ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

  شاناز حەسەن   ئەندامی لیژنەی پەروەردە و خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە پەرلەمانی کوردستان رایگەیاند:" بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانی وەرگرتنی خوێندكاران لە زانكۆ و پەیمانگاكاندا و كێشەی مامۆستایانی وانەبێژ هەر سێ وەزیری پەرەوردە و خوێندنی باڵا و دارایی بانگێشتی پەرلەمان دەكەین". ئاشنا عەبدوڵڵا، ئەندامی لیژنەی پەروەردە و خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە پەرلەمانی کوردستان، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:" وەزیری خوێندنی باڵا تایبەت بە وەرگرتنی خوێندكاران لە زانكۆ و پەیمانگاكاندا بانگێشت دەكەین و بۆ چارەسەركردنی پرسی مامۆستای وانەبێژیش وەزیری پەرەوردە و دارایی بانگهێشت كراون". چەند رۆژێکە مامۆستایانی وانەبێژ لە هەندێک شاری هەرێمی کوردستان کۆدەبنەوە و داوادەکەن بە فەرمی دابمەزرێن. کێشەکەیان ئەوەیە، کە لە ساڵی 2013ـەوە تاوەکو ئێستا هیچ مامۆستایەک دانەمەزرێندراوە. بەڵام سەبارەت بە كتی ئەناجمدانی كۆبونەوەی پەلەامن تائێستا هیچ زانیاریەك نیە كەی كۆبونەوە دەكرێت، كە بەپێی یاسا دەبێت بەر لە 72 كاتژمێر  پەرلەمانتاران ئاگادار بكرێنەوە.  

هاوڵاتی ئێران یەكەمین وڵاتی جیهانە لە رووی بونی سەرچاوەی غازەوە، بەڵام كەمترین هەناردەی هەیە، چونكە ئەو وڵاتە بەهۆی سزا ئابورییەكانەوە هەندێكجار بۆ دابینكردنی رێژەی غازی ناوخۆیشی رووبەڕووی كێشە دەبێتەوە. ئەو وڵاتە خاوەنی (1680) مەتر سێجا غازە كەدەكاتە زیاتر لە (44) ترلیۆن مەتر سێجا كە یەكسانە بە (16%)ی غازی هەموو جیهان و بەمەش یەكەم وڵاتی جیهان ئەژمار دەكرێت كە زیاترین یەدەگی غازی هەیەو دوای ئەو وڵاتی روسیا بە (1600) فوت سێجا دووەم وڵاتە كە زیاترین غازی یەدەگی لەجیهاندا هەیە. (80) وڵاتی جیهان خاوەنی گێڵگەی غازن و لەو ژمارەیە (20) وڵاتیان خاوەنی زیاترین بەرهەمهێنانی غازن و تەنها سێ وڵاتی (ئێران، روسیا، قەتەر) پێشەنگن لە رووی یەدەگ  و توانای بەرهەمهێنانی غازو دابینكردنی بۆ وڵاتانی جیهان، چونكە ئەو سێ وڵاتە رێژەی (28%)ی غازی هەموو جیهانیان بەدەستەوەیەو دوای ئەوان وڵاتی سعودیە بە (4.1%)و وڵاتی ئیمارات بە (3.9%)و ویلایەتەیەكگرتوەكانی ئەمەریكا بە (3.3%) خاوەنی زیاترین یەدەگی غازن و بەچاوخشاندنێك بەجیاوازیی نێوان رێژەی غازی ئێران لەگەڵ رێژەی غازی ئەمەریكا دەردەكەوێت كە دەكرێت غاز لەئێران ببێتە قوڵایی ستراتیژیی لەجیهاندا. ئێران خاوەنی (43) كێڵگەی غازەو رەنگە تاكە وڵاتی جیهان بێت كە زیاترین كێلگەی غازیی هەیە.  ئێران زۆرترین غازی هەیەو كەمترینی هەناردە دەكات لەئێستادا ئاستی بەرهەمهێنانی رۆژانەی غاز لەلایەن كۆمپانیای نیشتیمانی غاز لەئێران دەگاتە (830) ملیۆن مەتر سێجاو لەو رێژەیە (70) ملیۆن مەتر سێجای بۆ وێزگە كارەباییەكان و كارگەكان بەكاردەهێنرێت و بڕی (130) ملیۆن مەتر سێجای بۆ مەبەستی بەكارهێنان لەعەمبارەكانی نەوت و تەنها بڕی (15) بۆ (30) ملیۆن مەتر سێجای هەناردە دەكرێت و ئەو بڕەی كە دەمێنێتەوە بۆ دابینكردنی سوتەمەنی ماڵان لەو وڵاتە بەمەبەستی گەرمكردنەوە بەكاردەهێنرێت. تاساڵی (2007) زیاتر لە (62%)ی گێڵگە غازییەكانی ئێران بەبێ بەرهەمهێنانی غاز وەك خۆیان ماونەتەوەو بەپێی راپۆرتی كۆمپانیای نیشتیمانیی غاز؛ ئەو وڵاتە دەتوانێت تا (200) ساڵی دیكە سود لەكێڵگە غازییەكانی وەرگرێت و غازی سروشتی بەرهەم بهێنێت. تاساڵی (2011) زیاتر لە (42) مەیدان یان كێڵگەی غازیی لەئێران تۆمار كراوەو بەپێی بەراوردەكان ئەو وڵاتە خاوەنی (92) شوێنی راگرتن و عەمباركردنی غازە. ئێران رایگەیاندووە لەساڵی (1997) بۆ یەكەمجار غازی وڵاتەكەی هەناردەی توركمانستان كردووەو غازی بەو وڵاتە فرۆشتوە، دواتر لەساڵی 2001 گرێبەستێكی (25) ساڵەی كڕینی غاز لەلایەن توركیا لەگەڵ ئێران واژۆ دەكرێت كە لە رێگەی بۆریەوە لەشاری سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستانەوە غازی ئێران لەو بۆریە بەرەو پارێزگای ورمێ و دواتر بەرەو پارێزگای وان لەباكوری كوردستان و شارەكانی دیكەی توركیا رەوانە دەكرێت. بەپێی گرێبەستی (25) ساڵەی نێوان توركیا و ئێران دەبێت ئێران رۆژانە زیاتر لەهەشت ملیۆن مەتر سێجا غاز رەوانەی توركیا بكات لەكاتێكدا توركیا پێویستی بە رۆژانە زیاتر لە (48) ملیۆن مەتر سێجا غازە بەڵام ئەو وڵاتە چوار گرێبەستی دیكەی كڕینی غازی لەگەڵ وڵاتی ئازەربایجان هەیە. پێشتر سەرچاوەكانی هەواڵی نەوت و غازی ئێران لەساڵی (2011) بڵاویانكردبوەوە كە ئاستی هەناردەی ئاشكرای غازی ئێران بۆ توركیا دەگاتە رۆژانە (25) بۆ (30) ملیۆن مەتر سێجا و سەرەڕای ئەوەش رۆژانە چوار ملیۆن مەتر سێجا غازی ئێران رادەستی كڕیارانی توركیا دەكرێت كە پێدەچێت بەوڵاتانی دیكەی بفرۆشن. وەك لەژمارەكاندا دەردەكەوێت ئێران زیاتر لەنیوەی غازی توركیا دابین دەكات، بۆیە دەكرێت فرۆشتنی غاز لەلایەن ئێرانەوە وەك كارتێكی فشار لەبەرامبەر توركیا وەك ركابەرێكی دێرین بەكاربهێنێت بەتایبەت كە توركیاش بڕێك لەو غازە رەوانەی وڵاتانی ئەوروپا دەكات و ئەویش تێڕوانینێكی سیاسی هەیە بۆ هەناردەكردنی غاز لەوڵاتەكەیەوە بۆ ئەوروپا. ئاژانسی هەواڵی خوێندكارانی ئێران (ئیسنا) لەساڵی (2017) بڵاوی كردەوە كە  لەهەشت مانگی ئەو ساڵەدا ئێران بڕی (250) ملیۆن مەتر سێجا غازی رەوانەی وڵاتی ئەرمینیا كردووە و هاوكات هەر لەو ماوەیەدا بڕی زیاتر لەپێنج ملیار سێجا غازی رەوانەی توركیا كردووە و زیاتر لەیەك ملیار مەتر سێجای لەگەڵ ئەو دوو وڵاتە بۆ عێراق ناردووە. ئەو ئاژانسە روونیكردووەتەوە كە لەساڵی (2013) ئاستی هەناردەی غازی ئێران بۆ وڵاتانی دیكە (30) ملیۆن مەتر سێجا بووە لە رۆژێكدا و لەساڵی (2017) گەیشتوەتە (78) ملیۆن مەتر سێجاو لەساڵی (2020) رۆژانە (195) مەتر سێجای هەناردە  كردووە. ئێران و ئەرمینیا گرێبەستێكی (20) ساڵەیان لەساڵی (2004)ەوە هەیە بۆ ئاڵوگۆڕی غازی ئێران لەبەرامبەر كارەبای بەرهەمهێنراوی ئەرمینیا و بەپێی گرێبەستەكە ئێران ساڵانە (365) ملیۆن مەتر سێجا غازی بۆ ئەو وڵاتە ناردووە لەكاتێكدا ئێران دەتوانێ لە رێگەی ئەو بۆرییەی بۆ وڵاتی ئەرمینیا رایكێشاوە ساڵانە بڕی دوو ملیار و (300) ملیۆن مەتر سێجا غاز رەوانەی ئەرمینیا بكات و ئەو وڵاتەش غازی ئێران بۆ مەبەستی دابینكردنی سوتەمەنی بۆ وێزگە كارەباییەكانی بەكاربهێنێت و دواتر كارەبای بەرهەمهێنراو بۆ ئێران بنێرێت.      ئێران لە بەرامبەر هەر یەك مەتر سێجا غاز كە بۆ ئەرمینیای دەنێرێت بڕی سێ كیلۆوات كارەبا لەئەرمینیا وەردەگرێت و تەنها لەساڵی (2017)دا لەسێ مانگی وەرزی هاویندا بڕی (300) مێگاوات كارەبای لە ئەرمینیاوە هاوردە كردووە و هەر لەو ماوەیەشدار بڕی (150) مێگاوات كارەبای لەوڵاتی ئازربایجانەوە وەرگرتووە. ئێران رۆژانە بڕی (30) ملیۆن مەتر سێجا غازی لە ساڵی (2017)دا بە توركیا فرۆشتوە و ئێران جگە لەوەرزی زستان رۆژانە ئەو بڕە غازەی رەوانەی توركیا كردووە كە لە ساڵێكدا دەبێتە هەشت ملیار مەتر سێجا غاز، چونكە ئاستی هەناردەی غازی ئێران لەوەرزی زستاندا بەهۆی كەمبوونەوەی پاڵەپەستۆی بۆررییەكانی غازو بەرزبوونەوەی بەكارهێنانی غاز لەو وڵاتە بەمەبەستی گەرمكردنەوە ، بەشێوەیەكی بەرچاو دادەبەزێت و ئەوەش زۆرجار توركیا روبەڕوی قەیرانی غاز دەكاتەوە. عێراق دوای توركیا زۆرترین غازی ئێران بەكاردەهێنێت لەساڵی (2017)دا ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازی ئێران بۆ عێراق لەحەوت ملیۆن مەتر سێجا بۆ (25) ملیۆن مەتر سێجا لە رۆژێكدا بەرزبووەتەوە و دواتر ئەو رێژەیە لە ساڵی (2019) بۆ نزیكەی (48) ملیۆن مەتر سێجا زیادی كردو تا نیوەی ساڵی (2021) ئەو بڕە بەو شێوەیە مایەوە، بەڵام لەمانگی نیسانی (2021) بڕی غازی هەناردەكراوی ئێران بۆ نزیكەی هەشت ملیۆن مەتر سێجای رۆژانە بۆ عێراق كەمی كرد و ئێران رایگەیاند بەهۆی نەدانی پارەی غاز لەلایەن بەغداوە ئاستی هەناردەی غاز بۆ ئەو وڵاتەی كەم كردووە. ئەگەرچی پسپۆڕان و شارەزایانی بازاڕی نەوت و غاز  پێشبینیان كردبوو كە ئاستی هەناردەی غازی ئێران لەساڵی (2021) بگاتە حەوت هێندەی رابردووی خۆی و تەنانەت ئاستی هەناردەی ساڵانەی غاز بۆ عێراق بگاتە زیاتر لە (20) ملیار سێجا بەڵام كشانەوەی ئەمریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی و سەپاندنی سزا بەسەر كەرتی نەوت و غازی ئەو وڵاتە لەلایەن كۆشكی سپییەوە ئەو پێشبینییەی پوچەڵ كردەوە. بەوتەی بەرپرسانی ئێران قەرزەكانی عێراق بەهۆی كڕینی غازو كارەبا لەئێران دەگاتە زیاتر لە حەوت ملیار دۆلارو سزاكانی ئەمەریكاش هۆكارێكە بۆ ئەوەی عێراق نەتوانێت ئەو قەرزانە رادەستی ئێران بكاتەوە. ئێران دەتوانێت (20%)ی غازی ئەوروپا دابین بكات ئەمساڵ ئێران رایگەیاند؛ كێڵگەیەكی نوێی غازی لەدەریای خەزەر لەباكوری وڵاتەكەی دۆزیوەتەوە  كە خاوەنی بڕی یەك لەسەر چواری غازی كێلگەی (پارسی جنوبی)یە لەكاتێكدا پارسی جنوبی بە گەورەترین كێلگەی غاز لەجیهان ئەژمار دەكرێت. ئەو كێلگە نوێیەی غاز لەئێران بەكێڵگەی (چالوس) ناو دەهێنرێت و لە بەراوردە سەرەتاییەكاندا دەركەوتوە كە تەنها ئەو كێڵگەیە دەتوانێت (20%)ی غازی سەرجەم وڵاتانی ئەوروپا دابین بكات. بەرپرسانی ئێران ئاماژەیان بەوەكردوە چالوس كارتێكی بەهێزە لەبەرامبەر زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەدەستپێكردنەوەی دانوستانەكانی نێوان ئێران و وڵاتانی (5+1)دا. هەندێك سەرچاوەش ئاماژەیان بەوە كردووە ئەو كێڵگە نوێیەی ئێران رادەستی روسیا كراوەو ئەو وڵاتە كاری بەرهەمهێنانی غازی تێدا دەكات، چونكە روسیا رێگە نادات ئێران ببێتە جەمسەرێكی هەناردەی غاز بۆ ئەوروپا و جیهان. روسیا و توركیا رێگە بەئێران نادەن غاز بۆ ئەوروپا هەناردە بكات حەمیدڕەزا عێراقی، بەڕێوەبەری پیشوی كۆمپانیای نیشتیمای غاز لەئێران بەئاژانسی هەواڵی كاری ئەو وڵاتە (ئیلنا)ی راگەیاندووە هەناردەكردنی غاز لە رێگەی بۆرییەوە بۆ ئەوروپا كارێكی ئاڵۆزەو ماوەی پێنج ساڵ دەخایەنێت، بەڵام سەرەڕای ئەوەش روسیاو توركیا رێگە بەئێران نادەن غازەكەی هەناردەی وڵاتانی ئەوروپا بكات. عێراقی ئاماژەی بەوەكردوە كەئێران دەبێت جارێكی دیكە دەست بەهاوردەكردنی غاز لەوڵاتی توركمانستان بكات تاكو لەهەناردەكردنی غازەكەی بۆ توركیاو عێراق رووبەڕووی كێشە نەبێتەوە. غاز هەناسە بەبەری ئابوریی ئێراندا دەكاتەوە؟! ئێران سێ ساڵە بەبەردەوامیی ئاستی ئابوریی لەدابەزیندایەو قورسترین قەیرانی ئابوریی مێژووی هاوچەرخی خۆی ئەزمون دەكات لەكاتێكدا بازاڕەكانی جیهان خۆیان بۆ كڕینی نەوت لەدوای تێپەڕبوونی قەدەغەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئامادەدەكەن و نرخی هەر بەرمیلێك نەوتی خاو لەساڵی (2020) كە (37) دۆلار بوو بۆ زیاتر لە (84) دۆلار بەرزبووەتەوە و ئاماژەكان دەریدەخەن بازاڕی دابینكردنی سوتەمەنی و وزە لەجیهان گەرم بووەتەوە. ئێران كە بەیەكەم وڵاتی جیهان لە رووی یەدەگی غاز ئەژمار دەكرێت و چوارەم وڵاتی جیهان بووە لە رووی فرۆش و بەرهەمهێنانی نەوتەوە، بۆیە هەموو بوارەكانی بوون بەزلهێزی وزەی لەجیهاندا هەیە، بەڵام ریزی ئەو سزا نێودەوڵەتییانەی كە بەسەر ئێراندا سەپێنراوە بڕستی لەو وڵاتە بڕیوەو لەلێواری هەڵدێر نزیك بووەتەوە. بەرزبوونەوەی بەهای غازو نەوت جارێكی دیكە هەلێك و هەناسەیەكی نوێ بەبەری ئێراندا دەكاتەوە، چونكە ئەو وڵاتە پێشتر زیاتر لەسێ ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەی بازاڕەكان دەكردو داهاتی ساڵانەی دەگەیشتە زیاتر لە (100) ملیار دۆلارو هاوكات ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازەكەی لەساڵانی رابردوودا بۆ زیاتر لە (165) ملیۆن مەتر سێجا بەرز كردووە. ئێران لەئێستادا بەهۆی سزاكانی ئەمریكاو سزا نێودەوڵەتییەكانەوە رەنگە رۆژانە (400) هەزار بۆ (500) هەزار بەرمیل لەنەوتەكەی بفرۆشێت و ئاستی هەناردەی ساڵانەی غازەكەشی بۆ كەمتر لە (16) ملیار مەتر سێجا كەمی كردووە لەكاتێكدا خاوەنی (16%)ی یەدەگی هەموو غازی جیهانە تەنها دەتوانێت (1%)ی غازەكەی رەوانەی بازاڕەكان بكات، بەڵام ئەمریكا بە (3.3) یەدەگی غاز لەجیهاندا لەساڵی (2020) زیاتر لە (76) ملیار مەتر سێجا غازی هەناردەی بازاڕەكان كردووە و دوای روسیا دووەم وڵات بووە كە زۆرترین غازی فرۆشتووە. لەئێستادا كەنرخی هەر هەزار مەتر سێجا غاز لەبازاڕەكانی جیهان و بەتایبەت ئەوروپا لەنێوان (1700) بۆ زیاتر لە (1900) دۆلاردایە، دەكرێت دەلاقەیەك بێت بۆ ئێران كەخاوەنی زۆرترین غازە لەجیهانداو هەناسەیەك بكاتەوە بەبەری ئابورییە بێ بڕستەكەیدا.

هاوڵاتی كورد لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار لەناو خۆیدا ناكۆكەو شیعەش لەسەر پۆستی سەرۆكوەزیران، ئەوەش گەورەترین گرفتی بەردەم پێكهێنانی كابینەی نوێیە، لەكاتێكدا ناوماڵی شیعە لەسەر ئەو پۆستە دابەشبوون. موقتەدا سەدر وەكو خاوەنی گەورەترین لیستی شیعە كە 73 كورسی هەیە، هەوڵی دانانی سەرۆكی حكومەت دەدات، بەڵام نوری مالكی بە 33 كورسیەوە هەوڵی كۆكردنەوەی بەرەكانی دیكە دەدات بۆ ئەوەیە سەر بكەوێت بەسەر سەدردا. كورد جگە لەوەی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار ناكۆكە، هاوكات پارتی و یەكێتی لەگەڵ یەكێك لەو گروپانە نزیكایەتیان هەیەو بەجیا گفتوگۆیان هەیە. هێشتا كورد و شیعە لەنیو خۆیاندا یەكلایی نەبوونەتەوە لە دیاریكردنی پۆستەكانی سەرۆكی حكومەت و سەرۆك كۆمار، بەڵام سوننە تا رادیەك بێكێشەن و پیدەچێت محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ئیستای پەرلەمان پۆستەكە وەرگرێتەوە بەو پێیەی زۆرینەی كورسی سوننەكانی بەدەستهێناوە. سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومەت بەپێی نەریتێكی سیاسی كە لەدوای رووخاندنی رژێمی سەدام لە ٢٠٠٣ لەعێراقدا پەیرەو دەكرێت، پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ شیعەكانەو سەرۆك كۆمار بۆ كوردو پەرلەمانیش بۆ سوننەكانە. ئەگەرچی شیعەكان مەرجەعێكی ئاینییان هەیەو زۆرجار بڕیارەكانی لەنیو ماڵی شیعەدا كاریگەری یەكلایی كەرەوەی هەیە، بەڵام لە ١٨ ساڵی رابردوودا ناوماڵی شیعە یەك نەبوون. دیارترین دووبەرەی شیعەی سیاسی لەعێراقدا هەن، كە رەوتێكیان بە حەوزەی نەجەف ناسراون و موقتەدا سەدر رابەرایەتیان دەكات، رەوتەكەی دیكەش بە نزیك لەئێرانن و حەوزەی قوم و سوپای پاسدارانی ئێران ناسراون كە مالكی و هادی عامری و قەیس خەزعەلی نوێنەرایەتیان دەكەن. لەم هەڵبژاردنەدا هەردوو بەرەكە زیاتر لە ١٣٢ كورسیان بەدەستهێناوە، كەزۆرینەیان رەوتەكەی موقتەدا سەدر بەدەستیهێناوە كە خۆی دەبینێتەوە لە ٧٣ كورسی، بەوەش نیوەی زیاتری دەنگی شیعەكانی بردووە، بەڵام نوری مالكی كە ٣٣ كورسی هەیە گەڵ ١٥ كورسی لیستی فەتح و بەنیازە هاوپەیمانێتیەك بكات بۆ ئەوەی كورسیەكانیان بگەیەننە ٩٠ كورسی و پێشی سەدر بكەون. بەڵام موقتەدا سەرد بەتوندی ئەوەی رەتكردەوەو رایگەیاند كە مالكی پێشتر تاقیكراوەتەوەو سەركەوتوو نەبووە. لەئێستادا سێ سیناریۆی دیار هەن بۆ پێكهێنانی حكومەت، كە رەنگە دیارترینیان سیناریۆی سازان بێت ئەوەش بۆ رێگریكردن لەشەڕو ئاژاوە لەنیوان رەوتە شیعییەكاندا. سیناریۆی یەكەم ئەوەیە كە موقتەدا سەدر لەگەڵ سوننەكان و یەكێتی و پارتی حكومەت پێكبێنێت و باڵە شیعەكەی ئێران دوربخاتەوە، كەبریتین لە مالكی و گروپەكانی سەر بەحەشدی شەعبی. لەم سیناریۆیەدا رەنگە یەكێتی رازی نەبێت چونكە لەژیر فشاری ئێراندایەو هەروەها نزیكە لەبەرەی مالكی و فەتحەوە. سیناریۆی دووەم ئەوەیە كە مالكی و سوننەكان و یەكێتی و پارتی حوكمەت پێكبێنن و سەدر ببێتە ئۆپۆزسیۆن، پێشتر موقتەدا سەدر لەكابینەكانی پێشوودا چەندین جارێك وەزیرەكانی كشاندۆتەوە لەحكومەت و زۆرجار خۆی وەكو ئۆپۆزسیۆن نیشانداوە. ئەگەرچی بەهۆی زۆری كورسیەكانیەوە پێناچێت ئەمجارە بەئۆپۆزسیۆن رازی بێت. سیناریۆی سێیەم كە پێشبینی دەكرێت لەهەموویان زیاتر بەرجەستە بێت ئەوەش پێكهێنانی حكومەتێكە لەنێوان كوردو سوننەو هەردوو باڵەكەی شیعە بەسازان، لەو كاتەشدا ئەگەری هەیە كەسێكی هاوشێوەی كازمی دابنرێتەوە كە سەرجەم باڵەكان و ئەمریكاو ئێرانیش پێی رازی بن. موقتەدا سەدر لەچەند رۆژی رابردوودا وتی: «حكومەتی داهاتوو نە سەر بە رۆژئاوا دەبێت نە سەر بە رۆژهەڵات» ئەمەش وەكو ئاماژەیەك بۆ ئێران و ئەمریكا، كە ئەم قسەیەش تا رادەیەك لەسیناریۆی سێیەمەوە نزیكە. سیناریۆی چوارەم بریتیە لەكورد و سوننەو سەرجەم هێزە شیعەكان و سەربەخۆكان و لیستی خۆپیشاندەرەكان، كە ئەم ئەگەرەیان تا رادەیەك دوورە، چونكە پێدەچێت لیستی خۆپیشاندەران بیانەوێت وەكو ئۆپۆزسیۆن بمێننەوە، لەكوردستانیش نەوەی نەوێ بانگەشە بۆ ئەوە دەكات كە دەبێتە ئۆپۆزسیۆن. سیناریۆی پێنجەمیش دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردنە بەو پێیەی هەندێ لایەنی شیعە تا ئێستا دانیان بەئەنجامەكاندا نەناوە، بەڵام ئەم ئەگەرەیان ئەگەرێكی لاوازە. مەرجەعیەت دوو پێشنیار دەداتە هێزە شیعیەكان بڕیارە لەچەند رۆژی داهاتوودا هەموو سەركردەكانی شیعە بانگهێشتی نەجەف بكرێن بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ نوێنەری گەورە مەرجەعێكی شیعە، عەلی سیستانی و پەیامی ئەوی پێدەبێت بۆیان، بۆ ئەوەی رای مەرجەعیەتیان پێ بوترێت لەسەر ئایندەی حكومەتی عێراق. بەو پێیەی حەشدی شەعبی بەفەتوایەكی عەلی سیستانی دروستبوو لەساڵی ٢٠١٤ دژی داعش، بۆیە ئەگەری بەشداریپێكردنی كارای هێزە شیعەكان لەحكومەتی دهاتوو بەهێزە، هەم لەلایەن مەرجەعیەت و هەم لەلایەن ئێران و هەروەها باڵی سەدریشەوە بۆ ئەوەی كێشە بۆ حكومەتی دهاتوو دروست نەكەن. بەپێی هەندێك میدیای عێراقی سەرجەم سەركردە شیعەكان بانگی ئەو كۆبوونەوەیە دەكرێن كە لەچەند رۆژی داهاتوودا سازدەكرێت و لەكۆبوونەوەكەدا دوو بژاردە دەخرێتە بەردەم كۆبوونەوەكە، یەكێكیان پێكهێنانی حكومەتە كەهەردوو سەركردەی شیعە موقتەدا سەدرو نوری مالكی رۆڵی گەورەی تێدا دەبینن، ئەویش پێكهێنانی حكومەتێكی تەوافقییە. هەر بەپێی ئەو زانیاریانە، ئەگەر ئەو كۆبوونەوەیە شكستی خوارد ئەوا حكومەتی كازمی تا شەش مانگی تر دەمێنێتەوە وەك حكومەتی كاربەڕێكەر و لەمانگی ئایاری ساڵی ٢٠٢٢ لەكاتی یاسایی خۆیدا هەڵبژاردن دووبارە دەكرێتەوە. وەك ئەو میدیایانە باسی دەكەن، ئامانج لەكۆبوونەوەكە چارەسەری ئەو ناكۆكیانەی نێوان شیعەیە كەهەڕەشە لەعێراق دەكەن و مەرجەعە گەورەكەی نەجەف دەیەوێت شیعە بەیەكگرتوویی بمێنێتەوە. مالكی شەڕی بردنەوە لەگەڵ سەدر دەكات هەریەك لە رەوتی سەدر بەسەرۆكایەتی موقتەدا سەدرو نوری مالكی، سەرۆكی هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا، بەدوو ئاراستەی جیاواز هەوڵی پێكهێنانی گەورەترین فراكسیۆنی پەرلەمانی و پێكهێانی حكومەتی نوێی عێراق دەدەن. سەدر لیژنەی دانوستاندنی بۆ قسەكردن لەگەڵ لایەنەكان دیاریكردووە و چەندین جار جەختی لەوەكردووەتەوە، سەرۆكوەزیرانی داهاتوو سەدری دەبێت.  نوری مالكی كە دووخول سەرۆكوەزیران بووە، چاوی لەوەیە جارێكی دیكە ببێتەوە سەرۆكوەزیران، ئەوەش لەڕێگەی پێكهێنانی  لیستێك كە خاوەنی 92 كورسیی پەرلەمانی بێت، ئەوەش لەگەڵ هاوپەیمانیی فەتح و چەند لایەنێكی دیكە. هەروەها بەرەی فەتح پاڵپشتی ئەم لیستە دەكات و دەیەوێت یەكێتیش قەناعەت پێبكات بچێتە ریزەوە. محموود حەیانی، ئەندامی هاوپەیمانیی فەتح بە رووداوی راگەیاند «پشت بەخودا برایانی كوردیشمان لەگەڵ دەبێت و بەربژێریشمان بۆ پۆستی سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران بەڕێز نوری مالكی دەبێت».  لای سەدرییەكان، نوری مالكی كۆتایی هاتووە، تاقیكراوەتەوە و چی دیكە تاقی ناكرێتەوە. بەڵام دۆخەكە هەر جۆرێك بێت، هەوڵەكانیش بەردەوام دەبن بۆ ئەوەی لایەنەكان بگەنە سازان و لەسەر كەسێكی دیاریكراو رێكبكەون. د. تاڵب كەریم، مامۆستای زانكۆو شرۆڤەكاری سیاسی دەڵێت «پێموایە هێزە سیاسییەكان دەگەنە كەسێك بۆ سەرۆكایەتیی وەزیران، بەڵێ رەنگە هەندێك دواكەوتن هەبێت، بەڵام دواجار دەگەنە رێككەوتن لەسەر كەسێك. پرسیارەكە ئەوەیە ئەو كەسە دەبێت كێ بێت و ئایا دەكرێت بەڕێز كازمی بێت، بەڵێ دەكرێت ئەو بێت. پێموایە كازمی جێگەی پەسەندنی لایەنە سیاسییەكانە، رەوتی سەدر لاری نییەو بەڕێز حەلبوسی كێشەی نییە؛ هەروەها رەزامەندی جەماوەریی و هەرێمیشی لەسەرە، بەڵام ناتوانرێت پێشبینی بكەیت لەدوایین چركە ساتەكاندا لەدۆخی سیاسیدا چی روودەدات، چونكە دۆسیەی عێراقی ئاڵۆزە.» لەم هەڵبژاردنەدا رەوتی سەدر بەبەدەستهێنانی 73 كورسی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن و هاوپەیمانی تەقەدوومی محەممەد حەلبوسی 37 كورسی و سەربەخۆكان 35 كورسی و دەوڵەتی یاسا 33 كورسیان بەدەستهێناوە. كورسییەكانی هاویمانی فەتحیش لە 48 كورسییەوە بۆ 15 كورسی كەمبووەتەوە. كێ دەبێتە سەرۆك كۆمار؟ جگە لەبەرهەم ساڵح، هەریەكە لەمەلا بەختیار و لەتیف رەشید چاویان لەوەیە كە ببن بەكاندیدی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان و هەریەك لەئازاد بەرواری و فواد حسێن و هۆشیار زێباریش كاندیدەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان دەبن، ئەوەش بەپێی وتەی راوێژكارێكی پێشووی سەرۆك كۆماری عێراق. عەبدوڵا عەلیاوەیی راوێژكاری پێشووی سەرۆك كۆماری عێراق رایگەیاند، «پارتی پێداگری دەكات بۆ ئەوەی پۆستی سەرۆكی كۆماری عێراق وەربگرێت، كاندیدەكانیشی پێكدێت لە ئازاد بەرواری و فواد حسێن و هۆشیار زێباری.» لەبارەی رێككەوتنی نێوان پارتی و رەوتی سەدریشەوە بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق، ئەو راوێژكارەی پێشووی سەرۆك كۆماری عێراق باسی لەوەكرد، لایەنی رەوتی سەدر لەگەڵ پارتی كۆبووەتەوە، بەڵام تائێستا هیچ رێككەوتنێك نەكراوە. وتیشی، پارتی یان هەر لایەنێكی تر نابێت خۆی بكات بەلایەندار لە نێوان كێشەی ماڵی شیعەداو «كورد دەبێت چاوەڕێی سەدرو مالكی بكات ئینجا گفوگۆ بكات بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراق.» ئەو راوێژكارەی پێشووی سەرۆك كۆماری عێراق ئاماژەی بەوەشكرد، رەوتی سەدر لەسەرجەم گروپە شیعەكان كورسی زیاتری هێناوەو ئەگەر گروپە شیعەكان هاوپەیمانی پێكنەهێنن، ئەوا پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ موقتەدا سەدر دەبێت. لەبارەی رۆڵی ئێرانیشەوە، عەبدوڵڵا عەلیاوەیی ئەوەی خستەڕوو، ئێران و مەرجەعیەتی شیعە پشتگیری مالكی دەكەن بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران و مالكی شانسی زیاترە پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت. دەشڵێت، «ئەگەر مالكی ببێتە سەرۆك وەزیران بۆ كورد باشە.» پاش كۆبوونەوەی رۆژی دووشەممەی وەفدی باڵای یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان هەردوو وتەبێژی یەكێتی و پارتی لەكۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا بەشدارییان كردو رایانگەیاند كە ئامانجی هەردوولا «یەكڕیزییە». ئەمین بابەشێخ وتەبێژی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لەكۆنفرانسەكەدا وتی: «پۆستی سەرۆك كۆماری هی یەكێتییە و باوەڕ ناكەم گرفتێك لەوبارەیەوە هەبێت و شایستە داراییەكان و مافەكانی خەڵك ئەولەویەتە بۆ یەكێتی نەك پۆست. « وتەبێژی یەكێتی وتیشی: «لەهەرێم و بەغدا پێویستمان بەیەكڕیزییە و لەوبارەیەوە سەردانی هەموو لایەنەكان دەكەین و هەموو هەوڵەكانمان ئەوەیە كە كورد یەكڕیز بێت و لەئێستاشدا وەفدێكمان لەبەغدایە بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنەكان». وتیشی: «هەموو هەوڵمان ئەوەیە یەكڕیزو بەیەك بەرنامەی كوردستانی بچینە بەغداو لەكۆبوونەوەكەی ئەمڕۆدا باسمان لەهەڵبژاردن و پێكهێنانی حكومەتی عیراق كرد.» هەروەها مەحمود محەمەد وتەبێژی پارتی دیموكراتی كوردستان رایگەیاند «سەردانێكی دۆستانەی یەكێتیمان كرد بۆ رەوینەوەی نیگەرانییەكان و پێویستمان بەدانیشتن هەبوو و هەروەها سەردانی لایەنەكانی دیكەی كوردستانیش دەكەین» . وتیشی: «ئامانجی یەكێتی و پارتی یەكڕیزییە و گفتوگۆمان لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمار نەكردووە، بەڵام پۆستی سەرۆك كۆماری پشكی كوردە.» مەحمود محەمەد وتیشی: «لیژنەی هاوبەش لەنێوان حكومەتی هەرێم و بەغدا پێكهاتووە بۆ ئاساییكردنەوەی رەوشی كەركوك.» سەبارەت بەپۆستی سەرۆك كۆمار، مەحمود محەممەد وتەبێژی پارتی دیموكراتی كوردستابن رایگەیاند، ئەو رێككەوتنەی لەنێوان هەموو لایەنەكان كراوە لەساڵی 2003 بەردەوامە، ئەوەی یەكلابووەتەوە كە پۆستی سەرۆككۆمار بۆ كوردە، بەڵام بۆ كێ دەبێت «كەوتووەتە سەر گفتوگۆكانمان.» داوایشی كرد لایەنەكانی عێراق لێیان بگەڕێن كە كورد لەنێو خۆدا ئەو پۆستە یەكلابكاتەوە. سەبارەت بەوەی كە ئایا پۆستەكە دەدرێتەوە بەیەكێتی وتی: «ئەوە شیاوی گفتوگۆیە.» كێن ئەوانەی هەڕەشە دەكەن؟ هەندێك لایەنی سیاسی ئامادەن ئاسایشی وڵات تێكبدەن، ئەگەر لایەنێك بەتەنیا حكومەت پێكبهێنێت،  ئەوەش بەپێی قسەی ئەیاد عەللاوی، سەرۆكی بەرەی نیشتیمانی. ئەیاد عەللاوی، لەلێدوانێكی رۆژنامەوانیدا وتی: «ئەگەر دیالۆگ نەكرێت وڵات زیانی بەردەكەوێت. هەندێك لایەنی سیاسی ئامادەن ئاسایشی وڵات تێكبدەن، ئەگەر بێت و حكومەت لەلایەن یەك لایەنەوە پێكبهێندرێت، ئەوانە ئەوەیان بەمن وتووە.» عەلاوی ناوی لایەنەكەی نەهێنا، بەڵام لەچەند رۆژی رابردوودا هێزەكانی نزیك لەئێران كەشكستیان هێناوە لەهەڵبژاردن چەند جارێك رایانگەیاندووە ساختەكاری لەهەڵبژاردنەكاندا كراوەو هەڕەشەیان كردووە. بەڵام كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق لەڕاگەیەندراوێكدا جەخت دەكاتەوە لەوەی ئەو دوا ئەنجامانەی هەڵبژاردنە پێشوەختەكەی هەفتەی رابردووی وڵاتەكە «ئاماژەیەكن بەپاكترین هەڵبژاردن بەپێی گەواهیدانی لایەنە سیاسییەكان و چاودێرانیش.» كۆمیسیۆن لەڕاگەیەندراوێكدا وتی «كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق نەكەوتۆتە ژێر هیچ فشارێكەوەو هەموو لایەنەكان مافی تانە لێدانیان هەیە و ئەم دوا ئەنجامانەش كەبڵاوكراونەتەوە تا دادگای باڵای عێراق پەسەندیان نەكات، نابنە ئەنجامی فەرمی بۆ هەڵبژاردنەكەی 10ی مانگی 10ی ساڵی 2021.» هاوكات لایەنەكانی خۆیان بە «ئەنجومەنی هێزی بەرگریكار لەعێراق» ناوزەد دەكەن، راگەیەندراوێكیان بڵاوكردۆتەوەو بەزمانێكی توند رەخنەیان لەكۆمیسیۆن گرت. لەڕاگەیەندراوەكەیاندا ئەو لایەنانە دەڵێن «دەستی دەرەكی لەئەنجامەكانی هەڵبژاردندا هەبووە و دەستكاریكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنیش بەسەرپەرشتی حكومەت بووە و ئەمانەش بوونەتە هۆكاری شكستی كاری كۆمیسیۆن و نەتوانێت لەبەرامبەر خواستە دەرەكییەكاندا هەڵوێستی هەبێت، ئەمەش وڵاتەكە دەبات بەرەو كەناری داڕمان.» ئەو لایەنانەی ئەو راگەیەندراوەیان مۆر كردووە دەڵێن «وەها چاوەڕوانمان دەكرد كۆمیسیۆن ئەو رێبازە هەڵەیەی چاك بكردایەتەوە تا قەیران رووینەدایە، بەڵام پێداگرتنێكی سەرسەختانە دەبینرێت بۆ نانەوەی قەیرانی زیاتر لەڕێی سووربوون بەوەی درێژەبدرێت بەو رێبازە هەڵەیە.» ئەم هێزانەی خۆیان بەهێزی بەرگریكاری عێراقی ناودەبەن لەڕاگەیەندراوەكەشیاندا دەڵێن «عێراق هەمیشە رێگر بووە لەهەموو ئەو پڕۆژە قێزەونانەی گەلی عێراق بەئامانج دەگرن.» ئەم ئەنجومەنەش داوا لەخەڵكی عێراق دەكات و هانیشیان دەدات بۆ خۆپیشاندان و رژانە سەر شەقامەكان دژ بە وەكو دەڵێت «ئەو پیلانگێڕیانەی بەرامبەر خەڵكی عێراق دەكرێن.» ئەو لایەنانەی ئەم ئەنجومەنەیان پێكهێناوە، لەوانە، كەتائیبی حزبوڵا و عەسائیب ئەهلولحەق و نوجەبا و كەتایبی سەیدولشوهەدا، بەوە ناسراون كە سەر بەكۆماری ئیسلامی ئێرانن شیعە سەنگی جارانیان نەماوە و كوردیش یەك گوتار نییە پاش بڵاوبوونەوەی ئەنجامە بەراییەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، لایەنە دۆڕاوەكانی هەڵبژاردنەكە كەوتنە تانەلێدان و تاوانباركردنی كۆمیسیۆن كەهەوڵی ساختەكاری و گۆڕینی دەنگەكانیان دراوە. شیعەكان لەهەڵبژاردنی رابردودا خاوەنی ١٦٧ كورسی بوون، بەڵام بەپێی ئەنجامە بەراییەكان خاوەنی ١٣٢ كورسین، جگە لەوەش هاتنی سەربەخۆكان جیاوازییەكی تری ئەم هەڵبژاردنە بوو. بەرەی فەتح كەنوێنەری ئەو میلیشایانەیە كە نزیكن لەئێرانن، سەرەڕای ئەوەی كە ١٢٠ هەزار چەكداریان هەیە نەیانتوانی دەنگی چەك زاڵ بێت و كاریگەری لەسەر دەنگدەر هەبێت، فەتح بەو گۆڕانكاریانەش لەدەنگەكانیان كراوە ١٥ كورسیەكیان هێناوە كە لە رابردوو خاوەن ٤٨ كورسی بوون. كورد لەم هەڵبژاردنە زیاتر لە ٦٠ كورسی هێناوە، بەڵام خاڵی لاوازی كورد ئەوەیە یەك گوتاری سیاسی نیشتیمانی نیە. لەگەڵ ئەوەی كورسیەكانی زیادی كردوە، بەڵام كورد لەچاو ساڵانی رابردوو لاوازتر دەردەكەوێت، ئەگەر وەكو پێكهاتەیەك نەچنە نێو پرۆسەی دانوستان لەگەڵ لایەنە شیعەكاندا. دووشمەی رابردوو شاندێكی پارتی دیموكراتی كوردستان سەردانی سلێمانیان كردو لەگەڵ هەریەكە لەیەكێتی و گۆڕان و سۆسیالیست كۆبوونەوە. وتەبێژی پارتی دیموكراتی كوردستان لەبارەی سەردانەكەیان بۆ سلێمانی وتی «ویستی ئێمە دروستكردنی یەكڕیزییە تاوەكو بتوانین ئەو مافانەی هەمانە  بیانپارێزین و ئەوانەی بەدەستنەهاتوون، بەدەستیان بهێنین. كێ پارێزگاری لەمافی كورد بكات، بۆ پێكهێنانی حكومەت لەگەڵ ئەو دەبین.» وتیشی «هەوڵی پارتی ئێستا بۆ ئەوەیە كەئەو شتانەی لەكارنامەی حكومەتی داهاتووی عێراق دەنووسرێن، لەبەرژەوەندیی خەڵكی هەرێمی كوردستان و هاونیشتمانیان بێت. ئەوەش پشتیوانیی هەموو لایەنەكانی هەرێمی كوردستانی پێویستە.» پێدەچیت لە رۆژانی داهاتوودا یەكێتی و پارتی كۆبوونەوەی دیكە ئەنجامبدەن، بەو پێیەی مەحمود محەمەد وتی  «لەم كۆبوونەوانەدا لەبارەی پێكهێنانی حكومەت شتێكی وامان باس نەكرد، چونكە ئامانج لەسەردانەكە، دۆستانە بوو و بۆ رەوینەوەی ئەو نیگەرانییانە بوون كە لەكاتی هەڵمەتی هەڵبژاردن دروستببوون. بێگومان سەردانی دیكە دەبن و لیژنەی تایبەت دروست دەبن بۆ ئەوەی بزانین چۆن پێكەوە كاربكەین و لەسەر ئەو پرەنسیپانەی پێشتر دامانناون بەشداریی حكومەت بكەین.» مەحمود محەمەد پێی وایە كە عێراق بەلایەنێكی دیاریكراو بەڕێوەنابرێت، وتی «كورد دەبێت وەكو نەتەوەی دووەم بەشداربێت لەدەسەڵات و بڕیاردان، دەبێت هەموو لایەنەكان پێكەوە بەشداربین لەبەڕێوەبردنی عێراق.» گۆڕان لەهەڵبژاردنی پێشوەختەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هیچ كورسییەكی بەدەستنەهێنا، لەبارەی مامەڵەی پارتی لەگەڵ گۆڕان، مەحمود محەمەد وتی: «گۆڕان ئەگەر كورسیی پەرلەمانیشی نەبێت، بزووتنەوەیەكە بوونی لەگۆڕەپانی سیاسیی كوردستان هەیەو قورسایی و جەماوەری خۆی هەیە... وەكو ئەوەی ئێمە رێككەوتنی ئیداری و سیاسیمان لەگەڵ گۆڕان هەبووە، تاوەكو ئێستا بەردەوامن و بۆیە پێكەوە دانیشتین و زۆر دۆستانە گفتوگۆمان كردو لەسەر كۆمەڵێك بابەتی گرنگ هاوڕابووین.» لەبارەی هەڵوێستی یەكێتیشەوە، مەحمود محەمەد وتی «هەردوولامان لەسەر ئەوە هاوڕابووین كە بەڵێ، دەبێت هەموو كوردستانییەكان پێكەوە لەم پرۆسەیەدا بەشداربن و پشتیوانی بكەن بۆ ئەوەی بەرگەی ئەو ئاڵنگارییانە ببینەوە كە لەداهاتوودا رووبەڕوومان دەبنەوە.» تێڕوانینێكی باو هەیە كەدەڵێت، پارتی بۆ پێكهێنانی حكومەت لەسەدرەوە نزیكە و یەكێتیش لەمالكی و خەمیس خەنجەر، وتەبێژی پارتی لەم باریەوە وتی: «كام لایەن زیاتر نزیك بێت لەوەی پارێزگاری لەمافەكانی كورد بكات و باوەڕیان وابێت كەكێشە هەڵپەسێراوەكان چارەسەردەكرێن، لەگەڵ ئەو لایەنە بەشدار دەبین.»

عەمار عەزیز نزیكەی هەفتەیەكە مامۆستایانی وانەبێژ لەچەند ناوچەیەكی هەرێمی كوردستاندا بایكۆتی دەوامیان كردووەو گردبوونەوە دەكەن و سوورن لەسەر بەردەوامیدان بەبایكۆتی دەوام تا فەرمانی دامەزراندنیان بۆ دەردەچێت. لەهەرێمی كوردستاندا 21 هەزار مامۆستای وانەبێژ لەخوێندنگاكاندا خزمەت دەكەن و وەزارەتی پەروەردەش بۆ پڕكردنەوەی كەمی میلاكاتی بەكاریاندەهێنێت. عەلی رەئووف ، نوێنەری گشتی مامۆستایانی هەرێمی كوردستان لە پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: " چەندین ساڵە داوا لەحكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەین چارەنووسی وانەبێژان یەكلایی بكاتەوە، لەكۆبوونەوەی وەزارەتی دارایی و دیوانی ئەنجومەنی وەزیران و پەروەردە بڕیاریان داوە كە كێشەی مامۆستایانی وانەبێژ چارەسەر بكەن، بەڵام تائێستا هیچ بڕیارێك دەرنەچووە ، ئێمە تەنها بەدامەزراندن بایكۆت دەشكێنین". هەروەها عەلی رەئووف باسی لەوەشكرد، لەهەفتەی ئاییندە بڕیارە دوایین كۆبوونەوە لەنێوان هەرسێ‌ نوێنەرانی وانەبێژان لەسەرتاسەری كوردستان ئەنجامبدرێت، ئەگەر لەو كۆبوونەوەیە بڕیاری كۆتایی كەدامەزراندنیانە دەرنەچێت  ئەوا لەبەردەم بینای حكومەتی هەرێم لەهەولێر خێوەت هەڵدەدەن، وتیشی:" لەوێش دەبین تا چارەنووسی وانەبێژان یەكلایی دەكرێتەوە ، داواش لەهەموو پەروەردەكانی هەرێمی كوردستان دەكەین كە هەر پەروەردەیەك خێوەتی تایبەت بەخۆی هەبێت ، هەموو لایەك دڵنیا دەكەینەوە كە ئێمە بەهیچ شێوەیەك دەستبەرداری مافی خۆمان نابین". هاوكات، كاروخ عەبدوڵا، نوێنەری مامۆستایانی پارێزگای سلێمانی و كەركوك لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی، ئاماژەی بەوەكرد كە " رۆژانە مامۆستایانی وانەبێژ تووشی سوكایەتی و هەڕەشە دەبن، لەچەند رۆژی رابردوو لەیەكێك لەخوێندنگاكانی سلێمانی بەڕێوەبەرێك شەقێكی لەمامۆستایەكی ژن داوە كە هاوكات ئەو مامۆستایە دایكیشە، تەنها لەسەر ئەوەی كە مامۆستاكە وتوویەتی بۆچی جیاوازی لەنێوان مامۆستای وانەبێژ و مامۆستای دامەزراو دەكەی ، لەسەر ئەم كەیسە قسە لەگەڵ بەڕێوەبەری پەروەردەی سلێمانی و وەزیری پەروەردە دەكەم ئەگەر هیچ هەڵوێستیان نەبێت كەیسەكەی دەدەم بەدەزگا راگەیاندنەكان ". كاروخ عەبدوڵڵا پێشیوابوو كە بایكۆتكردنی هۆڵەكانی خوێندن ، سەرپەرشتیاران و بەڕێوەبەرانی خوێندنگاكان" هەڕەشە لەمامۆستایانی وانەبێژ دەكەن"، بەڵام خۆشبەختانە هەڕەشەكانیان هیچ كاریگەری لەسەر مامۆستایانی وانەبێژ نەكردووە. نوێنەری مامۆستایانی وانەبێژی سلێمانی و كەركوك دەشڵێت كە لەكۆبوونەوەی هەرسێ‌ لایەنی حكومەت پێشنیاركراوە بۆ هەر وانەبێژێكی بڕوانامەی دبلوم مانگانە 300 بۆ 350 هەزار خەرج بكرێت ، بۆ بەكالۆریۆس 400 بۆ 450 دینار خەرجبكرێت، بەڵام تا ئێستا هیچ بڕیارێكی فەرمی بۆ دەرنەچووە. دژوار شەماڵ، ناوی وانەبێژێكە لەسنوری پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: " بەرپرسانی پەروەردە لەسنوری پارێزگای دهۆك هەڕەشەی فەسڵكردن لەدەوام لەئێمە دەكەن ، بۆیە ئێمە ناتوانین بایكۆتی دەوام بكەین یان بەشداربین لەخۆپیشاندان، بەدواداچوونی ورد لەسەر مامۆستایانی وانەبێژ دەكەن ئەگەر نیازی خوپێشاندانیان هەبێت یان بایكۆتی دەوام بكەن رێگا نادەن كەمافی خۆمانە دامانبمەزرێنن". "داواكاری خۆمان ئاراستەی نوێنەری مامۆستایانی وانەبێژ كردووە ، ئەوان لەگەڵ بەرپرسانی پەروەردە كۆدەبنەوە ، هیوادارین ئەمە دواینجار بێت و حكومەتی هەرێم  چارەسەرێكی ریشەیی و لەبەرژەوەندی وانەبێژان بڕیار بدات تا ئێمەش لەم سەرئێشەیە رزگاربین"، دژوار شەماڵ وای وت. مەهدی خەلیل ، بەڕێوەبەری پەروەردەی بەردەڕەش بە( هاوڵاتی )ی وت " ئێمە هەزار و 650 مامۆستای وانەبێژمان هەیە، پەروەردەی ئاكرێش زیاتر لە 2 هەزار وانەبێژی هەیە ، پشكی شێری وانەبێژان سنوری پارێزگای دهۆك دكەونە سنوری پەروەردەی بەردەڕەش و ئاكرێ‌ ، لەچەند رۆژی رابوردوو كۆمەڵێك مامۆستای وانەبێژ بایكۆتی دەوامیان كردبوو ، ئێمە هەڕەشەو فشارمان لەهیچ وانەبێژێك نەكردوە، تەنها لەڕێگای ئەنجومەنی باوكان و موختارەكان وتوومانە حەزدەكەین ئەو مامۆستایانە بگەڕێنەوە سەر دەوامی خۆیان ، ئەگەر هەر نەگەڕێنەوە ئێمە ئەوكات ناچاردەبین وانەبێژێكی تر بێنین، ناكرێت خوێندكاران بەبێ‌ مامۆستابن ". مەهدی خەلیل وتیشی: " هەموو پەروەردەكانی سنوری پارێزگای دهۆك سێ‌ بژاردەیان داوەتە بەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی پارێزگای دهۆك كەئەوانیش ، یەكەم ئەگەر لەتوانای حكومەتدا بێت وانەبێژان بكرێن بەهەمیشەیی، دووەم كرێی وانەبێژیان زیاد بكرێت ، سێ‌یەم مانگانە بڕە پارەیەكیان بۆ دابین بكرێت بەشێوەی مەقتوعە، ئەو سێ‌ بژاردەیە ئاراستەی وەزیری پەروەردە كراون، وەزیری پەروەردەش لەگەڵ وەزیری دارایی و ئەنجومەنی وەزیران تاووتوێی ئەو بژاردانە دەكەن ". "تائێستا هیچ بڕیارێكی فەرمی بۆ وانەبێژان دەرنەچووە ، بەڵام هەموو دەزگا پەیوەندیدارەكان لەسەر خەتن تا ئەم كێشەیە چارەسەربكرێت ، ئێمە لەپێش هەموو كەسێك حەزدەكەین كێشەی وانەبێژان چارەسەربكرێت چونكە لەبەرژەوەندی هەموو لایەكدایە". رۆژی 17ی تشرینی یەكەم  وەزارەتی  دارایی و ئابوری راگەیەندراوێكیان لەسەر چارەسەركردنی مامۆستایانی وانەبێژ  بڵاوكردەوە، تێدا هاتووە بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەی مامۆستایانی وانەبێژ لەگەڵ هەریەك لەوەزیری پەروەردە و سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كۆبووە، هەرسێ‌ لەسەر ئەوە رێككەوتن ، كێشەی مامۆستایانی وانەبێژ چارەسەری كۆتایی بۆ بدۆزنەوە، سووربوون لەسەر ئەوەی كێشەكە بەمیكانیزمێكی نوێ چارەسەربكرێت "

عەمار عەزیز زەید موحەمەد فارس، كەهاوكات ئاغای گوندێكە، لە 2010 تائێستا 103 پارچەزەوی بەبێ‌ بەرامبەر لەسەر ئەو گەنجانەی تازە هاوسەرگیریان كردووە دابەشكردووە. گوندی دۆلیجان دوو هەزارو 250 كەس نیشتەجێن كە 410 خێزان دەكات كە سەر بەقەزای بەردەڕەشە لەسنوری پارێزگای دهۆك، ئاغای گوندەكە بۆ هەموو ئەوانەی ژیانی نوێی هاوسەرگیری ئەنجامدەدەن 250 مەتر زەویان بەبێ بەرانبەر بۆ دابین دەكات. سەلمان موحەمەد چافشین ، موختاری گوندی دولێجانە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « زەید موحەمەد فارس ، ئاغای گوندی دولێجان زۆر هاوكاری نیشتەجێ‌بووانی گوندی دولێجان دەكات، هەر گەنجێك هاوسەرگیری بكات یان خێزانێك لەماڵدا شوێنەكەیان بەرتەسك بێت، ئەوا شێخ زەید پارچەزەویەكی 250 مەتری بێ‌ بەرامبەریان پێدەدات». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد لەساڵی 2010 تائێستا (103) پارچەزەوی بێ‌ بەرامبەر بەسەر ئەو گەنجانەدا دابەشكردووە. «هەر گەنجێكی گوندەكە داوا لەشێخ زەید بكات بەبێ‌ دوودڵی پارچەزەویەكی پێ‌دەدات، شانازی بەو كارەی شێخ زەید دەكەین، ئێستا كێشەی سەرەكی لەبەردەم گەنجان بەتایبەت ئەوانەی تازە هاوسەرگیری دەكەن نەبوونی پارچەزەویەكە یان خانووە، بەڵام سوپاس بۆ خوا ئەم كێشەیە لەگوندەكەماندا نیە»، سەلمان موحەمەد جاڤشین وادەڵێت. شڤان سادق، خەڵكی گۆندی دولێجانەو یەكێك لەو گەنجانەی كە پارچەزەویەكی بێ‌ بەرامبەر وەرگرتووە بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە لەساڵی 2018 ژیانی هاوسەرگیریی پێكهێناوەو خانووی باوكی زۆر گەورە نیەو شوێنی هەموویان نەدەبووەوە، وتیشی:»دوای ماوەیەك حەزمكرد خانووەیەكی سەربەخۆ بۆ خۆم دروست بكەم، داوام لەشێخ زەید كرد تا پارچەزەویەكم پێبدات، بەخۆشحاڵییەوە پارچەیەزەویەكی 250 مەتری بەبێ‌ بەرامبەر پێداوم ، لێرەوە زۆر سوپاسی ئەو دەكەین كە هاوكاری من و دەیان گەنجی تری كردووە ، هیوادارین نموونەیان زۆر بێت «. شڤان سادق ئەوەشی خستەروو كە «ئەگەرئەو پارچە زەویە وەرم نەگرتایە دەبوو بە پارە بیكرم  یان گوندم بەجێبهێشتایە ئەوەش بۆ من زۆر قوڕس دەبوو، چونكە دایك و باوكم و تەواوی خزم و كەس وكارم لەناو گوندا دەژین ، دۆخی دارایی منیش رێگای نەدەدا بچم لە شارێك یان هەر شوێنێك پارچە زەویەك بە پارە بكڕم». زەید موحەمەد فارس، ئاغای گوندی دولێجان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «مێژووی دابەشكردنی پارچەزەوی بۆ سەر خەڵكی گوندەكە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی باب و باپیرانم، ئێمەش هەمان رێبازی ئەومان گرتووەتەبەر، ئەمە ئەركی خۆمانەو تا لەژیاندا بین دابەشكردنی پارچەزەوی بێ‌ بەرامبەر بۆ خەڵكی گوند بەردەوام دەبێت، پێكهێنانی هاوسەرگیری لەمكاتەدا بۆ گەنجان قوڕسە، بۆیە ئێمە دەمانەوێت ئەو بارە قورسە لسەر ملی ئەوان كەمێك سووك بكەین تابتوانین بەئاسانی و بێ‌ كێشە ژیانی هاوسەری پێكبێنن». «هەر گەنجێك لەگوندی دولێجان بەتایبەت ئەوانەی تازە هاوسەرگیرییان پێكهێناوە داوا لەمن بكات پارچەزەویەكی پێ‌بدەم ئەوا بێ‌ دوودڵی پێی دەدەم ، بۆ من دڵخۆشكردنی ژن و پیاوێك لەهەموو ماڵی دونیا بەقیمەتترە ، زەید موحەمەد فارس وا دەڵێت

شاناز حەسەن بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی جەخت لەوەدەكاتەوە زیاتر لە 40 هەزار هاووڵاتی هەرێم لەئێستادا خاوەنی كارتی ڤاكسینن و دەتوانن بۆ گەشتكردن بەكاریبهێنن و دەشڵێت:» لەئێستادا خەڵكی  كەمتر ڤاكسین وەردەگرن». حەربی كەتۆ ، بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» لەئێستادا  40 هەزار هاووڵاتی هەرێم كارتی ڤاكسینیان بۆ دروستكراوە و نموونەیە، هەیە گەشتی وڵاتە ئەوروپیەكانیشی پێكراوە». ئەم بەڕێوەبەرە زیاتر روونیكردەوە و وتی:» هەر كەسێك دوای وەرگرتنی دوو ژەمە ڤاكسین لەهەرێمدا، كارتی ڤاكسینی بۆ دروستدەكەین و دەتوانێت لەگەشتكرندا بەكاریبهێنێت». وەزارەتی تەندروستی لەسەرەتای مانگی 9وە دەستیكردووە بەدروستكردنی كارتی ڤاكسین وەك زۆربەی وڵاتانی جیهان لەبری وەرگرتنی  پشكنینی كۆرۆنا پشتی پێدەبەسترێت. حەربی كەتۆ، زیاتر شێوازی كارتەكەی روونكردەوەو وتی:» لەسەر كارتەكە كۆدێك هەیە لەهەر وڵاتێك ئەم كۆدە درایە كۆمپیوتەر، دێتەوە ناو سیستمەكەی ئێمەو زانیاری تەواو لەسەر كەسەكە رووندەكاتەوە وەك ئەوەی تەمەن و لەدایكبوون و لەچ پارێزگایەك ڤاكسینی وەرگرتووەو ژەمی یەكەم و دووەمی چۆن وەرگرتووە». لەهەرێمی كوردستان دوای ئەوەی ڤاكسین گەیشت و هاووڵاتیان بەشێوەیەكی بەرچاو روویان كردە ناوەندەكانی وەرگرتنی ڤاكسین، تائێستا یەک ملیۆن‌و سەد هەزار کەس هەردوو ژەمە ڤاکسینەکەیان وەرگرتووە. حەربی كەتۆ، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد لەئێستادا خەڵكی بەڕێژەیەكی كەمتر روو لەناوەندەكانی ڤاكسین دەكەن و وتیشی:» ماوەیەك خەڵكێكی زۆر بەلێشاو ناوی تۆمار دەكرد، بەڵام لەئێستادا بەو ئاستە نییەو كەمتر بووەتەوە».

شاناز حەسەن ئه‌ندامێكى لیژنه‌ى دارایی له‌په‌رله‌مانى كوردستان رایگەیاند:" وەڵامەکانی‌ حکومەت بۆ بودجەو داهات‌و خەرجی‌ پەسەند ناکەین‌". ده‌شڵێت:"هەرێمی‌ کوردستان مانگانە 290 ملیار دیناری‌ زیاترە لەخەرجییەکانی‌ مانگانە بۆ هەموو بوارەکان". ئەمڕۆ چوارشه‌ممه‌ 20ی تشرینی یەکەمی 2021، عومەر گوڵپی‌ ئەندامی‌ لیژنەی‌ دارایی‌ لەپەرلەمانی‌ کوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:"به‌ژماره‌ (116) له‌ 25ى 7ى 2021 داوام لەوەزارەتی‌ دارایی‌ کرد هۆکاری‌ ئامادەنەکردنی‌ یاسای‌ بودجەو نەناردنی‌ بۆ پەرلەمان بۆ ماوەی‌ هەشت ساڵ لەسەریەک ڕونبکاتەوە، بەنوسراویان وەزیری‌ دارایی‌ وەڵامی‌ داوینەتەوە، لەوەڵامەکەدا لەلایەک کەمتەرخەمییەکە لەکۆڵی‌ وەزارەت دەکاتەوەو ئەیخاتە ئەستۆی‌ سەرۆکایەتی‌ ئەنجومەنی‌ وەزیران‌و ئەڵێت ئێمە لە2017وە بەردەوام ڕەشنوسی‌ یاسای‌ بودجەمان ئامادەکردوەو ناردومانە بۆ سەرۆکایەتی‌ ئەنجومەنی‌ وەزیران، بەڵام هیچ ئەنجامێکی‌ نەبووە". ده‌شڵێت:"لەلایەکی‌ ترەوە هۆکارەکە بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە کە بودجەی‌ هەرێم پشت بەداهاتی‌ پشکی‌ هەرێم لەبودجەی‌ عێراق دەبەستێت، ئەوەش چەند جارێکە گۆڕانکاریی‌ تێدادەکرێت، بۆیە نەتوانراوە یاسای‌ بودجە ئامادەبکرێت!". ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ وتیشی:" ئه‌و دوو هۆکارە هیچیان هۆکارو پاساوی‌ ڕاستەقینەنین، ئەوەی‌ کەمێک شارەزایی‌ لەیاساو بواری‌ ئابوری‌‌و دارایی‌ هەبێت، دەزانێت ئەم هۆکارو پاساوانە پەسەندنین بۆ نه‌بونی‌ یاسای‌ بودجه‌، چونکە پێویستە ئەنجومەنی‌ وەزیران لەسەرەتای‌ تشرینی‌ یەکەم، واتە مانگی‌ (10)ی‌ هەر ساڵێکی‌ دارایدا پڕۆژەیاسای‌ بودجەی‌ خۆی‌ بنێرێتە پەرلەمان، بۆ ئەوەی‌ گفتوگۆ بکرێت‌و پەسەندبکرێت، بەڵام جگە لەساڵانی‌ ڕابردوو، وا ئەمساڵیش لەکۆتایی‌ مانگی‌ (10) نزیکدەبینەوەو هیچ باسێک لەپڕۆژەیاسای‌ بودجە نییە". گوڵپى ئاماژه‌ به‌وه‌شده‌كات، "لەساڵی‌ 2014وە هەرێم خۆی‌ بەرپرسیاری‌ سیاسەتی‌ ئابوری‌ خۆی‌ لەئەستۆگرتوە، هەروەها چاوەڕوانی‌ بەشە بودجەی‌ بەغدا ڕاست نییە، چونکە ئەنجومەنی‌ وەزیران دەتوانێت بەداهاتی‌ خۆی‌ (کە ئێستا داهاتێکی‌ گەورەیە) یاسای‌ بودجە دابڕێژێت‌و لەپەرلەمانەوە پەسەندبکرێت، پاشان هەر بڕە پارەیەکیش لەبەغداوە گەیشتە هەرێم بەپاشکۆیەک بۆ بودجەی‌ هەر ساڵێک لەپەرلەمانەوە پەسەندبکرێت یان هەمواربکرێت، یان وەک وەفر مامەڵەی‌ لەگەڵ بکرێت". سه‌باره‌ت به‌داهاتى مانگانه‌ى ئێستاى هه‌رێم ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ ده‌ڵێت:"حکومەتی‌ هەرێم بەشێوەی‌ کرداری‌ داهاتی‌ خۆی‌ هەیە کە تەنها خۆی‌ بەرپرسیارێتی‌‌و بەغدا هیچ ئاگاداری‌ داهات‌و خەرجییەکانی‌ نییە، لەئێستادا نرخی‌ جیهانی‌ نەوت نزیکەی‌ (85) دۆلارە، واتە نەوتی‌ هەرێم بەنزیکەی‌ (70) دەفرۆشرێت، بەمجۆرە داهاتی‌ نەوت نزیکەی‌ (700 ملیار دینار)ی‌ مانگانەیە پاش لێدەرکردنی‌ خەرجییەکان". ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ جه‌ختیكرده‌وه‌، "هەرێمی‌ کوردستان مانگانە داهاتی‌ زیاترە لە(یەک ترلیۆن‌و دوو سەدو چل ملیار دینار)ی‌ مانگانە، کە (290 ملیار دینار)ی‌ زیاترە لەخەرجییەکانی‌ مانگانە بۆ هەموو بوارەکان کە (950 ملیار دینار)ن بەموچەی‌ تەواویشەوە، ئیتر بۆ ناکرێت ئەم داهات‌و خەرجیانە لەچوارچێوەی‌ یاسای‌ بودجە ڕێکبخرێن؟ چی‌ ڕێگرە؟ کێ ڕێگرە؟ ئەنجومەنی‌ وەزیران پارەی‌ کوردستان چی‌ لێدەکات؟".

  شاناز حەسەن لێپرسراوی بەشی هایدرۆلۆجی لەبەنداوی دوكان هۆشداری دەدات كە بەهۆی نەبارینی بارانەوە ملیارێك مەتر سێجا بەنداوەكە كەمیكردووەو دەشڵێت:» تەنها بەبەرزی دوو مەتری بەنداوەكە شیاوە بۆ خواردنەوە دوای ئەوە رەنگ و تامەكەشی دەگۆڕێت». بەنداوی دوكان ئاوەكەی نزیك دەبێتەوە لەپیسبوون بەهۆی كەمبوونەوەی رێژەی ئاو لەو بەنداوەداو لێپرسراوی بەشی هایدرۆلۆجی بەنداوەكەش ئاماژە بەوە دەدات گەر زوو باران نەبارێت لەو مەترسییە گەورەیە نزیك بووینەتەوە. سەلام  نەجم، لێپرسراوی بەشی هایدرۆلۆجی لەبەنداوی دوكان، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:»لەئێستادا رەنگی ئاوەكە جێگیرەو كێشەی نیە، بەڵام رێژەكەی بەشێوەیەك كەمبۆتەوە كەڕۆژانە پێنج سانتیمەتر كەمدەبێتەوە و ئاستی ئاوەكە دادەبەزێت، بۆیە تەنیا بەبەرزی دوو مەتری ماوە بگاتە ئەو حاڵەتەی رەنگەكەشی و بۆنەكەشی بگۆڕێت و بۆ خواردنەوە نەشێت». ناوبراو ئەوەشی دووپاتكردەوە ئاوی بەنداوەكە رەنگەكەی و بۆنەكەی دەگۆڕێت، كە ئەو ماددانەی لەژێر ئاوەكەدان رێژەی ئۆكسجینی تێدا كەمەو دەئۆكسێت و گازی كبریتیتی هایدرۆجین دەردەكات و بۆنەكەی وەك غازی ماڵانی لێدێت و بۆن و رەنگەكەشی بەهۆی جۆرە قەوزەیەكەوە كە لەبنكی ئاوەكەدا دروست دەبێت ئەو حاڵە لەئاوەكەدا دروستدەكات. بەبەراورد بەساڵانی پێشوو لەئێستادا ئاوی دوكان ملیارێك مەتر سێجا ئاوی كەمترە لەساڵانی رابردوو، واتە ئێستا 2,3 ملیار مەتر سێجا ئاوی تێدایە،  كە پێنج مەترو نیو ئاو كەمتری تێدایە بەراورد بەساڵانی دیكە لەم وەرزەدا

شاناز حەسەن   مامۆستایانی وانەبێژ لەسنوری پارێزگای سلێمانی ئەمڕۆ سێشەممە گردبوونەوە و داوایانکرد حکومەتی هەرێم بە دەم داواکارییەکانیانەوە بچێت و بەهەمیشەیی دابمەزرێندرێن و ساڵانی خزمەتیان بۆ هەماژبکرێت، دەشڵێن، بەپێچەوانەوە تا جێبەجێکردنی داواکارییەکانیان ناگەڕێنەوە بۆ هۆڵەکانی خوێندن. ئەمڕۆ سێشەممە ، 19ی تشرینی یەکەمی 2021، دەستەی سەرپەرشتیاری مامۆستایانی وانەبێژ لە راگەیەنراوێکدا باس لەوەش دەکەن، داوا دەکەن حکومەتی هەرێم  بێ جیاوازی و لەسەر بنەمای خزمەت و ساڵانی دەرچون، هەلی دامەزراندنی هەمشەییان بۆ بڕەخسێنێت. ئەوەش هاتووە، داواش دەکەن لەکاتی دامەزراندنیاندا بەهەمیشەیی پێویست دەکات ساڵانی خزمەتیان بۆ هەژماربکرێت و وەڵامی هەردوو داواکارییەکانیان لە زوترین کاتدا بدرێتەوە. یەكێك لە مامۆستا ناڕازییەكانی سونری پارێزگای سلێممانی بۆ هاوڵاتی دوا و وتی:" تەنیا داواكاری ئێمە دامەزراندنی هەمیشەییە چونكە دەزانین هەموو ناوەندەكان پێویستیان بە ئیمەیە و داواكاریەكەمان ڕەوایە". ماردین جەزا، 6ساڵە مامۆستای وانەبێژە، جەختی لەوەكردەوە: ناچنەوە هۆڵەكانی خوێند و وتی:" تا حكومەت وەڵاممان نەداتەوە ناچینەوە هۆڵەكانی خوێندن و لەسەر مانگرتنی خۆمان بەردەوام دەبین". مامۆستایەكی دیكە لە سنوری رانیە ئاماژەی بۆ ئەوەكرد:" تەنیا بە هەمیشەیی كردن دەیانگێڕێتەوە ناوەندەكانی خوێندن و وتی:" حوكمەت پێویستی بە ئێمەیە، بەڵام لەبەر ئەوەی دینارێك بۆ گرفانی خۆیان كەمنەبێتەوە نایەوێت بمانكاتە هەمیشەییی".  هاوكات پێشترعومەر گوڵپی‌، ئەندامی‌ لیژنەی‌ دارایی‌ لە پەرلەمانی‌ کوردستان رایگەیاندوە، پاشئەوەی‌ وەڵامدراونەتەوە کە بەهۆی‌ خراپی‌ دۆخی‌ داراییەوە حکومەت مامۆستایانی‌ وانەبێژ دانامەزرێنێت، "بۆیە داوا لەحکومەت دەکەین وەڵامی‌ نوێ‌و چارەسەری‌ گونجاو بۆ مامۆستایانی‌ وانەبێژ بدۆزێتەوە، بەجۆرێک هاوتابێت لەگەڵ باشبونی‌ دۆخی‌ دارایی‌ هەرێم‌و ئەو داهاتەی‌ ئێستە دەگاتە دەست حکومەت". ئەمەش لەكاتێكدایە وەزارەتی دارایی و ئابووری لە راگەاندراوێكدا رایگەیاند:"  کێشەى مامۆستایانى وانەبێژ چارەسەرى کۆتایى بۆ بدۆزنەوە، کێشەکانیان لە ماوەکی نزیکدا چارەسەر بکرێت." چەند رۆژێکە مامۆستایانی وانەبێژ لە چەند ناوچەیەکی هەرێمی کوردستان بایکۆتی دەوامیان کردووە و گردبوونەوە دەکەن. ئەمڕۆ لە بەردەم نووسینگەی سلێمانیی پەرلەمانی کوردستان بەشێک لە مامۆستایانی وانەبێژ گردبوونەوە، هاوکات لە سنووری چەمچەماڵ و سەیدسادقیش ئەو مامۆستایانە گردبوونەوەیان ئەنجامدا جەختیان لەوە كردۆتەوە چارەسەری ئەوان تەنیا " دەمەزراندنە".

هاوڵاتی ئێران كەخاوەنی (18%)ی یەدەگی نەوتی جیهانە دەكەوێتە ریزبەندی سێیەم گەورەترین وڵاتی نەوتیی، بۆ دابینكردنی بڕی پێویستی بەنزین لەناوخۆی وڵاتەكەی ماوەی (15) ساڵ ئەو سوتەمەنییەی لەدەرەوە هاوردە كردووە، بەڵام سزا نێودەوڵەتییەكان وای كرد ببێتە یەكەم هەناردەكانی بەنزین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئێران تاساڵی (2018) ناچار بووە رۆژانە بڕی (27) ملیۆن تا (40) ملیۆن لیتر بەنزین لەدەرەوە بۆ وڵاتەكەی هاوردە بكات لەكاتێكدا لەناوخۆی وڵاتەكەشیدا بڕی زیاتر لە (52) ملیۆن لیتر بەنزینی بەرهەمهێناوە، بۆیە بۆ دابینكردنی بەنزینی پێویست بۆ وڵاتەكەی پەنای بۆ توركیا بردووە. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز ئاشكرای كردووە لەساڵی (2020) سەرەڕای سزاكانی ئەمریكا، وڵاتی ئێران بەبەهای نزیكەی (20) ملیار دۆلار بەنزین و ماددەی پتڕۆكیمیایی لە رێگەی دەریاو وشكانییەوە رەوانەی وڵاتانی (پاكستان، ئەفغانستان، عێراق، ئیمارات) كردووە لەكاتێكدا بەرپرسانی ئێران تەنها دانیان بەوەدا ناوە كە تەنها بەبڕی سێ ملیار دۆلار بەنزین لە سنورە وشكانییەكانەوە بۆ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت عێراق و ئەفغانستان و پاكساتان رەوانە كراوە. رۆیتەر ئاماژەی بەوەكردوە ئێران بەبەرزكردنەوەی ئاستی پاڵاوگەكانی بەرهەمهێنانی بەنزینی بە رێژەی (600%) بەرز كردووەتەوە و بەوەش بووە بەیەكەم هەناردەكاری بەنزین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕست و ئێران ئەوەی بەشۆڕشی بەنزین ناوەزەد كردووە كەوەرچەرخانێكی گەورەیە لەمێژووی وڵاتەكەیدا چونكە پێشتر بەهۆی قەیرانی بەنزین و گرانبوونی ئەو سوتەمەنییە سەرهەڵدان و ناڕەزایەتیی لەئێران سەریهەڵداو سەرەڕای گیانلەدەستدانی ژمارەیەك خۆپیشاندەر، دەسەڵاتی ئێرانی تالێواری هەڵدێر برد. بەپێی بەراوردەكان ئێران تاساڵی (2018) ناچاربووە ئەو بڕە بەنزینەی كەهاوردەی وڵاتەكەی كردووە بەنرخێكی هەرزانتر لەتێچووەكەی رادەستی هاووڵاتیانی بكات، بەڵام بەبەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی بەنزین بە رادەیەك كەهەناردەی دەرەوەی بكات توانیویەتی داهاتی ناوخۆو دەرەوەی ساڵانەی بەهۆی بەنزینەوە كەپێشتر نەیبووە بگەیەنێتە زیاتر لە (23) ملیار دۆلارو ئەمەش بووەتە سەرچاوەیەكی گرنگی داهات بۆ حكومەتی وڵاتەكە. تڕەمپ و بەرهەمهێنانی بەنزین لەئێران دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمەریكا لەساڵی (2018) رایگەیاند كە لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) دەكشێتەوە و بەسەپاندنی سزای نوێ دژی تاران ئاستی هەناردەی نەوتی ئەو وڵاتە دەگەیەنێتە سفر، واتە رێگریی دەكات لەهەناردەكردنی نەوت و بەرهەمە نەوتییەكان، بەڵام ئەو هەڕەشەیەی ترەمپ بووە مایەی خێر بۆ ئێران، چونكە كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ كەمكردنەوەی سزاكان و خۆدورخستنەوە لەكڕینی بەنزین بە تایبەت كە بەهای دراوی تمەن دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیبوو، بڕیاری دا ئاستی بەرهەمهێنانی بەنزین لە رۆژانە (59) ملیۆن لیترەوە بۆ رۆژانە (120) ملیۆن لیتر بەرزبكاتەوە واتە دوو هێندەی رابردوو. بەرپرسانی ئێران روونیان كردووەتەوە بە لەبەرچاوگرتنی سزاكانی ئەمەریكا و بەرزبوونەوەی ئاستی بەكارهێنانی بەنزین لەناوخۆی وڵاتەكەدا و بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار ناچاربوون رۆژانە نزیكەی (40) ملیۆن لیتر بەنزین لەدەرەوە هاوردە بكەن، بەڵام بڕیاریان داوە بەبەرزكردنەوەی ئاستی پاڵاوگەكان بەتایبەت پاڵاوگەی (ستارەی خەلیجی فارس) كەپێشتر رۆژانە سێ ملیۆن لیتر بەنزینی بەرهەمهێناوە، بۆ (107) ملیۆن لیتر بەرزبكەنەوە و ئەمەش بەگەورەترین بازدان لەبەرهەمهێنانی بەنزین ئەژمار دەكرێت كە بۆ سوككردنی باری قورسی سزا نێودەوڵەتییەكان و سزاكانی ئەمەریكا ئەنجامدراوە. بەنزینی ئێران لەهەرێمی كوردستان و لوبنان و ڤەنزوێلا بەپێی ئامارەكان، هەرێمی كوردستان (80%)ی بەنزینەكەی لەوڵاتی ئێرانەوە هاوردە دەكرێت لەكاتێكدا بەنزین لەو وڵاتە نرخێكی زۆر هەرزانی هەیەو نرخی هەر لیترێكی ناگاتە (200) دینار، بەڵام ئەو بەنزینەی لەئێرانەوە رەوانەی هەرێم و عێراق دەكرێت و كواڵیتییەكەشی بەجیاوازییەكی زۆرە لەبەنزینی ناوخۆی ئەو وڵاتە كەمترە، نرخەكەی دەگاتە زیاتر لە (800) دینار بۆ هەر لیترێك. ئەو بەنزینەی ئێران لەناوخۆی وڵاتەكەیدا بەكاری دەهێنێت كوالێتییەكەی لەئاستی پێوەرەكانی ئەوروپادایە بۆ ژینگەو بزوێنەرەكانی ئۆتۆمبێل، شارەزایانی سوتەمەنی ئەو وڵاتە دەڵێن كوالێتیی بەنزینی ناوخۆی ئێران خاوەنی بڕوانامەی كوالێتیی و ستانداردی (یۆرۆ4) و (یۆرۆ 5)ە. ئێران كەخاوەنی هەرزانترین بەنزینە لەجیهاندا لەماوەی رابردوو ئاستی هەناردەكردنی بەنزینەكەی بەشێوەیەكی بەرچاو كەمكردووەتەوە و ئەوەش كاریگەریی هەبووە لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی سوتەمەنی لەهەرێمی كوردستان. لەمانگی نیسانی ئەمساڵەوە نرخی بەنزین لەهەرێمی كوردستان بەبەردەوامی لەبەرزبوونەوەدا بووە بەجۆرێك نزخی هەرلیترێك بەنزینی نۆرماڵ گەیشتووەتە (700) بۆ (800)دینارو هۆكارەكانی ئەو بەرزبوونەوەی نرخەش دەگەڕێتەوە بۆ بڕیارەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و كەمبوونەوەی ئاستی هەناردەی بەنزین لەلایەن ئێرانەوە، چونكە ئەو وڵاتە ئاستی هەناردەی رۆژانەی بەنزینی خۆی لە (160) هەزار بەرمیلەوە بۆ هەشت هەزار بەرمیل كەمكردووەتەوە. نەسرەتوڵا سەیفی، راوێژكاری وزەی ژووری بازرگانیی ئێران لەلێدوانێكدا بۆ ئاژانسی هەواڵی كاری ئێران (ئیلنا) رایگەیاندووە ئەزموونی وڵاتەكە ئەوە دەردەخات كە هەموو ساڵێك لەوەرزی سەرماو زستاندا ئاستی توانای پاڵاوگەكانی ئێران دادەبەزێت و ئەوەش وا دەكات بەرهەمهێنانی بەنزین بەشێوەیەكی بەرچاو كەم بكات، چونكە ئاستی هەناردەی بەنزین لە (1/4/2021) زیاتر لەیەك ملیۆن (174) تۆن بەنزین بووە، بەڵام ئەو بڕە لە (1/10/2020) بووە بە سفرو نەتوانراوە بەردەوامیی بەهەناردەكردنی بەنزین بدرێت. لەگەڵ ئەوەی بەرپرسانی ئێران ئاستی هەناردەی بەنزینی وڵاتەكەیان بە روونی ئاشكرا ناكەن بەڵام لەمانگی (9)ی ئەمساڵدا سایتی ناشناڵ نیوز (thenationalnews) ئاشكرای كرد كە كەشتییەكی گەورەی ئێران بڕی (33) هەزار تۆن بەنزینی لە رێگەی بەندەری بانیاس لەسوریاوە بۆ لوبنان گواستوەتە وەك هاوكاریی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ حزبوڵای لوبنان. بەپێی پێوانە جیهانییەكان هەر تۆنێك بەنزین هەزارو (351) لیترەو ئەو (33) تۆن بەنزینەی كەئێران بۆ لوبنانی ناردووە دەكاتە (44) ملیۆن و (583) هەزار لیتر كەدەبێتە یەك لەسەر سێی ئەو بڕە بەنزینەی كەئێران رۆژانە هەناردەی دەكات، بۆیە دوور نییە ئێران لەجیاتی هەناردەی بەنزین بۆ هەرێم، یارمەتیی حزبوڵڵای لوبنان بدات بۆ چارەسەریی قەیرانی سوتەمەنی لەو وڵاتە بەتایبەت كە حزبوڵڵا گەورەترین هاوپەیمانی كۆماری ئیسلامی ئێرانە. ئێران دوای وڵاتی ڤەنزوێلا خاوەنی هەرزانترین بەنزینە لەجیهاندا كەنرخی هەر لیترێكی دەگاتە (10) سەنت، بەڵام ئەو وڵاتە تاساڵی (2019) بۆ دابینكردنی بەنزین پشتی بەوڵاتی توركیاو چەند وڵاتێكی دیكە بەستوەو توانیویەتی لەكۆتایی ئەو ساڵەدا ئاستی بەرهەمهێنانی بەنزینی بە رێژەی 620٪ بەرزبكاتەوە و سەرەڕای دابینكردنی بەنزینی ناوخۆی وڵاتەكە،  بەنزینەكەی بۆ وڵاتانی عێراق، پاكستان ، ڤەنزوێلاو ئیمارات و ئەفغانستان و پاكستان هەناردە دەكات و بەیەكەم هەناردەكاری بەنزین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدرا. ئەگەرچی ئێران لە رووی بەرهەمهێنانەوە بەسێیەم وڵاتی نەوتیی جیهان ئەژمار دەكرێت، بەڵام ئەو وڵاتە لەماوەی (15) ساڵدا رۆژانە (27) ملیۆن لیتر تانزیكەی (40) بەنزینی بۆ دابینكردنی سوتەمەنی، لەوڵاتانەوە بەتایبەت لەتوركیاوە هاوردە كردووە. بەكار‌هێنانی رۆژانەی بەنزین لەئێران دەگاتە رۆژانە (85) بۆ(86) ملیۆن لیتر لەكاتێكدا سیستمی سوتەمەنی بزوێنەری زۆربەی ئۆتۆمبێلەكانی ئەو وڵاتە بۆ بەكارهێنانی غاز رێكخراوەو بەرپرسانی سوتەمەنیی لەئێران ئاماژەیان بەوە كردووە، ئاستی بەكارهێنانی سوتەمەنی و بەتایبەت بەنزین لەسەردەمی سەرهەڵدانی كۆرۆناوە كەمی كردووە،  بەڵام پێشتر رۆژانە (115) ملیۆن لیتر بەنزین بەكاردەهێنرا، بۆیە ئاستی هەناردەی بەنزین لەسەردەمی كۆرۆنادا بۆ هەشت هێندەی رابردوو بەرزبووەوە. ئێران لەساڵی رابردوودا بەبەهای دوو ملیارو (900) ملیۆن دۆلار بەنزینی بۆ وڵاتانی دەرەوە، بەتایبەت عێراق و هەرێمی كوردستان رەوانە كردووە، بەڵام  لە چوار مانگی ئەمساڵدا تەنها بەبەهای (700) ملیۆن دۆلار بەنزینی رەوانەی دەرەوەی وڵاتەكەی كردووە لەكاتێكدا نرخی بەنزین بۆ دوو هێندە بەرزبووەتەوەو ئەوەش ئاماژەیە كەبڕی هەناردەی بەنزینی ئێران بۆ وڵاتانی دەرەوە زۆر كەمی كردووە. سایتی ئارگۆس كە تایبەتە بەبڵاوكردنەوەی هەواڵەكان و شیكارییەكانی نەوت و سوتەمەنی لەبازاڕەكانی جیهان ئاشكرای كردووە ساڵی (2020) ئاستی هەناردەی بەنزینی ئێران حەوت ملیۆن و (800)هەزار تۆن بووە كە دەكاتە(160) هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا بەڵام ئەو بڕە لەمانگی تەمموزی ئەمساڵەوە بۆ رۆژانە هەشت هەزار بەرمیل دابەزیوە. گومان دەكرێت ئێران دوور لەچاوی ئەمەریكاو وڵاتانی جیهان بەشێوەیەكی نهێنی بڕێكی بەرچاو لەبەنزینی بەرهەمهێنراوی وڵاتەكەی رەوانەی لوبنان و ڤەنزوێلا بكات بەتایبەت كە ئەو دوو وڵاتە لەقەیرانی قوڵی سوتەمەنیدان و ئەمریكاش ئێران تۆمەتبار دەكات كە بەهۆی هەناردەكردنی سوتەمەنی بۆ ئەو دوو وڵاتە دەبێتە هۆی سەپاندنی سزای زیاتر لەلایەن واشنتۆنەوە بەرامبەر حزبوڵڵای لوبنان و دەسەڵاتدارانی ڤەنزوێلا. راگرتنی هەناردەی بەنزین و گازئۆیل لەئێرانەوە لەماوەی رابردوودا هەواڵێك لە میدیاكانی ئێران بڵاوبووەوە كە بەپێی فەرمانێكی نووسراوی عەباس میرزایی، جێگری بەرێوەبەری هەناردەو هاوردەی سوتەمەنیی كۆماری ئیسلامی ئێران؛ هەناردەی سوتەمەنی لە رێگەی وشكانییەوە بۆ ماوەیەكی كاتی رادەگیرێت و هەواڵەكەش لە میدیاكانی هەرێمی كوردستان بەو شێوەیە بڵاو كرایەوە كە هەناردەی سوتەمەنی بەتایبەت بەنزین لەئێرانەوە بۆ هەرێم رداگیرێت و قەیرانی بەنزین روو لەهەرێمی كوردستان دەكاتەوە، لەكاتێكدا بەپێی ئەو نووسراوە « راگرتنی هەناردەی سوتەمەنی لە رێگەی سنورە وشكانییەكانەوە بەتەواوەتی چاوەڕەوان نەكراوە» واتە دوای ماوەیەكی كاتی هەناردەكردنی سوتەمەنی بەردەوام دەبێت و لەبەشێكی دیكەدا روون كراوەتەوە بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی خواستی بەنزین لەناوخۆی ئێران پێویستە لە سێ رۆژی داهاتوودا بەرپرسان بەهەماهەنگی و رێكخستنەوەی ئاستی خواست و بەكارهێنان و هەناردەكردنی سوتەمەنی چارەسەری دۆخەكە بكرێت. لەو نووسراوەدا كە لە رێككەوتی (30/9/2021) دەرچووە ئاماژە بەوە كراوە لەماوەی سێ رۆژی دوای كۆبوونەوەی بەرپرسان لەسەر چۆنیەتی هەناردەی سوتەمەنی بەتایبەت بەنزین بڕیارو رێكاری نوێ رادەگەیەنرێت ئەمەش ئاماژەیە كە فەرمانەكە بەشێوەیەكی كاتییە ئەگەرچی قەیرانی گرانبوونی بەنزین لەهەرێمی كوردستان لەمانگی نیسانەوە بەردەوامەو تائێستاش چارەسەر نەكراوە بەڵام هۆكارە سەرەكییەكانی گرانبوونی بەنزین یان قەیرانی سوتەمەنی ناگەڕێتەوە بۆ ئەم بڕیارەو فەرمانەكانی بەرپرسانی سوتەمەنی ئێران سەبارەت بە هەناردەكردنی بەنزین.  ئێران بەهۆی ئەو سزا نێودەوڵەتییانەی لەسەریەتی ناچارە بۆ دەستخستنی داهات و قەرەبووكردنەوەی كورتهێنانی بودجەی وڵاتەكەی بەردەوام بێت لەفرۆشتنی سوتەمەنی بۆ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت كەسنورێكی هاوبەشی زۆری وشكانیی هەیە بۆیە پێناچێت ئەو وڵاتە دەستبەرداری فرۆشتنی بەنزین بێت، چونكە ئاستی بەرهەمهێنانی لەزۆربەی پاڵاوگەكانی خۆی بەرزكردووەتەوە ئەویش لەپێناوی تێپەڕاندن و سوككردنی باری قورسی سزاكانی ئەمەریكا لەدژی وڵاتەكەی.

  هاوڵاتی هێزە سیاسییە شیعەکانی نزیک لەئێران لەهەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا گورزێکی گەورەیان بەرکەوت و لەبەرامبەردا هێزەکانی تر دەنگیان هەڵکشا کەپێکدێن لە رەوتی سەدرو سوننەکان و سەربەخۆکان. ئەو هێزانەی کە دەنگیان کەمی کردووە هیزی باڵادەستبوون لەعێراق، هاوکات دەنگی هێزە باڵادەستەکانی هەرێمیش کەمی کردووە. ئەمە لەلایەک وەکو تۆڵەی دەنگدەر سەیر دەکرێت لەلایەکی تریشەوە گوماندەخاتە سەر ئاستی بێگەردیی هەڵبژاردنەکانی رابردوو. کێ سەرکەوت و کێ شکا؟ بەپێی دوایین ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردنەکانی عێراق کە كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان بڵاویکردۆتەوە، هێزە سیاسییە شیعیه‌كان زیاتر لە ١٣٠ كورسیان بردۆتەوە بەڵام زۆرینەیان بەر رەوتی سەدر کەوتووە. هەروەها هێزە کوردییەکان کورسیەکانیان نزیکدەبێتەوە لە 63 کورسی. هەروەها سەربەخۆکان و لیستە نوێیەکان و پێکهاتەی کۆتاکانیش زیاتر لە ٧٠ کورسیان بەرکەوێت. لەکۆی ١٣٠ كورسی لایه‌نه‌ شیعیه‌كان رەوتی سه‌دری 73 كورسی بەرکەوتووە لەکاتێکدا لەهەڵبژاردنی ٢٠١٨دا سەدریەکان لەژێر ناوی لیستی سائیروندا تەنها ٥٤ کورسیان هێنا. هەروەها ده‌وڵه‌تی یاسا بەسەرۆکایەتی نوری مالکی 37 كورسی، هاوکات لیستی فه‌تح بەسەرۆکایەتی هادی عامری 16 كورسی بەرکەوتووە لەکاتێکدا لەهەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨دا ٤٨ کورسی هەبوو. هەروەها لیستی هاوبەشی عه‌مار حه‌كیم و حه‌یده‌ر عه‌بادی تەنها 4 كورسیان بەدەستهێناوە، لەکاتێکدا پێشتر 61 کورسیان هەبوو. هاوکات كوتله‌ سونییه‌كان 63 كورسیان به‌ده‌ستهێناوه‌ بەجۆرێک لیستی تەقەدوم بە سەرۆکایەتی محەمەد حەلبوسی سەرۆکی پەرلەمان ٤٣ کورسی، هەروەها لیستی عەزم بە سەرۆکایەتی کەسایەتی دیاری سوننەکان خەمیس خەنجەر ٢٠ کورسی. هەروەها سه‌رجه‌م هێزە كوردییه‌كان لەچوارچێوەی پاریزگاکانی هەرێمی کوردستان و دەرەوەی هەرێم 63 كورسییان به‌ده‌ستهێناوه‌، ئەوەش بەپێی ئەنجامی بەرایی. کەمکردنەوەی دەنگی لیستی فەتح کە بەلیستی حەشدی شەعبی ناسراوە، هاوکاتە لەکەمكردنەوەی دەنگی هەریەکە لەیەکێتی و پارتی و گۆڕان کە پێکەوە زیاتر لە نیو ملیۆن دەنگ کەمیان کردووە. ساختەکاریی یان سزادان؟ پێشتر هێزە دەسەڵاتدارەکان تۆمەتبار دەکران بە ئەنجامدانی ساختەکاریی، بەڵام دەوترێت لەم  هەڵبژاردنە بوار بۆ ساختەکاری زۆر نەبووە.  هاوکاتیش دەنگیان بە رێژەیەکی بەرچاو کەمی کردووە. لەهەڵبژاردنی ٢٠١٨دا یەکێتی هەر شەش کورسیەکەی کوردی لەکەرکوک بردەوە لەگەڵ زۆرینەی کورسیەکانی سلێمانی، ئەوەش چاوەڕوان نەکراوبوو، چونکە بەرهەم ساڵح کە جێگری سکرتێری ئەو حزبە بوو لیسێکی جیاکردەوە. بەڵام زۆرینەی کورسییەکان یەکێتی بردیەوە، بەرهەم ساڵح و ئۆپۆزسیۆن ئەنجامەکەیان رەتکردەوە رایانگەیاند کە ساختەکاری کراوە. هەروەها هەر لەو ساڵەدا گروپەکانی حەشدی شەعبی دەنگەکانیان هەڵکشان، بەڵام کە لەم هەڵبژاردنەدا ئەوانیش دەنگەکانیان کەمی کردووە، ئەوەش ئەو گومانەی دروستکردووە کە پێدەچیت. جگە لەکەمی بەشداریکردن، هەروەها بوار نەهێشتنەوە بۆ ساختەکاری وایکردبێ هەندێ لایەنی دەستڕۆیشتوو دەنگیان کەم بکات. لەم هەڵبژاردنەدا جگە لەوەی کۆمەڵ و یەکگرتوو لەگەڵ نەوەی نوێ پێکەوە ١٤ کورسییان مسۆگەر کردووە، لەعێراقیشدا هێزە نوێیه‌كان و سەربەخۆکانیش توانیویانە ببنە ژمارەیەکی گەورە. بەجۆرێک لیستی ئیمتداد کە لیستێکی نوێیەو نوێنەرایەتی خۆپیشاندەرە عێراقیەکان دەکات 10 كورسی هێناوە، هەروەها كاندیده‌ سه‌ربه‌خۆكانیش 20 كورسیان به‌ده‌ستهێناوه‌، ئەمە جگە لەوەی چەند هێزێکی نوێی دیکەش کورسییان مسۆگەر کردووە. بە رای هەندێک لەچاودێران ئەنجامی  هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق سەرسوڕهێنەربووە، کەدیارترینیان کەمکردنی ڕێژەی دەنگەکانی هاوپەیمانی فەتح بووە، هەڵبژاردنەکەش ئەگەرچی کۆمسیۆن سەرپەرشتی کردووە، بەڵام کۆمسیۆنەکە مستەفا کازمی پێکیهێناوە کە بە کەسێکی نزیک لە ئەمریکاو دژی لایەنە شیعەکانی نزیک لەئێران ناسراوە. لیستی فەتح بەسەرۆکایەتی هادی عامری بەچەتری سیاسی حەشدی شەعبی و فراکسیۆنە ئێرانییەکان لەعێراق دادەندرێت، هاوپەیمانی فەتح لەم هەڵبژاردنەدا نزیکەی 16 کورسی بەدەستهێنا، بەراورد بەهەڵبژاردنی رابردووی ساڵی 2018ـدا، کە 48 کورسی هەبوو ئێستاش 32 کورسی لەدەستداوە. هاوپەیمانییەکە کە ژمارەیەک کوتلەی تێدایە کە دیارترینیان بەدرو عەسائیبی ئەهلی حەقە هیوایان بەئەنجامەکان هەبوو بۆ ئەوەی بەشداری لەپێکهێنانی حکومەتدا بکەن یان تێڕوانینی خۆیان بەسەریدا بسەپێنن، بەڵام ئەوەی روویدا پێچەوانەکەی بوو. دوای راگەیاندنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن، تووشی شۆکی کردن. هەریەک لەھاوپەیمانیی فەتح بەسەرۆکایەتی ھادی عامری، ھاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا بەسەرۆکایەتی نوری مالیکی و عەسائیبی ئەھلی حەق بەسەرۆکایەتی قەیس خەزعەلی و کەتائیب حزبوڵڵا بەسەرۆکایەتی ئەبو حوسێن حەمیداوی رایگەیەندراوێکی ھاوبەشیان بڵاوکردەوەو تیایدا ھاتووە «سەرجەم تێبینییەکانمان لەسەر پرۆسەی دەنگدان، پێشکەش بە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکان کردووەو لای خۆیەوە کۆمسیۆن بەڵێنی داوە سەرجەم ئەو کێشانە چارەسەر بکات»، بێ ئەوەی وردەکاری لەبارەی ناوەڕۆکی تێبینییەکان بخرێتەڕوو. لە راگەیەندراوەکەدا ھەروەھا ھاتووە «کۆمسیۆن پابەند نەبووە بەسەرجەم ئەو رێوشوێنە یاساییانەی کە پێشتر رایگەیاندبوو، لەبەرئەوە رایدەگەیەنیین، ئەنجامی بەرایی ھەڵبژاردنەکانی پێشوەختە رەتدەکەینەوەو تانەیان لێدەدەین و ھەموو رێوشوێنێکی گونجاو بۆ بەرگرتن لەیارییکردن بەدەنگی دەنگدەران، دەگرینەبەر». هەروەها شۆکێکی دیکە لەدەستدانی دەنگەکانی رەوتی حیکمەی عەممار ئەلحەکیم و هاوپەیمانی ئەلنەسری حەیدەر عەبادی بوو، کەهەردوولا لەهەڵبژاردنەکانی رابردوودا 61 کورسیان بەدەستهێنا، بەڵام لەم هەڵبژاردنەدا تەنها ٤ چوار كورسیان هێنا. فازڵ ئەحمەد، نوسەری دیاری سیاسی بۆ سکای نیوز روونیکردەوە «لەگەڵ ئەوەی رەوتی حیکمە و هاوپەیمانی نەسڕ گرەو لەسەر جەماوەری مەدەنی میانڕەو دەکەن لەبەرامبەر رەوتی سەدرو هاوپەیمانی فەتح، بەڵام ئەوەی ئەوان نەیاندەزانی ئەوە بوو کە خواستەکانی جەماوەر زیاتر لەهەر لایەنێکی کۆن بۆ سەربەخۆکان و لایەنە نوێیەکان بوو.» هەروەها وتیشی «هاوپەیمانییەکەیان هاوپەیمانییەکی شڵەژاوی فکرییە و هەڵوێستەکانی لەسەر میلیشیاکان یان خۆپیشاندان روون نەبووەتەوە، هەوڵەکانیان بۆ رازیکردنی هەموو لایەنەکان، بووە هۆی ناڕەزایی هەموویان». لەکاتێکدا هاوپەیمانی تەقەدوم کە محەممەد حەلبوسی سەرۆکی پەرلەمان سەرۆکایەتی دەکات پلەی یەکەمی لەجوگرافیای سوننەدا هەیە. دەرکەوتنی پارتی نوێ و کاندیدی خۆپیشاندەران دیارترین شۆکی هەڵبژاردنی عێراق، بەدەستهێنانی کورسی بوو لەلایەن ئەو هێزانەی کە لەخۆپیشاندانەکانی جەماوەریدا دەرکەوتبوون، کە لەساڵی 2019ـەوە دەستیانپێکرد، یەکێک لەوانەش پارتی «ئیمتیداد» لە پارێزگای زیقار بەسەرۆکایەتی چالاکوان و خۆپیشاندەر عەلا رەکابی نۆ کورسی بەدەستهێنا. پەیمان مەیاحی، چالاکوان، سەبارەت بەو بابەتە وتی: «ویستی جەماوەر بۆ گۆڕانکاری لەعێراق روون بووەوە، بۆ ئەوەی دەرفەتێک بەڕەوتە نوێیەکان بدرێت بۆ بەشداریکردن لەحکومەت و شکاندنی بنبەستی حزبە کۆنەکان، ئەوەش ئێستا روویداوە، وەک چۆن شۆڕشێکمان بینیوە لەدژی هەندێک لایەنی کۆن». مەیاحی وتیشی «ژمارەی کورسییەکانی لایەنە نوێیەکان زیادی کرد، سەرەڕای بایکۆتی بەرفراوانی هەڵبژاردنەکان و کەمی رێژەی بەشداریکردن و نەبوونی دەرفەتی پێویست بۆ برەودان و پێشکەشکردنی بەرنامەکان بەهۆی زاڵبوونی لایەنە کۆنەکان بەسەر جەماوەر لەڕێگەی پارەو تۆقاندنەوە. هەروەها شۆکێکی دیکەی هەڵبژاردنی عێراق لەهەرێمی کوردستان روویدا و «نەوەی نوێ» 9 کورسی بەدەستهێنا، لەکاتێکدا «گۆڕان» نەیتوانی هیچ کورسییەک بەدەستبهێنێت. هەر لەم هەڵبژاردنەی دوایی ژمارەیەك لە کەسایەتیەکانی ناو خۆپیشاندانەکان و کەسانی سەربەخۆ لەپارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور بوونەتە خاوەنی كورسی پەرلەمان. لەنەجەف 5 كورسی بەر خۆپیشاندەران و سەربەخۆكان كەوتووە لەهەندێ پارێزگای تری باشور 10 كورسی و لەتێكڕای شارو بازنەكانی عێراقیش چەند سەربەخۆو كورسییەك بەر ئەو هێزانە كەوتووە كە لەدەرەوەی حزبە گەورەكان كێبركێیان كردووە، ئەمەش یەكەم دەرفەت و ئەزموونە لەپاش چوار خولی پەرلەمان. لەشەقامی عەرەبی سوننە و لەشارو بازنەكانیان ركابەری سەخت لەنێوان بەرەكەی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان و هاوپەیمانێتی عەزمی خەمیس خەنجەردا بوو، بەگوێرەی ئەنجامەكان حەلبوسی كە سەرۆكایەتی پەرلەمانی بەدەستەو لە بەغداو ئەنبار و پارێزگاكانی تر پێگەی هەیە بە 43 كورسی دوو هێندە زیاتری بەرەی خەنجەری بەدەستهێنا كە 20 كورسییە. لەپەنا ئەم دوو بەرەیەشدا هەندێ وردە هێزی سوننە لەسەڵاحەدین و نەینەوا كورسییان بردووە بەمەش قەبارەی سوننەكان نزیكبووەتەوە لەئاستی چاوەڕوانكراوی خۆیان كە دەوروبەری 70 كورسیی بوو. هەڵبژاردن بەشیوەی فرە بازنەیی هەلی زیاتری دایە سوننەکان کورسیەکانیان لەناو ئەو پارێزگایانە زیاد بکەن کە تێکەڵەیەکە لەسوننەو شیعە، هاوشێوەی بەغداو پارێزگاکانی دیالەو سەڵاحەدین، چونکە لە سیستمی پێشووی یەک بازنەیی پارێزگاکاندا ئەگەر دەنگدەرە سونیەکان کەمتر بەشداربوونایە زۆرینەی کورسیەکان بۆ شیعەکان یەکلایی دەبووەوە.            

عەمار عەزیز لەسنوری پارێزگای دهۆك پارتی دەنگ و كورسییەكانی كەمیكردووەو هەشت كورسی بەدەستهێناوە، هاوپەیمانی كوردستان (یەكێتی) و یەكگرتوو دەنگەكانیان زیادی كردووەو  سێ كورسی پارێزگاكەیان مسۆگەر كردووە. پارێزگای دهۆك 11 كورسی بۆ دانرابوو، بەپێی دەرئەنجامی بەرایی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە لەلایەن كۆمسیۆنەوە رۆژی دووشەممەی رابردوو راگەیەندرا تێیدا پارتی هەشت كورسی و یەكگرتووی ئیسلامی دوو كورسی و هاوپەیمانی كوردستان (یەكێتی) كورسییەكی بەدەستهێناوە. قادر حەسەن، جێگری مەڵبەندی چواری یەكێتی لەبادینان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت»: لە دوو بازنە دەنگەكانمان گەیشتووەتە 26 هەزار، لەبازنەكانی تریش نزیكەی حەوت هەزار دەنگمان هەیە، بەگشتی 33 هەزار دەنگمان بەدەستهێناوە، ئەمە دووەمجارە بادینان دەبێتە خاوەن كورسییەكی پەرلەمانی عێراق». ناوبراو پێشیوابوو كە لەكاتی بانگەشەدا بەرنامەیەكی زۆر رێكوپێكیان داناوەو هەموو هەوڵێكیان داوە بۆ ئەوەی دوو كورسی بەدەستبهێنن، بەڵام بەپێی راگەیەنراوی كۆمسیۆن تەنیا یەك كاندیدی هاوپەیمانی لەبازنەی (ئاكرێ ، شێخان ، بەردەرەش ) كە سەر بەیەكێتیە دەبێتە ئەندامی پەرلەمانی عێراق. لەساڵی 2018 پارتی لەبازنەی دهۆك و ئامێدی 132 هەزار و دووسەدو یەك دەنگی هێناوە، لەم هەڵبژاردنە 76 هەزارو دووسەد و نەوەد و شەش دەنگی هێناوە، لەبازنەی ئاكرێ، بەردەرەش، شێخان لەساڵی 2018، 82 هەزارو دووسەدو نەوەدو شەش دەنگی هێناوە، لەم هەڵبژاردنە 67 هەزارو نەوەدو سێ دەنگی هێناوە، لەبازنەی زاخۆ، سێمێل،  103 هەزار دەنگی هێنا، لەم هەڵبژاردنە 52 هەزارو حەوت سەد و هەشتاو حەوت دەنگی هێناوە . خالد ئەحمەد ، بەرپرسی بەشی هەڵبژاردن لەلقی 1ی پارتی لەدهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «لەهەڵبژاردنی 2018 پارتی لەسنوری پارێزگای دهۆك 318 دەنگی هێنا، بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارە هێشتا دیار نیە كەچەند دەنگمان هێناوە، هەشت كۆرسیمان هێناوە، بەڵام لە 2018 ژمارەی كۆرسیەكانمان 10 كورسی بووە». رێژەی بەشداریكردنی خەڵك لەسنوری پارێزگای دهۆك لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان بەراورد بەهەولێرو سلێمانی زیاتر بووەو گەیشتبووە لەسەدا 52و نیو. خالد ئەحمەد پێیوابوو كە  كەمبوونەوەی دەنگەكانیان بۆ هاوپەیمانی پارتەكان دەگەڕێتەوە كە بەتەنها كێبڕكێی 11 كورسیەكەیان كردووەو  لەبەرامبەردا تەواوی حزبەكان كێبڕكێیان كردوون، وتیشی:» پارتی لەگوڕانكاری ناترسێت، پێش دوو مانگ دوو بەرپرسی لق لەسنوری پارێزگای دهۆك گۆڕدراون ، ئەم پرۆسەیە لەپێش هەڵبژاردن و دوای هەڵبژاردنیش بەردەوام دەبێت، هەركاتێك بەپێویستی بزانێت گوڕانكاری بكات بەبێ دوودڵی دەیكات». یەكگرتووی ئیسلامی لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆك كورسیەكی زیاد كرد، ئەوەش بەهۆی زیادبوونی دەنگەكانیانەوە لەو پارێزگایەدا كە هەریەك لە جەمال كۆچەرو عومەر كۆچەر بوونە پەرلەمانتاری عێراق. سەباح عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك سەر بەیەكگرتوو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «هیچ رێككەوتنێكی فەرمی و ئیمزاكراو لەنێوان ئێمە و لایەنەكانی تر نەبووە، بەڵام سەردان و لێكتێگەیشتنمان هەبوو لەگەڵ كۆمەڵی دادگەری، قسەمان لەگەڵ كۆمەڵ كردووە وتمان ئێوە هیچ كاندیدێكتان نیەو فیكرەی ئێوە نزیكە لەئێمە بۆیە حەزدەكەین دەنگ بەكاندیدانی ئێمە بدەن، ئەندامان و لایەنگرانی كۆمەڵ دەنگیان داوە بەكاندیدانی یەكگرتوو لەبادینان «. سەباح عەلی پێشیوابوو هۆكاری زیادبوونی دەنگەكانیان بۆ ناڕازیی و توڕەیی خەڵك دەگەڕێتەوە بەرانبەر دەسەڵات كە یەكگرتوو ئەمجارە زیاتر لە 73هەزار دەنگیان هێناوە.

شاناز حەسەن لە رۆژی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا، بایكۆت و سوتاندنی دەنگ لەدەنگی حزبەكان زیاتر بووەو بەو هۆیەوە لایەنەكان بەژمارەیەكی كەمی دەنگەوە كورسییان بردووەتەوە. لەهەڵبژاردنی ئەم جارەدا ژمارەیەكی زۆری هاووڵاتیان بایكۆتیان كرد و دەنگیان نەدا كە رێژەیان 59٪ی كۆی گشتی ئەو كەسانە بوو ناویان بۆ دەنگدان هاتبووەوە. رۆژی 10/10/2021 هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق كرا كە لەكۆی 22 ملیۆن و 116 هەزار و 368 كەس كە ناویان بۆ دەنگدان هاتبووەوە، نۆ ملیۆن و 77 هەزار و 779 كەس دەنگیان دا كە 41٪ی هاووڵاتیان بەشداربوون. هەڵبژاردن و بایكۆت و قسەی رێكخراوەكان: چەندین رێكخراو چاودێری هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقیان كرد كە لە 10ی تشرینی یەكەمی رۆژی یەكشەممە ئەنجامدرا، پەیمانگای كوردی بۆ چاودێری هەڵبژاردنەكان یەكێك بوو لەو رێكخراوانەی كە لەسنوری پارێزگای سلێمانی 403 چاودێریان هەبووە. ئارام جەمال، ئەندامی پەرمانگای كوردی بۆ هەڵبژاردن لەسنوری پارێزگای سلێمانی، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد بەپێی ئەو هەڵبژاردنانەی كە لە 2005وە تائێستا چاودێری دەكەن، یەكەم هەڵبژاردنە  كە هیچ تەزویرێكی وا نەبووە كەكاریگەری هەبێت لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكان، تەنیا هەندێك شتی ورد هەبووە، چونكە بەراورد بەهەڵبژاردنی 2018 زۆر جیاواز بووە. ئارام جەمال وتیشی:» ناتوانین بڵێین بایكۆت براوە بووە، چونكە بایكۆت كاتێك براوە دەبێت كە لەسەر كارتی دەنگدانەكە بنووسرێت بایكۆت واتە لەو كاتەدا دەتوانین بڵێین زۆرینەیە، بۆیە كە خەڵكێك هەر ناچێت بۆ دەنگدان چۆن دەتوانین بڵێین بایكۆتی كردووە». بەپێی ئاماری تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژارنەكان  رێژەی دەنگدان  لەسەرتاسەری عێراق لەسەدا 37 بووە و  هەشت هەزار و 37 چاودێریان هەبووە. لەبارەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكانەوە لەئامارێكی تۆڕەكەیاندا ئەوەیان باسكردووە كە 281 بنكە لەكاتی خۆیدا نەكراوەتەوە و 443 حاڵەتی وەستانی ئامێرەكان هەبووە، 783 بنكەو وێستگە چاودێران و نوێنەری پاڵێوراوەكان دورخراونەتەوە و 543 حاڵەتی بردنە ژوورەوەی موبایل تۆمار كراوە و ژمارەی ئەو كەسانەی دەنگیان داوە بەپێی ناسنامەی دووەم 703 حاڵەت بووە، راوەستانی بنكەی دەنگدان بەشێوەیەكی فەرمی 480 حاڵەت بووە كە پرۆسەكە وەستێنراوە و 387 حاڵەتی سوریان تۆمار كردووە كەدەچنە خانەی دەنگدانی بەكۆمەڵەوە. هۆگر چەتۆ، رێكخەری تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژارنەكان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لەڕاپۆرتی خۆماندا ئەوەمان خستۆتەڕوو كە هەڵبژاردنەكان بەئارامی بەڕێوەچووە و كۆمسیۆن لەبابەتی سەرپەرشتی كردنی پرۆسەكە سەركەوتوو بووەو  قەبارەی ئەو رووداوانەی كە ڕوویانداوە ناگاتە ئەو ئاستەی گومان بكاتەسەر دەرئەنجامەكان». هۆگر چەتۆ پێشیوابوو كۆی سكاڵاكان لێكۆڵینەوەی لەسەر دەكرێت، لەسەدا 95ی دەرئەنجامەكان راگەیاندراوەو ئەو رێژەیەی كەباسكراوە كاریگەری دەبێت  بەپێی جۆری سكاڵاكە، وتیشی:» بۆیە سكاڵا هەیە لەناوچەیەكی جوگرافی كە ئیسپات بووە بەزۆر خەڵكیان دورخستۆتەوە لەدەنگدان ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەو ناوچەیە ئیلغاكراوەتەوە». «بەپێی ئەو سكاڵایانەی ئێستا رەنگە كانیدەدكان ئاڵوگۆڕیان پێ بكرێت بەپێی ئەنجامەكان، بەڵام ئەنجامەكان ئەوەندە خراپ نەبووە تا كاریگەری لەسەر كۆی پرۆسەكە هەبێت»، رێكخەری تۆڕی شەمس وا دەڵێت. لەلایەكی دیكەوە، ئەكرەم قادر، بەرپرسی گشتی هەڵبژاردن لەڕێكخراوی تەمموز، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»پێشێلكاری  هەر دەبێت و هەبووە، بەڵام زۆر كەمتر بووە  لەچاو هەڵبژادنەكانی پێشووتری عێراق و هەرێم، بەڵام لەهەمووی گرنگتر پێشهاتە سیاسییەكانی هەرێم وایكرد كەبەشداری هاووڵاتیان بۆ دەنگدان زۆر كەمبێت، كەبەداخەوە كەمترین رێژە لەسلێمانی بوو كەگرنگترین هۆكاری نەگونجاوی هاوپەیمانەتییەكان و كێشەی لایەنە سیاسییەكان بووە». پارتی لەسلێمانی و یەكێتی و كۆمەڵ لەهەولێر سكاڵا تۆمار دەكەن هەندێك لەلایەنە سیاسییەكان لەدوای تەواوبوونی پرۆسەی دەنگدان و پێش یەكلاكردنەوەی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكان رایانگەیاند پێشێلكاری زۆر كراوەو تائێستا ژمارەیەك سكاڵایان تۆمار كردووە. بەپێی بڕیاری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق و یاسای هەڵبژاردنەكان لەماوەی 72 كاتژمێری دوای راگەیاندنی ئەنجامەكان لایەنەكان دەتوانن سكاڵا پێشكەش بكەن و كۆمسیۆنیش لەو ماوەیە وەڵامیان دەداتەوە. یەكێك لەو لایەنانەی كەزۆرترین سكاڵای تۆماركردووە پارتی دیموكراتی كوردستانە كەزیاتر لە 28 سكاڵای تۆماركردووە. هاوار محەممەد، ئەندامی مەكتەبی هەڵبژاردنی پارتی بەهاوڵاتى وت: «ئێمە لەسنووری پارێزگای سلێمانی، هەڵەبجە و گەرمیان  و نەینەوا سكاڵامان تۆماركردووە و ناوەڕۆكەكانیان زۆر بەهێزە، چونكە بەپێی ئەو راپۆرتەی لەلایەن كۆمسیۆنەوە بەبریكاری لایەنە سیاسییەكان دراوە، ئەنجامەكانی جیاوازن لەوەی كەئێستا لەلایەن كۆمسیۆنەوە راگەێندراوە». هاوار محەمەد ئاماژەی بۆ ئەوەكرد سكاڵاكانیان بەڵگەی تەواو پشتڕاستكەرەوەیان هەیەو وتی:» بێگومان دەرئەنجامی زۆر كاریگەری لێدەكەوێتەوە كە بەشێوەیەكی راست و دروست لێكۆڵینەوەی تێدابكرێت». لەهەمانكاتدا، ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی، جەخت لەوەدەكاتەوە لەهەندێك بازنەی هەولێر پێشیلكاری و خروقات كراوە و سكاڵایان تۆمار كردووە. حاجی مەسیفی، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»لەهەولێر  لەبەشی زۆری بنكەو وێستگەكان پێشێلكاری كراوەو پێشتر ئامادەكاری كراوە ئامێرو دەنگەكان ئامادەكراون، بەڵگەش بۆ ئەوە چاودێرەكان بۆ چەند كاتژمێرێك دەركراون و دواتر گەڕێنراونەتەوەو دەرئەنجامی میمۆری و سندوقەكان جیاوازی زۆرە و سكاڵامان كردووە». حاجی مەسیفی، ئەوەشی دووپاتكردەوە كەچاوەڕێی وەڵامی كۆمسیۆنن بۆ سكاڵاكەیان و ئەنجامی دیاریكراویان دەوێت و بەڵگەی تەواویان لەبەردەستدایە. هاوكات، بێستون حەمەساڵح، بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردن و ئاماری كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى، هێمای بۆ ئەوەكرد كە بەهیچ جۆرێك لەپرۆسەی دەنگدان رازی نیین و دەنگەكانیان بەشێوازێكی راست و دروست نەگەڕاوەتەوە»چاوەڕێی ئەنجامی سكاڵاكانین و دوای ئەوەی گەیشتنە ئەنجامی واقیعی و دروست، هەڵوێستمان دەبێت». بێستون حەمەساڵح پێشیوابوو لەبازنەی چواری هەولێر كاندیدەكەیان عەبدولستار مەجید كورسی بەدەستهێناوەو دەنگەكانیان زیاترە لەوەی راگەیاندراو

هاوڵاتى پەیوەندییەكانی ئێران و ئازەربایجان تەمەنیان لەسەدەیەك زیاترە، بەڵام قەرەباغ و ئیسرائیل و توركیا پەیوندیی دۆستانەی ئەو دوو وڵاتە بەرەو دوژمنایەتی بردووە و دوور نییە نمایشی سەربازیی ئێران بۆ جەنگ لەدژی باكۆ بگۆڕدرێت. ئێران لەئێستادا دەستیكردوە بە نمایش و مانۆڕی سەربازیی لەسنورەكانی ئازەربایجان و سەرۆكی ئازەربایجانیش دەڵێت (30) ساڵە هەڵسوكەوتی لەو جۆرە لەتاران بەدی نەكراوە بەرامبەر باكۆو ئەوەش مایەی نیگەرانییە. پێگەیەكی هەواڵگریی ئیسرائیل ئاشكرای كردووە كە بنكەیەكی نهێنی دروستكردنی موشەك لەئێران كراوەتە ئامانج كە زیانێكی زۆری پێگەیشتووە و سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانیش پێیوایە ئەو بنكە موشەكییە لەخاكی ئازەربایجانەوە كراوەتە ئامانج، چونكە ئیسرائیل ماوەی چەند ساڵێكە خاكی ئازەربایجان دژی كۆماری ئیسلامی ئێران بەكاردەهێنێت. هاوپەیمانیی نێوان توركیا، پاكستان و ئازەربایجان و ئەنجامدانی مانۆڕی سەربازیی (سێ برا) و بوونی بنكەی سەربازیی ئیسرائیل و جێگیربوونی چەكدارانی داعش لەسنوورەكانی نێوان ئازەربایجان و ئێران، وای كردووە سوپای ئێران نمایشە سەربازییەكی وەك جەنگ لەدژی جولەكە ناوزەد بكات. هەروەها لەگەڵ ئەو نمایشە سەربازییەش دانانی سێ مەسینە بە رەنگی ئاڵای ئێران لەبەردەم باڵیۆزخانەی كۆماری ئیسلامی ئێران لەباكۆ توڕەیی تارانی لێدەكەوێتەوە پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە دۆست و دراوسێیەی بەرەو ئاڵۆزیی بردووە. ئێران بۆ لەدۆستەوە دەبێتە دوژمنی ئازەربایجان ئێران و ئازەربایجان زیاتر لە (432) كیلۆمەتر سنوری هاوبەشیان هەیەو ژمارەی دانیشتوانی ئازەربایجان كە زۆرینەیان تورك زمانن و (85%)یان شیعەن لە رووی كۆمەڵایەتی و كەلتورییەوە پەیوەندییەكی قوڵیان هەیە لەگەڵ هاووڵاتیانی تورك لەئێران كە ژمارەیان دەگاتە نزیكەی (15) ملیۆن كەس. ئەوانیش هاوشێوەی ئازەرییەكان زۆرینەیان شیعەن و تەنانەت رەچەڵەكی خۆیان بە ئازەری دەزانن بەتایبەت كە ئازەربایجان دوو سەدە پێش ئێستا بەشێك بووە لەخاكی ئێران، بۆیە زۆر ئاساییە پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە دۆستانە بێت، بەڵام ئەوەی ئاسایی نییە ئەوەیە كە وڵاتێكی وەك ئیسرائیل بۆ بكرێتە بیانوی سەرەكیی تێكچونی پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە، دۆستایەتیی (200)ساڵە بۆ دوژمنایەتیی بگۆڕدرێت. ئیسرائیل ساڵی (2019) رێككەوتنێكی سەربازیی، ئەمنیی و هەواڵگریی بە رەسمی لەگەڵ كۆماری ئازەربایجان ئیمزا دەكات و ئەوەش كۆماری ئیسلامی ئێران نیگەران دەكات. لەلایەكی دیكەوە سایتی ویكی لیكس ئاشكرای دەكات كە لەساڵی (2009) ئیسرائیل رێككەوتنێكی لەگەڵ كۆماری ئازەربایجان كردووە كە بەپێی رێككەوتنەكە دەبێت باكۆ لەبەرەی جەنگ لە دژی كۆماری ئیسلامی ئێران بێت و پابەند بێت بە رێككەوتنەكەوە. لەگەڵ ئیسرائیل وڵاتی توركیاش لەجەنگی قەرەباغ دژی ئەرمینیا پشتیوانیی خۆی بۆ ئازەربایجان راگەیاندو ئەوەیش بەواتەی ئەوە دێت كە ركابەرە دێرینیەكەی ئێران جیاواز لەكۆماری ئیسلامی بەبێ گوێدانە ئایین پشتیوانیی لەئازەرییە توركەكان دەكات، بۆیە پەیوەندیی و ململانێ مێژووییەكانی توركیا و ئێران پێچەوانەی رابردوی عوسمانییەكان و سەفەوییەكان، ئەمجارە لەسەر بنەمای نەتەوەو رەچەڵەك خۆی لەئازەربایجان دەردەخات نەوەك ئایین و مەزهەب. هەستیاریی ئێران بەرامبەر بەتوركیا لەپشتیوانیی ئازەربایجان بە رادەیەكە كە خوێندنەوەی هۆنراوەی شاعیرێكی ئێرانی سەبارەت بە رووباری ئاراس  لەلایەن رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا بۆ پشتیوانی لە ئازەربایجان لەدەستبەسەرداگرتنی ناوچەی قەرەباغ بووە مایەی كاردانەوەی توندی ئێران و دواتر دەركەوت ئەردۆغان هۆنراوەكەی بەهەڵە خوێندوەتەوەو تەنانەت ئێرانیش كەوتبووە هەڵەوە كە بەشێك لەو هۆنراوە پەیوەندیی تەنها بەو شاعیرەی ئێرانەوە نەبووە كە وەزارەتی دەرەوەی ئێران ناوی هێناوە. مانۆڕەكەی ئێران جەنگە لەدژی ئیسرائیل سوپای رەسمیی ئێران (ئەرتەش) و هێزە چەكدارەكانی دیكەی ئێران لە رۆژی هەینی (1/10/2021) نمایشێكی سەربازیی گەورەیان بەناوی (سەركەوتووانی خەیبەر) دەستی پێكرد كە ئەو ناوە رەگ و ریشەی دەگەڕێتەوە بۆ جەنگی سوپای موسوڵمانان لەدژی جولەكەكان لەساڵی حەوتەمی كۆچی لەخەیبەر، چونكە خەیبەر ببووە چەقی پیلانی جولەكەكان دژی موسوڵمانان و هەر بەم هۆیە لەلایەن سوپای موسوڵمانانەوە دەستی بەسەرداگیرا، بۆیە ئەو مانۆڕە سەربازییەی ئێران بەو ناوەوە ئاماژەیەكی روونە كە بۆ دژایەتیی ئیسرائیلە. كەیومەرس حەیدەری، فەرماندەی هێزە وشكانییەكانی سوپای ئێران لەلێدوانێكدا لەگەڵ دەستپێكردنی مانۆڕی سەركەوتووانی خەیبەر رایگەیاند پەیامی ئێران لەئەنجامدانی ئەو مانۆڕە لەسنورەكانی باكوری رۆژئاوای وڵاتەكە روونە و پێویستە چەك و كەرەستە نوێیەكان تاقی بكەینەوە.  ئیلهام عەلێڤ، سەرۆك كۆماری ئازەربایجان ئەو مانۆڕەی بەنامۆ و مەترسیدار ناوبردو رایگەیاند:» ئێران دوای (30) ساڵ بیری كەوتووەتەوە مانۆڕی سەربازیی لەسنوری ئازەربایجان ئەنجام بدات، بۆیە ئەو مانۆڕە جێی گومان و نیگەرانیی ئێمەیە». گروپی ئیمەیج سات ئینتێل (imagesatintl) كە تایبەتە بەزانیاریی ئاسمانی و هەواڵگریی وڵاتی ئیسرائیل ژمارەیەك وێنەی مانگی دەستكردی لەبنكەیەكی موشەكی ئێرانی بڵاوكردوەتەوە كە بەشێكی بەتەواوەتی لەناوچوە و ئاشكرای كردووە ئەو بنكەیە شوێنی دروستكردنی موشەكی بالیستی سوپای پاسدارانی ئێران بووە و لەلایەن ئیسرائیلەوە كراوەتە ئامانج و یەك لەسەر چواری ئەو شوێنە وێران بووە.  هاوكات میدیاكانی ئێران بڵاویانكردەوە كە ئەو شوێنە ناوەندێكی تایبەت بە تووێژینەوە و لێكۆڵینەوەی پیشەسازی و تەكنەلۆژیای سوپای پاسداران بەناوی (شەهید هیمەت) بووە كە بەهۆی ئاگركەوتنەوەوە دوو كەس تێیدا كوژراون. لەساڵی (2019) ئەو بنكەیە لەلایەن وەزارەتی خەزێنەی ئەمەریكا بەهۆی بەرنامەی موشەكیی ئێرانەوە خستبووە لیستی سزادانەوە. ئێران گومانی هەیە ئەو هێرشە لە رێگەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئیسرائیلی بۆ سەر ئەو بنكە موشەكییە ئەنجامدرابێت كە ماوەی چەند ساڵێكە فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئیسرائیل لەخاكی ئازەربایجانەوە بەرەو خاكی ئێران دەفڕن و چاودێریی جموجۆڵە سەربازییەكانی ئێران دەكەن. باج و گومرگ ئێران تووڕە دەكات بەپێی زانیارییەكان دوای ئەوەی ساڵی رابردو ئازەربایجان توانی دەست بەسەر ناوچەی قەرەباغدا بگرێت ئاگربەستی لەگەڵ ئەرمینیا راگەیاند، بەڵام ئازەربایجان ژمارەی چەك و سەربازەكانی خۆی لەسنوری ئێران بەشێوەیەكی بەرچاو زیاد كردووە و ئەو رێگە سەرەكییەی كە ئێران و ئەرمینیا پێكەوە گرێ دەداتەوەو نزیكەی (21) كیلۆمەترە كەوتووەتە دەست ئازربایجان و سەرجەم ئەو ئۆتۆمبێل و بارهەڵگرە ئێرانیانەی كە كاڵا و شتومەك بۆ ئەرمینیا دەگوازنەوە دەبێت بەو رێگایەدا تێپەڕن و لەمانگی رابردووشەوە حكومەتی ئازەربایجان باج و گومرگی بۆ هەر بارهەڵگرێك لە (100) دۆلار بۆ (150) دۆلار زیاد كردووە. ئیلهام عەلێڤ بەئاژانسی هەواڵی (ئەنەدۆڵ)ی توركیای راگەیاندووە زیاتر لە (60) بارهەڵگری ئێرانی بەشێوەیەكی نایاسایی چوونەتە ناوچەی قەرەباغ و باج و گومرگیان رادەستی حكومەتی ئازەربایجان نەكردووە، بۆیە پێویستە ئەوان لەوە تێبگەن بە خاكی هەر وڵاتێكدا تێپەڕ ببن دەبێت باج و گومرگ بدەن. دوای ئەوەی ئازەربایجان لەمانگی هەشتی ئەمساڵدا رایگەیاند لەسنوری نێوان ئەرمینیا و ئێران سەربازێكی وڵاتەكەیان لەلایەن سەربازێكی ئەرمینیاوە بریندار كراوە باكۆ رێگای (گوریس قاپان) لەسنورەكانی خۆی بەڕووی بارهەڵگرو پاسە گەشتیارییەكانی ئێران كەدەیانویست بڕۆنە ئەرمینیا داخست و دوو شۆفێری ئێرانیی بەتۆمەتی سەرپێچی لەبڕیارەكە دەستگیركرد، ئەوەش ناڕەزایەتیی وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێرانی لێكەوتەوە داوای ئازادكردنی ئەو دوو شۆفێرە ئێرانییە كرا كە تائێستاش ئازاد نەكراون لەزیندانێكی باكۆ دەستبەسەرن. رێگای گوریس قاپان  كە نزیكەی (21) كیلۆمەترە دەكەوێتە ناوچەی قەرەباغەوەو نزیكەی ساڵێكە لەلایەن حكومەتی ئازەربایجانەوە بەڕێوەدەبرێت و هەر بارهەڵگرێك یان ئۆتۆمبێكی ئێرانی پێویستە بەو رێگایەدا بڕواتە یەریڤان-ی پایتەختی وڵاتی ئەرمینیا لەبەرامبەردا باج و گومرگ رادەستی حكومەتی ئازەربایجان بكات لەكاتێكدا پێشتر حكومەتی ئەرمینیا هیچ بڕە باج و گومرگێكی لە ئۆتۆمبێلە ئێرانییەكان وەرنەگرتووە بۆیە ئێرانییەكان پێیان وایە ئازەربایجان لەژێر كاریگەریی توركیاو ئیسرائیل باج و گومرگ لەو وڵاتە وەردەگرێت. مەسینە و موشەك ململانێكانی ئازەربایجان دوای ئەوەی ئێران دەستیكرد بەمانۆڕە سەربازییەكەی لە سنوری ئەو وڵاتە قوڵتر بووەوە و لە نوێترین كاردانەوەدا رۆژی هەینی عەباس موسەوی، باڵیۆزی ئێران لەباكۆ رایگەیاند دەستدرێژی و بێڕێزی كراوە بە باڵیۆزخانەكەیان و چەند مەسینەیەك بە رەنگی سەوزو سپی و سور بەواتای ئاڵای ئێران لەبەردەم دەرگای باڵیۆزخانەكە دانراون. پۆلیسی ئازەربایجان لەیەكەم كاردانەوەی بەلێدوانی موسەوی رایگەیاند چوار كەس بەهۆی بێڕێزیی بە باڵیۆزخانەی ئێران لەئازەربایجان دەستگیركراون. دانانی ئەو مەسینانە لەبەردەم باڵیۆزخانەكەی ئێران هاوكات بوو لەگەڵ ئەنجامدانی مانۆڕی سەربازیی ئەو وڵاتە لەسنوری ئازربایجان كە بەپێی لێدوانی بەرپرسانی سەربازیی ئێران تەكنەلۆژیای نوێی موشەكی و سەربازیی تێدا تاقیكراوتەوە. سێ برا دژی ئێران ئێران پێیوایە ئیسرائیل بەشداربووە لەو مانۆڕە سەربازییەی كە لە رێككەوتی (12/8/2021) بەناوی (سێ برای 2021) لەنێوان پاكستان و ئازەربایجان و توركیا بەڕێوەچوو، بۆیە لەوكاتەوە بەهەستیاریی زیاتر مامەڵە لەگەڵ ئازەربایجان دەكات و تەنانەت ئەو نمایشە سەربازییەی سێ وڵاتەكەی بەمانۆڕی چوار برا ناوەزد كرد وەك ئاماژەیەك بە بەشداربوونی ئیسرائیل لەمانۆڕی سێ برادا. بەرپرسێكی دەزگای دیپلۆماسیی ئێران بە ئاژانسی هەواڵی خوێندكارانی ئێران (ئیسنا)ی راگەیاندووە ئەو مانۆڕە سەربازییەی مانگی رابردووی نێوان چوار وڵاتی (ئیسرائیل، توركیا، پاكستان، ئازەربایجان) بە مەبەستی ئەوە بووە كە كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوچەكە هەستیار بكەنەوە و پەیامێك بووە بۆ كاردانەوەی تاران، بۆیە لەبەرامبەر ئەو مانۆڕەدا سوپای ئێران مانۆڕی سەركەوتووانی خەیبەر ئەنجامدەدات. بەپێی لێدوانی ئەو بەرپرسە بۆ ئیسنا كەناوی بڵاونەكراوەتەوە؛ لەماوەی جەنگی (44) رۆژەی نێوان ئەرمینیاو ئازەربایجان ژمارەیەك چەكداری داعش لەسوریاوە هێنراونەتە سنورەكانی ئێران و ئەوەش واتای ئەوەیە ئازەربایجان هێڵە سوورەكانی تێپەڕاندووە و لەژێر كاریگەریی ئیسرائیل ئەو كارانەی دژی خاكی ئێران ئەنجامداوە لەبەرامبەردا كۆماری ئیسلامی ئێران وەك براگەورەیەك كەزیاترین خەڵكی شیعە لەخۆدەگرێت و ئازەربایجانیش زیاترین شیعەی تێدا نیشتەجێیە، تاران تەنها هۆشداریی بە باكۆ داوە و هیچ كاردانەوەیەكی توندی بەرامبەر ئەو وڵاتە نەبووە. ئەو بەرپرسەی كۆماری ئیسلامی ئێران جەختی لەوە كردووەتەوە كە وڵاتەكەی دانی بەخۆیدا گرتووەو گەورەیی نواندووە كە تائێستا هاوشێوەی ئازەربایجان هەڵسوكەوتی نەكردووە كە ئەوەش بەواتای لاوازیی ئێران نییە. لەلایەكی دیكەوە محەمەد پاكپور، فەرماندەی هێزە وشكانییەكانی سوپای پاسدارانی ئێران بەمیدیای وڵاتەكەی راگەیاندووە مانۆڕی سەركەوتووانی خەیبەر پەیامێكی روون و ئاشكرایە بۆ دراوسێكان كەكۆماری ئیسلامی ئێران هەر جۆرە گۆڕانكارییەك لەسنورەكانی بەهێڵی سوور دەزانێت. ئێران و جەنگی خەیبەر هەستیاربوونەوەی ئێران لەناوچەكەدا و بەتایبەت لەسنورەكانی باكوری رۆژئاوای وڵاتەكەی ئاماژەیە بەو گورزە كاریگەرانەی كە لەلایەن وڵاتی ئیسرائیلەوە بەری كەوتووە چونكە وێناكردنی ئەو مانۆڕە سەربازییەی لەسنوری ئازەربایجان بەجەنگی موسوڵمان لەدژی جولەكە ئاماژەیەكی روونە كە دەیەوێت ئیسرائیل وەك كاراكتەرێكی سەرەكی تێكدانی گەمەكان لەناوچەكەدا پێناسە بكات و بەو بیانوەشەوە هێزی سەربازیی خۆی زۆر زیاتر لەجاران پیشان بدات و پێشوەختە ئەو پلانانە پووچەڵ بكاتەوە كە پێدەچێت لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوچەكەدا بەڕێوەبچێت چونكە ئێران لەئێستادا گیرۆدەی قەیرانی قووڵی ئابورییە و توانای بۆ بەڕێوەبردنی جەنگێكی چەند لایەنەی سەربازیی سنوردارە، بەڵام دەیەوێت لە رێگەی جوڵاندنی هەستی ئاینیی موسوڵمانانەوە لەدژی ئیسرائیل، ئەو وڵاتە رووبەڕووی فشار بكاتەوە بەهیوای ئەوەی تاران لەقەیرانە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكان دەرباز ببێت.  

عەمار عەزیز  ئێزیدییەكان ماوەی چەند مانگێكە كۆچكردنیان بۆ گەیشتن بەوڵاتانی ئەوروپا دەستی پێكردووەتەوەو لەماوەی دوو مانگدا زیاتر لەسەد ئێزیدیی لەڕێگەی بیلاڕوسیاوە هەوڵی گەشتن بۆ ئەوروپا دەدەن. ئاماری ئەو ئێزدییانەی كۆچ دەكەن بۆ دەرەوەی وڵات بەرز دەبێتەوە و لەنوێترین ئاماریشدا تەنها لە دوو مانگی رابردوو 100 ئێزیدی كۆچیان كردووە ، ئەمە لەكاتێدایە لە 2014 تائێستا ژمارەكە گەیشتووەتە سەرووی سەد هەزار كەس . لەدوای رووداوەكانی داگیركردنی شەنگال لەلایەن داعشەوە، ئێزیدیەكان بوون بەچەند بەشێكەوە، بەشێكیان خۆیان گەیاندە هەرێمی كوردستان و بەشێكی لەشاخی شەنگال مانەوەو بەشێكیشیان بوونە قوربانی دەستی داعش، ئەوانەی خۆیان گەیاندە هەرێم زۆربەیان روویان لەوڵاتانی ئەوروپا كردووە. ڤینۆس حەسەن، تەمەن 29 ساڵ لەگەڵ خوشكەكەی سێ‌ مانگ پێش ئێستا كۆچیان كردووەو بە  هاوڵاتی وت: « لە كۆتایی مانگی ئایاری ئەمساڵ لەگەڵ قاچاغچیەك رێككەوتین تا ئێمە بگوازێتەوە بۆ لیتوانیا و دواتر بچینە ئەوروپا، سەرەتا چووینە بەغدا دوای دوو رۆژ  بەفرۆكە گەیشتینە بیلاڕوسیا، سێ‌ رۆژ لەوێ‌ بووین و رۆژی 5ی حوزەیران بە ئۆتۆمبێل چووینە سنوری لیتوانیا «. ڤینۆس باسی لەوەشكرد دوای گەیشتنیان بە لیتوانیا لەوێوە ناچاربووین دابەزین و بەدارستانێكدا بەناو خاكی لیتوانیا رۆیشتوون، لەنزیك گوندێكی ئەو وڵاتە پۆلیس دەستگیریان كردوون، وتیشی:» ئێستا لەكەمپێكی ئەو وڵاتەدا دەژین، رۆژانە خواردنێكی زۆر كەممان پێدەدەن، زۆر جار سەرمامان دەبێت ، لەو كەمپەی ئێمە 300 كۆچبەری عێراق و وڵاتانی تر هەن، لەم ژمارەیە نزیكەی 80 كەسیان ئێزیدین». ئەو كچە ئێزیدییە ئاماژەی بەوەشكرد لەكەمپ لەپارێزگای دهۆك هەلی كار نەبووە، بێزاربوون لەژیانی ئاوارەیی  و هیچ هیوایەك نەبووە بۆ گەڕانەوەیان بۆ شەنگال»بەناچارییەوە رێگای مەرگمان هەڵبژاردوە، هیچ كەسێك ئەم رێگایەی پێ خۆش نیە، بەڵام بەتەواوی بێ‌ هیوابووین هیچ رێگای ترمان نەبینی جگە لەكۆچكردن بۆ دەرەوەی وڵات».  وەزارەتی دەرەوەی عێراق راگەیاند ژمارەی ئەو عێراقییانەی لە لیتوانیا گیریانخواردوە 275 كەسن، كە 14 خێزانیشیان تێدایە ، كە لەنێویاندا خەڵكی هەرێمی كوردستانیشی تێدایە و لە 29 كەمپدان  و دەیانەوێت خۆبەخشانە بگەڕێنەوە بۆ عێراق.  بەپێی ئەو زانیاریانەی دەست رۆژنامەی  هاوڵاتی كەوتوون تەنها لە دوو مانگی رابردوو زیاتر لە 100 گەنجی ئێزیدی لەسنوری پارێزگای دهۆك روویان لەدەرەوە كردووە كە ئێستا بەشێكیان لەوڵاتی لیتوانیا و بیلاڕوسیا لەناو هەندێك كەمپدا دەژین . بەرێوەبەری رێكخراوی هوارس لە شەنگال ئاماژە بەوە دەدات كۆچكردنی ئێزیدییەكان رۆژ بەرۆژ لە زیادبووندایە. لوقمان حسێن، بەڕێوەبەری رێكخراوی هوارس لە شەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: « كۆچكردن لەناو كۆمەڵگای ئێزیدی رۆژ بەڕۆژ  روو لە زیادبوونە كە نەبوونی هەلی كارو دامەزراندن و چارەسەرنەكردنی كێشەكانی شەنگال بەتایبەت لە رووی ئیداری و خزمەتگوزاری  وایكردووە گەنجەكانیان روو لە ئەوروپا بكەن». حەوت ساڵ بەسەر كۆمەڵكۆژی ئێزدییەكان تێپەڕی كە تائێستا 75%ی ئێزیدیەكانی شەنگال نەگەڕاونەتەوە زێدی خۆیان. لوقمان حسێن وتیشی:» هەموو كەسێك حەزدەكات لەسەر خاكی خۆی بژی، بەڵام ئەگەر دۆخی ئەمنی سەقامگیر نەبێت هیچ داهاتوویەكیان نەبێت ناچاردەبن ماڵ و خزم و كەسو كاری خۆیان بەجێبهێڵن  و روو لەدەرەوەی وڵات بكەن». بەپێی لێكوڵینەوەی رێكخراوی هوارس لەشەنگال ئەو كەسانەی كۆچ دەكەن تەمەنیان لەنێوان 20 بۆ 30 ساڵدایە و گەنجان لەم تەمەنە بە بڕبڕەی پشتی كۆمەڵگا دادەنرێن. «هەركەسێك حەوت ساڵ لەژێر خێوەتێكدا بژێت و هیچ كارێكی دەستنەكەوێت بەدڵنیاییەوە بیر لەكۆچكردن دەكاتەوە، بۆ كەمكردنەوەی رێژەی كۆچكردن لەناو ئێزدییەكان پێویستە حكومەت كۆمەڵێك هەلی كاریان بۆ دابین بكات»، لوقمان حسێن وا دەڵێت. بەڕێوەبەری گشتی كاروباری ئێزدییەكان لەوەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی جەخت لە كۆچكردنی گەنجانی ئێزیدیی دەكاتەوە بۆ گەیشتنیان بەوڵاتانی ئەوروپا. خەیری بۆزانی، بەڕێوەبەری گشتی كاروباری ئێزدییەكان لەوەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی لەلێدوانێكدا بۆ  هاوڵاتی، هێمای بۆ ئەوەكرد لە 2014 تا 2021 زیاتر لەسەد هەزار ئێزیدی كۆچیان كردوە بۆ دەرەوەی وڵات، وتیشی:» بەدڵنیاییەوە كۆچكردنی گەنجانی ئێزیدی رۆژ بەڕۆژ روو لە زیادبوونە، بەڵام هیچ ئامارێكی راست و ورد لای ئێمە نیە چونكە بەشێكی زۆریان بە رێگای قاچاغ روو لەدەرەوە دەكەن». «خەڵك وا دەڕوات ژیانی دەرەوە هەرچۆنێك بێت پێیان خۆشترو باشترە لەژیانی كەمپ، هیچ كەسێك ناتوانیت رێ‌ لەئاوارەكان بگرێت تا كۆچ نەكەن»، خەیری بۆزانی وای وت.