوە. زانیاریەکات ئاماژە بەوەدەکەن، بڕیارە لە کۆبوونەوەى سبەى ئەنجوومەنى وەزیرانى عێراق تاوتوێی دانوستانەکانى نێوان شاندى هەرێمى کوردستان حکومەتى فیدراڵ بکرێت و هەر لەوێش بڕیار لەسەر خەرجکردنى مووچەى مووچەخۆرانى هەرێمى کوردستان بدرێت. رۆژى 26ى حوزەیرانى 2025، شاندى تەکنیکیى حکومەتى عێراق گەیشتە هەولێر و لەگەڵ شاندى حکومەتى هەرێمى کوردستان زنجیرەیەک کۆبوونەوەیان لەبارەى نەوت، داهاتى نانەوتی و شایستە داراییەکانى هەرێمى کوردستان ئەنجامدا. بەگوێرەى زانیارییەکان، کۆبوونەوەکان تاوەکو گەیشتن بە رێککەوتنى یەکلاکەرەوە بەردەوام دەبن، لەبارەى نەوتەوە گفتوگۆکان زۆر باش بوون و بە ئاڕاستەى چارەسەر بوون، لەبارەى داهاتى نانەوتیشەوە هەرێمى کوردستان ئامادەیى پیشانداوە 50%ـى داهات رادەستبکات، واتە زیاتر لەوەى کە مانگەکانى رابردوو رادەستکراوە. رۆژى 25ـى حوزەیرانى 2025، مەسرور بارزانی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا ئاشکرایکردبوو شاندێکى باڵا لە عێراقەوە دێتە هەولێر و بڕیار بەدەستە، ئومێدى خواست لە دۆسییەى  مووچە بگەنە چارەسەر.

سوپای پاسدارانی ئێران کوژرانی یاریدەدەرێکی دیاری قاسم سولێمانی فەرماندەی پێشووی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانى لە کاتی شەڕی ئەم دواییەی لەگەڵ ئیسرائیل ڕاگەیاند. میدیاکانی ئێران بۆ یەکەمجار ناسنامەی "هاوڕێ سێبەر"ی سولێمانی، حەسەن ئەبوفازل حەسەن ناسراو بە "حاجى یونس" ئاشکرا دەکەن. ئاژانسی هەواڵی تەسنیم ئاماژەی بە ڕۆڵی دیاری حەسەن ئەبوفازڵ کرد لە سەرکردایەتیکردنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی سپای قودسی ئێران لە سوریا، و بوونی مەیدانییەکەی بە "سەرەکی و کاریگەر" ناودەبات. بەگوێرەی میدیاکانی دیکە، حاجى یونس 11 ڕۆژ پێشتر لە هێرشێکی ئاسمانی ئیسرائیلدا کوژراوە، تا ئێستا وردەکاریی زیاتر لەبەردەستدا نییە. هەروەها پەیوەندییە نزیکەکانی لەگەڵ قاسم سولێمانی فەرماندەی پێشووی سوپای قودس پشتڕاستکردەوە کە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٠ لە هێرشێکی ئاسمانی ئەمریکادا کوژرا. سوپای ئێران هەینی ڕابردوو ڕایگەیاند کە ٥٦ لە سەربازەکانی لە کاتی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئیسرائیل کوژراون، بە ڕاپۆرتی ئاژانسی هەواڵی مێهر. لەلایەکی دیکەوە، دەزگای پەخشی ئێران بڵاوی کردەوە کە ئێران ڕۆژی شەممەی دواتر ڕۆژی ماتەمینی نیشتیمانی ڕاگەیاندووە. قاسم سولەیمانی، فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران و ئەبو مەهدی موهەندیس، جێگری سەرۆکی دەستەی حەشدی شەعبی عێراق، رۆژی 3ی کانوونی دووەمی 2020 لە هێرشی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی ئەمریکا لە فڕۆکەخانەی بەغدا کوژران.

  کابینەی سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا، ئەمڕۆ کۆدەبێتەوە گفتوگۆی نەخشەڕێگای پڕۆسەی ئاشتی نێوان کورد و تورکیا و کۆبونەوەکانی شاندی ئیمراڵی دەکات. کابینەی سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا، بە سەرۆکایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان، کۆدەبێتەوە، نەخشەڕێگای پڕۆسەی ئاشتی نێوان کورد و تورکیا و ئەو ڕێكخستنە یاساییانەی کە لە دوای بڕیاری پەکەکە بۆ چەكدادان پێویستە بیگیرێتەبەر و کۆبونەوەکانی شاندی ئیمراڵی و دەمپارتی تاوتوێ دەکرێت.  بە گوێرەی ئەو بەرنامەی کارەی میدیاکانی تورکیا باسیان کردوە، لە تەوەری دوەمدا، پرسی زۆربونی ڕوداوەکانی ئاگرکەوتنەوە کە تەنها لەماوەی دو رۆژدا 150 ئاگر لەسەرتاسەری تورکیا کەوتوەتەوە گفتوگۆ دەکات.  جگە لە تاوتوێکردنی شەڕی ئیسرائیل و ئێرانیش، باس لە ئەنجامی چەند کۆبونەوەیەکی ئەردۆغان دەکرێت کە لە پەراوێزی سەردانەکەی بۆ لاهای ئەنجامیداوە.

  ڕاوێژكاری باڵای عەلی خامنەیی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران، ڕایدەگەیەنێت لەسەرەتای جەنگدا دەستی سەربازیی ئێمە لە ئیسرائیل كورتتر بوو، بەڵام دواتر هاوسەنگى گۆڕدرا. ئەوەش دەخاتەڕوو لەڕۆژى هەینیدا تەلەفۆنیان بۆ کردوەو وتویانە  12 کاتژمێرت لەبەردەستە وڵات بەجێبهێڵیت، ئەگینا هەمان چارەنووسی هاوڕێکانت دەچێژیت، وەڵامێکى گونجاومدانەوە وتم ئەوەشایەتى نەتەنیاهۆیە. لەچاوپێکەوتنێکى تۆمارکراوى تەلەفزیۆنیدا، عەلی لاریجانی- راوێژكاری باڵای عەلی خامنەیی دەڵێت: ڕۆژی دووشەممەى یەکەم هەفتەی شەڕەکە، گرنگییەکی تایبەتی هەیە و لەو ڕۆژەدا بڕیاری چارەنووسساز درا کە کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ڕەوتی شەڕەکە هەبوو، ئیسرائیل پلانی زنجیرەیەک ئۆپەراسیۆنی داڕشتبوو بۆ ڕووخانی کۆماری ئیسلامی، دۆخی كۆمەڵایەتی گەلی ئێران هۆكار بوو بۆ ئەوەی ئیسرائیل ئامانجی خۆی بگۆڕیت تەنانەت ئۆپۆزسیۆنیش پشتیوانی ئێرانیان كرد و ئەوان شکستیان هێنا. ئەو بەرپرسە ئەوەش باسدەکات، ئیسرائیل دەیویست دوای لێدان لە سەرۆكی سێ دەسەڵاتەكە سەرۆك كۆمار، سەرۆكی پەرلەمان، سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی لە كۆبوونەوەدا، بەرەو ڕابەر عەلی خامنەیی بڕوات و بیکوژێت. سەبارەت بە بۆردومانکردنى دامەزراوە ئەتۆمییەکان، لاریجانى دەڵێت هیچ لەسەر فۆردۆ ناڵێم، ئێمە دەزانین چى ڕویداوە با ترەمپ و ئەوانیش بۆ خۆیان دڵخۆش بن بەوە. لاریجانی دەڵێت: لە کۆی ١٤ مووشەکی ئێرانی، ٦ مووشەکیان بەر بنکەی ئەمریکا کەوتووە لەقەتەر، بە توندی لێیاندراوە و هەریەکە لەو موشەکە جەنگیانە ٤٠٠ کیلۆگرامیان هەڵگرتبوو.

  سەرۆکی ئەمریکا ڕۆژی یەکشەممە ڕایگەیاند، ڕەنگە سزاکانی سەر ئێران هەڵبوەشێننەوە ئەگەر نیازپاکی نیشان بدات، وەزارەتی دەرەوەی ئێرانیش وەڵامى ئەو لێدوانانەى دایەو دەڵێت گاڵتەجاڕییەکانی ترامپ هێرشە بۆ سەر گەلی ئێران. لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی فۆکس نیوزی ئەمریکی دۆناڵد ترەمپ ڕایگەیاند کە ئێران لە ئێستادا بیر لە گەڕانەوە بۆ پڕۆژە ئەتۆمییەکە ناکاتەوە و ئاماژەی بەوەشکرد کە ئێران "زۆر ماندوو بووە". ناوبراو زیادی کرد: ئێران پێش هێرشەکانی ئەمریکا کاتێکی نەبووە بۆ جوڵاندن و گواستنەوەی یۆرانیۆم. سەرۆکی ئەمریکا ڕوونیکردەوە کە شەڕی ئەم دواییە بۆ ئێران تێچووی زۆری هەبووە و ئاماژەی بەوەدا کە تاران تەنیا چەند هەفتەیەکى کەمى مابوو بۆ بەدەستهێنانی چەکی ئەتۆمی.ئاماژەی بەوەشكرد: پیتاندن وشەیەکی خراپە ئێران نابێت بەکاری بهێنێت. وەزارەتی دەرەوەی کۆماری ئیسلامی ئێرانیش لێدوانەکانی ترەمپ بە گاڵتەجاڕانە و هەڵسوکەوتەکەکانی بەبێ حورمەتانە وەسف دەکات سەبارەت بە رێبەرى باڵاى وڵاتەکەى و نەتەوەی ئێران بە توندی شەرمەزارى قسەکانى ترەمپ دەکات. وەزارەتى دەرەوە دەڵێت: ئەم لێدوان و ڕەفتارە سوکایەتیانە، کە پێچەوانەی ئەتەکێتی ئەخلاقی و دیپلۆماسییە، نەک هەر پێشێلکارییەکی گەورەی بنەما و بەها جیهانییە هاوبەشەکان و بڕگەکانی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان کە ڕێز لە مافی چارەی خۆنووسینی گەلان دەگرن، بەڵکو نموونەیەکی ڕوونی بێڕێزیکردنە بە نەتەوە و شارستانیەتێکی ڕەگداکوتاوی قووڵ و ئازاردانی هەستی سەدان ملیۆن کەسی موسڵمانە لە ناوچەکە و لە سەرانسەری جیهان.

  وەزیری دەرەوەی ئێران نامەیەکی ئاڕاستەی ئەنتۆنیۆ گۆتێرێز، سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان و سەرۆکی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان کرد، جەختی لەوەکردوەتەوە کە ئیسرائیل و ئەمریکا بەرپرسیارن لەو هێرشانەى کراونەتە سەر ئێران. عەباس عێراقچى، وەزیرى دەرەوەى ئێران لە نامەکەیدا داوا لە ئەنجوومەنی ئاسایش دەکات بە فەرمی ئیسرائیل و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا وەک لایەنی دەستپێشخەری دەستدرێژییەکە بناسێت.  هەروەها دەشڵێت: دەبێت لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکات لە بەرپرسیارێتیەکانی دەرئەنجامی ئەو دەستدرێژییە، لەوانەش قەرەبووکردنەوەی ئەو زیانانەى کە لێمان کەوتووە، ئەمەش بە پێی مادەی ٣٩ی بەڵگەنامەى نەتەوە یەکگرتووەکان. ئەمەش دوای ئەوە هات کە گیدۆن ساعر وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل جەختی لەوە کردەوە کە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەبێت هەنگاوی پێویست بۆ چارەسەرکردنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران بنێت. ناوبراو ڕۆژی یەکشەممە لە سەردانەکەی ئەلێکساندەر دۆبرینت وەزیری ناوخۆی ئەڵمانیا بۆ شوێنی هێرشە مووشەکییەکەی ئێران لە بات یام لە دەرەوەی تەلئەبیب وتی: ئەنجامی ستراتیژی بەربەریی ڕێژیمی ئێران کە بێ شەرمانە و بە ئەنقەست ناوەندەکانی دانیشتوانی مەدەنی بە مووشەکی بالیستی بۆردومان دەکات، ڕوون و ئاشکرایە.

  ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم رايگەياند، رەنگە لە چەند مانگێکدا ئێران بتوانێت دەستبکاتەوە بە پيتاندنی يۆرانيۆم، ئەوەش سەرەڕای ئەو زيانانەی بەهۆی هێرشەکانی ئەمريکا و ئيسرائيلەوە بەر وێستەگە ئەتۆمييەکانی کەوتووە. رافائیل گرۆسی سەرۆکی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم لە ديمانەيەکدا لەگەڵ کەناڵی سی بی ئێسی ئەمريکی لەبارەی گواستنەوەی يۆرانيۆمی پيتێندراوی وێستگەکانی ئێرانەوە پێش هێرشەکەی ئەمريکا گوتی، "نازانين لەکوێيە، رەنگە بەشێکی لەناوچووبێت و بەشێکيشی گواسترابێتەوە". گرۆسی دەشڵێت، پێویستە لە بارودۆخێکی دڵنيايیدا بن لەبارەی وێستگەکانەوە، پشتڕاستی بکەنەوە کە چی هەیە و لە کوێیە و چی روویداوە، رەنگە بەشێک لە بەرنامە ئەتۆمييەکەی ئێران هێشتا مابێت. گرۆسی باسی لەوەشکردووە، "ئەگەر ئێران يۆرانيۆمەکەشی نەمابێت ئەوا دەزانێت چۆن بيپيتێنێت، چونکە وڵاتێکە لەڕووی تەکنەلۆجيای ئەتۆمييەوە زۆر زيرەکە". رافائیل گرۆسی، سەرۆکی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم زیاتر روونیکردەوە و گوتیشی، "ئێمە نازانين ئەو ماددانە لەکوێن، ياخود بەشێکی لەکوێيە، رەنگە لەماوەی ئەو 12 رۆژەدا بەهۆی هێرشەکانەوە بەشێکی لەناوچووبێت، بەڵام رەنگە بەشێکی گواسترابێتەوە، ئێران بەرنامەیەکی زۆر فراوانی هەبوو، لەوانەیە بەشێکی هێشتا مابێت، ئەگەر نەشمابێت ئەوان زانیارییەکانیان هەیە، توانای پيشەسازييان هەيە، ئێران لە رووی تەکنۆلۆژیای ئەتۆمییەوە وڵاتێکی زۆر زيرەکە، ئۆپراسيۆنی سەربازی هەبێت يان نا، ناتوانيت ئەمە بە تەواوەتی چارەسەر بکەيت، بڕيارە رێککەوتنێک هەبێت، بڕیارە سیستەمێکی پشکنين هەبێت کە دڵنیایی دەدات بە هەموو خەڵکی ناوچەکە و دەرەوە، بە دڵنیاییەوە دەتوانین پەڕەيەکی نوێ هەڵبدەينەوە". قسەکانی سەرۆکی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم لەکاتێکدا، لەدوای دەستپێکردنی هێرشەکانی ئيسرائيل بۆسەر ئێران لە 13ـی حوزەيراندا، تاران هەماهەنگی لەگەڵ پشکنەرانی ئاژانسەکە راگرتووە. هەروەها، لەدوای هێرشەکەی ئەمريکا بۆسەر سێ بنکەی ئەتۆمی ئێران کە (نەتەنز، فۆردۆ و ئەسفەهان) بوون، دەنگۆی ئەوە بڵاوکرايەوە، کە بەگوێرەی وێنەی مانگە دەستکردەکان چەند رۆژێک پێش هێرشەکە يۆرانيۆمی پيتێندراوی وێستگەی فۆردۆ گواستراوەتەوە بۆ شوێنێکی ناديار.