.jpeg)
شاناز حەسەن نەقیب محەمەد سەدان كێشەی خێزانی لەبەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی دژی ژنان چارەسەر كردووە ئەو شەوەش بۆ چارەسەری خێزانی لەگەڵ چەند پۆلیسێكدا رۆیشتووە، بەڵام بەفیشەك وەڵامیانداوەتەوە شەوی 4 لەسەر 5ی ئەم مانگە نەقیب محەمەد لەتیف بەدەنگ تەلەفونی هاواری ژنێكەوە دەچێت كە داوای كردووە فریای بكەون و ئەویش لەگەڵ چەند پۆلیسێكدا دەچێت بەدەم داواكارییەكەوە. نەقیب محەمەد لەگەڵ مەفرەزەیەكی پۆلیس كە پێكهاتووە لەدوو پۆلیس و شۆفێرەكە لەنوسینگەی رۆژهەڵاتی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بەژنان لەلایەن داواكراوێكەوە هێرشیان كرایەسەر و لەئەنجامدا نەقیب محەمەد لەتیف شەهید دەكرێت و دوو پۆلیس بریندار دەكرێن. نەقیب محەمەد خێزاندارەو باوكی كچێكە و مانگێكی دیكە خێزانەكەی منداڵی دووەمی دەبێت. خەسرەو سایە، خاڵی نەقیب محەمەد، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» خوشكەزاكەم بەردەوام بەدوای كێشەكانی ژنانەوە دەڕۆیشت و دەیویست تادەتوانێت چارەسەری كێشە خێزانیەكان بكات و تاوانبار بەسزا بگەیەنێت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە تائێستا بە سەدەها كێشەی ژنان و خێزانی و كۆمەڵایەتی چارەسەر كردووەو نموونەی ئەو حاڵەتانەش لەم دوو رۆژی پرسەیەیدا بەڵگەبوون كە چەندەها خێزان بەچاوی پڕ گریانەوە لەگەڵیان بەشداربوون و گێڕاویانەتەوە كە چۆن نەقیب محەمەد هاوكاریان بووە بۆ رێككەوتنەوە و دڵسۆزانە كاری كردووە. خەسرەو سایە باسی لەوەشكرد كە تائێستا سەرقاڵی پرسەن، لە رۆژانی داهاتوودا دەبێت بزانن بەرپرسان پلانیان چییە بۆ تاوانبارانی كوشتنی كوڕەكەیان. خاڵی نەقیب محەمەد، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە پێیان گەیشتووە كە تاوانبارەكان چوونەتە ئێران و «هەڵاتوون». « نەقیب محەمەد تاكە كەیس نیە لەم شێوەیەو رۆژانە لەم كۆمەڵگەیەدا كەخەڵك لەژێر سایەی حكومەت و دەسەڵاتێكدا دەژی كە هیچ وەڵامێكی پێنیە بۆ داخوازی و پێداویستیەكانی ژیانی خەڵك، ناتوانێت ئەمنیەتی نەك كۆمەڵگە بەڵكو كارمەندەكانی خۆشی بپارێزێت»، خاڵی نەقیب محەمەد وای وت. خەسرەو سایە پێشیوابوو كە ئەوە چەند ساڵە دیاردەی ژن كوشتن و توندوتیژی هەر هەیە و یەكێكە لەو گرفتانەی بەقەدەر دەرماڵەو موچە لەناو خەڵكدا هەیەو قوربانیانی ئەم توندوتیژیە لەماوەی ئەم سی ساڵەدا لەژمارەی قوربانیانی هەڵەبجە و ئەنفال زیاترە. مقەدەم هیوا كەریم، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»بەداخەوە ئەوەی باسدەكرێت راست نیە كە هەر پەیوەندیەك بكرێت و ژنێك بڵێت فریام كەون، بەڵكو ئەمە كەیسێك بووەو ماوەیەكە لەبەڕێوەبەرایەتیەكەمان بووە، كەسەكە فەرمانی دەستگیركردنی هەبووەو فەرمانەكەی بۆ دەرچووە». وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی ئەوەشی روونكردەوە، ئەوەی جێگەی پرسیارە لێرەدا چۆن كەسێك بۆ كەیسێكی ئاوا بچووك تاوانێكی وا گەورە ئەنجام دەدات، چونكە لەزۆربەی حاڵەتەكانیاندا دادوەر چەند رۆژێك كەسەكە تەوقیف دەكات و دواتر ئازاد دەكرێت. مقەدەم هیوا كەریم وتیشی:» خاوی ئەم جۆرە كەیسانە دەگەڕێتەوە بۆ كاری دادوەرەكان كە تەنیا لەهەفتەیەكدا سێ رۆژ ئەم كەیسانە رادەپەرێنن لەكاتێكدا رۆژانە ئەم كەیسانە دێنە لامان و ژمارەیان زۆر زۆرە». كەیسەكانی ژنان و توندوتیژی بەرامبەر ژنان روویان لەزیادبوونەو رۆژانە كەیسی لەم جۆرە دەچنە بەڕێوەبەرایەتیەكان وتەبێژی پۆلیسی پارێزگای سلێمانی دەڵێت:» تاوانبارەكان فەرمانی دادگایان هەیەو لەهەر شوێنێك بن دەستگیر دەكرێن و رووبەڕووی دادگا دەكرێنەوە». نەقیب سەركەوت ئەحمەد، وتەبێژی پۆلیسی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» هەموو ئیجرائاتێك كراوەو بەپێی یاسا هەموو رێكارەكان گیراوەتەبەر بۆ دەستگیركردنی تاوانبارەكان، بەڵام لەكاتێكدا تاوانبار نادیار بوو، ئێمە شەوو رۆژمان كردۆتەسەر یەك و بەردەوامین لەگەڕان و لەكەسوكاریان زیاتر حەزدەكەین دەستگیربكرێن». ناوبراو وتیشی:» ئەو ماڵە كوڕێك و دایك و باوكێكی تێدا بووەو فەرمانی گرتن بۆ هەرسێكیان دەرچووە لەلایەن دادوەرەوە». وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی جەختی لەوەكردەوە زانیارییان نیە چووبنە ئێران و وتی:» هەندێك ئیجرائات هەیە وا ئاسان نیەو ناتوانرێت بیڵێیت فەرموو ئەو كەسەم بۆ دەستگیربكە، بەڵكو وردەكاری دەوێت دەبێت بەپلانی وردەكاری یاساو داتاو زانیاری بێت». سەركەوت ئەحمەد پێشیوابوو ئەو كەیسە ئەوەندە ئاسان بووە كە تەنیا ئەو داواكارە بچوایە بنكە لەوانەیە بەتەعاهودێك ئازاد بكرایەو دادوەر ئازادی بكردایە، بۆیە كەئەمە روویداوە دەبێت تاوانبارەكان خۆیان راستییەكە ئاشكرابكەن بۆ ئەم كارەیان كردووە. تووێژەرێكی دەروونی: دواكەوتنی كەیسەكان و زۆر مانەوەیان یاری لەگەڵ ژیان و دەروونی داواكارو داوالەسەركراو دەكات هێمن جەزا، تووێژەری دەروونی، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» دواكەوتنی ئەم جۆرە كەیسانە و زۆر هاتن و بردنی كەسەكان وا دەكات یاری لەگەڵ دەروونی نائارامی كەسەكە بكرێت و كێشەكە بەشێوەیەكی نەخوازراو بتەقێتەوە». ئەم تووێژەرە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، كەیسە خێزانیەكان زۆر هەستیارن و بەپێویستی دادەنێت حكومەت و پەرلەمان و لەناو دادگاكاندا بەجددی كار بۆ راپەڕاندنی ئەو جۆرە كەیسانە بكرێت، بۆ ئەوەی نەمێننەوەو كێشەكان ئاڵۆزتر نەبێت.
عەمار عەزیز دوای پشكنین و ناسینەوەی 41 رووفاتی ئێزیدی لەپزیشكی دادی بەغداد تەواو بوو، وابڕیارە پێش سەری ساڵ لەمەراسیمیكی شایستەدا لەگۆرٍستانی گوندی كۆجۆ بەخاك بسپێردرێن . گروپی داعش دوای داگیركردنی موسڵ لەساڵی 2014 پاش ماوەیەك قەزای شەنگالی داگیركردو هەزاران كەسی لەناوبردو سەدان كەسی دیكەش تائێستا بێسەروشوێنن. سیروان جەلال، بەڕێوەبەری گشتی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی سەر بەوەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «پزیشكی دادی بەغدا پرۆسەی پشكنین و ناسینەوەی بۆ 41 رووفاتی تری ئێزیدی تەواو كردووە كەسەرجەمیان ئێزیدین و خەڵكی سنوری قەزای شەنگالن، بڕیارە پێش سەری ساڵی نوێ رەوانەی گۆڕستانی كۆجۆ بكرێن». ناوبراو باسی لەوەشكرد كەئەوەی جێگای نیگەرانیانە بەرپرسانی فەرمانگەی شەهیدانی بەغداو گۆڕە بەكۆمەڵەكان بەتاكلایەنە بڕیار لەسەر كاتی هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان و هێنانەوەی رووفاتەكان دەدات بەبێ ئەوەی ئاگاداریان بكات یان پرس و راوێژیان پێبكرێت لەكاتێكدا بەپێی یاساو پاراستنی گۆڕە بەكۆمەڵەكان دەبێت بەغداو هەرێم پێكەوە بڕیار بدەن . سیروان جەلال وتیشی: «سەرەتای هەڵدانەی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی شەنگال تیمێكی هاوبەش و نیشتیمانیمان هەبوو، بەغداو هەرێم پێكەوە كارەكەیان دەكرد، بەڵام چەند رۆژێكە فەرمانگەی شەهیدان و گۆڕە بەكۆمەڵەكان بەبێ ئەوەی پرس بەئێمە بكەن دەستیان بەهەڵدانەوەی ژمارەیەك گۆڕی بەكۆمەڵ كردووە، هەرچەندە ئێمە زۆر حەزدەكەین تەواوی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی ئەو قەزایە هەڵبدرێنەوە، بەڵام كارەكە بەهاوبەشی بكرێت ئەنجامەكەی زۆر باشتر دەبێت. هاوكات، خەیری عەلی، بەرپرسی رێكخراوی ئێزیدی بۆ دۆكیومێنتكردنی بەڵگەنامەكان بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو كە تەنها لەدوو هەفتەی رابردوو لەسنوری قەزای شەنگال پێنج گۆڕی بەكۆمەڵ لەگوندی (عەین فەتح)ی سەر بەناحیەی قەیرەوان لەسنوری قەزای شەنگال لەلایەن رێكخراوەكەیان دۆزرایەوە. هەروەها باسی لەوەشكرد كە لە 2ی كانوونی یەكەم فەرمانگەی بەرگری شارستانی شەنگال هەڵسان بەدەرهێنانی 10 رووفات لەناو زێرابێكدا لەسنوری ناحیەی گردعوزێردا بوون. خەیری عەلی وتیشی: «ژمارەی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی شەنگال گەیشتووە 90 گۆڕی بەكۆمەڵ، تائێستا بەشێكیان هەڵدراونەتەوە، ژماریەكی زۆریش ماوە كەهێشتا هەڵنەدراونەتەوە». بەرپرسی رێكخراوی ئێزیدی بۆ دۆكیومێنتكردنی بەڵگەنامەكان، داوا لەدەزگا پەیوەندیدارەكانی عێراق دەكەن پەلە بكەن لەهەڵدانەوەی گوڕە بەكۆمەڵەكان و پشكنینەكان لەسەر رووفاتەكان تا بەزووترین كات بەخاك بسپێردرێن.
.jfif)
عەمار عەزیز دوای پشكنین و ناسینەوەی 41 رووفاتی ئێزیدی لەپزیشكی دادی بەغداد تەواو بوو، وابڕیارە پێش سەری ساڵ لەمەراسیمیكی شایستەدا لەگۆرٍستانی گوندی كۆجۆ بەخاك بسپێردرێن . گروپی داعش دوای داگیركردنی موسڵ لەساڵی 2014 پاش ماوەیەك قەزای شەنگالی داگیركردو هەزاران كەسی لەناوبردو سەدان كەسی دیكەش تائێستا بێسەروشوێنن. سیروان جەلال، بەڕێوەبەری گشتی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی سەر بەوەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «پزیشكی دادی بەغدا پرۆسەی پشكنین و ناسینەوەی بۆ 41 رووفاتی تری ئێزیدی تەواو كردووە كەسەرجەمیان ئێزیدین و خەڵكی سنوری قەزای شەنگالن، بڕیارە پێش سەری ساڵی نوێ رەوانەی گۆڕستانی كۆجۆ بكرێن». ناوبراو باسی لەوەشكرد كەئەوەی جێگای نیگەرانیانە بەرپرسانی فەرمانگەی شەهیدانی بەغداو گۆڕە بەكۆمەڵەكان بەتاكلایەنە بڕیار لەسەر كاتی هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان و هێنانەوەی رووفاتەكان دەدات بەبێ ئەوەی ئاگاداریان بكات یان پرس و راوێژیان پێبكرێت لەكاتێكدا بەپێی یاساو پاراستنی گۆڕە بەكۆمەڵەكان دەبێت بەغداو هەرێم پێكەوە بڕیار بدەن . سیروان جەلال وتیشی: «سەرەتای هەڵدانەی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی شەنگال تیمێكی هاوبەش و نیشتیمانیمان هەبوو، بەغداو هەرێم پێكەوە كارەكەیان دەكرد، بەڵام چەند رۆژێكە فەرمانگەی شەهیدان و گۆڕە بەكۆمەڵەكان بەبێ ئەوەی پرس بەئێمە بكەن دەستیان بەهەڵدانەوەی ژمارەیەك گۆڕی بەكۆمەڵ كردووە، هەرچەندە ئێمە زۆر حەزدەكەین تەواوی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی ئەو قەزایە هەڵبدرێنەوە، بەڵام كارەكە بەهاوبەشی بكرێت ئەنجامەكەی زۆر باشتر دەبێت. هاوكات، خەیری عەلی، بەرپرسی رێكخراوی ئێزیدی بۆ دۆكیومێنتكردنی بەڵگەنامەكان بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو كە تەنها لەدوو هەفتەی رابردوو لەسنوری قەزای شەنگال پێنج گۆڕی بەكۆمەڵ لەگوندی (عەین فەتح)ی سەر بەناحیەی قەیرەوان لەسنوری قەزای شەنگال لەلایەن رێكخراوەكەیان دۆزرایەوە. هەروەها باسی لەوەشكرد كە لە 2ی كانوونی یەكەم فەرمانگەی بەرگری شارستانی شەنگال هەڵسان بەدەرهێنانی 10 رووفات لەناو زێرابێكدا لەسنوری ناحیەی گردعوزێردا بوون. خەیری عەلی وتیشی: «ژمارەی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی شەنگال گەیشتووە 90 گۆڕی بەكۆمەڵ، تائێستا بەشێكیان هەڵدراونەتەوە، ژماریەكی زۆریش ماوە كەهێشتا هەڵنەدراونەتەوە». بەرپرسی رێكخراوی ئێزیدی بۆ دۆكیومێنتكردنی بەڵگەنامەكان، داوا لەدەزگا پەیوەندیدارەكانی عێراق دەكەن پەلە بكەن لەهەڵدانەوەی گوڕە بەكۆمەڵەكان و پشكنینەكان لەسەر رووفاتەكان تا بەزووترین كات بەخاك بسپێردرێن.
.jpg)
هاوڵاتى گەرەکی حەنانە لە نەجەف کەماڵی موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدری لێیە، بووەتە شوێنێکی یەکلاییکەرەوە لەپێکهێنانی حکومەتی عێراقدا، لەکاتێکدا کەناوچەی سەوزی بەغدای پایتەخت پێگەی سیاسی عێراقەو سەرجەم دامەزراوە یاسایی و دەستووریەکانی لێیە. لەتازەترین پێشهاتدا دوێنێ سێشەممە، جێنین پلاسخارت، نێردەی تایبەتی سکرتێری گشتیی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان سەردانی ناوچەی حەنانەی لە نەجەف کردو لەگەڵ موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر کۆبووەوەو تاووتوێی پێکهێنانی حکومەتی عێراقیان کرد. بڕیارە سبەینێش موقتەدا سەدر لە نەجەف لەگەڵ چوارچیێوەی شیعە جارێکی تر کۆببێتەوە. سەدرو نەتەوە یەکگرتووەکان لە نەجەفەوە داوای پەسەندکردنی ئەنجامی هەڵبژاردن دەکەن نووسینگەی رێبەری رەوتی سەدر رایگەیاند لەکۆبوونەوەی نێوان موقتەدا سەدرو نێردەی تایبەتی سکرتێری گشتیی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان لەعێراق، کە کۆبوونەوەکە لە حەنانەی نەجەف سازدرا، جێنین بلاسخارت وتوویەتی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی عێراق سەرکەوتوو بووەو کۆمیسیۆنیش لەکارەکەیدا سەرکەوتوو بووە. نووسینگەی موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر راگەیەندراوێکی لەبارەی کۆبوونەوەکە بڵاوکردەوەو رایگەیاند «موقتەدا سەدر، پێشوازیی لە جێنین پلاسخارت کردووە و هەردوولا باسیان لە پێویستی پەسەندکردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان بەبێ دواکەوتن لەلایەن دادگای باڵای فیدڕاڵییەوە کردووەو دواخستنیشیان بە نەگونجاو زانیوە». جێنین بلاسخارت، باسی دۆخی سیاسیی عێراقی کردووە و ستایشی هەڵمەتی سەدرییەکانی لەهەڵبژاردنی پەرلەمان کردووە». هەروەها وتوویەتی ئاساییە لەهەڵبژاردن سەرکەوتوو و دۆڕاو هەبێت و ئەوەش واتای راستەقینەی هەڵبژاردنە. نووسینگەی رێبەری رەوتی سەدر راشیگەیاندووە ئەو هاریکارییە هونەرییەی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ سەرخستنی پرۆسەی هەڵبژاردن لەسەر داوای مەرجەعیەت و موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدرو حکومەتی عێراق و چەندین لایەنی دیکەی سیاسیی بووە. جێنین بلاسخارت، هەروەها وتوویەتی «کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بەڕێوەبردنێکی باش و سەرکەوتووانەی بۆ هەڵبژاردنەکە لەڕووی هونەرییەوە هەبووە». ئەو کۆبوونەوەیەی موقتەدا سەدر لەگەڵ بلاسخارت دوای ئەوە دێت، کە سەدر کۆبوونەوەی لەگەڵ لایەنەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی شیعە رەتکردەوە کە بڕیاربوو دوێنێ سێشەممە لەماڵەکەی خۆی لە نەجەف، بەڕێوەبچێت لەبری ئەوان لەگەڵ بلاسخارت کۆبووەوە. لایەنەکانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعە کە لەهەڵبژاردندا شکستیان هێنا، جێنین هێنیس پلاسخارت بەدەستوەردان لەکاروباری عێراق و کاریگەری دروستکردن لەسەر گۆڕینی ئەنجامی هەڵبژاردن، تۆمەتبار دەکەن. دوای راگەیاندنی ئەنجامە بەراییەکان، هەموو لایەنە عەرەبییە شیعەکان (جگە لە رەوتی سەدر)، خۆیان لە بەرەیەکدا بەناوی (ئیت چوارچێوەی هەماهەنگی شیعە) رێکخست و ناڕەزایی خۆیان بە ئەنجامەکان راگەیاندو داوای هەڵوەشاندنەوەی ئەو ئەنجامانەیان کرد. رۆژی 30-11-2021، کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقی ئاشکرا کرد، کەهەڵبژاردنەکە لە رۆژی 10-10-2021 بەڕێوەچووو رەوتی سەدر بە بەدەستهێنانی 73 کورسی، بووە براوەی یەکەمی هەڵبژاردنەکە. سەردانەکەی جێنین بلاسخارت، نێردەی تایبەتی سکرتێری گشتیی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان لە عێراق بۆ نەجەف لەدوای کۆبوونەوەی هەفتەی رابردووی موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر دێت لەگەڵ لایەنە ناڕازییەکان لەئەنجامی هەڵبژاردن، کە لەپڕۆژەیەکدا بەناوی «چوارچێوەی هاوئاهەنگی» خۆیان رێکخستووە. لەلایەکی ترەوە موقته‌دا سه‌در سه‌رۆكی ره‌وتی سه‌در داوایه‌كی ئاراسته‌ی سه‌ركرده‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی كردووه‌و بڕیارە كۆبوونه‌وه‌یه‌كی نوێ له حەنانەی شاری نه‌جه‌ف ئه‌نجامبده‌ن. ئه‌حمه‌د كینانی ئه‌ندامی كوتله‌ی سادیقون رایگه‌یاند «سه‌در داوایه‌كی فه‌رمی ئاراسته‌ی سه‌ركرده‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی كردووه بێنه شاری نه‌جه‌ف بۆ ئه‌وه‌ی كۆبوونه‌وه‌یه‌كی نوێ ئه‌نجامبده‌ن وه‌ك درێژكه‌ره‌وه‌ی كۆبوونه‌وه‌كه‌ی چه‌ندڕۆژی رابردووی شاری به‌غدا.» راشیگه‌یاند «بڕیاره كۆبوونه‌وه‌كه له چه‌ندڕۆژی داهاتوودا ببه‌سترێ و تائێستاش دیار نییه سه‌ركرده‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی وه‌ڵامیان بۆ داوای كۆبوونه‌وه‌كه‌ی سه‌در ده‌بێت یان نا.» ئه‌حمه‌د كینانی راشیگه‌یاند «به ئه‌نجامدانی ئه‌م كۆبوونه‌وانه ماڵی شیعه زیاتر له‌یه‌ك نزیكده‌بنه‌وه و ناكۆكییه‌كانیش به‌لاوه ده‌نرێن، بێگومان هیچ كێشه‌و ناكۆكییه‌ك چاره‌سه‌ر نابێت به‌بێ دانیشتن و لێكتێگه‌یشتن». چه‌ندڕۆژێك پێش ئێستا موقته‌دا سه‌در سه‌رۆكی ره‌وتی سه‌در له‌به‌غدا سه‌ردانی ماڵی هادی عامری سه‌رۆكی هاوپه‌یمانی فه‌تحی كردبوو و له‌وێ له‌گه‌ڵ سه‌ركرده‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی كۆبووه‌وه‌و پرسی ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن و پێكهێنانی حكومه‌تی نوێ و دۆخی ئێستای عێراق له‌بواره‌كانی ئه‌منی و سیاسی و ئابووری تاووتوێ كرابوو. سیناریۆکانی پێکهێنانی حکومەت چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی كه زۆرینه‌ی لایه‌ن و هێزه سیاسییه‌كانی شیعه له‌خۆده‌گرێت، دوێنێ سێشه‌ممه سیناریۆكانی بۆ پێكهێنانی حكومه‌تی نوێی عێراق ئاشكراكردو بڕیاریشه رۆژی پێنجشه‌ممه، له‌كۆبوونه‌وه‌یه‌كی دیكه‌ی چوارچێوه‌كه‌و رێبه‌ری ره‌وتی سه‌در، بڕیار له‌سه‌ر یه‌كێك له‌سیناریۆكان بدرێت. محه‌مه‌د سه‌هیود، سه‌ركرده له‌ئیئتیلافی ده‌وڵه‌تی یاسا كه به‌شێكه له‌پێكهێنه‌ره‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی رایگه‌یاند، سیناریۆی زۆر هه‌یه بۆ پێكهێنانی حكومه‌تی نوێی عێراق، له‌وانه‌ش ره‌وتی سه‌در و هێزه سیاسییه‌كانی كوردو سوننه كوتله‌ی گه‌وره‌تر پێكبهێنن كه ئه‌مه مه‌حاڵه، له‌به‌رئه‌وه‌ی سوننه‌و كورد به‌فه‌رمی رایانگه‌یاندوه كه له‌گه‌ڵ یه‌ك لایه‌نی شیعه هاوپه‌یمانی پێكناهێنن. وتیشی «سیناریۆی دیكه ئه‌وه‌یه كه چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ سوننه‌و كورددا هاوپه‌یمانێتی بكه‌ن، ئه‌وه‌ش قورسه، به‌ڵام نزیكترین سیناریۆ كه به‌چاره‌سه‌ر داده‌نرێت رێككه‌وتنی هێزه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی و ره‌وتی سه‌دره له‌سه‌ر حكومه‌تێكی ته‌وافوقی زۆرینه‌ی هێزه سیاسییه‌كان، هه‌ربۆیه‌ش حكومه‌تێكی ته‌وافوقی زۆرینه‌یه‌كی نیشتمانی گشتگیرتره«. ئه‌و سه‌ركرده‌یه‌ی ده‌وڵه‌تی یاسا ئه‌وه‌شی خسته‌ڕوو، له چه‌ندڕۆژی داهاتوو سیناریۆی زاڵ له‌سه‌ر ئه‌رزی واقع جێبه‌جێده‌كرێت به‌تایبه‌تی دوای كۆبوونه‌وه‌ی سه‌ركرده‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ موقته‌دا سه‌در رێبه‌ری ره‌وتی سه‌در له‌نه‌جه‌ف و ئه‌گه‌ریشی هه‌یه ئه‌و كۆبوونه‌وه‌یه پێنجشه‌ممه به‌ڕێوه‌بچێت. ره‌وتی سه‌در له‌هه‌ڵبژاردنه په‌رله‌مانیه‌كه‌ی 10ی (تشرینی یه‌كه‌م/10)ی ئه‌مساڵ، توانیویه‌تی 73 كورسی په‌رله‌مانی به‌ده‌ستبهێنێت، به‌ڵام لایه‌نه شیعیه‌كانی دیكه به‌هۆی به‌ده‌ستهێنانی رێژه‌یه‌كی كه‌می كورسی به‌راورد به‌هه‌ڵبژاردنه‌كانی رابردوو، ناڕه‌زایه‌تیان به‌رامبه‌ر ئه‌نجامه‌كان ده‌ربڕیوه‌و كوتله‌یه‌كیان له‌ژێر ناوی «چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی» پێكهێناوه. لەهەولێرو نەجەف و بەغدا جووڵەی سیاسی هەیە عیزەت شابەندەر، سیاسەتمەداری سەربەخۆی عێراقی، دوێنێ سێشەممە لەتویتێکدا رایگەیاند لەبەغدا، هەولێرو نەجەف هەوڵی بەردەوامی بەرپرسیارانە بۆ پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی عێراق هەیە. تویتەکەی عیزەت شابەندەر دوو رۆژ دوای سەردانەکەی هات بۆ هەولێر کە لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی کۆبووەوە. عیزەت شابەندەر دەڵێت «ئەو هەوڵانەی لەبەغداو هەولێرو نەجەف هەن پشتیوان بەخوا بەرەو باشتر دەڕوات و کاتێک گەورەکان قسە دەکەن بچووکەکان بێدەنگ دەبن». شابەندەر هەروەها نووسیویەتی «سەرکردایەتی قەدەرەو هونەرەو پۆست شمشێرە. شمشێریش لەدەستی پاڵەوان نەبێت کارناکات»، لەکۆتاییشدا پەندێکی عەرەبی بەنموونە دەهێنێتەوەو دەڵێت «ئەگەر بۆ کەسی دیکە بەردەوام بووایە نەدەگەیشتە دەستی تۆ»، وەک ئاماژەیەک بۆ لایەنە شیعەکان. هەوڵەکان بۆ پێکهێنانی حکومەتی عێراق چڕتربوونەتەوە بەتایبەت دوای چەند رۆژێک لە راگەیاندنی ئەنجامەکانی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە 10-10-2021 بەڕێوەجوو. کە لەئیستادا لەسەر ئەوە ماوە لەلایەن دادگەی باڵای فیدڕاڵییەوە پەسەندبکرێت. رۆژی سێشەممە 30-11-2021 جەلیل عەدنان خەلەف، سەرۆکی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقی راگەیاند. بەپێی ئەنجامە فەرمییەکان، رەوتی سەدر براوەی یەکەمی هەڵبژاردنە بە 73 کورسی، دواتر هاوپەیمانیی تەقەدووم 37 کورسی و دەوڵەتی یاسا 33 کورسی و پارتی دیموکراتی کوردستان 31 کورسی، یەکێتی نیشتمانی کوردستان 19 کورسی و هاوپەیمانیی فەتح 17 کورسییان بەدەستهێناوە.
شاناز حەسەن خۆپیشاندانی خوێندكارانی زانكۆو پەیمانگاكان لەهەرێمی كوردستان بۆ داواكردنی دەرماڵەكانیان گەیشتە ئەنجام و حكومەتی هەرێم بڕیاریدا مانگانە حەوت ملیار دینار بخرێتە سەر بودجەی وەزارەتی خوێندنی باڵا بۆ پاڵپشتی دارایی كە»دەرماڵە» بۆ خوێندكاران تێیدا جێگیر كراوە. خۆپیشاندانەكانی خوێندكاران لەزانكۆو پەیمانگاكانی سلێمانی كە چەندین جار شەقامە سەرەكییەكانی شاریان كۆنترۆڵ دەكرد، فشاریان لەسەر حكومەتی هەرێم دروستكرد كە بەهۆی باشبوونی دۆخی داراییەوە پێویستە دەرماڵەكانیان بۆ خەرج بكرێت كە لەساڵی 2014 بەبڕیاری حكومەتی هەرێم راگیرابوو. هیوا بەكر، خوێندكاری قۆناغی سێی بەشی ماتماتیكە لەزانكۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لەگەڵ بوونی سەدان كێشە لەبەشی ناوخۆیی و هاتوچۆ كردنی خوێندكاراندا، بەڵام لەخۆپیشاندانەكان بەردەوام دەبین تا بەڵێنی گەڕاندنەوەی مافە سەرەكیەكەی خۆمان پێدەدەن كە دەرماڵەیە». هەروەها خوێندكارێكی دیكە لەزانكۆی كۆیە ئاماژە بەوە دەدات، تەنیا بە مەرجی وەرگرتنی دەرماڵە دەچنەوە هۆڵەكانی خوێندن. بورهان مستەفا، خوێندكاری زانكۆی كۆیە، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:»دابینكردنی پێداویستی بەشە ناوخۆییەكان ئەركی هەموو حكومەت و زانكۆكانەو دەبێت دابینی بكەن، بەڵام داواكردنی دەرماڵە مافی ئێمەیەو دەبێت پێمان بدرێت». هاوكات نیشتیمان عومەر، لە زانكۆی راپەڕین لە رانیە، هاوڕابوو لەگەڵ هاوڕێكانی و وتی:» تا وەرگرتنی دەرماڵە ناچینەوە هۆڵەكانی خوێندن، لەگەڵ ئەوەی دەرماڵەكانمان پارەیەكی كەمە، بەڵام ئێمە داوای زیادكردنی ناكەین، تەنیا داوا دەكەین ئەو مافەمان بۆ بگێڕنەوە». سەرۆكی دیوانی وەزارەتی خوێندنی باڵا ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە وەزارەتەكەیان داوای فەرمی لەئەنجومەنی وەزیران كردووە دەرماڵە بۆ خوێندكاران دابین بكات بۆ ئەمساڵیش بڕەكەی ئاشكرا دەكات كەپێویستیان بە 70 ملیار دینار دەبێت. دكتۆر توانا نەجەف، سەرۆكی دیوانی وەزارەتی خوێندنی باڵای حكومەتی هەرێم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئەو بڕە پارەیەی كە دیاریكراوە بۆ خوێندكاران پێشبینیمان وایە بەشی دەرماڵە دەكات». سەرۆكی دیوانی وەزارەتی خوێندنی باڵای حكومەتی هەرێم لەبارەی شێوازی دەرماڵەو بڕەكەیەوە وتی:»هەر بڕە پارەیەك خەرج بكرێت پێویستە رێنمایی دارایی لەپشتەوە بێت، بۆ سەرجەم خەرجیەكان بەدەرماڵەشەوە، كەواتە كۆتا رێنمایی دارایی كە تاساڵی 2014 كاری پێكراوەو وەستێنراوە، هەر ئەو رێنماییە داراییە هەیە». ناوبراو زیاتر روونیكردەوەو وتی:» ئەمڕۆ چوارشەمە تیمێكی ئێمە دەچێتە وەزارەتی دارایی و دەبێت وردەكاری ژمارەی تەواوی خوێندكارەكانمان لابێت و لەگەڵ وەزارەتی داراییش بزانین بە رێنماییە كۆنەكە كاربكەین یان رێنمایی تازە دەردەچێت». توانا نەجەف، ئاشكراشی كرد:» كە لەساڵی نوێی 2022 واتا لە 1ی 1ی ساڵی داهاتوو ئەم بڕیارە كاری پێدەكرێت».
.jfif)
سەركۆ جەمال بەوتەی پەرلەمانتارێك سیستەمی نوێی كامێرای تیژڕەوی هاتوچۆ كە بڕیارە لەپارێزگای سلێمانی جێبەجێ بكرێت هیچ شۆفێرێك بێ سزا لێی دەرناچێت، بەڵام بەڕێوەبەری كامێراكانی هاتوچۆ پێیوایە كە ئامانج لێی كەمكردنەوەی رووداوەكانی هاتوچۆیە. رۆژی 24/11/2021 عەلی حەمەساڵح ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەپەرلەمانی كوردستان رایگەیاند: «حكومەتی هەرێم كۆمپانیاكانی چاودێری هاتوچۆی داوەتە كەرتی تایبەت و سەرەتاش لەسلێمانییەوە پرۆژەكە دەستپێدەكات و 225 كامێرا دادەنێت». عەلی حەمەساڵح، ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: «پێدەچێت دۆسیەی كامێراكانی هاتوچۆ پێویستی بەهەوڵی زیاتر هەبێت بۆ ئەوەی رێگری لێبكرێت، گرێبەستێك لە 11/4/2020دا كراوەو لەلای خۆم وێنەیەكی گرێبەستەكە هەیە بەژمارە (7553) لەگەڵ كەسێك بەناوی «فەرحان عەبدولكەریم حەسیب» 225 كامێرای دیاریكردنی تیژڕەوی لەسلێمانی دادەنرێت بەسیستەمی (point to point) . ناوبراو باسی لەوەكرد كەجگە لەوەی ئەو ژمارە كامێرایەی دیاریكردنی تیژڕەوی دادەنێت، نێوانی دوو كامێرا ئەگەر پێنج كیلۆمەتر بێت بڕیاردرابێت بە شەش خولەك بیبڕیت بۆ بەپێنج خولەك و 50 چركە بیبڕیت سەرپێچیت بۆ دەنووسرێت، ئەوەش لەم دۆخەدا كۆمەڵێك كێشەی گەورەی لێدەكەوێتەوە». ئەو پەرلەمانتارە هێمای بۆ ئەوەشكرد «كۆمپانیاكە قازانجێكی خەیاڵی دەكات، بۆیە ئامادەبووە زیاتر لە 400 ئۆتۆمبێل بەدیاری بۆ حكومەتی هەرێم بكڕێت، ئەگەر ئەم سیستەمە جێبەجێ بكرێت كەئێستا هەموو سلێمانی چەند كامێرایەكی تێدایە خەڵك دادو بێدادیەتی لەدەست سەرپێچی كامێراكان كە تۆماری دەكات ئەوكات پارێزگای سلێمانی بەهەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان و راپەڕینیشەوە كامێرا رێژ دەكرێت». لەكاتێكدا تەنیا لەسنووری پارێزگای سلێمانی 340 هەزار ئۆتۆمبێلی تایبەت و 170 هەزار بارهەڵگر و زیاتر لە 35 هەزار ئۆتۆمبێلی كرێ هەیە. ئەو پەرلەمانتارە ئەوەشی دووپاتكردەوە كە سیستەمەكە بەوشێوەیە داڕێژراوەتەوە ئەگەر كەسێك لەمانگێكیشدا یەك جار لێی بدات داهاتی مانگانەیان زیاتر لە 38 ملیار دینار دەبێت، لەكاتێكدا كۆمپانیاكە خۆی لەبنەڕەتدا 53 ملیار خەرج دەكات. عەلی حەمەساڵح وتیشی: «بە دوو مانگ ئەو كۆمپانیایە پارەكەی خۆی دەردەكاتەوە، تا 15 ساڵیش 80%ی داهات بۆ خۆیەتی و دوای ئەو ماوەیە 20% بۆ كۆمپانیا و 80%ی بۆ حكومەتە لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم دەتوانێت بەداهاتی 10 رۆژی هاتوچۆ ئەم سیستەمە دابنێت، بەڵام كە نایكات دیارە قازانجی ئەو دوو كۆمپانیایە لەبەرچاو گیراوە». «بەپێی گرێبەستەكە نووسراوە هێنان و دانان و بەڕێوەبردن، لەدنیادا شتی وا نییە كۆمپانیای كەرتی تایبەت سزادان بەڕێوەببات، ئەو كۆمپانیایانە واجیهەن و خەڵكی تر لەپشتیانەوەیە، ئەگینا هیچ كەسێك ناتوانێت بەبێ بەرپرسێكی باڵا لەم وڵاتە ئەو پرۆژەیە جێبەجێ بكات، ئێستاش دەستكراوە بەدانانی قاعیدەی كامێراكان و بڕیاریشە لەكۆتایی ساڵی داهاتوو بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە»، عەلی حەمەساڵح وای وت. «دەدرێتە كۆمپانیایەك بەناوی (Early future) هەروەها لە 500 رۆژیشدا كامێراكان دەكەونەكار» عەلی حەمەساڵح دەشڵێت: «پێشتر لەڕێگای پەرلەمانەوە ئەم دۆسیەم جوڵاند، لەبری گفتوگۆو چارەسەر رەتكرایەوەو وتیان شتی وانییە، بەڵام ئێستا بەرەو ئەوە دەچێت كارەكە بچێتە قۆناغی جێبەجێكردنەوە، قۆناغی یەكەم تەواوی پارێزگای سلێمانی دەدرێتە كۆمپانیایەك بەناوی (Early future) ، هەروەها لە 500 رۆژیشدا كامێراكان دەكەونەكار». دوای وتەكانی ئەو پەرلەمانتارە رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێم لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: «ئەو پرۆژەیە شتێكی نهێنی تێدا نییەو پێویست ناكات حكومەت بچێتە ژێر باری ئەو خەرجیانە، لەهەمانكاتدا داهاتەكەی بۆ حكومەت دەبێت». بەڕێوەبەری بەشی كامێراكانی تیژڕەوی لەهاتوچۆی سلێمانی دەڵێت ئامانج لێی كەمكردنەوەی تیژڕەوی شۆفێرانە. ئاكام عەزیز بەڕێوەبەری بەشی كامێرا لەهاتوچۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى وتی: «هۆبەی كامێراكان لامەركەزی تەواوی تێدایەو چاودێری كامێراكان دەكەن، بەتایبەت ئەو شوێنانەی رووداوی هاتوچۆیان تێدایە، ئێستاش گرێبەستێكی نوێ هەیە كە 225 كامێرا لەسنوری سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆكان دادەنرێت». وتیشی: «لەڕێگەی راستەوخۆو باك ئۆفیس سەرپێچییەكان تۆماردەكرێت و وەك ئەمەی ئێستا نییە كەوێنەكان بگەڕێتەوە بۆ ناو بەڕێوەبەرایەتی و پاشان بچێتە ناو سێرڤەر، راستە شۆفێر گلەیی لێی هەیە بەڵام ئەگەر بیبینی سیستەمەكە بەوشێوەیە نییە كە خەڵك لێی تێگەیشتووە مەبەستی ئێمە بۆ كەمكردنەوەی رووداوەكانی هاتوچۆیە». هاوكات بەڕێوەبەری كامێراكان لەهاتوچۆی سلێمانی پێشیوابوو كەسزاكان بەپێی سیستەمە كۆنەكەی كامێرای تیژڕەوی بەشێوەیەكە سزای شۆفێران لەناو شار لە 70 هەزار دینارەوە دەستپێدەكات تا 250 هەزار دینار بەپێی ئەو خێراییەی كە دیاریكراوەو نابێت لەوە زیاتر شۆفێر بڕوات، لەدەرەوەی شاریش لە 70 هەزارەوە بۆ 230 هەزار دینار دەستپێدەكات. هاوڵاتی پەیوەندی كرد بە فازڵ حاجی وتەبێژی هاتوچۆی هەولێر سەبارەت بەوەی ئایا ئەو سیستەمە لەهەولێر جێبەجێ دەكرێت، ناوبراو بەهاوڵاتی وت:» تائێستا ئاگاداری سیستەمێكی لەوشێوەیە نیم و هیچ بڕیارێك نییە بۆ جێبەجێكردنی سیستەمی نوێی كامێرای تیژڕەوی هاتوچۆ لەهەولێر»
سەركۆ جەمال جێگری سوپاسالاری وەزارەتی پێشمەرگەی حكومەتی هەرێم دەڵێت: هاوپەیمانان دووربینی حەرارییان داوە بەپێشمەرگە، بەڵام بەكەڵك نایەت، داعش لەماوەی دوو هەفتەی رابردوودا، چوار جار هێرشیكردووەتە سەر ناوچە كوردنشینەكان و پێشمەرگە لەكەركوك و چەند ناوچەیەكی دیكەو بەهۆیەوە 22 پێشمەرگەو چەند هاووڵاتییەك شەهیدبوون و چەندین پێشمەرگەو خەڵكی مەدەنی دیكەش برینداربوون، ئەوەش كاردانەوەی ناوخۆیی و جیهانی بەدوای خۆیدا هێناوە. رۆژی 2/11/2021، چەكدارانی داعش پەلاماری گوندی «خدرجیجە»یان دا كەدەكەوێتە بناری چیای قەرەچوغی سەر بەقەزای مەخمووری پارێزگای هەولێر، لەئەنجامدا 13 پێشمەرگە شەهیدبوون، كە سێ لەشەهیدەكان برا بوون. پێشتریش لەشەوی 27ی مانگی رابردوو، لەناحیەی كوڵەجۆی گەرمیان داعش هێرشیكردەسەر سەنگەرەكانی پێشمەرگە، لەكاتێكدا یارمەتی بۆ هێزەكان رۆشتبوو بۆمبێك بەئۆتۆمبێلێكی پێشمەرگەدا تەقییەوەو پێنج پێشمەرگە شەهید بوون و چوار پێشمەرگەش بریندار بوون. هەروەها لە 29ی مانگی رابردووشدا، لەسنووری كفری لەلایەن چەكدارانی داعش هێرشكرایە سەر هێزەكانی پێشمەرگە و لەئەنجامی هێرشەكەشدا دوو پێشمەرگە شەهید بوون و سێ پێشمەرگەی دیكەش برینداربوون. لەماوەی دوو هەفتەدا داعش چوارجار هێرشی بۆ سەر سەنگەرەكانی پێشمەرگە و ناوچە كوردییەكان لەسنووری ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم ئەنجامداوە، لەچوار هێرشەكەدا 22 پێشمەرگە شەهیدبوون و 15 پێشمەرگەش برینداربوون، جگە لەشەهید و برینداربوونی چەند هاووڵاتییەكی مەدەنی. لیوا قارەمان كەمال، جێگری سوپاسالاری وەزارەتی پێشمەرگە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «هەندێك كەلوپەلی سەربازی پێویستە بۆ شەڕی دژی داعش كێشەی كەمیی ئەو كەلوپەلانە هەیە، بەڵام كەمیی چەك بوونی نییە، ئەوەی پەیوەستە بەوەزارەت لەئۆتۆمبێلی سەربازی و چەكدا كەموكورتیمان نییە». هەروەها وتیشی:» شەڕی ئێستا پێویستی بەهەندێك تەكنەلۆجیای سەربازی پێشكەوتوو هەیە، تەنها دووربینی حەراری نییە كە پێشمەرگە پێویستیەتی، ئەو چەك و پێداویستیانەش وەكو پێویست دەستناكەوێت، زۆر شتی دیكەش هەیە كە نییە، بەڵام لەبەر باری ئەمنیی ناكرێت بووترێت، بۆ شەڕكردن لەگەڵ داعش پێویستمان بەهەندێك تەكنەلۆجیای پێشكەوتوو هەیە كەدەبێت حكومەتی هەرێم بێتە سەرخەت و دابینی بكات». جێگری سوپاسالاری پێشمەرگە دەشڵێت:»چەندین جار داوای دووربینی حەراریمان كردووە، هەرچەندە پێشتر هاوپەیمانان بۆی هێناین بەڵام بێ كەڵكە، ناتوانی 10 مەتری پێ ببینی لەو ناوچانەی پێشمەرگەی تێدایە، پێویستە بینینەكەی كیلۆمەترێك كەمتر نەبێت». «دووربینی حەراری جۆری زۆرە، لەسەر چەك هەیە جێگیر هەیەو جوڵاویش هەیە، بەڵام ئایا ئێمە هەموویمان هەیە نەخێر نیمانە، جگە لەوەش هەندێك دووربینی حەراری لەتوانای حكومەتی هەرێمدا نییە، رەنگە نەهێڵن بگاتە دەست پێشمەرگەو لەڕووی ئەمنییەوە قەدەغەی لەسەرە»، لیوا قارەمان وای وت. لیوا قارەمان ئەوەشی خستەڕوو كەهاوپەیمانان هێرشی ئاسمانییان بۆ سەر داعش رانەگرتووە، ئەو شەوەی لەكوڵەجۆ شەڕ روویدا هاوپەیمانان فڕۆكەیان هەستاندووە، هەركاتێك پێشمەرگە و سوپای عێراق داوا بكەن هاوپەیمانان فڕۆكە هەڵدەستێنن دژی داعش. پێشمەرگەیەك: چەكی قورسمان «بی كەی سی»یە رێكان تاریق، یەكێكە لەو پێشمەرگانەی لەسنووری ناوچەكانی شەڕ لەگەڵ داعش یەكەكەیان جێگیربووە، بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە داعش تاكتیكی شەڕی گۆڕیوە و شەڕی پارتیزانی دەكات، لەڕەبیەیەك دەدات و دەگەڕێتەوەو زیاتر لەنزیك پردێ و كفری و قەرەچوغ پەلامار دەدەن یا لەچەم و ژاژو قامیشەڵانەكاندا. ئەو پێشمەرگەیە باسی لەوەشكرد كە لەڕووی چەكەوە ئەو باشە نین، چەكی قورسیان پێ نییە، وتیشی:» رەبایەكانیشمان باش نییەو نزمە، چەندین جار داوای دابینكردنی پێداویستییەكانمان كردووە بەڵام بەدەممانەوە نەهاتوون، جگە لەوەی چەكی قورسمان (بی كەی سی)یە». هەروەها كۆسرەت مەدحەت، لەسنوری داقوق پێشمەرگەیە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئەو چەكانەی قورسن و بەكەڵك دێن لەلای هێزەكانی 70 و 80 ن كەهێزی تایبەتی یەكێتی و پارتین، تەنانەت هەموو ئۆتۆمبێلە چاكەكان كەزۆربەیان درعن لەلای ئەو هێزانەن، ئێمەش ئۆتۆمبێلەكانمان بەرگەی بۆمبێكی چێندراو ناگرێت و ژیانی خۆشمان دەكەوێتە مەترسییەوە». رۆژی دووشەممە، 6/12/2021 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و فەرماندەی گشتیی هێزی پێشمەرگە سەرپەرشتیی كۆبوونەوەیەكی سەربازی كرد كەتیایدا جێگرانی سەرۆك، وەزیرانی پێشمەرگەو ناوخۆ، فەرماندەی یەكەكانی حەفتاو هەشتاو فەرماندە باڵاكانی پێشمەرگە و بەرپرسی میحوەرەكان بەدرێژایی بەرەكانی رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ تیرۆریستانی داعشدا، بەشداربوون. جەبار یاوەر، ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە لەبارەی ئەو كۆبوونەوەیە بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كەدۆخی سەربازی و بەرەكانی بەرگری هەڵسەنگێنران و تیایدا فەرماندەی میحوەرەكان پوختەیەكیان دەربارەی دوایین پێشهاتەكانی بەرەكان و پێداویستییەكانیان خستەڕوو، وەزیری پێشمەرگەش باسی لەپلان و وردەكاریی هەنگاوەكانی وەزارەت بۆ چۆنیەتیی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستان و پێداویستییە سەربازییەكان كردووە. جەبار یاوەر وتیشی: «وەك لەڕاگەیەندراوی كۆبوونەوەكەدا ئاماژەی پێكراوە نێچیرڤان بارزانی فەرمانیدا بەپەلە پێداویستییە خێراكان، بۆ داهاتووش پێداویستییەكانی دیكەی پێشمەرگە دابین بكرێن و فەرماندەو لایەنە پەیوەندارەكانی راسپارد بەخێرایی دۆخی بەرەكان و خاڵەكانی رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ تیرۆریستان رێكبخرێنەوە و كەموكوڕیی و كەلێنەكان پڕ بكرێنەوە». وەزیری پێشمەرگە داوایكردووە هاوكاریەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانان بۆ پێشمەرگە فراوانتر بكرێت پێش كۆبوونەوەی سەرۆكایەتی هەرێم لەگەڵ وەزیرو فەرماندەكانی پێشمەرگە، شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەگەڵ كۆلۆنێل دۆگڵاس بەرپرسی تیمی هاریكاری ئاسایشی ئەمریكا لەهەرێم كۆبووەوە، وەزیری پێشمەرگە رایگەیاند، تاووتوێی دوایین پەلامارە تیرۆریستیەكانی داعشیان لەناوچە جیاجیاكان كردووە. لەبەرامبەر هەڕەشەكانی ئێستای داعش، وەزیری پێشمەرگە داوای كردووە قەبارەو جۆری هاوكارییەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانان بۆ پێشمەرگە فراوانتر بكرێت. لەلایەن خۆشیەوە بەرپرسی تیمی ئۆفیسی هاریكاری ئاسایشی ئەمریكا لەهەرێم، پشتگیری و بەردەوامی هاوكارییەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانانی بۆ وەزارەتی پێشمەرگە دووپاتكردووەتەوە. رێكخراوی چەكداریی داعش لەساڵی 2014 توانیان دەست بەسەر رووبەرێكی فراوان لەخاكی سوریا و عێراقدا بگرن، دواتر بەهاوكاری ئەمریكا و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش لەساڵی 2017 حكومەتی عێراق شكستپێهێنانی گروپەكەی لەخاكی عێراق راگەیاند، لەكۆتایی مانگی 3ی 2019ش دوایین پێگەی چەكدارانی داعش لەسوریاو بەدیاریكراوی لەناوچەی باغۆز لەلایەن شەڕڤانانی كوردو بەهاوكاری هاوپەیمانان كۆنترۆڵكرا.
.jfif)
هاوڵاتى ئێران لەنێوان 190 وڵاتدا لە رووی یەكسانی ژن و پیاودا دەكەوێتە ریزبەندی 180یەمین وڵات، ئەوەش بەهۆی رەچاونەكردنی مافەكانی ژنان لە رووی سیاسی و ئابوری و كەلتوریی لەوڵاتەكەدا. لەئێران هیچ دادوەرێكی ژن كە بتوانێت بڕیاری شەرعی و یاسایی بدات نییەو كەمتر لەسەدا 5٪ ژن لە پرۆسەی سیاسەت و حوكمڕانیدا بەشدارن و كەمتر لە 12٪ی ژنان و كچانی خوێندەوارو خاوەن بڕوانامە دەتوانن لەبازاڕ و كەرتی ئەهلیدا كاربكەن. دوو ژن بە یەك شاهید لە دادگاكان ئەژمار دەكرێن و تەنانەت هیچ كچ و ژنێك بۆی نییە بچێتە یاریگاكان بۆ ئەوەی یاری تۆپی پێی پیاوان لەنزیكەوە ببینێت. لەلایەكی دیكەوە ژنانی كورد سەرەڕای ئەوەی هاوشانی ژنانی دیكەی ناوچەكانی ئێران لەمافەكانیان بێبەش بۆ دابینكردنی بژێویی خۆیان و خێزانەكانیان كۆڵبەریی دەكەن و لەئامارە نافەرمییەكانی ئێراندا نزیكەی 11 هەزار ژن و كچ كۆڵبەریی دەكەن و لەسەر سنورەكان بەشداریی گواستنەوەی كاڵاو شتومەك دەكەن. رۆژهەڵاتی كوردستان كە لە رووی جوگرافیای سیاسی و حوكمڕانییەوە دەكەوێتە وڵاتی ئێرانەوە پشكی زۆری ئەو نایەكسانییەی نێوان ژن و پیاوی بەردەكەوێت ئەمە وای كردووە ژنانی رۆژهەڵات قوربانییەكی گەورەی نایەكسانییەكانی رەگەزی بن و ساڵانە سەدان ژن و كچ لەو بەشە لەكوردستان ببنە قوربانیی جیاوازییەكی نەخوازراوی رەگەزیی و جگە لەمەینەتییەكانی ژیانی ئێستای ئەو وڵاتە، باری قورسی نایەكسانیش بكەوێتە سەرشانیان. تەنها لەساڵی رابردودا 45 ژنی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەتۆمەتی چالاكی سیاسیی و مەدەنی و ئایینی لەئێران دەستگیركراون و نۆ كەسیشان لەلایەن دادگاكانی ئێرانەوە سەرجەم 25 ساڵ و دوو مانگ زیندانیان بەسەردا سەپێنراوە. رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ئاماژەیان بەوەكردوە كە دادگاكانی ئێران شەش ژنی كوردیان بەهۆی چالاكیی سیاسی و سێ ژنی دیكەیان لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەتۆمەتی چالاكیی مەدەنی بە 25 ساڵ زیندان سزا داوە. كوشتنی ژنان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان ناوەندنی هەنگاو بۆ مافەكانی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی كوردستان لەئاماری ساڵانەی خۆیدا لەسەر دۆخی كچان و ژنان لەو بەشە لەكوردستان بڵاوی كردووەتەوە لەساڵێكدا 44 ژن بە بیانوی جیاوازەوە كوژراون كە زۆربەیان لەلایەن كەسوكارە نزیكەكانی خۆیانەوە ئەو تاوانەیان بەرامبەر كراوە. هەنگاو ئاماژەی بەوە كردووە لەماوەی یەك ساڵی 2020 بۆ ساڵی 2021، زیاتر لە 14 ژن لەپارێزگای كرماشان و 13 ژن لەپارێزگای سنەو نۆ ژن لەپارێزگای ورمێ و هەشت ژن لەپارێزگای ئیلام لە رۆژهەڵاتی كوردستان كوژراون. لە راپۆرتەكەدا روونكراوەتەوە كە 11 ژن لەو قوربانییانە بە بیانوی شەرەفەوە لەلایەن كەسوكاریانەوە كوژراون و هەرەوەها 22 ژنیش بەهۆی ناكۆكیی خێزانییەوە كوژراون، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە 22 قوربانیی لەكۆی 44 ژنە كوژراوەكە بەچەكی جۆری كڵانشینكۆف و دەمانچە و تاپڕ كوژراو . خۆكوژیی لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و جیهان ئامارەكانی رێكخراوی تەندروستیی جیهان (WHO) ئاشكرای دەكات كەساڵانە نزیكەی 703 هەزار كەس لەدانیشتوانی گۆی زەوی بەهۆكاری جیاواز خۆیان دەكوژن، بۆیە بەپێی ئامارەكانی تەندروستیی جیهانی لەهەر 100 هەزار كەسی رەگەزی نێرینە 12.6 كەس خۆیان دەكوژن و لەهەر 100 هەزار كەسی رەگەزی مێینەش 5.4% كەس خۆیان دەكوژن، بۆیە نێرینە دوو هێندەی مێینە خۆیان دەكوژن. بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران رایانگەیاندووە لەهەر 100 هەزار كەس لەوڵاتەكەدا تەنها 12 كەس هەوڵی خۆكوشتن دەدات كە شەش كەسیان رزگاریان دەبێت و شەش كەسیش گیانیان لەدەستدەدەن و ئامارەكانی خۆكوژیش لە رەگەزی مێینە لەهەر 100 هەزار كەس 3.6 كەسە كە بەراورد بەڕەگەزی نێرینە، ژنان كەمتر لەپیاوان هەوڵی خۆكوشتن دەدەن. لەئێران پیاوان دوو هێندەی ژنان هەوڵی خۆكوشتن دەدەن و لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەتایبەت بەپارێزگای ئیلام و پارێزگای كرماشان زیاترین ژمارەی خۆكوژیی تۆمار كراوە بەجۆرێك كە لەنێوان هەر 100 هەزار كەسی دانیشتوی ئیلام 26 كەس خۆیان كوشتوەو لەپارێزگای كرماشان لەهەر 100 هەزار كەس 23 كەس خۆیان كوشتوەو دوای ئەو دوو پارێزگایەش رێژەی خۆكوژیی لەپارێزگاكانی سنەو ورمێ و لوڕستان بەرز بووە بەجۆرێك خۆكوژیی لەپارێزگاكانی رۆژهەڵاتی كوردستان زۆر زیاتر بووە لەتاران-ی پایتەختی ئێران كە بەتەنها ژمارەی دانیشتوانی پایتەخت نزیك دەبێتەوە لەهێندەی كۆی دانیشتوانی رۆژهەڵاتی كوردستان. ئەمساڵ لەماوەی هەشت بۆ نۆ مانگدا 107 حاڵەتی خۆكوشتنی ژن و كچ لە رۆژهەڵاتی كوردستان تۆمار كراوە 52 حاڵەتیان لەپارێزگای ورمێ بووە و 24 حاڵەتی دیكەیان لەپارێزگای سنە و 22 حاڵەتیان لەكرماشان و نۆ حاڵەت لەئیلام بووە و بەپێی راگەیەنراوی مافەكانی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی كوردستان ئەو ئامارانە تەنها ئەو حاڵەتە خۆكوژیانەی ژنانە كە تۆمار كراوە، چونكە ژمارەی راستەقینەی خۆكوژیی ژنان زۆر زیاترەو هەندێكیشی بەهۆی شاردنەوەی دۆسیەكانیان لەلایەن حكومەت و كەسوكاری قوربانییانەوە ئاشكرا نابێت و تۆمار ناكرێت. لەو 107 ژن و كچەی كە لە رۆژهەڵاتی كوردستان خۆیان كوشتوە، 64 كەسیان بەخۆهەڵواسین كۆتاییان بەژیانیان هێناوەو 17 كەسی دیكەیان خۆیان سوتاندوە و 15 كەسیشیان حەب و دەرمانیان بەكارهێناوە بۆ خۆكوشتن و 6 كەسیشیان خۆیان لە پردو شوێنی بەرزەوە خستووەتە خوارەوە و 5 ژنیش بۆ خۆكوشتن چەكیان بەكارهێناوە و بە گوللـە كۆتاییان بەژیانیان هێناوە. ئامارەكانی جیهان و رۆژهەڵاتی كوردستان بەپێی ئامارە جیهانی و نێودەوڵەتییەكان لەهەر سێ ژن لەسەر گۆی زەوی یەك كەسیان رووبەڕووی توندوتیژی و دەستدرێژیی جەستەیی دەبێتەوە و زۆرینەیان لەلایەن كەسە نزیكەكانیانەوە رووبەڕووی توندوتیژی و دەستدرێژیی دەبنەوە. تەنها 52%ی ئەو ژنانەی هاوسەریان هەیە مافی بڕیاردانیان لەبەكارهێنانی دەرمان و چارەسەری پزیشكیی لە رێگرییكردن لە دووگیان بوون هەیە. لەئێستا زیاتر لە 750 ملیۆن ژن لەجیهان هەیە كە لەتەمەنی خواروی 18 ساڵەوە هاوسەرگیرییان كردووە و لەهەر دوو تاوانی كوشتنی ژناندا یەكێك لەتاوانەكە لەلایەن كەسە نزیك و هاوبەشەكانی ژیانیان بەرامبەر بەژنان دەكرێت لە كاتێكدا لەهەر 20 تاوانی كوشتن كە بەرامبەر بە رەگەزی نێرینە دەكرێت تەنها یەك تاوانیان لەلایەن كەسانی نزیك و هاوبەشەكانی ژیانیانەوە بەرامبەر ئەو رەگەزە دەكرێت. زیاتر لە 71%ی سەرجەم قوربانیانی قاچاخچێتی بەمرۆڤەوە بەرامبەر ژنان دەكرێت و سێ لەسەر چواری ئەو رێژەیەش رووبەڕووی دەستدرێژی سێكسی و توندوتیژیی دەبنەوە. بەپێی ئامارێك كە ناوەندی ئاماری ئاژانسی هەواڵی خوێندكارانی زانكۆی ئێران (ئیسنا) بڵاوی كردوەتەوە تەنها لە سێ مانگی بەهاری ساڵی 2021 زیاتر لە نۆ هەزار و 753 حاڵەتی هاوسەرگریی كچانی خواروو تەمەنی 15 ساڵ لەئێران تۆمار كراوە كە بەراورد بەساڵی رابردوو 32% زیادی كردووەو هەر لەماوەی ئەو سێ مانگەی ئەمساڵدا زیاتر لە 45 هەزارو 522 حاڵەتی هاوسەرگریی كچانی تەمەن 15 بۆ 19 ساڵ لەو وڵاتە تۆمار كراوە. رۆژنامەی شەرق لەئێران كە رۆژنامەیەكی نیمچە سەربەخۆیە، بڵاویكردووەتەوە كە لە ماوەی 20 ساڵی رابردودا زیاتر لەهەزار و 200 ژن بەبیانوی شەرفەوە لە پارێزگاكانی سنە، ئیلام، ورمێ و تاران كوژراون كە زۆربەی تاوانەكانی كوشتنی ژنان بە بیانوی شەرەفەوە لە رۆژهەڵاتی كوردستان رویداوە. بەپێی ئامارەكانی كار لەئێران تاساڵی 2019 نزیكەی چوار ملیۆن و 500 هەزار ژن و كچ كاریان كردووە، بەڵام ئەو ژمارەیە لەساڵی 2020 بۆ سێ ملیۆن و 600 هەزار ژن و كچ كەمی كردووە، واتە لەساڵێكدا نزیكەی یەك ملیۆن ژن و كچ كارەكانیان لەدەستداوە. ئێران وڵاتێك بەبێ دادوەری ژن لەئێراندا هیچ حاكم یان دادوەرێكی ژن كە بتوانێت لە رووی یاساییەوە بڕیاربدات بوونی نییە لەكاتێكدا بەژمارە زیاتر لەهەزارو 900 دادوەری ژن هەیە بەڵام تەنها دەتوانن راوێژ بەدادوەرە پیاوەكان بدەن بڕیاری لای دادوەری نێرینەیە. لە رووی حوكمڕانییەوە هیچ ژنێك لەئێران مافی بوون بەسەرۆك كۆماری نییە و رێگەپێدراو نییە خۆی بۆ ئەنجومەنی دەستەبژێری كۆماری ئیسلامی ئێران بپاڵێوێت و ئەندامی ئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بێت لەكاتێكدا ئەو دوو دامەزراوەیە رۆڵی چارەنووسساز دەبینن لەبەڕێوەبردنی وڵاتەكەدا. هاوكات ژن مافی یەكسانی نییە لەشاهیدیداندا، چونكە دوو شاهیدی ژن بەهاوتای شاهیدیی پیاوێك ئەژمار دەكرێت و لەگەڵ ئەوەشدا مافی بوون بە دادوەری نییە لە رووی پیشەییەوە لەكاتێكدا پێش دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران و لەسەردەمی دەسەڵاتی پەهلەوی تاساڵی 1976 زیاتر لە 33 دادوەری ژن كە خاوەن بڕیاربوون لە دەزگای دادی ئێراندا بوونیان هەبووە. ئێران لە رووی بەشداریی ژنان لەبواری سیاسی و ئابوریدا لەنێوان 190 وڵاتدا دەكەوێتە ریزبەندنی 180یەمین وڵاتی جیهان و تەنانەت لەو سەردەمەدا كە زیاترین ژن لەپەرلەمانی ئێران بوونیان هەبووە رێژەیان تەنها 5%ی كۆی ئەندامانی پەرلەمان بووە. زیاتر لەنیوەی كۆمەڵگەی ئێران كە لەژنان پێكدێت و بەخوێندەوار ئەژمار دەكرێن 12%ی ئەو ژن و كچە خوێندەوارانە لەبازاڕەكانی كاردان و توانیویانە ببنە خاوەنی پیشەو كار لەبازاڕەكاندا. لەبواری وەرزشدا ئێران یەكێكە لەو دەگمەن وڵاتانەی كە رێگە بەهاندەرانی ژن نەدات بچنە یاریگاكان بۆ ئەوەی لە نزیكەوە و لەناو یاریگاكاندا بەشداربن، بۆیە زیاتر لە 42 ساڵە ژنانی ئێران نەیانتوانیوە یارییەكانی تۆپی پێ لەیاریگاكاندا ببین و بەناچاری لە رێگەی شاشەی تەلەفیزیۆنەوە ئەو مافە وەك بۆشاییەكی ژیانیان لەپێ بكەنەوە. ئاسۆی تاریكی ژنان پێشبینییەكانی تەندروستیی ئێران ئاماژەن كە دۆخی ژنان لە رۆژهەلات و ئێران ساڵانە بەرەو خراپتر هەنگاو دەنێت بەتایبەت كەحكومەت لەو وڵاتە ئامادە نییە بەبیانوی جێبەجێكردنی شەرع و یاسا لەسەر بنەمای ئایینی شیعە چاكسازیی لە رەچاوكردنی مافەكانیاندا بكات. لەلایەكی دیكەوە باشبوونی دۆخی هەر چین و توێژێك لە كۆمەڵگەدا گرێدراوی باری ئابورییە بەڵام لەو بوارەشدا ژنان بەراورد بەكۆی گشتی كۆمەڵگە دۆخێكی خراپیان هەیە بەتایبەت كە هەلی یەكسان بۆ ژن لەئێران و رۆژهەڵاتی كوردستان لەئارادا نییەو وڵاتەكەش زیاتر لەشەش ساڵە دۆخی ئابوریی لەقەیرانی قوڵی ئابوریدایە.
سەركۆ جەمال كاندیدێكی سەربەخۆی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە نەیتوانی سەركەوتن بەدەستبهێنێت دەڵێت:»بەهۆی ساختەكاری حزبەكانەوە نەیتوانیوە دەربچێت»، ئەندامێكی پێشووی كۆمسیاری باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراقیش ئاشكرایدەكات «بەهۆی حزبەكانەوە بەشێك لەكاندیدە سەربەخۆكان لەهەرێم دەرنەچوون». بەهۆی ناڕەزایی خەڵكی عێراق بەشێك لەكاندیدەكان بێ پاڵپشتی هیچ قەوارە و لایەنێك خۆیان هەڵبژارد، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج بوو تەنها لەهەرێمی كوردستان هیچ كاندیدێكی سەربەخۆ سەركەوتنی بەدەستنەهێنا، بەڵام لەناوەڕاست و باشووری عێراق 35 كاندیدی سەربەخۆ سەركەوتنیان بەدەستهێناوە. دوێنێ سێشەممە 30ی تشرینی دووەمی 2021 پاش 50 رۆژ لەئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق گۆڕانكاری لە پێنج كورسی ئەنجامدراو تێیدا یەكێتی نیشتمانی بووە خاوەنی 19 كورسی و دوو كورسی لەهەولێرو نەینەوا زیاد كرد، هەروەها پارتی ژمارەی كورسییەكانی لە 33 كورسییەوە بووەتە 31 كورسی. كاندیدێكی سەربەخۆ: بۆمان دەركەوت ساختەكاری زۆر كراوە غالب محەمەد، یەكێكە لەو كاندیدانەی كە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 10/10/2021 بەشێوەی سەربەخۆ بەشداریكرد، بەڵام نەیتوانی بگاتە پەرلەمانی عێراق، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: «ئەوەی كە بۆمان دەركەوتووە مەسەلە دەنگدان نەبووە، ئەمجارەیان بەڕاستی پەیوەندی بە ساختەكارییەوە هەبووە». ناوبراو پێشیوابوو كە ساختەكاری زۆر كراوە، نمونەی ئەوەی هێنایەوە كە یەكەمجار چوار هەزار و 500 دەنگی هێنا دواتر بووەتە پێنج هەزار دەنگ و وتوویانە دەرچووە. هەروەها باسی لەوەشكرد كە دواتر شەش هەزاریشی تێپەڕاند دیسان وتیان حەوت هەزار دەنگ كورسیەكی پەرلەمان دەبێت. غالب محەمەد، وتیشی: «خۆ ناكرێت ئاوا لەپڕ شتەكان بگۆڕێت یەك رۆژ خەڵك دەچێت بۆ دەنگدان، كە دەنگی منیش زیادیكرد دەبێت دەنگی كەسێكی دیكە كەم بكات، لەبەرئەوە 40 هەزار كەس چووە بۆ دەنگدان لەگەرمیان كە من دەنگەكانم پێنج هەزاری تێپەڕاند خۆ دەبێت دەنگی خەڵكی دیكە كەم بكات، لەبەرئەوە بۆمان دەركەوت ساختەكاری زۆر كراوە». «دژی دەسەڵات بووم بەتایبەتی پارتی، ئەوانەی دژی دەسەڵات بوون زۆربەیان دەنگیان كەمیكرد، ئەمە بنەڕەتی بابەتەكەیە، لەبەرئەوەی ئۆپۆزسیۆنێكی راستەقینە بووین نەیانهێشت دەربچین، بەڵام ئۆپۆزسیۆنی ساختەیان دەرچواند، چونكە لە رۆژەكانی دیكەدا بۆ دەنگدان بەسەرۆك كۆمارو رۆژەكانی دیكە گرنگە بۆیان و ئاشكرا دەبێت وایە یاخود نا»، غالب محەمەد وای وت. وەك ئەو كاندیدە دەرنەچووەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەڵێت « هەر لەسەرەتاوە ئەم هەڵبژاردنە شكستخواردوو بوو و لەوەی 2018 باشتر نەبووە، بەڵام بۆیە خۆمان هەڵبژارد تا بەرەكە چۆڵ نەكەین ئەشمزانی ساختەكاریم بەرامبەر دەكرێت، چونكە پێشتر بڵاودەبووەوە لەكەناڵەكان كە بەرپرسەكان دەیانوت نابێت غالب دەربچێت». لێپرسراوی ئۆفیسی سلێمانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەڵێت:» كەموكورتی لەیاسای هەڵبژاردندا هەبووە نەك كاری كۆمسیۆن». ئامانج عەزیز، لێپرسراوی ئۆفیسی سلێمانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»: كاندیدە دەرچووە سەربەخۆكان لەعێراق نزیكەی 40 كاندید بوون، ئەم هەڵبژاردنە زۆر جیاواز بوو لەوەی ساڵی 2018 و ساڵانی رابردووتریش كە عێراق كراوە بە 83 بازنە، بەڵام ئەوە ناگەیەنێت كە ببێتەهۆی دەرنەچوونی سەربەخۆكان». ناوبراو ئەوەشی خستەڕوو، كاندیدە سەربەخۆكان بەپێی شوێنی نیشتەجێبوون بووە، لەسلێمانی ئاسایی بووە كەسێك لەناوچەكەی خۆی كاندید نەكات و لەبازنەیەكی دیكەی هەمان پارێزگا خۆی كاندید بكات، بەڵام ئەمە بۆ كاندیدە كۆتاكان جیاوازبوو لەهەموو عێراق یەك بازنەیی بووە، وتیشی:»وەكو كۆمسیۆن ئێمە بەپێی یاساكەی پەرلەمان رێوشوێنمان گرتووەتەبەر، دەتوانین بڵێین كەموكورتی لەیاساكەدا هەبووە نەك كاری كۆمسیۆن هەموو سیستەمێكیش سلبیات و ئیجابیاتی خۆی هەیە». ئەندامێكی پێشووی ئەنجومەنی كۆمسیارانی عێراق هێما بۆ ئەوە دەكات كە لەسیستەمی هەڵبژاردنی ئەمجارەدا رێگری كرا لەبەشێك لەكاندیدەكان تا نەگەنە پەرلەمانی عێراق. سەعید كاكەیی، ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی كۆمسیارانی عێراق و شارەزای بواری هەڵبژاردن، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «لەسیستەمی هەڵبژاردنی ئەمجارەدا رێگری كرا لەبەشێك لەكاندیدەكان، بەڵام لەدەرەوەی سنووری دەسەڵاتی كۆمسیۆندا، كە حزب خەڵك هانبدات دەنگ بە كاندیدێكی دیاریكراو بدەن لەبازنەیەك یاخود دەنگ بە كاندیدێكی دیكە نەدەن، بەڵام هەر كاندیدێك بەڵگەو شایەتی هەبوایە دەیتوانی سكاڵا بكات لەسەر حزبێك كە رێگری لێكردووە». «یەكەمجارە ئەو ژمارە كاندیدە سەربەخۆیە بەشداری هەڵبژاردن بكەن، هەر ئەندامێكی پەرلەمانی عێراق سەربەخۆ بێت یان نا قورسایی خۆی هەیە و دەنگی خەڵكی بەدەستهێناوە، بۆیە 40 ئەندامی سەربەخۆ ئەگەر بێتو هاوپەیمانییەك دروست بكەن قورساییان لەسەر پەرلەمان و لایەنە سیاسیەكانیش دەبێت»، سەعید كاكەیی وای وت. هاوكات، سەعید كاكەیی پێشیوابوو كە ئەم سیستەمەی هەڵبژاردن بووە مایەی دەرچوونی ژمارەیەكی زۆر لەكاندیدانی سەربەخۆ، ئەگەر ئەم سیستەمە نەبوایە ئەو ژمارە كاندیدە نەیاندەتوانی دەربچن» لەساڵی 2014 حاڵەتی لەوشێوەیە روویدا كە كاندید هەبووە دەنگی پێویستی هێناوەو رێگری لەوە كراوە بەبەرنامە كە بچێتە پەرلەمانی عێراق، یاسای هەڵبژاردنی ئەمجارە لەبەرژەوەندی حزبەكاندا نەبوو، بەڵكو لەبەرژەوەندی خەڵكدا بوو». كورد بەگشتی كورسییەكانی لە 58 كورسییەوە بۆ 64 كرسی زیاد كردووە كە بەم شێوەیەیە، پارتی 31 كورسی، یەكێتی 19، نەوەی نوێ 9، یەكگرتوو 4، كۆمەڵی دادگەری یەك كورسی. ئەو ئەندامەی پێشووی ئەنجومەنی كۆمسیاران پێشبینی ئەوەی كرد كە دەستوری عێراق بگۆڕێت و یاسای هەڵبژاردنیش هەموار بكرێتەوە، وتیشی:»بڕیارە سەرژمێری بكرێت و دەستوری عێراق بگۆڕێت و یاسای هەڵبژاردنیش هەموار بكرێتەوە، ژمارەی پێویستی دەنگ بۆ دەرچوونی كاندید زیاتر دەكات و بازنەكانیش دەبنە 201 یەك بازنە، ئەوكاتیش قورسایی پەرلەمانتار زیاتر دەبێت و خەڵكیش سودی زیاتر لەهەڵبژاردن دەبینێت». زیاتر لە سێ هەزارو 200 كاندید پێشبڕكێییان بۆ 329 كورسی پەرلەمانی عێراق دەكرد لە10 ی ئۆكتۆبەری 2021 بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق زیاترلە سێ هەزارو 200 كاندید پێشبڕكێیان بۆ 329 كورسی پەرلەمانی عێراق دەكرد، لەوانەش 789 كاندیدیان سەربەخۆ بوون، لە 83 بازنەی هەڵبژاردندا زیاتر لە 22 ملیۆن كەس مافی بەشداریكردنیان هەبوو لەكۆی 24 ملیۆن و 29 هەزارو 927 هاووڵاتی عێراقی، بەڵام 9 ملیۆن و نیو دەنگدەر بەشدارییان كرد، كە دەكاتە 43٪ ی دەنگدەران. رێژەی بەشداری لەهەڵبژاردنی 2021ی پەرلەمانی عێراق كەمترین بەشداریكردنی هاووڵاتیانی عێراقی بوو لەدوای رووخانی رژێمەكەی سەدام حسێن لەساڵی 2003 دا. بەپێی ئامارە فەرمیەكان 24٪ی كاندیدانی هەڵبژاردنی ئەمجارەی پەرلەمانی عێراق سەربەخۆبوون، كاندیدەكانیش بەسەر 21 هاوپەیمانیدا دابەش بوون كە لە 58 حزب پێكهاتبوون، لەكاتێكدا 160 حزب بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقیان كردبوو. لەكۆی 789 كاندیدی سەربەخۆ لەپەرلەمانی عێراق، زیاتر لە 40 كاندیدیان سەركەوتن بۆ پەرلەمان و یەكێكیشیان كوژرا، 10 پەرلەمانتاریشیان هاوپەیمانێتییان لەگەڵ چەند لیستێكی بچووك پێكهێنا، ئێستا ئەوەی ماوەتەوە 30 كاندیدی سەربەخۆیە كە هیچ كاندیدێكی كوردی تێدا نییە بەدەر لەو كاندیدە كوردەی لەكەركوك سەرەتا خۆی وەك سەربەخۆ ناساندو پاشان چووە پاڵ لیستی هاوبەشی یەكێتی و گۆڕان. ئەو هاوپەیمانی و حزبانەی زۆرترین سودیان لەكاندیدە سەربەخۆكان بینی، حزبە شیعەكان بوون، ئەوانیش هەریەك لە رێكخراوی بەدر كە لەچوارچێوەی هاوپەیمانییەك بوون لەگەڵ هادی عامری و عەسائیبی ئەهلی حەق كە قەیس خەزعەلی سەركردایەتی دەكات، دوای ئەوانیش حزبە سونییەكان و حزبە كوردییەكان بوون كە كەمترین سودیان لەكاندیدانی سەربەخۆ بینی چونكە زۆربەی كاندیدەكانیان دەرنەچوون. لەخولی یەكەمی پەرلەمانی عێراق لەساڵی 2005 ژمارەی كورسیەكان (275) كورسی بووە، لەخولی دووەم لەساڵی 2010 ئەنجامدرا، ژمارەی كورسیەكان (325) كورسی بوو، لەخولی سێهەمیش لەساڵی 2014 ئەنجامدرا، ژمارەی كورسیەكان بووە (328) كورسی، لەخولی چوارەمیشدا لەساڵی 2018 ئەنجام درا، ژمارەی كورسیەكانی ئەنجومەنی نوێنەران (329) كورسی بوو، لەخولی پێنجەمیش ژمارەی كورسیەكان وەك خۆیان مانەوە.
هاوڵاتى سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەرییەكانی سلێمانی داوا لەحكومەتی هەرێم دەكات كە ڤاكسین بۆ نەخۆشییەكانی مریشك و جووجوڵە دابین بكات و گومرگ لەسەر مەوادەكانی عەلەف لاببات كە بەو هۆیەوە زیاتر لە 40 ملیار دینار زیانی مادییان بەركەوتووە. لەهەرێمی كوردستاندا هەزارو 700 پرۆژەی كێڵگەی پەلەوەری بوونی هەیە كە لەدوو هەزارو 800 هۆڵ پێكهاتوون لەگەڵ بوونی 500 پرۆژەی بێ مۆڵەت كێڵگەی پەلەوەری بۆ هەڵهێنانی جووجك و دواتر بۆ مریشك. نازم عەبدوڵا جاف، سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەریەكانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»زەرەری بەردەوام بەكەرتی پەلەوەر گەیشتووە لەماوەی حەوت مانگی رابردوودا لەوانە گرانبونی عەلەف چوار مانگ پێش ئێستا بە ٤٤٠ دۆلار بووەو ئێستا بووەتە ٥٨٠ دۆلار و نرخی هەر جوجكێك ٣٥ سنت بووە ئێستا بووەتە ٧٥ سەنت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە لیترێك گاز لە ٣٥٠ دینارەوە بووە بە ٨٠٠ دینار و یەك تۆن غاز بە ٤٠٠ هەزار دینار بووە ئێستا بووەتە ٩٥٠ هەزار دینار». هەروەها وتیشی:»بەردەوامی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی ئابی و نیوكاسڵ و گەمبۆرۆ لەناو مریشكی كێڵگەكاندا هۆكارێكی دیكەی زیانی خاوەن كێڵگەكانە كە لە ٦٠% بەرهەمی هۆڵەكانی مریشكی لەناوبردووە كە ئەو هۆكارانە بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی مریشك لە بازاڕدا». لەئێستادا یەك كیلۆ مریشك لەبازاڕدا بە دوو هەزارو 500 دینارە، بەڵام بەوتەی سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەرییەكان لەسەر خاوەن كێڵگە پەلەوەرییەكان یەك كیلۆ دوو هەزارو 900 بۆ سێ هەزار دینار دەكەوێت. ناوبراو دوو داواكاری ئاراستەی حكومەتی هەرێم دەكات كە یەكێكیان حكومەتی هەرێم ڤاكسینیان بۆ دابین بكات، وتیشی:» حكومەتی هەرێم بێت لە پارێزگاكاندا لەچەند پرۆژەیەك سامپڵ و خوێنی مریشك وەربگرێت لەسەر ئەو بنەمایە لەگەڵ وڵاتێكی موعتەبەردا ڤاكسین دابین بكات، چونكە ڤاكسین شتێكی ئەمنی قەومییەو كۆمپانیا ناتوانێت بیهێنێت». «ئێمە نامانەوێت حكومەتی هەرێم ڤاكسین بەبەلاش بداتە ئێمە، بەڵكو ئەگەر 10 دۆلار زیاتریش بێت ئامادەین بیكڕین، دەتوانێت لەو رێگەیەوە ساڵانە 500 بۆ 600 ملیۆن دۆلار داهاتی هەبێت». هەروەها باسی لەداواكاری دووەمیان كرد كە (سۆیە، گەنمەشامی، پریمێكس) كە مەوادی سەرەكی عەلەفن، حكومەتی هەرێم گومرگی لەسەر هەڵبگرێت تا عەلەف بەگران نەكڕن و زیانی ماددی زیاتر نەكەن، وتیشی:» وەزیری كشتوكاڵ نووسراوی كردووە كە مریشكی بەستوو داخڵ نەكرێت، بەڵام خۆ لەمەرزەكان پۆلیسی نییە تا چاودێری بكات، بۆیە بە راستی وەزیری كشتوكاڵ زۆر هەوڵیداوە بۆ ئەوەی داواكارییەكانمان جێبەجێ بكرێت». هاوكات، سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەرییەكانی سلێمانی باسی لەوەشكرد كە لەڕێگەی ژووری بازرگانی و پیشەسازی سلێمانییەوە نووسراویان ئاراستەی قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم كردووە تا لە نزیكەوە بیبینن و باسی كێشەكانیان بۆ بكەن و چاوەڕوانن. نازم جاف، جەخت لەوە دەكاتەوە لەماوەی حەوت مانگدا لە مانگی پێنج هەتا كۆتایی مانگی یانزە بڕی 40 ملیار دینار زیان بەر تەواوی خاوەن پرۆژەكانی كێڵگە پەلەوەرییەكان كەوتووە لەهەرێمی كوردستاندا. سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەرییەكان ئەوەشی روونكردەوە كە ئەوان حەز دەكەن نرخی مریشك لە 12 مانگەكەی ساڵدا یەك نرخ بێت و بەرزی و نزمی نەكات تا هاووڵاتیانیش گلەیی نەكەن و خاوەن پرۆژەكانیش كارئاسانیان بۆ بكرێت لە دابینكردنی ڤاكسین و لابردنی گومرگ لەسەر مەوادەكانی دروستكردنی عەلەف و سوتەمەنیش بەنرخی كەمتر بدرێتە پرۆژەی كێڵگە پەلەوەرییەكان.
سەركۆ جەمال پلەی زیاتر لە حەوت هەزار پێشمەرگە و كارمەند لەوەزارەتی پێشمەرگە لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بەرزكرایەوە، وەك بەرپرسێكی وەزارەتەكەش دەڵێت بەهۆی قەیرانی داراییەوە راگیرابوو، بەڵام بەوتەی بەرپرسێكی دیكە هیچ كاتێك پلە بەرزكردنەوە رانەگیراوە. رۆژی 29/11/2021 وەزارەتی پێشمەرگە لەڕاگەیەندراوێكدا رایگەیاند: پاڵپشت بەماددەی چواردە لەسیستمی ژمارە (6) ساڵی (2011) پەیڕەوی ( نیزامی) راژەو خانەنیشینی پێشمەرگە تایبەت بەیاسای ژمارە (38)ی ساڵی 2007 ئاماژە بەفەرمانی وەزاری وەزارەتی پێشمەرگە، بەڕێوەبەرایەتی ئیدارەی گشتی ژمارە 6033 تایبەت بە بەرزكردنەوەی پلەی كارمەندان، بەفەرمانی شۆڕش ئیسماعیل، وەزیری پێشمەرگە، بڕیاردرا بەپلە بەرزكردنەوەی پلەی حەوت هەزارو 832 پلەدارو پێشمەرگەی سەر بەدیوان و لیواكانی پێشمەرگە لەخشتەی نەورۆزی 2021. لەدوای پلە بەرزكردنەوەی كارمەندان و پێشمەرگە، ئامادەكارییەكانی خشتەی پلە بەرزكردنەوەی ئەفسەرانیش لەقۆناغی كۆتاییدایەو بڕیاریشە بەم نزیكانە رەوانەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم بكرێت. حكومەتی هەرێم لەدوای راگەیاندنی قەیرانی دارایی لەساڵی 2014، پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەرانی راگرتووەو تائێستا بۆیان ئەنجامنەدراوە، بەڵام پلە بەرزكردنەوەی سەربازیی وەزارەتەكانی (ناوخۆ، پێشمەرگە) بەردەوامە. عەقید بەرزان رەزا موستەفا، بەڕێوەبەری هۆبەی پلە بەرزكردنەوە لەوەزارەتی پێشمەرگە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: «لەوەزارەتی پێشمەرگە بەپێی وەجبە پلە بەرزدەكرێتەوە، ساڵانە دوو خشتەمان هەیە بەناوی ئەیلول و نەورۆز، نەورۆز لە 21/3 و ئەیلولیش لە 11/9دا هەركەس ماوەی خۆی تەواو بكات، بۆ نموونە خشتەیەكی مانگی 9مان لەبەردەستدایە، بەهۆی كۆرۆناو قەیرانی داراییەوە خشتەكە دواكەوت، ئەگەرنا دەبوو لەكاتی خۆیدا دەربچێت، سێ ساڵ جارێك لەوەزارەتی پێشمەرگە پلە بەرزكردنەوە ئەنجامدەدرێت». ناوبراو باسی لەوەشكرد هێزەكانی 70 و 80 پلەكەیان پێدەدرێت، بەڵام پارەی پلەكەیان بۆ هەژمار ناكرێت، چونكە كە بڕیارەكە جێبەجێ بكرێـت هەركەس پلەی بەرز بكرێتەوە دەبێت مووچەكەشی بەرز ببێتەوە. هەروەها بەڕێوەبەری هۆبەی پلە بەرزكردنەوە لە وەزارەتی پێشمەرگە باسی لەوەشكرد لەهەمانكاتدا لیستێكی دیكەیان ئامادەیە، بەڵام ناتوانن ژمارەكە بەوردی بڵێین، ئێستا نزیكەی 10 هەزار كەسی دیكە چاوەڕێی پلە بەرزكردنەوەن، هەموو خشتەیەكیش حەوت بۆ هەشت هەزار كەس داوای پلە بەرزكردنەوە دەكەن. هەموو پلە بەرزكردنەوەیەك سێ ساڵ جارێكە جگە لەپێشمەرگەی ئاسایی كە یەكەمجار پلەی بەرزدەكرێتەوە یەك ساڵە و بۆ (نائب عەریف)یش دوو ساڵە لەدوای ئەو پلەیەوە تا پلە (مومتاز) دەبێتە سێ ساڵ. «لەدوای شەڕی داعشەوە دامەزراندن و دانانی خەڵك لەجێگەی خەڵكی دیكە وەستاوە، ئەگەرنا لەوەزارەتی پێشمەرگە بەدەگمەن هەیە كە پلەی نەبێت ئێستا خەریكە پێشمەرگەی ئاسایی نامێنێت»، عەقید بەرزان وای وت. لیوا قارەمان كەمال، جێگری سوپاسالاری پێشمەرگە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: «پلە بەرزكردنەوە لەوەزارەتی پێشمەرگە نەوەستاوە تەنها پلەی ئەفسەرەكان بۆ ماوەیەك وەستا، هێزەكانی 70 و 80 بەجیا پلە بەرزكردنەوەی خۆیان دەكەن و رەوانەی وەزارەتی پێشمەرگەی دەكەن، مووچەیان پێنادرێت لەگەڵ پلەكانیان و هیچ ئیمتیازێكی تریشیان بۆ هەژمار ناكرێت، لە پلەیەك بۆ پلەیەكی دیكەش ماوەی پلەبڕین جیاوازە». بەڵام جەبار یاوەر، ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»لەساڵی 2015ەوە پلەی وەزارەتی پێشمەرگە راگیراوە، واتە نەنێردراوەتە وەزارەتی دارایی تا مووچەیان بۆ ببەسترێت، تەنها هۆكارەكە قەیرانی دارایی بووە». هێزەكانی 70ی سەر بەیەكێتی و هێزەكانی 80ی سەر بەپارتی هێشتا بەتەواوی یەكەی ژمێریاریان یەكنەخراوەتەوە لەگەڵ وەزارەتی پێشمەرگەو نووسراوەكان ئاراستەی ئەنجومەنی وەزیران كراوە تا بڕیاریان لەسەر بدرێت. ژمارەی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان بەپێی ئامارە نافەرمیەكان و ئەو زانیاریانەی هاوڵاتى دەستیكەوتوون، جگە لەهێزەكانی 70 و 80 كە هێزی پارتی و یەكێتین و تائێستا لەگەڵ وەزارەتی پێشمەرگە یەكیان نەگرتووەتەوە، 160 هەزار پێشمەرگەیە. وتەبێژی هێزەكانی 70ی یەكێتی دەڵێت:»هیچ پلە بەرزكردنەوەیەكی هێزەكانی یەكەی 70 و 80 مووچەیان بۆ هەژمار ناكرێت. ئەحمەد لەتیف، وتەبێژی هێزەكانی 70ی پێشمەرگە وتیشی:»بەهۆی ئەوەی بەفەرمی لەسەر وەزارەتی پێشمەرگە نین هیچ پلەبەرزكردنەوەیەكی هێزەكانمان لەگەڵ هێزەكانی 80 مووچەیان بۆ هەژمار ناكرێت، لەكاتێكدا چەندین جار ئەو داوایەمان كردووە». بڕیاردەری لیژنەی پێشمەرگە لەپەرلەمانی كوردستان پێیوایە دەبێت لیستی پلە بەرزكردنەوەی پێشمەرگەیان بۆ رەوانە بكرێت. رزگار محەمەد، بڕیاردەری لیژنەی پێشمەرگە لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: «ئەو پلانەی كە بەرزكراوەتەوە تەنها كارمەندانە هیچ ئەفسەرێكی پێشمەرگەی تێدا نییە، ئێمە هیچ كاتێك لیستێكمان بۆ نایەت وەزارەتی پێشمەرگە خۆی ئامادەی دەكات هەرچەندە چەند جارێک داوامان كردووە». وتیشی: «هێزەكانی 70 و 80 لەبەرئەوەی هێزی تایبەتی یەكێتی و پارتین هەژماری بانكیشیان لەوەزارەتی پێشمەرگە جیاوازەو بەجیا مووچە وەردەگرن، ئەوەشی هەیە تەنیا بۆ یەكخستنەوەی مووچەكانیانە لەگەڵ پێشمەرگەی وەزارەت، چونكە هیچ ئیمتیازاتێكی وەزارەتی پێشمەرگە نایانگرێتەوە».
.jfif)
کاکەلاو عەبدوڵا لەکاتێکدا ئابوری تورکیا بە دۆخێکی سەختدا تێپەڕ دەبێت و رۆژ بەرۆژ بەهای لیرە دادەبەزێت، ئۆپۆزسیۆنی وڵاتەکە فشارەکانیان زیاد کردووە بۆ سەر دەسەڵاتداران تا هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام بدرێت. دوای ئەوەی هەفتەی رابردوو لیرە خراپترین دۆخی بەخۆیەوە بینی، ئۆپۆزسیۆنی تورکیا سیاسەتەکانی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆکی تورکیا، بە «خیانەت» ناودەبەن کە سوورە لەسەر کەمکردنەوەی سوودی قەرزی بانەکەکان. بانکی ناوەندی بەفشاری ئەردۆغان لەماوەی تەنها دوو مانگدا نزیکەی لەسەدا ٤٪ی سوودی بانکەکانی کەمکردووەتەوە، ئەمەش بە ئامانجی ئەوەی گەشەی ئابوری لەوڵاتەکەدا دروست ببێت، بەڵام شارەزایان دەڵێن ئەو هەنگاوە رێک پێچەوانەکەی راستە و بۆ رزگاربوون لە قەیرانێکی سەختی ئابوری دەبێت سوودی قەرز زیاد بکرێت. هەڵبژاردنی پێشوەختە لیرەی تورکی لەماوەی دوو هەفتەی رابردوودا گەورەترین گۆڕانکاری بەسەرداهاتو و بەڕێژەیەکی زۆر بەرچاو دابەزینی بەخۆیەوە بینی بەجۆرێک لە ٩٥٠ لیرەوە گەیشتە زیاتر لە هەزار و ١٠٠ لیرە لەبەرامبەر ١٠٠ دۆلاری ئەمریکیدا. لیرەی تورکی بە تەنها لە هەفتەی رابردوودا لەسەدا ١٢٪ی بەهاکەی لەدەستدا، ئەمەش بووە هۆی ناڕەزایەتییەکی زۆری ئۆپۆزسیۆن کە داوای دەستبەجێ هەڵبژاردنی پێشوەختەیان کرد کە خۆی وادەی هەڵبژاردن لەوڵاتەکە لەساڵی ٢٠٢٣دایە. ئەردۆغان بەوە ناسراوە کە لایەنگرێکی سەرسەختی کەمکردنەوەی سوودی قەرزی بانکەکانە، ئەمەش وەک خۆی دەڵێت بۆ گەشەی ئابوری وڵات پێویستە و بارگرانی لەسەر خەڵک کەم دەکاتەوە. هەفتەی رابردوو ئەردۆغان رایگەیاند بەردەوام دەبن لە کەمکرندەوەی سوود و «بەدڵنیاییەوە ناهێڵین خەڵک بەهۆی سوودی بەرزەوە تێکبشکێت». دوای ئەوەی تەنها لە پێنجشەممەی رابردوودا لیرە لەسەدا ٦٪ی بەهاکەی خۆی لەدەستدا، کەمال کیلیچدارئۆغلۆ، سەرۆکی گەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆن کە پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە)یە، لەتویتەری خۆی نووسی: بەسیکە ئیتر ئەردۆغان! دەستبەجێ دەبێت هەڵبژاردن بکرێت. دواتر کیلیچدارئۆغلۆ بە کەناڵی خەبەرتورکی راگەیاند کە هەوڵی ئەردۆغان بۆ کەمکردنەوەی سوود تا هەناردە زیاد بکات و وەبەرهێنان بەرز ببێتەوە ئەوە پیشان دەدات کە «بەتەواوی لە واقیعەوە» دوورە و وتیشی کە گەلی تورکیا هەڵبژاردنیان دەوێت. «وڵاتانی تر پلان دادەنێن بۆ ٥٠-١٠٠ ساڵی تر و ئێمەش ناتوانین پێشبینی ئەوە بکەین بەیانی چی روودەدات، حکومەت دەیەوێت دوای چاککردنەوەی ئابوری هەڵبژاردن بکرێت ئەمەش خەیاڵی خۆیانە»، کیلیچدارئۆغلۆ وای وت. هاوکات مێڕال ئاکسنەر، سەرۆکی پارتی چاک، رایگەیاند ئەردۆغان «دراوو ناوبانگمانی وێران کردووە». «ئەگەر ئەمە بە ئەنقەست بێت ئەوا بەروونی خیانەتە، بەڵام ئەگەر دەرئەنجامی کەمی هۆشیاری بێت ئەوا روونە کە دەبێت چی بکرێت: ئەم رسواییە دەبێت بوەستێنرێت بە ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەزووترین کاتدا»، ئاکسنەر وای وت. لەلایەکی ترەوە سەڵاحەدین دەمیرتاش، ھاوسەرۆکی پێشووتری پارتی دیموکراتی گەلان (ھەدەپە) رایگەیاند، حکومەتی ئەنقەرە بە مەبەست بەھای لیرە دادەبەزێنێت بۆ ئەوەی دراوی بیانی زیاتر بچێتە نێو تورکیا، ئەوەش پێی دەوترێت وڵات فرۆشتن. دەمیرتاش سەبارەت بەچارەسەرکردنی دۆخی ئابوری تورکیا رایگەیاند باشترین کار بکرێت داواکردنی ھەڵبژاردنە بۆ ئەوەی لەڕێگەی سندووقی دەنگدانەوە رەوشەکە بەرەو باشتر بڕوات. هەموو ئەو نارەزایەتییانە سەرۆکی تورکیایان لەبڕیارەکەی نەکشاندەوە، بەڵکو سووربونی خۆی زیاتر راگەیاند کاتێک لەدووشەممەی رابردوودا لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا وتی: هەموو ئەو سیاسەتانە رەتدەکەمەوە کە وڵاتەکەمان بگوشێت، لاوازی بکات، گەلەکەمان بەرەو بێکاری و برسییەتی و هەژاری ببات. هەڵئاوسان لیرەی تورکی تەنها لەمساڵدا زیاتر لەسەدا ٣٠٪ بەهاکەی لەدەستداوە و لە مانگی ئەیلولی ئەمساڵیشەوە بانکی ناوەندی سوودی قەرزی بانکەکانی لە لەسەدا ١٩٪ەوە کەمکردووەتەوە بۆ لەسەدا ١٥٪. بەپێی وتەی بەرپرسانی وڵاتەکە، لە مانگی تشرینی یەکەمی ئەمساڵدا هەڵئاوسان لە وڵاتەکەدا گەیشتە لەسەدا ٢٠٪ بەوهۆیەوە لیرە هێزی خۆی لەدەستداوەو نرخی شتومەک بەرزبووەتەوە. هەڵئاوسان کاتێک روودەدات کە نرخی شتومەک بەرزدەبێتەوە بەهۆی ئەوەی ئەو دراوە هیزی خۆی لەدەست دەدات و دواتر هاووڵاتیان توانای کڕینی شتومەکیان نامێنێت. ئەردۆغان بانگەشەی ئەوە دەکات کەمکردنەوەی سوودی قەرز گەشە دروست دەکات، بەڵام ئابوریناسان دەڵێن ئەوەی رێک پێچەوانەکەی راستە ئەگەر بتەوێت جڵەوی بەرزبوونەوەی نرخی کاڵا و شتومەک بگریت. بانکی ناوەندی هەفتەی رابردوو ئاشکرای کرد کە لەمانگی داهاتوودا سوودی قەرز زیاتر دادەبەزێنێت، لەکاتێکدا شارەزایان و ئابوریناسان دەڵێن تا بانکی ناوەندی خۆی لە بیرکردنەوەکانی ئەردۆغان رزگار نەکات ئەگەری بەرزبوونەوەی بەهای لیرە کەمە. «وەک وەبەرهێنێک، کاتێك تەقینەوەیەک لە دراوێکدا دەبینیت هەمیشە جێی سەرنجە کە بەرگری لە لاکەی تر بکەیت، بەڵام لە حاڵەتی تورکیادا کردنی ئەو کارە بە کەڵک نایەت، ئەگەر هەستت بەوە بکردایە کە سیاسەتی ئابوری دەگۆرێت ئەوا هەوڵت دەدا، بەڵام ئێستا هیچ ئاماژەیەک بۆ ئەوە نییە»، ڤیکتۆر سزابۆ لە دامەزراوەی ئەبەردین ستاندارد بۆ وەبەرهێنان ئەمەی بەپێگەی فاینانشڵ تایمزی بەریتانی وت. شارەزایانی بانکی گۆڵدمن ساشی ئەمریکی دەڵێن کەمکردنەوەی سوودی قەرز «مانای هەڵئاوسان دەگەیەنێت نەک گەشە»ی ئابوری. شیکەرەوانی بانکەکە ئەوەشیان خستووەتەڕوو کە کەمی سوودی قەرز، بەلەبەرچاوگرتنی هەڵئاوسان، مەترسی ئەوە زیاد دەکات کە هاووڵاتیانی تورکی بەکۆمەڵ رووبکەنە گۆڕینەوەی پارە هەڵگیرەوەکانیان لە لیرەوە بۆ دۆلار. هاوکات تیمسی ئاش لە دامەزراوەی بلوبەی ئاسێت بۆ وەبەرهێنان دەڵێت، «لەکۆتایدا دەبێت سوود بەرزبکەنەوە ئەگەر نا ئەوا لە دۆخێکدا خۆت دەبینیتەوە کە هەڵئاوسان ئەوەندە بەرز دەبێت کە هاووڵاتیان دەبینیت لیرە دەفرۆشن، تا وای لێدێت لە بازنەیەکی دزێوی هەڵئاوسان و لەدەستدانی بەهادا چەق دەبەستیت». ‹ئێمە شایەنی ئەم دۆخە نین› ئێستا زۆرێک لەخەڵکی تورکیا تووشی ناڕەحەتیەکی زۆر بوونەتەوە لە کڕینی کاڵاو خواردن و پێداویستییە سەرەکییەکانی رۆژانە بەهۆی بەرزی نرخەوە. قادرییە دۆگرو، کەهاووڵاتییەکی ٥٩ ساڵانی تورکییە و لەیەکێک لە بازاڕەکانی ئەستەنبوڵ بلوز و کاڵای تر دەفرۆشێت، تووشی سەختییەکەی زۆر بووەتەوە بۆ کڕینی خواردنی رۆژانە. «هەرگیز ژیانێکی وا بێزارکەرم بەخۆمەوە نەدیووە، دەچم دەنوم و هەر کەهەڵدەستم نرخەکان بەرزبوونەتەوە، رۆژێکیان دەبەیەکی پێنج لیتری زەیتم کڕی بە ٤٠ لیرە دواتر چوومەوە بیکڕم نرخەکەی بووبوو بە ٨٠ لیرە، ئێمە وەک نەتەوەیەک شایەنی ئەم دۆخە نین»، دۆگرو ئەمەی بە ئاژانسی ئەسۆشییەتد پرێس وت. دۆگرو دەشڵێت نیوەڕوان بە سکی برسییەتی بەڕێ دەکات تا بتوانێت لەئێواراندا شتێك بۆ ماڵەوە بباتەوە. لەکاتێکدا لایەنگرانی ئەردۆغان دەڵێن بێهێزبوونی لیرە وادەکات رکابەری دروست ببێت لەنێوان هەناردەکارانی تورکیادا لەسەر ئاستی جیهان، بەڵام بەشێکی زۆری پیشەسازی تورکیا پشتی بەستووە بە ماددەی خاوی ناوخۆیی. ئەوەی لەم دۆخەدا زەرەرمەندی سەرەکییە هاووڵاتیانی تورکین کە ناتوانن پارەیەکی باش پەیدا بکەن بۆ بژێوی ژیانیان. «هەموو شتێک زۆر گرانە، ناتوانم هیچ بکڕم»، سوهەیلە پۆیراز هاووڵاتییەکەی تری تورکییە کە قسەی بۆ ئەسۆشییەتد پرێس کردووە لەکاتی گەڕان بەدوای شتومەک و خواردنی رۆژانەدا لەبازاڕێکی ئەستەنبوڵدا. سوهەیلە لەهەڵبژاردنەکاندا دەنگی بە پارتەکەی ئەردۆغان داوەو ئێستا داوا لەحکومەت دەکات هەڵئاوسان کۆتایی پێ بهێنێت. «ئەگەر تۆ حکومەتیت و ئێمەش دەنگمان بۆ داویت تا شتەکان راست بکەیتەوە، ئەی بۆ ناکەیت؟ بۆچی بەرزی نرخ ناوەستێنیت؟» سوهەیلە وای وت. هەرچەندە حکومەتی تورکیا دەڵێت هەڵئاوسان لە لەسەدا ٢٠٪دایە و بەشێوەیەکی کاتی بەردەوام دەبێت تا ناوەڕاستی ٢٠٢٢، بەڵام رێکخراوی توێژینەوەی هەڵئاوسان، کە رێکخراوێکی تورکییە و ئەندامەکانی بریتین لە کەسانی ئەکادیمی و بەرپرسانی پێشووی حوکمی، ئاستی هەڵئاوسان بە لەسەدا ٥٠٪ دادەنێت لە وڵاتەکەدا لەئێستادا. هەفتەی پێشوو سەڵاحەدین دەمیرتاش ئاماژەی بۆ ئەوە کرد بەھۆی خراپی رەوشی ئابورییەوە، ھاووڵاتیانی تورکیا گەیشتوونەتە ئەو ئاستەی کە سەدەها کەس لەنۆرەی کڕینی نانی ھەرزاندا چەند سەعاتێک چاوەڕێ بکەن. شارەزایان دەڵێن ئەگەر ئەم دۆخە بەردەوام بێت ئەوا هەڵئاوسان کاریگەری زیاتر دەبێت لەساڵانی داهاتوودا. «هەڵئاوسان و کەمی داهات و تەنانەت ناهاوسەنگی لەدابەشکردنی داهاتدا کاریگەری لاوەکی زیاتریان دەبێت لەساڵی ٢٠٢٢ و ٢٠٢٣دا ئەگەر حکومەت بەردەوام بێت لەسەر کەمکردنەوەی سوودی قەرزو ئاسانکردنی یاسای دارایی و ئامادەکاری بۆ هەڵبژاردن»، ئۆزلیم سەنگوڵ، ئابوریناسی تورکی، ئەمەی بە ئەسۆشییەتید پرێس وت.
هاوڵاتی موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر رایگەیاند، هەندێک لایەن لەهەوڵدان بۆ فشارخستنەسەر کۆمسیۆن و دواخستنی راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان بەبێ ئەوەی ناوی لایەنەکان بێنێت، ئەوەش لەکاتێکدا گروپی فەتحی سەر بەعامری چەندین جار ئەنجامی هەڵبژاردنەکەیان بەساختە زانیوە. موقتەدا سەدر ئاماژەی بەوەکرد کە ئامانجی ئەو هەوڵانەش ئەوەیە دەیانەوێت ئەنجامی هەڵبژاردنەکان بگۆڕن و رێگری بکەن لەپێکهێنانی حکومەتی زۆرینە. وتیشی «کاتێک باس لەسەربەخۆیی کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکان و سەرکەوتویی کارەکانی دەکرێت، رێگەنادەن دەستوەردان لەکارەکانیاندا بکرێت و دڵنیایی دەدەن لەسەلامەتی سەرجەم ئەندامەکانیان». هەروەها وتی «سەرکۆنەی هەمو ئەو فشارانەش دەکەن کە دەخرێتەسەر کۆمسیۆن لەیەکەم رۆژی دەستبەکاربوونیانەوە تا ئەمڕۆ، رەوتی سەدر رۆڵی پاک و بێگەردی کۆمسیۆن بەرزدەنرخێنێت». لای خۆیانەوە هاوپەیمانیی فەتح ک دۆڕاوی هەڵبژاردنەکانە رایگەیاند ئەگەر دەنگەکان بەدەست بژمێردرێنەوە، کورسییەکانیان زیاد دەبن.هەربۆیە دەیانەوێت راگەیاندنی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنەکان دوابخەن. سەدر: دژی دەستتێوەردانین لەئەنجامەکان موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر داوایکرد دەستوەردان نەکرێت لەکاروباری دەستەی دادوەری کۆمسیۆن و دادگای عێراقیدا لەپێناو بۆ دواخستنی پرۆسەی راگەیاندنی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنەکان. سەدر وتی «هەندێک لایەن ئومێدیان لەسەر ئەو هەوڵانە هەڵچنیوە بۆ رێگریکردن لەپێکهێنانی حکومەتی زۆرینە و هەوڵدان بۆ پێکهێنانی کوتلەی زۆرینەی پەرلەمانی». 31ی مانگی رابردووش موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر رایگەیاند، رەوتەکەیان بۆچونی لەبارەی چاکسازی ناوخۆیی و پرسەکانی دەرەوە لەگەڵ بەشێک لەلایەنەکانی دیکەی عێراق جیاوازو ناکۆکە، بۆیە بەپێویستی دەزانن حکومەتی داهاتوو « حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانی» بێت و خولی داهاتوی پەرلەمانیش بەرەی پێکهێنەری حکومەت و بەرەی ئۆپۆزسیۆنی تێدا بێت، کە هەردووکیان خزمەت بەوڵات و نیشتیمان دەکەن. رەوتی سەدر کە براوەی یەکەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانە و 73 کورسی پەرلەمانی بەدەستهێناوە، دەڵێت، ئەوانەی کە دەیانەوێت ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بگۆڕن بۆ ئەوەی بتوانن رکابەریی گەورەترین فراکسیۆن بکەن بەمەبەستی رێگرتن لەپێکهێنانی حکومەتی زۆرینە. موقتەدا سەدر لەهەژماری خۆیدا لە تویتەر وتی «ئێمە بەوپەڕی شانازیی و سەربەرزییەوە دەڵێین، کاری کۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان بەهەموو وردەکارییەکەوە بێگەرد و ورد و پیشەگەرانەیە؛ بۆیە دەستوەردان لە کاری کۆمیسیۆن رەتدەکەینەوە؛ هاوکات جەختدەکەینەوە لە سەلامەتیی کارمەندانی کۆمیسیۆن». رێبەری رەوتی سەدر راشیگەیاند «هەموو گوشارە سیاسی و ئەمنییەکان کە دەخرێنەسەر کۆمیسیۆن لە یەکەم رۆژی کارکردنییەوە تاوەکو ئێستا رەتدەکەینەوە؛ بە شکۆو رێزەوە پاڵپشتیی لەهەڵوێستە پیشەیی و بێگەردەکانی کۆمیسیۆن دەکەم؛ بۆیە سوپاسی هەموو ئەندامانی کۆمیسیۆن دەکەم. رێبەری رەوتی سەدر لەتویتەکەیدا هۆشداریش دەدات کە «نابێ دەستوەردان لەکاری دادوەری و دادگە بکرێت لەپرسی پەسندکردنی ئەنجامەکان کە کەسانێک دەیانەوێ بیانگۆڕن بۆ ئەوەی بتوانن رکابەریی گەورەترین فراکسیۆن بکەن بەمەبەستی رێگرتن لەحکومەتی زۆرینە کە نیگەرانبوون لە ئاماژەکانی دەرکەوتنی». فەتح: دەنگەکان بەدەست بژمێردرێنەوە، کورسییەکانمان زیاد دەبن ئەندامێکی هاوپەیمانی فەتح رایدەگەیەنێت، ئەگەر دەنگی سەرجەم وێستگەکانی دەنگەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بژمێردرێنەوە، ئەوا هاوکێشەکە پێچەوانە دەبێتەوە و هاوپەیمانیی فەتحیش چانسی بەدەستهێنانی کورسی زیاتری دەبێت. عەلی فەتلاوی، ئەندامی هاوپەیمانی فەتح بەسەرۆکایەتی هادی عامری راگەیاند، دوای ژماردنەوەی بەشێک لەدەنگەکان بەدەست، بەهۆی تانەکانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی، یاخود پارتە ناڕەزاییەکان، ئێستا چانسی نوێیان هەیە و نزیکن بۆ ئەوەی سەربکەون و کورسی زیاتر بەدەستبهێنن. فەتلاوی روونیکردەوە، هاوپەیمانیی فەتح چانسی باشتری لەلایەنەکانی دیکە هەیە، ئەگەر دەنگەکان بەدەست بژمێردرێنەوە. چونکە بەهۆی ئەو گۆڕانییەی لە شەش کورسی بەهۆی تانەکانەوە روویداوە، هاوپەیمانیی فەتح سێ کورسی بەدەستهێناوە. هەروها وتی «بۆیە ئەگەر ژماردن و جیاکردنەوەی دەستی بۆ سەرجەم وێستگەکانی دەنگدان بکرێت، ئەوا چانس و دەرفەتی زیاتر هەیە بۆ ئەوەی هاوکێشەکە پێچەوانە ببێتەوە، زۆر لەوانەی ئێستا براوەن دەدۆڕێن، زۆربەی ئەوانەشی ئێستا دۆڕاون، سەردەکەون، زۆر راستیش بۆ هەمووان ئاشکرا دەبێت، کە بە گوتەی ئەو کۆمیسیۆن شاردوویەتییەوە. هاوپەیمانیی فەتح کە لە هەڵبژاردنی 2018دا 47 کورسی پەرلەمانی بەدەستهێنابوو، لەهەڵبژاردنی 10ی ئۆکتۆبەری 2021دا ژمارەی کورسییەکانی بەشێوەیەکی بەرچاو کەمیکردووە و تەنیا 15 کورسی بەدەستهێنا. کۆمیسیۆن: شەش کورسی پەرلەمان گۆڕانکارییان بەسەردا دێت کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق رایدەگەیێنێت، شەش کورسی پەرلەمان گۆڕانکاریان بەسەردادێت و جیاکردنەوە و ژماردنەوەی دەستی سەرجەم وێستگەکانی دەنگدانیش نایاساییە. عیماد جەمیل، ئەندامی تیمی راگەیاندنی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق راگەیاند، بەهۆی پەسندکردنی تانەکان لەلایەن دەستەی دادوەریی لەکۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراقەوە، گۆڕانکاریی لەشەش کورسی پەرلەمان لە 6 پارێزگا دەبێت، کە بریتین لەپارێزگاکانی؛ هەولێر، نەینەوا، کەرکووک، بەغدا و بەسرەو بابل. عیماد جەمیل روونیکردەوە، کۆمیسیۆن ئەنجامی سەرجەم تانەکانی لەدەستەی دادوەریی بەدەستگەیشتووەتەوە کە 21 تانەن، هەندێک تانە رێکاری و هەندێکی دیکە بابەتین، شەشیان بابەتین و گۆڕانکاری بەسەر بەربژێرەکاندا هێناوەو 15کەی دیکە رێکارین. ئەندامەکەی تیمی راگەیاندنی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق راشیگەیاند لەم هەفتەیەدا ئەو وێستگانەی دیکە کە تانەیان لێدراوە، بەدەست دەژمێردرێنەوە. لەکۆی 15 تانە کە 850 وێستگەی دەنگدان لەخۆدەگرێت، دووبارە بە دەست دەژمێردرێنەوە لە نووسینگەی نیشتمانی لە بەغدا بەئامادەبوونی قەوارە سیاسییەکان و چاودێرانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی. دواتریش ئەنجامەکەی رەوانەی دەستەی دادوەریی دەکرێت بۆ ئەوەی بڕیاری لەسەر بدرێت. دوای ئەوەی دەستەی دادوەریی، دوایین تانە یەکلایی دەکاتەوە و رەوانەی ئەنجوومەنی کۆمیسیارانی دەکاتەوە، کۆمیسیۆنیش دواتر بە فەرمی ئەنجامی هەڵبژاردن و ناوی ئەو بەربژێرانە ئاشکرادەکات کە گۆڕانکاریان بەسەردا هاتووە و سەرکەوتوون، کە 6 بەربژێرێن لە 6 پارێزگادا. جگە لەوە پیشتریش چەند ویستگەی دیکە بەدەست ژمێردرانەوە، کە ژمارەی ویستگەکان 6681 وێستگەبوون کە ژماردنەوەی دەستی دەنگەکانیان بۆ کراوەو ئەنجامەکانیش هاوتا بوونە لەگەڵ دەنگدانی ئەلیکترۆنی. عیماد جەمیل ئاماژەی بەوەکرد، 3781 پەنجە مۆری دووبارە هەن، کە بەسەر وێستگەکان دابەشبوونە، 54 هەزار وێستگەش خاڵین لەو جۆرە پەنجە مۆرانە. ئەو بەرپرسەی کۆمیسیۆن دەپرسێت «ئایا مەعقوڵە هەموو دەنگە دروستەکانی وێستگەیەک کە ژمارەیان 200 بۆ 250 دەبێت لەبەر پەنجە مۆر هەڵبوەشنێرنەوە؟ بەڵام بڕیارەکانی دادگا رێزلێگیراون و پێوەی پابەند دەبن» . سەبارەت بە یەکلاکردنەوەی تانەکان کە لە ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمان دراون، عیماد جەمیل، ئەندامی فەرمانگەی راگەیاندنی کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق راشیگەیاند «لەم هەفتەیەدا پرۆسەی جیاکردنەوەی دەستیی دەنگەکانی وێستگە تانەلێدراوەکان بەڕێوەدەچێت؛ دواتر ئەنجامەکە رەوانەی دەستەی دادوەریی دەکرێت و پاشان ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردن بەفەرمی رادەگەیەنین». عیماد جەمیل وتیشی «بڕیارە ئەمڕۆ ئاماژە بۆ ئەو پارێزگایانە بکرێت کە گۆڕانکاریی بەسەر کورسییەکانیان دێت؛ بۆیە رەنگە ناوی ئەو کەسانە رابگەیەندرێت کە تانەیان پێشکێش کردووە، بەڵام ناوی ئەو بەربژێرانە راناگەیەندرێت کە سەرکەوتوون لە ئەنجامی گۆڕانکارییەکان بەهۆی ئەو تانانە، چونکە راگەیاندنی ناوەکان لەگەڵ راگەیاندنی ئەنجامی کۆتایی دەبێت». بەپێی ئەنجامە بەراییەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، کە لە 10ی ئۆکتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو؛ رەوتی سەدر 73 کورسی پەرلەمان، هاوپەیمانی تەقەدوم بە سەرۆکایەتیی محەممەد حەلبووسی 37 کورسی، پارتی دیموکراتی کوردستان 33 کورسی، یەکێتی نیشتمانیی کوردستان 16 کورسی ، هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا 33 کورسیان بەدەستهێناوە؛ هاوپەیمانیی فەتح کە لەخولی پێشووی پەرلەمان 47 کورسی هەبوو لەم هەڵبژاردنەدا تەنیا 15 کورسی بەدەستهێناوە، هاوکات سەربەخۆکان زیاتر لە 35 کورسییان لە 329 کورسییەکەی پەرلەمان بردەوە. نەتەوە یەکگرتووەکان پشتگیریی کۆمسیۆن دەکات نوێنەری سکرتێری گشتیی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان لەعێراق دەڵێت، هەڵبژاردنەکەی مانگی رابردووی عێراق بەو جۆرە هەڵسەنگاندنی بۆ کراوە کە ئاشتییانە بەڕێوەچوو و رێکوپێک بوو. جێنین پلاسخارت، نوێنەری سکرتێری گشتیی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان لەعێراق رایگەیاند «هەڵبژاردنەکان وا هەڵسەنگاندنیان بۆ کراوە کە بەگشتی ئاشتییانە و رێکوپێک بوون و بەرەوپێشچوونی بەرچاوی تەکنیکی و کارگێڕییان تێدابوو. بەگشتی، هەڵبژاردنەکە دەستکەوتێکی گەورە بوو. حکومەت و پارتەکانی عێراق کارێکی باش دەکەن ئەگەر بەئاشکرا دانی پێدابنێن.» جێنین پلاسخارت دوێنێ سێشەممە 23-11-2021 لە میانی پێشکێشکردنی وتەیەکدا بۆ ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان لەبارەی دۆخی عێراق بەگشتی و هەڵبژاردنەکەی مانگی رابردوو، جەختی لەوەکردەوە کە «دەبێت ئارامی و ئاسایشی وڵات بپارێزرێت» وتیشی «ئەو پڕۆسە دیموکراسییەی لە عێراق دەستیپێکردووە، دەبێت درێژەی هەبێت.» نوێنەرەکەی سکرتێری گشتیی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ کاروباری عێراق هانی لایەنەکانی وڵاتی دا پێکەوە دانوستاندن بکەن و گوتی، «دیالۆگ و دانبەخۆداگرتن» تەنیا رێگەن بۆ هەنگاونان بەرەو پێشەوە. هەروەها پلاسخارت لەبارەی رێژەی ژن لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقیشدا قسەی کرد و وتی: «وا دیارە بەربژێرە ژنەکان زۆر بەباشی کاری خۆیان کردووە و سوودیان لە کۆتای دیاریکراو بۆ خۆیان وەرگرتووە کە 25٪ە و دەکرێت ئەو رێژەیشیان تێپەڕکردبێت، چونکە ئەو رێژەیە کەمترین سنوور دیاریدەکات، نەوەک زیاترین.» لەدوای راگەیاندنی ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردن، ژمارەیەکی زۆر لەلایەنە سیاسییە شیعەکان، جگە لە رەوتی سەدر، ئەنجامەکەیان رەتکردەوە و لایەنگرانی حەشدی شەعبیش دەستیان بە ناڕەزایی، مانگرتن و خۆپێشاندان لە نزیک ناوچەی سەوز کرد. ئەوان دەڵێن، هەڵبژاردنەکە ساختەکاری تێدا کراوەو هەربۆیە داوای بەدەست ژماردنەوەی دەنگەکان یان دووبارەکردنەوەی پڕۆسەکە دەکەن. پلاسخارت لەو بارەوە قسەی کرد و وتی «تا ئێستا، وەکو دەسەڵاتی دادەوەریی عێراق رایگەیاندووە، هیچ بەڵگەیەک لەسەر هەبوونی ساختەکاری نەخشەبۆدانراو نییە. پێویستە هەموو نیگەرانییەکانی پەیوەست بە هەڵبژاردن کە تائێستاش بەردەوامن، بە رێگەی یاسایی و بە گوێرەی یاسا مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت.»
عەمار عەزیز ئاوارەكانی كەمپی شاریا لەپارێزگای دهۆك داوا دەكەن لەم وەزری زستانەدا نەوتیان بەسەردا دابەشبكرێت، بەڵام بەرپرسانی كەمپ دەڵێن چاوەڕێی حكومەتی عێراقن تا سوتەمەنیان بۆ رەوانە بكەن. هەموو ساڵێك حكومەتی عێراق بۆ هەر خێزانێكی ئاوارە بڕی 100 تا 200 لیتر نەوتی سپی بەسەردا دابەشكردوون، بەڵام بۆ ئەمساڵ هیچ بڕە نەوتێكیان پێنەدراوە. سێڤێ حەمو سلو ، كچێكی ئاوارەیی ئێزیدییە لە كەمپی باجد كەنداڵا لەسنوری قەزای زاخۆ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت» چەند رۆژێكە وەرزی سەرما و باران دەستیپێكردووە، لەبەیانیان و شەوان زۆر سەرمایە بەناچارییەوەو لەسەر حسابی خۆمان نەوتمان كڕیوە، ئەگەر لە وەرزی باران و سەرما نەوت بەئێمە نەدەن دوای چەند مانگێكی تر چی لێ‌بكەین خۆ نایكەینە ناو موبەریدەوە». سێڤێ پێشیوابوو كە ئەوە حەوت ساڵە ئەو كێشەیەیان هەیە هەموو ساڵێك چەند مانگێك دوادەكەوێت ئینجا نەوت وەردەگرن، وتیشی:»زانیاریمان هەیە كە نەوت هەیە بەڵام دابەشی ناكەن، ئێمە ئاوارەین و لەژێر خێوەتدا دەژین». هەروەها سلێمان خودێدا، ئاوارەیەكی قەزای شنگال ماوەی حەوت ساڵە لەكەمپی شاریای سەر بەشاری دهۆك دەژی، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» سادەترین ماف بەئێمە نادرێت ئەویش دابەشكردنی یەك بەرمیل نەوتە، چ خوا قبوڵ دەكات ئێمە بەو سەرمایە و بەبێ سۆپا لەناو خێوەتدا بژین، ناچار بە بەتانی و لحێف خۆمان گەرم دەكەین، منداڵەكانمان لەبەر سەرما خەویان لێ‌ناكەوێت». سلێمان خودێدا وتیشی» لەبەر خاتری منداڵەكان كە لەژێر خێوەتێكی دڕاو دەژین با نەوتمان بۆ دابین بكرێت». پیر عەلو كەچەل، بەڕێوەبەری كەمپی خانكێ‌ی ئاوارەكانی شەنگال لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»هێشتا هیچ وادەیەك بۆ دابەشكردنی نەوت بەسەر ئاوارەكان دیارینەكراوە، رۆژانە ئاوارەكان بۆ دابەشكردنی نەوت سەردانی كارگێڕی كەمپ دەكەن، ئێمەش داواكاری ئەوانمان گەیاندوە لایەنە پەیوەندیدارەكان». هەروەها پێشیوابوو كە هۆكاری دابەشنەكردنەكە بۆ حكومەتی عیراق دەگەڕێتەوە، ئەوان هەموو ساڵێك نەوتیان بۆ ئاوارەكان دابین كردووە، بەڵام بۆ ئەمساڵ تائێستا هیچ دیارنیە هەر دەڵێن بەمنزیكانە پێیان دەدرێت. پیر عەلو وتیشی « هێشتا وەجبەی دووەمی ساڵی رابردوو دابەش نەكراوە ، هەموو ساڵێك بەدوو وەجبە نەوت دابەشدەكرێت بۆ هەر وەجبەیەك بڕی 100 لیتر زۆرینەی ئاوارەكان ناتوانن نەوت بۆ خۆیان بكڕن تەنانەت هەندێك خێزان هەن ناتوانن یەك لیتر نەوت بكڕن ، لەوەرزی زستان دۆخی ژیانیان دوو ئەوەندە سەخت و ناخۆش دەبێت». هاوكات، ئەسكەندەر موحەمەد ئەمین، بەرێوەبەری فەرمانگەی كۆچ و كۆچبەرانی عێراق لەپارێزگای دهۆك ئەوەی خستەڕوو كە ساڵی رابردوو 100 لیتر نەوت بەسەر ژمارەیەكی زۆر لەئاوارەكان دابەش كردووە، بەڵام ئەمساڵ بەهۆی چەند رێكارێكی كارگێڕی تا ئێستا دابەشیان نەكردووە. بەڕێوەبەری فەرمانگەی كۆچ و كۆچبەرانی عێراق لەپارێزگای دهۆك، ئەوەشی باسكرد كە داوایان لەوەزارەتی كۆچ و كۆچبەران كردووە تا بەشە نەوتی ئاوارەكان رەوانە بكەن. ئەسكەندەر موحەمەد ئەمین ئەوەشی دووپاتكردەوە كە ئاوارەكان زیاتر پەلەیانە بۆ ئەوەی نەوت لەسەریان دابەش بكەن، چونكە مافی ئەوانە و وەزری سەرماو باران دەستیپێكردووە.
.jpg)
سەركۆ جەمال ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە ئاشكرای دەكات كە یەكەمجارە لەدوای ساڵی 2015 پرۆژەی بوودجە رەوانەی پەرلەمانی كوردستان بكەن، بەڵام ئامادەنییە ژمارەی خەمڵێندراوی پرۆژەكە ئاشكرا بكات. لەهەرێمی كوردستاندا پارتی و یەكێتی لەژێر ناوی یەكەی 70 و 80 هێزی پێشمەرگەی خۆیان هەیە و بڕیارە لەڕێی چاكسازییەكانەوە یەكەی ژمێریارییان یەكبخرێتەوە و بخرێتە سەر وەزارەتی پێشمەرگە. جەبار یاوەر، ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»پرۆژە بودجەی وەزارەتی پێشمەرگە لەوەزارەتی پێشمەرگەوە رەوانەی وەزارەتی دارایی كراوە و گفتوگۆی سەرەتایی لەبارەوە كراوە لەسەر هەموو لایەنەكانی». هەروەها وتیشی:» وەزارەتی دارایی بەر لەسەری ساڵ گفتوگۆ لەسەر بودجەی خەمڵێندراوی هەموو وەزارەتەكان دەكات پاش گفتوگۆش دەگەنە بودجەیەكی خەمڵێندراو، ئەم پرۆژەیەش دواتر دەدرێتە ئەنجومەنی وەزیران و لەلایەن لیژنەیەكەوە پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت و پاشانیش لەگەڵ وەزارەتی دارایی گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت و دواتر دەدرێتە پەرلەمانی كوردستان». ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە ئاماژەی بەوەشكرد لەهەرێمی كوردستان لە2015 ەوە ئەم پرۆژەیە ئامادە دەكرێت بەڵام تائێستا یەكەمجارە دەدرێتە پەرلەمانی كوردستان تا گفتوگۆی لەسەربكرێت، وتیشی:»ژمارە پێشكەش ناكەین، چونكە ژمارەی ناو بودجەكان سەرجەمیان خەمڵێندراون و تا پەسەند نەكرێن ناتوانین هیچ ژمارەیەك لەبارەی پرۆژە بودجەی وەزارەتی پێشمەرگەوە بڵێین». سەبارەت بەوەی بودجەی هەموو هێزەكانی پێشمەرگە بەیەكەكانی 70 و 80 ی وەزارەتی پێشمەرگەشەوە كە تائێستا یەكیان نەگرتووەتەوە لەگەڵ وەزارەتی پێشمەرگە، جەبار یاوەر وتی:»ئەو بودجەیەی بۆ وەزارەتی پێشمەرگە ئامادە دەكرێت بۆ هەموو وەزارەتی پێشمەرگەیە بە یەكەكانی 70 و 80 شەوە هەروەها ئەو یەكانەش كە لەلایەن ئەمریكاوە كراون بە لیوای هاوبەش لەوەزارەتی پێشمەرگە». ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە باسی لەوەشكرد كە لەساڵی 2010 ەوە تائێستا بوودجەی هێزەكانی پێشمەرگە بەیەكگرتوویی پێشكەش بەوەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كورستان دەكرێت و ئەمساڵیش سەرجەم هێزەكانی پێشمەرگەیە لەچوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا. رۆژی یەكشەممەی رابردوو فەریق جەبار یاوەر ئەمینداری گشتیی وەزارەتی پێشمەرگە سەرپەرشتی كۆبوونەوەیەكی چەند كاتژمێری كردووە لەنێوان تیمی وەزارەتی دارایی و ئابووری حكوومەتی هەرێمی كوردستان و بەرێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری وەزارەتی پێشمەرگە و هەردوو یەكەی ژمێریاری هێزەكانی 80 و 70ی هێزەكانی پێشمەرگە. ئەمینداری گشتیی وەزارەتی پێشمەرگە لەكۆبوونەوەكەدا رایگەیاندووە: دواهەمین پڕۆژەی بوودجەی خەمڵێنراوی وەزارەتی پێشمەرگە بۆ ساڵی 2022 لەلایەن هەردوو تیمی وەزارەتەكانی پێشمەرگە و دارایی و ئابووری حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەدوای چەندین گفتوگۆ و داڕشتنی ورد، گەیشتووەتە دەرئەنجامی كۆتایی و لەلایەن هەردوو تیمی هاوبەشەوە واژوو كراوە تا رەوانە بكرێت بۆ ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ پەسەندكردنی. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی لەساڵانی رابردوودا بودجەی وەزارەتی پێشمەرگە كراوە بووە، بەتایبەت بەهۆی ئەوەی پێشمەرگە لەشەڕی داعشدا بووە هەموو كاتێك ئەنجومەنی وەزیران لەسەر خەت بووە تا بودجەو پێداویستیەكانیان بۆ دابین بكات، جیاواز لەوەزارەتەكانی دیكە. ژمارەی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان بەپێی ئامارە نافەرمیەكان و ئەو زانیاریانەی دەستیكەوتوون، جگە لەهێزەكانی 70 و 80 كە هێزی پارتی و یەكێتین و تائێستا لەگەڵ وەزارەتی پێشمەرگە یەكیان نەگرتووەتەوە، 160 هەزار پێشمەرگەیە. عوسمان كەریم، جێگری سەرۆكی لیژنەی پێشمەرگە لەپەرلەمانی كوردستان بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە پرۆژەی بودجەی وەزارەتی پێشمەرگە تائێستا نەگەیشتووەتە دەستیان. هاوكات، رزگار حەمەد، بڕیاردەری لیژنەی پێشمەرگە لەپەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی هێمای بۆ ئەوەكرد، وەكو لیژنەی پێشمەرگە لەپەرلەمانی كوردستان ئاگاداری بودجەی وەزارەتی پێشمەرگە نین، بەڵام رۆژی دووشەممە 22/11/2021 كۆبوونەوەیەكیان ئەنجامدا، لەو كۆبوونەوەیەكدا وەكو لیژنەی پێشمەرگە بڕیاریاندا سەردانی وەزارەتی پێشمەرگە بكەین و لەگەڵ وەزیری پێشمەرگە كۆببینەوە.
