ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

هاوڵاتى ئێران بە 19یەمین وڵاتی پزیشكیی جیهان ئەژمار دەكرێت رووبەڕووی كێشەی بەرزیی نرخی دەرمان بووەتەوەو بەجۆرێك نرخی هەندێك دەرمان بۆ شەش هێندە بەرز بووەتەوە.  بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران دەڵێن بەقاچاخبردنی دەرمان بۆ ئەفغانستان و عێراق كێشەی گەورەی بۆ وڵاتەكەیان دروست كردووە. قاچاخی دەرمان لەئێرانەوە بەرەو عێراق و ئەفغانستان لەكاتێكدایە ساڵانە زیاتر لە سێ ملیۆن عێراقی و ژمارەیەكیش لەدانیشتوانی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی گەشت و چارەسەری تەندروستیی روو لەئێران دەكەن . بەوتەی بەرپرسانی ئێران هەر گەشتیارێكی عێراقی 500 بۆ سێ هەزار دۆلار خەرج دەكات كە بەشێكی بۆ چارەسەری تەندروستییە. بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی تەندروستیی ئێران نزیكەی 500 هەزار نەخۆشی وڵاتەكە پێویستیان بەچارەسەرو دەرمانە لەدەرەوەی وڵاتەكە، بەڵام سزاكانی ئەمریكا بووەتە بارگرانیی لەسەرشانی ئەو نەخۆشانە و حكومەتیش بودجەی تەرخانكراوی هاوردەكردنی دەرمان و كەرەستەی پزیشكیی بۆ دوو ملیار دۆلار كەمكردووەتەوە. بەڕێوەبەری رێكخراوی خۆراك و دەرمان لەئێران ئاشكرای كردووە؛ نرخی دەرمانی هاوردەكراو لە وڵاتەكە شەش هێندە بەرزبووەتەوە و نرخی دەرمانی بەرهەمهێنراوی ناوخۆیی 30% بۆ 100% بەرزبووەتەوە. بەپێی ئامارەكانی ئێران لەهەر سێ هاوڵاتیی وڵاتەكە یەك كەس بەهەژار ئەژمار دەكرێت واتە لە كۆی 84 ملیۆن كەس 28 ملیۆن لەو وڵاتە لەژێر هێڵی هەژارییەوەیە، ئەگەرچی ئامارە جیهانییەكان دەڵێن 60 ملیۆن دانیشتوای ئێران بەهۆی دۆخی خراپی ئابورییەوە لەژێر هێڵی هەژارییەوەن، بۆیە لە رووی خۆراك و تەندروستییەوە مەترسیی لەسەر ژیانیان هەیە. بودجەی تەندروستیی ئێران بۆ نیوە كەمدەكرێتەوە ئێران لە رابردودا ساڵانە بە بڕی زیاتر لەچوار ملیار دۆلار ئامێری پزیشكی و دەرمانی بۆ وڵاتەكەی هاوردە كردووە و ئەو بڕە پارەیەش وەك بودجە بۆ وەزارەتی تەندروستیی تەرخان دەكرا، بەڵام لەساڵی 2022 بودجەكە بۆ نیوە واتە دوو ملیار دۆلار كەمی كردووە. بەهرام دارایی بەڕێوەبەری ناوەندی خۆراك و دەرمان لەئێران بەئاژانسەكانی هەواڵی وڵاتەكەی راگەیاندوە؛ بودجەی دەرمان و ئامێری پزیشكی بەهۆی سزاكانی ئەمریكا لەئێران كەمی كردووە و ئەوەش زیانی گەورەی بە 400 هەزار نەخۆشی وڵاتەكە گەیاندووە كەكێشەی تەندروستیی درێژخایەنیان هەیەو پێویستە هەندێك لەدەرمانەكانیان لەدەرەوەی وڵاتەكە هاوردە بكرێت. بەقاچاخبردنی دەرمانی ئێران بۆ عێراق بەپێی راپۆرتێكی ئەنجومەنی پسپۆڕانی پزیشكیی ئێران؛ هەرزانبوونی دەرمان لەئێران بەراورد بەوڵاتانی دراوسێی وەك عێراق و پاكستان و ئەفغانستان وای كردووە ساڵان 300 بۆ 400 ملیۆن دۆلار دەرمان كە 80%ی هاوردەی دەرمانە بۆ ئێران، بەقاچاخ رەوانەی وڵاتانی دراوسێ بكرێتەوە، بۆیە دەبێت نرخی دەرمانەكان لەناوخۆی وڵاتەكە بەرزبكرێتەوە تا بەرەو ئەو وڵاتە نەبرێن. لە راپۆرتەكەدا روون كراوەتەوە بەهۆی ئەوەی ئەو دەرمانانەی كە لەوڵاتانی جیهانەوە هاوردەی ئێران دەكرێن بەدۆلاری چوار هەزارو 200 تمەنی دەكڕدرێن زۆر ئاساییە بەنرخی دۆلاری نزیكەی 30 هەزار تمەن رەوانەی وڵاتانی دراوسێ بكرێنەوەو هاوڵاتییانی ئێرانیش زیانمەندی یەكەمی ئەو بابەتە بن. ساڵی رابردوو هێزە ئەمنییەكانی عێراق دەستیان بەسەر 19 كۆنتێنەر دەرمان و كەرەستەی پزیشكیدا گرت كە لەئێرانەوە رەوانە وڵاتەكە كرابوون و بەوتەی بەرپرسانی ئێرانیش زیاترین دەرمان لەو وڵاتەوە بۆ ئەفغانستان و عێراق بەقاچاخ و لە رێگەی نایاساییەوە هەناردە دەكرێت. هۆكارەكانی بەرزبوونەوەی نرخی دەرمان لەئێران بەهرام دارایی سەرۆكی رێكخراوی خۆراك و دەرمانی ئێران بە رۆژنامەی (هەمشەهری) وڵاتەكەی راگەیاندووە؛ نرخی ئەو درەمانانەی بە ناچاریی لەدەرەوە هاوردەی ئێران دەكرێن شەش هێندە بەرز بوونەتەوە چونكە نرخی دۆلار لە وڵاتەكەدا بەرزەو ئەو دەرمانانەش بەدۆلار دەكڕدرێن و حكومەتیش لەساڵی رابردودا بڕی 700 ملیۆن دۆلاری بۆ هاوردەكردنی دەرمان تەرخان كردووە. هاوكات لەگەڵ بەرزبوونەوەی دەرمانە هاوردەكراوەكانیش، ئەو دەرمانانەی تەنانەت لەناوخۆی ئێران بەرهەم دەهێنرێن هەر بە بیانوی بەرزبونەوەی نرخی دۆلار لە 30% تا 100% گران كراوە لە كاتێكدا لەماوەی یەك ساڵدا نرخی 460 دەرمان لە جیهاندا تەنها 5% بەرزبووەتەوە و ئەوەش ئاماژەیە كە ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی و بەرزبوونەوەی نرخەكان لەئێران هەمو پێوەرە جیهانییەكانی تێپەڕاندووە. یەكێتی هاوردەكانی دەرمان لەئێران ئاشكرای كردووە بەهۆی ئەوەی لە بودجەدا بە ناوی چاكسازیی و رێكخستنەوەی نرخی دەرمان بڕیار دراوە لە كەمكردنەوەی هاوكاریی و تەنانەت لابردنی ئەو دۆلار حكومییەی كە بەچوار هەزار و 200 تمەن دەگاتە دەستی بازرگانەكان و كۆمپانیاكانی هاوردەی دەرمان كاریگەریی لەسەر دەرمان لە ناوخۆی وڵاتەكەوە هەبوە چونكە ئەو ناوەندانەشی لە ناوخۆدا دەرمان بەرهەم دەهێنن پێویستان بە هاوردەكردنی ئامێر و كەرەستە و ماددەی كیمیاییە كە ئەوەش بە دۆلاری نزیكەی 30 هەزار تمەن زیانیان پێدەگەیەنێت. بەوتەی ئەندامێكی ئەو یەكێتییە ناوەندەكانی بەرهەمهێنانی دەرمان لەترسی هەنگاوەكانی حكومەت بەرهەمهێنانی هەندێك دەرمانیان راگرتووە بۆ ئەوەی خۆیان لەزیانە ئابورییەكان بپارێزن كە ئەوە زیان بەتەندروستیی گەشتیی و ئەو نەخۆشانە دەگەیەنێت كە پێویستییان بەدەرمانە. لەلایەكی دیكەوە وتەبێژی ناوەندی بەرنگاربوونەوەی قاچاخی كاڵا و شتومەك لەئێران ئاشكرای كردووە؛ ساڵانە بە بەهای یەك ملیار دۆلارو كەرەستەی پزیشكی و دەرمان لەو وڵاتەوە بە قاچاخ رەوانەی وڵاتان دەكرێت و داهاتەكەشی بۆ مافیایەكی گەورەی ناوخۆی وڵاتەكەیە. ئاماژەی بەوە كردووە ئەو كەرەستە پزیشكییە هەستیارو بەنرخانەی كە بەدۆلاری هەرزان و حكومیی لەدەرەوە دەكڕدرێن پێش ئەوەی بگەنە نەخۆشخانەكانی ئێران بەقاچاخ رەوانەی وڵاتانی دیكە دەكرێن و یان لەبازاڕی رەشی ناوخۆی ئێران بەتایبەت لەتارانی پایتەخت ساغ دەكرێنەوە و دەفرۆشرێن، نەخۆشخانە حكومییەكانیش ناچارن ئامێری كۆن و بەكارهاتوو بەكاربهێنن كە ژیان و گیانی نەخۆشەكان دەخاتە ژێر مەترسییەوە. ئەو بەرپرسەی ئێران ئاماژەی بەوەش كردووە ئامێری كۆنی پزیشكی لە وڵاتانی دراوسێ دەكڕدرێت و بەناوی ئامێری نوێ رادەستی نەخۆشخانەكان دەكرێت ، ئەو كارەش بە بێ بوونی بەرپرسانی باڵاو مافیای پزیشكیی لەئێران ناكرێت. ئاستی زانستی و پزیشكیی ئێران ئێران لە رووی پزیشكی ئەزمونی و چارەسەری سروشتییەوە دوای هندستان و چین و ئەمریكا چوارەم وڵاتە لە جیهاندا كە تواناكانی لەو بوارەدا گەشە پێداوە. بەپێی راپۆرتی ساڵانەی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی سەر بە نەتەوەیەكگرتوەكان هەڵكەوتەی ئێران لە رووی جوگرافییەوە وای كردووە زیاترین دەرمان و چارەسەری سروشتیی لەو وڵاتە بەدی بكرێت بە جۆرێك وڵاتەكە خاوەنی دو هەزار و 300 جۆر گژ و گیان و گوڵە كە بە مەبەستی چارەسەری پزیشكی و تەندروستیی بەكار دەهێنرێن. ئێران لە ساڵی 2021 توانیویەتی ئاستی زانستیی خۆی لە جیهاندا بەرز بكاتەوە و بە پێوەرە زانستی و نێودەوڵەتییەكانی ئاستی زانستیی ئەو وڵاتە دەكەوێتە ریزبەندی 15 لە نێوان 200 وڵاتی جیهاندا. هەر لەو ساڵەدا پلەی زانستی پزیشكیی ئەو وڵاتە لە 54 بۆ 19 بەرزبوەتەوە وڵاتە لە نێوان وڵاتانی جیهاندا ئێران 19یەمین وڵاتی جیهانە لە رووی پزیشكییەوە و بەم پێیە لە ریزی وڵاتانی پێشكەوتووی پزیشی ئەژمار دەكرێت. ژمارەی دانیشتوانی ئێران كە دەكاتە 1% كۆی دانیشتوانی گۆی زەوی، پشكی بەرهەمهێنانی زانستیان گەیشتوەتە 2% و ئەوەش وای كردووە ئەو وڵاتە بە یەكێك لە سەرچاوەكانی بەرهەمهێنانی زانست لە جیهاندا ئەژمار بكرێت. لەئامارەكانی ئێراندا ئاماژە بەوە كراوە لە ماوەی 42 ساڵدا ژمارەی زانكۆكانی ئەو وڵاتە گەیشتوتە  دوو هەزار و 640 زانكۆ و ژمارەی خوێندكارانی زانكۆش لە 170 هەزارە بۆ سێ ملیۆن خوێندكار بەرز بووەتەوە و ئەوەش هۆكارێكی بەرزبوونەوەی ئاستی زانستیی وڵاتەكەیە. ئێران بە یەكێك لەبەرهەمهێنەرانی دەرمان لە جیهان ئەژمار دەكرێت و پلەی جیهانیی ئەو وڵاتە لە رووی بەرهەمهێنانی دەرمانەوە 16ەیە. وەزارەتی تەندروستیی ئێران بڵاوی كردوەتەوە 450 كۆمپانیا لە وڵاتەكەدا هەیە كە 550 پێداویستیی پزیشكیی بەرهەم دە‌هێنن. سەندیكای دەرمانسازان لە ئێران ئاماژەی بەوە كردووە؛ تاسەرەتای ساڵی 2022 توانیویانە 74%ی دەرمانی پێویست لەناوخۆی وڵاتەكەدا بەرهەم بهێنن و بەوەش بە بەهای  665 ملیۆن دۆلار دەرمان كە پێشتر لە دەرەوە هاوردە كراوە لەناوخۆی وڵاتەكە بەرهەم هاتوە. زیاترین گەشتیارانی عێراق بۆ چارەسەری تەندروستیی روو لە ئێران دەكەن توانا پزیشكییەكانی ئێران لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان بەرچاوە و بە وتەی بەرپرسانیش لە 80 وڵاتی جیهانەوە گەشتیار بە مەبەستی چارەسەری تەندروستیی رو لەو وڵاتە دەكەن كە بە گەشتیاریی تەندروستی (Medical Tourism) ناسراوە و لە ناو گەشتیارانی عێراق بۆ ئێراندا ژمارەیەكی زۆریان بەمەبەستی چارەسەری تەندروستیی روو لە ئێران دەكەن. لەئامارەكانی گەشتیارانی تەندروستیی ئێراندا دەركەوتووە عێراقییەكان لە رووی ژمارەوە لە ریزبەندی یەكەمدان كە بەمەبەستی چارەسەری تەندروستیی روو لە ئێران دەكەن و دوای ئەویش زیاترین گەشتیاری كوەیت و ئیمارات بەو مەبەستە رو لە ئێران دەكەن. ساڵی 2017  زیاتر لە سێ ملیۆن و 165هەزار هاوڵاتیی عێراقی بە مەبەستی گەشت روویان لەناوچەكانی ئێران كردووە كە ژمارەی گەشتیاران بەراورد بەساڵی 2016 نزیكەی 21% زیادی كردوە بە وتەی بەرپرسانی ئێرانیش زیادبوونی ژمارەی گەشتیارانی عێراقی بۆ وڵاتەكە لە ئەنجامی ئاسانكاریی پزیشكی و دەرماندا بووە بۆ گەشتیاران. ئیرج مەسجدی، باڵیۆزی ئێران لەعێراق رایگەیاندووە هەر گەشتیارێكی عێراقی 500 بۆ سێ هەزار دۆلار لەئێران خەرج دەكات و ئەوەش مایەی گرنگی پێدانی گەشتیارانی عێراقە بۆ وڵاتەكە و دەبێت ئاسانكارییان بۆ بكرێت. سەرۆكی بەڕێوبەرایەتیی گەشتیاری لەئێران رایگەیاندووە لەساڵێكدا زیاتر لە 800 هەزار گەشتیاری وڵاتانی جیهان بەمەبەستی چارەسەری پزیشكی روویان لەئێران كردووە و زۆربەی ئەو گەشتیارانەشی كە بەمەبەستی تەندروستیی روویان لەئێران كردووە هاوڵاتییانی عێراق بوون. دابەزینی بەهای تمەن و جوانكاریی هۆكاری زیاترین گەشتە بۆ ئێران ئەگەرچی ئاستی زانستی پزیشكیی ئێران لەجیهاندا بەرچاوە بەڵام بەپێی ئامارە نافەرمییەكان زیاترین هۆكاری گەشت دوای بابەتی ئاینیی، جوانكاریی بووە لەئێران چونكە نرخی نەشتەرگەرییە جوانكارییەكان لەئێران بەراورد بە وڵاتانی جیهان و تەنانەت هندستان كە یەكێك لەو وڵاتانەی كەمترین نرخی نەشتەرگەریی پزیشكیی هەیە زۆر كەمترە بۆ نموونە جوانكاریی لوت لەئەمریكا چوار هەزارو 500 دۆلارەو لەهندستان دوو هەزار دۆلارە بەڵام لە ئێران 500 دۆلارە. نرخی زۆربەی نەشتەرگەرییەكان لەئێران بۆ گەشتیارانی جیهان نرخێكی هەرزان و گونجاوە لەگەڵ ئەوەی ئەگەری سەركەوتنی نەشتەرگەرییەكانیش لەو وڵاتە بەرزە بۆ نموونە نەشتەرگەرییەكی كراوەی دڵ لەئەمریكا 150 هەزار دۆلارەو لە هندستان نۆ هەزار و 500 دۆلار بەڵام لەئێران حەوت هەزار دۆلارە لەكاتێكدا بەپێوەرە پزیشكی و نێودەوڵەتییەكان ئەگەری رێژەی سەركەوتنی ئەو نەشتەرگەرییە لەهەرسێ وڵاتە نزیكە لە یەكترەوە. نرخی زۆربەی نەشتەرگەرییەكانی ئێران بەراورد بەئەمریكا 800% هەرزانترەو ئەوەش وایكردووە هەندێك هاوڵاتیی ئەمریكا بەنهێنی روو لەئێران بكەن بەمەبەستی نەشتەرگریی كە هەندێكجار ئەو بابەتە دەبێتە مایەی سەرنجی میدیاكانی جیهان بەتایبەت كە لە ساڵانی رابردودا لەساڵی 2016 پۆرنستارێكی ئەمریكی بەمەبەستی جوانكاریی رووی لەئێران كردو دوای ئەنجامدانی نەشتەرگەرییەكە و گەڕانەوەی بۆ وڵاتەكەی وێنەی خۆی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكردەوەو ئاشكرای كرد ژمارەیەك نەشتەرگەریی جوانكاریی لەئێران بۆ كراوە بەنرخێكی هەرزان و ئاستێكی پزیشكیی باش لەتارانی پایتەخت.  

عەمار عەزیز سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەشوباتی 2022 بەمەرسومێك لەسەدا 60ی سزای  پێنج چالاكوان و رۆژنامەنووسە سزادراوەكەی بادینانی كەمكردەوەو دانیشتوانی دهۆكی دڵخۆش کرد. زیندانیانی بادینان لەمانگی ئەیلول و تشرینی یەكەمی 2020 لەلایەن ئاسایشەوە دەستگیركران، نزیكەی 20 مانگە لەزینداندان و تائێستا بەدەل بەرواری و ئومێد بەرۆشكی ئازادكراون.  ئەو پێنج چالاكوان و رۆژنامەنووسەی بادینان رۆژی 16ی شوباتی 2021 لەلایەن دادگای تاوانەكانی دووی هەولێرەوە بە « تاوانی تێكدانی ئاسایشی نیشتیمانی»، هەریەكەیان بەسزای شەش ساڵ زیندانكردنیان بەسەردا سەپێنرا و ئەو بڕیارەش كاردانەوەی ناوخۆیی و بیانی لێكەوتەوە. نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەسەرەتای مانگی شوباتی ئەمساڵدا بەڕێژەی لەسەدا 60% بۆ پێنج چالاكوان و سزادراوەكەی بادینان دەركردو بەو پێیە بێت تاچەند مانگێكی دیكە هەموویان ئازاد دەكرێن. رێڤینگ یاسین، پارێزەری زیندانیانی بادینانە، نیشتەجێی شاری دهۆكە بە هاوڵاتى وت: «دەركردنی بڕیاری لێخوشبوون بۆ زیندانیانی بادینان بە رێژەی 60% لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستان بڕیارێكی باش بوو و ئێمە پێشوازی لێدەكەین، هەرچەندە لەناوەرۆكی بڕیارەكە ستەم لەشێروان شێروانی كراوە، ئەویش لەبەرئەوەی رێژەی لێخۆشبوونی 50% بۆ ئێمە ئەوە جێگای پرسیارە تائێستا روون نیە بۆچی تەنها بۆ ئەو رێژەكە 50% «. «بەدڵنیاییەوە پێویست بوو بڕیاری ئازادكردنی یەكجارەكی بۆ ئەوان دەركرابا چونكە دادگاییكردنی ئەوان دروست نەبوو و هیچ دادوەری تیادا نەبوو، حەزمان دەكرد رێژەی لێخوشبوون 100% بۆ هەمووان بێت بەبێ جیاوازی، بەڵام بڕیارەكەش خراپ نیە، هیوادارین بڕیارەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان وەك خۆی جێبەجێ بكرێت و لەكاتی كۆتایی هاتنی ماوەی زیندانی كردنیان ئازاد بكرێن « رێڤینگ یاسین وادەڵێت . هەروەها زێدان، برای گۆهدار زێباری لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد كە كەیسەكەیان هەر لەسەرەتاوە سیاسی بووەو هیچ تاوانێكیان نەكردووە، وتیشی:» بەدڵنیاییەوە بڕیارەكە هی دادگا نەبوو، بەڵكو بڕیارێكی شەخسی بوو، بڕیارەكە رەنگەندانەوەیەكی گەورەی لەناوەندەكانی جیهان دروستكردو هەموو لایەك هاتنە سەرخەت «. «بەفەشاری كۆمەڵێك رێكخراوی ناوخۆو دەرەوە و كونسوڵخانەكانی ئەمریكا، بەریتانیا، ئەڵمانیا ، سەرۆكی هەرێمی كوردستان بڕیاری لێخۆشبوونی بۆ ئەوان دەركرد بە رێژەی 60% ، دەبوایە هەر لە رۆژی یەكەم هەموو ئازادكرابان، چونكە ئەوانە بێتاوانن»، زێدان برای گۆهدار زێباری وادەڵێت. بەشێك لەهاووڵاتیانی دهۆك سەرەڕای ئەوەی دەڵێن بڕیارەكەی سەرۆكی هەرێم باشە، بەڵام پێیانوابوو دەبوو زووتر بیدایە. ساڵح زاهێر زێباری، مامۆستای ئامادەیی و چالاكوان لەپارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بۆهاوڵاتى پێیوابوو كە پرسی زیندانیكراوانی بادینان و سزادانیان و دواتر لێخۆشبوونیان بەڕێژەی نیوە كاریگەری نەرێنی لەسەر ناوبانگی حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆی پرۆسەی سیاسی هەرێمی بەجێهێشتووە لەناوەوە و دەرەوەی هەرێم و عێراق «.  ساڵح زاهیر وتیشی :»بڕیاری سەرۆكی هەرێم لەسەر كەمكردنەوەی ماوەی سزادانی گیراوانی بادینان بە رێژەی 60% پێویست بوو زووتر دەركراباو زۆر دواكەوتووەو لەجیاتی ئەم بڕیارە پێویست بوو بڕیاری لێخۆشبوونی تەواوی بەمەرسومێكی تایبەت درابا، كەئەمەش لە دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێمە ، پێویست بوو بڕیاری ئازادكردنی هەموو سزادراوانی بادینان دەربكرێت «. كاسبكارێكی شاری دهۆك ئەوە دەخاتەڕوو كە دوای راگەیاندنی بڕیاری لێخۆشبوون بۆ سزادراوانی بادینان زۆر دڵخۆش بووە. كاوار خورشید وتی:»هەرچەندە زیندانیانی بادینان خزمم نین، بەڵام لەكاتی بیستنی بڕیاری لێخۆشبوونی زیندانیان دڵخۆش بووم، چونكە زۆر ناخۆشە ماوەیەك لەزیندان بی و هیچ تاوانێكت نەكردبێت «.

شاناز حەسەن و عەمار عەزیز هەفتەیەك زیاترە خۆڵبارین پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانی گرتووەتەوەو بڕیارە ئەمڕۆ چوارشەممە دەستپێبكاتەوەو هۆكارەكەشی بۆ گۆڕینی ئاراستەی رەشەبا دەگەڕێننەوە و سەدان كەسیشی داخڵی نەخۆشخانەكان كردووە. خۆڵبارین لەدوای رووخانی رژێمی سەدام لە 2003 بەدواوە رووی لەهەرێمی كوردستان كردووەو تا دێت خۆڵبارینی زیاتر روو لەهەرێمی كوردستان دەكات. خۆڵبارین، بەشێك لە بەتەمەنەكانی گەیاندە نەخۆشخانەكان سامان شێخ لەتیف، وتەبێژی راگەیاندنی تەندروستی گشتی سلێمانی باس لەوەدەكات زیاتر لە 120 نەخۆش سەردانی ناوەندە تەندروستیەكانیان كردووەو دەڵێت:» حاڵەتی زۆر توندمان نەبووە، بەڵام بەشێكیان ئەوانە بوون كە نەخۆشی درێژخایەن و نەخۆشیەكانی سنگ و هەناسەیان هەبووە». وتەبێژی راگەیاندنی تەندروستی گشتی سلێمانی، هێمای بۆ ئەوەكرد كە بەشێك لەو نەخۆشانەی سەردانی نەخۆشخانەكان دەكەن هەستیاریان بەتۆزو خۆڵ هەیە، وتیشی:» ئەو نەخۆشخانەی بەهۆی خۆڵبارینەوە سەردانی نەخۆشخانە دەكەن تەنیا چارەسەری فریاكەوتنی سەرەتاییان پێویست بووەو دواتر رۆشتونەتەوە بۆ ماڵەوە». بێجگە لە سلێمانی و هەڵەبجە، لە ئیدارەی گەرمیان زیاتر لە 60 كەس  سەردانی نەخۆشخانەیان كردووە. سیروان، بەرێوەبەری تەندروستی گەرمیان بەهاوڵاتى وت:» زۆربەی زۆری ئەوانەی خۆیان نەخۆشیەكیان هەیە كاریگەر دەبن بەخۆڵبارین، وایان لێدێت داخڵ ببن و پێویستیان بەچارەسەر بێت». لەهەمان كاتدا لەپارێزگای هەڵەبجە، زیاتر لە 24 كەس تووشی حاڵەتی تەنگەنەفەسی بوون بەهۆی خۆڵبارینەوە. سەعدی رەفعەت، بەڕێوەبەری كارگێری نەخۆشخانەی فریاكەوتن لە پارێزگای هەڵەبجە بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو كە رۆژی یەكەم  لەماوەی 24 كاتژمێردا  20 كەس سەردانی نەخۆشخانەیان كردووەو  چارەسەریان بۆ كرا، بەڵام ئەوەبوو ماوەیەكی كەم دەمانەوەو زوو كاریگەریەكەی كەم دەبووەوە لەسەریان، هۆكارەكەشی ئەوەبوو بۆ خەڵكەكە ئەو خۆڵبارینە تازە بوو زۆر هەستیان بەمەترسیەكەی نەكردووە. جەختی لەوەشكردەوە:» لەسەر هاووڵاتیان پێویستە گوێ لە رێنماییە تەندروستییەكان بگرن  و بەتایبەت ئەوانەی كە نەخۆشیەكیان هەیە زیاتر دەبێت ئاگادار بن». سەعدی رەفعەت وادەڵێت. حەمزە رەزیكی، وتەبێژی بەرێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی دهۆك لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەروو كە بەهۆی خوڵبارینی چەند رۆژی رابوردوو 298 كەس توشی تەنگەنەفەسی بوون و پێنج لەو حاڵەتانە لە ژێر چاودێری پزیشك دابوون دواتر رەوانەی ماڵەوە كراونەتەوە، وتیشی:»پێش خوڵبارین ژمارەیەك رێنمایی تەندروستیمان بڵاوكردەوە تا خەڵك خۆیان ببپارێزن بەتایبەت ئەو كەسانەی نەخۆشی (رەبۆ) یان هەیە». هەروەها دیلان رەواندوزی، ووتەبێژی وەزارەتی گواستنەوەو گەیاندن هێمای بۆ ئەوەكرد كە لەم رۆژانە خوڵبارینێكی سووك و كەم روودەدات وەكو ئەوەی چەند رۆژێك نابێت كە خوڵبارینێكی زۆر توند بووە. چالاكوانێكی ژینگەیی: جەنگ و گەڕان بەدوای نەوتدا خۆڵبارین دەهێنێت چالاكوانێكی ژینگەیی هۆكارو بوونی خۆڵبارین بۆ هاوڵاتى رووندەكاتەوەو دەشڵێت بە ناڕاستەوخۆ دەستی مرۆڤەكانی تێدایە. نەبیل موسا، چالاكوانی ژینگەیی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» هۆكارەكانی پیسبوونی ژینگە دەستی مرۆڤی تێدایەو یەكێك لەوانە گەڕانە بەدوای نەوتی خاودا «. هەروەها پێشیوابوو زیاتر جەنگەكان براونەتە ئەو شوێنانەی كە بیابانن، زۆر لەمێژە مرۆڤی پێدا نەڕۆشتووە و  هۆكاری گەڕان بەدوای نەوتیشدا وایكردووە ئەو ناوچانە خۆڵ و تۆزەكەی بگوازنەوە:» گەیشتنی دەستی مرۆڤ بەهەموو شوێنەكان وایكردووە ببێتە هۆی تێکدانی ئەو قەتماغەیەی كە چەندین ساڵە نیشتووەو مرۆڤ هەر ئەوەندەی لەیەرەكانی تێكدا بەهۆی رەشەباوە بڵاودەبێتەوە، بەڵگە بۆ ئەمە ئەوە بووە لەپێش ساڵانی نەوەدەكاندا ئەم خۆڵبارینە نەبووە». نەبیل موسا ئەوەشی روونكردەوە گەرمبوونی گۆی زەوی و گۆڕینی كەشوهەوا گەیشتووەتە ئاستێك كە چارەسەری كرداری زۆر راستەقینەی دەوێت لەلایەن وڵاتانی زلهێزەوە، وتیشی:» كەسە كاربەدەستەكان كە لەماڵەكەی خۆیاندا پڕ تەكنەلۆژیایە هیچ كێشەیان لە پیسبوونی ژینگە و دەوروبەرەكەیان نییە». بەپێی پسپۆرانی ژینگە ئەم خۆڵبارینە بەخۆڵبارینێكی وەرزی وەسف دەكەن. ئامانج عومەر، بەڕێوەبەری رێكخراوی ژینگەیی سەوز، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» هۆكاری سەرەكی گۆڕینی كەشوهەوایە، كە دەبێتە هۆی ئەوەی رێژەیەكی زۆر لەو تەپوتۆزە لە بیابانەكانەوە بگاتە ئەم ناوچانەی ئێمە، چونكە گۆڕانی كەشوهەوا ئاراستەی باو خیرایەكی  گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو وایكردووە ناوچەیەكی فراوانتر بگرێتەوە». ئەم بەڕێوەبەرە وتیشی:» كاریگەری بۆ سەر ژینگە دەبێت كە لەسەر گەڵاكان دەكەوێت و رێگری لە گەشەی كەڵای دارەكان دەكات و دەیوەستێنێت، كە ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر رووبەری سەوزایی شارەكان و سروشت بە گشتی». ئەوەشی روونكردەوە كە گاریكەری بۆ سەر دانەوێڵەش جێدەهێڵێت و وتی:» ئیستاش كە وەرزی دانەوێڵەیە كاریگەری لەسەر دەبێت بەتایبەت كە بمێنێتەوە و باران نەبارێت، گەشەیان كەمدەبێت». ناوبراو بەپێویستی زانی باسی لایەنە باشەكانی خۆڵبارینیش بكات بۆ ژینگە و وتی:» لایەنە باشیەكانی ئەوەیە هەندێك تایبەتمەندی لەخاكدا هەڵدەگرێت و دەیگوازێتەوە بۆ خاكێكی دیكە كە لەوانەیە بەو شێوەیە نەبێت، دەستنەكەوێت بۆ دەستكەوتنی خاكی بەپیت وەك كانزاكان و توخمەكان لە رێگەی ئەم خۆڵەوە دەگوازرێنەوە».

شەنای فاتیح بانكی رافیدەین و رەشید چەندین پێشینەی جیاواز دەدەنە هاووڵاتیانی عێراق، بەڵام پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوەو بەو هۆیەوە بێبەش دەبن، پەرلەمانتارێك دەڵێت:» هەرێم موڵكەكانی بانكی رافیدەین بۆ بانكەكە ناگەڕێنێتەوە بۆیە لقی خۆیان لەپارێزگاكانی هەرێم ناكەنەوە». بانكێكی حكومی لەعێراق ئۆفەرێك بۆ كڕینی یەكەی نیشتەجێبوون دەداتە فەرمانبەرانی، بەڵام ئەم ئۆفەرە فەرمابەرانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە.                                                                                                                          رۆژی 8ی نیسانی 2022 بانكی رافیدەین بڕی 150 ملیۆن دینار وەك قەرز دەداتە فەرمانبەران بە مەبەستی كڕینی یەكەی نیشتەجێبوون بۆ ماوەیەكی درێژ، بەڵام فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لەم قەرزە بێبەش دەبن. ئەندامێكی پێشووی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق: بەرپرسانی هەرێم بەرپرسن لەوەی بانكە حكومییەكانی عێراق ئۆفەرو خزمەتگوزارییەكان ناگەیەننە فەرمانبەرانی هەرێم. ئەحمەد حاجی رەشید، ئەندامی پێشووی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» ئەو بانكانە هەشت موڵكیان لەپارێزگای هەولێرو هەشت موڵكیان لەسلێمانی و پێنج موڵكیشیان لەپارێزگای دهۆك هەیە، بەڵام ئەم موڵكانە داگیركراون و تەحویلی موڵكیان بۆ كراوەتە سەر هەندێك كەسایەتی سیاسی و دامودەزگای حزبی و بانكەكانیش مەرجیان ئەوەیە كە موڵكەكانیان بۆ بگێڕدرێتەوە ئەوكات ئامادەن لقەكانیان لەهەرێمی كوردستاندا بكەنەوە». ئەحمەد حاجی رەشید ئەوەشی خستەڕوو كە وەفدێك لە بەغداوە هاتوونەتە سلێمانی و داوای بەدیلی موڵكەكانیان كرد لەكاتێكدا كە نەتوانرێت موڵكەكانیان بۆ بگێڕدرێتەوە، بەڵام ‌بەرپرسان ئامادەنەبوون تەنانەت موڵكی بەدیلیشیان پێبدەن. هەروەها یەكێكی دیكە لەهۆكارەكانی بێبەشبوونی فەرمانبەرانی هەرێم لەبانكەكانی عێراق ئەوەیە كە ئەم بانكە (بانكی رفیدەین) مامەڵە لەگەڵ ئەو كەسانەدا دەكات كە دەبنە زەبوونی ئەو بانكەو مووچەكانیان لەوێ وەردەگرن، بۆیە ناتوانرێت هەژمار بۆ فەرمانبەرانی هەرێم بكرێتەوە. هاوكات، جەمال كۆچەر، ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «كێشەی بەغداد ئەوەیە دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێم وەك پێویست مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا ناكەن و ئێمە هەوڵماندا كە سەرجەم موچەكان بچنە سەر بەغدا، بەڵام حكومەتی هەرێم یارمەتیدەر نەبوو و ئەگەر موچە بچووبایەتە سەر بەغدا لەلایەك كێشەی موچە چارەسەر دەبوو و خەڵكانێك سودمەند دەبوون لە ئۆفەری هاوشێوەی ئەم ئۆفەرە». جەمال كۆچەر باسی لەوەشكرد بە كردنەوەی لقی ئەم بانكانە لەهەرێمی كوردستان بۆ خەڵكی سودمەند دەبن، بەڵام پێویستە حكومەتی هەرێم یارمەتیدەر بێت چونكە تەنها كردنەوەی لق بەس نییە و پێویستە زەمانەت هەبێت و بانكەكان دەیانەوێت حكومەت زەویان بداتێ و تاپۆ بێت لەسەر ناوی خۆیان حكومەتی هەرێمیش پێیان نادات. هاوكات، بانكی رافیدەین رێكاری پێدانی پێشینەی پێنج بۆ 25 ملیۆن دیناری بەخانەنشینان دەستپێكردووە كە بەرێژەی لەسەدا 5% سوودی دەچێتە سەرو ماوەی گەڕانەوەشی پێنج ساڵە بەو مەرجەی قیستی مانگانەكەی لەسەدا 50% موچەی خانەنشینە تێپەڕنەكات و موچەكانیان لەبانكی رافیدەینەوە وەربگرن. لەبەرانبەردا پەرلەمانتارێكی پارتی لەبەغدا دەڵێت ئەگەر بانكە عێراقیەكان بیانەوێت لق لە هەرێمی كوردستاندا بكەنەوە هیچ رێگریەكی یاساییان نابێت. شوان محەمەد، ئەندامی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» بێبەشبوونی فەرمانبەرانی هەرێم لە ئۆفەری بانكەكانی عێراق تا رادەیەكی كەم پەیوەندی هەیە بەوەی كە مووچەی فەرمانبەران سەر بە حكومەتی فیدراڵی نییە، بەڵام ئەگەر ئەو بانكانە ویستی ئەوەیان هەبێت پێشینە بدەنە خەڵكی كوردستان ئەوا بەئاسانی دەتوانن رێكەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كورستاندا بكەن». هەروەها  پێشیوابوو كە رێككەوتن و لێكتێگەیشتنێكی گشتگیریان لەگەڵ رەوتی سەدردا هەیە كەبەشێوەیەكی گشتی خۆی لە جێبەجێكردنی دەستوری عێراقدا دەبینێتەوە كە زامنی هەموو مافە نەتەوەیی و سیاسی و داراییەكانی هەرێمی كوردستانە و ئەسڵی رێككەوتنەكەش بۆ دابینكردنی ژیانێكی شایستەیە بۆ خەڵكی عێراق بەگشتی و كوردستان بەتایبەتی. پەرلەمانتارەكەی پارتی جەختی لەوەكردەوە كە تا هەولێرو بەغدا بەتەواوی نەگەنە رێككەوتن سەرجەم پرسە هەڵپەسێردراوەكان چارەسەر نەكەن، بەتایبەت پرسی (بودجە و نەوت و گاز) ئەوا زەحمەتە بانكە عێراقییەكان بێنە هەرێم و خزمەتگوزاری پێشكەش بە فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان بكەن. سەرۆكی سەندیكای ئابووریناسانی هەرێمی كوردستان: سیستەمی بانكی هەرێم بەسیستەمی بانكی عێراقەوە نەبەستراوەتەوە. ئەمیر قەساب، سەرۆكی سەندیكای ئابووریناسانی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» بە هۆی نەبوونی لقی بانكە عێراقیەكان لەهەرێمی كوردستاندا فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان ناتوانن سودمەند ببن لە ئۆفەری ئەو بانكانە، چونكە سیاسەتی دارایی حكومەتی هەرێم و وەزارەتی دارایی رێگەنادات بانكە حكومییەكانی عێراق لقیان لە هەرێمی كوردستاندا هەبێت‌. «بەكردنەوەی لقی بانكە حكومیەكانی عێراق لەهەرێمی كوردستاندا و هاتنی ئەو بڕە پارەیە بۆ نێو بازاڕی هەرێم، خەڵكی لێی سودمەند دەبێت و جوڵە دەكەوێتە بازاڕەوە»، ئەمیر قەساب وای وت. مامۆستایەك: پێدانی قەرز بە فەرمانبەران باری سەرشانیان كەمدەكاتەوە فەرمانبەران و مامۆستایانی هەرێمی كوردستان داوا دەكەن حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغدا لەبارەی ئەم پرسەوە گفتوگۆ بكات تا ئەوانیش هاوشێوەی فەرمانبەرانی عێراق سوودمەند بن لە پێشینەكان. چنار عبدوڵا، مامۆستایەكی شاری سلێمانییە و لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» لەئەگەری پێدانی ئەو قەرزانەدا بە فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان سودێكی باش دەگەیەنێت بە بارودۆخی ژیانمان هاوشێوەی ساڵانی رابردوو كە پێشینەی خانووبەرە و هاوسەرگیری هەبووە باشتر دەبێت». چنار باسی لەوەشكرد بەوەرگرتنی ئەو پێشینەیە كاریگەری لەسەر بارودۆخی ژیانی دروستدەكات. دانا حەسەن، فەرمانبەرێكی شاری سلێمانییە و لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: پێشینەدان بە فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان و ئۆفەری هاوشێوە  كارێكی باشە و كاریگەری لەسەر بارودۆخی ژیانمان هەیە لەو بڕوایەدا نیم هیچ فەرمانبەرێك بەو ئۆفەرە دڵخۆش نەبێت.

هاوڵاتى بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی وەزارەتی شەهیدان دەڵێت لەیادی 34 ساڵەی شاڵاوی ئەنفالدا لەچەمچەماڵ چالاكی ئەنجامدەدەن و دەشڵێت:» بەهەوڵی وەزیری شەهیدان پرۆژەی ئاوی (گۆپتەپە – چەمچەماڵ) بودجەی بۆ تەرخانكراوە كە زیاتر لە 70 ملیۆن دۆلارە». رۆژی پێنجشەممە 14ی نیسانی 2022، ماوەی 34 ساڵ تێپەڕدەبێت بەسەر شاڵاوی ئەنفالدا كە لەلایەن رژێمی بەعسی سەدام حوسێن و هاوكارەكانییەوە ئەنجامدراو تێیدا زیاتر لە 182 كەس ئەنفالكران. دوێنێ سێشەممە، سەرۆكایەتی دیوانی حكومەتی هەرێم تەرخانكردنی پارەی بۆ پڕۆژەی ئاوی (گۆپتەپە- چەمچەماڵ) راگەیاند كە گوژمەكەی زیاترە لە 75 ملیۆن دۆلاری نەختینە. عادل مەلا ساڵح، بەڕێوبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد لە 34مین ساڵیادی كارەساتی ئەنفالدا بە‌ئامادەبوونی جەنابی وەزیر تاجە گوڵینەی سەرۆكایەتی حكومەت و وەزارەتی كاروباری شەهیدان دادەنرێت لەمۆنۆمێنتی شەهیدان لەچەمچەماڵ و دەشڵێت كە» حكومەت و كەسوكاری سەربەرزی شەهیدان وتاریان دەبێت»، لەگەڵ ئەنجامدانی چەندین چالاكی هونەری و رۆشنبیری و كردنەوەی پێشانگاو نمایشكردنی چەندین شانۆگەری و ئۆپەرێشنی تراژیدی. بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان وتیشی:» چەمچەماڵ وەك پایتەختی شەهیدان و ئەنفال چەند ساڵێكە بەدەست كەمئاوییەوە دەناڵێنێت و چەندین جار داواكاریان پێشكەشی لایەنە پەیوەندیدارەكان كردووەو ئەمجارە پەنایان بۆ وەزارەتی شەهیدان هێناو بەهەوڵ و توانای وەزیری كاروباری شەهیدان لەگەڵ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، خۆشبەختانە رەزامەندی وەرگیرا بەخەرجكردنی زیاتر لە 70ملیۆن دۆلار بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئاوی چەمچەماڵ. هەروەها ئەوەشی باسكرد كە سەرجەم كەسوكارو وارس و میراتگرانی ئەنفال لەكوردستاندا بەپێی یاسای ژمارە 9ی ساڵی 2007 (یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەسوكاری سەربەرزی شەهیدان) مینحە وەردەگرن و ئەگەر یەك تا سێ شەهیدیان هەبێت 450 هەزار وەردەگرن و لەسێ شەهید زیاتریش دەبێتە دوو هێندە و بڕی 900 هەزار وەردەگرن. هاوكات، ئەوەشی خستەڕوو كە خزمەتگوزاری زەوی و خانوو و پێشینەی هاوسەرگیری لە رابردوودا و هەروەها خزمەتگوزاری دیكەش وەكو خوێندن بۆ كوڕو كچی شەهیدو هاوسەری شەهید ئەگەر هاوسەرگیری نەكردبێتەوە دابینكراوە لەسەر ئەركی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان» لەئێستادا هەزاران كچ و كوڕی شەهیدان لەزانكۆ حكومی و ئەهلییەكاندا دەخوێنن لەسەر بودجەی وەزارەتی شەهیدان».

پ.دهۆك ماوەی شانزە مانگە پێنج كەس لەناحیەی شیلادزێ سەر بەقەزای ئامێدی دەستگیركراون و ئێستا لەئاسایشی گشتی هەولێر مانگرتنیان دەستپێكردووەو باری تەندروستی بەشێكیان ناجێگیرەو كەسوكاریان داوای یەكلاكردنەوەی دۆسییەكانیان دەكەن. ئەمرۆ چوار شەممە دۆسیەكانیان گەیشتە دادگا. هەریەك لە (مەحمود ناجی صدیق، كوڤان تارق جبرائیل، یوسف شەریف ئیبراهیم، ئەمجەد یوسف موستەفا، نێچیرڤان بەدیع حاجی) لە 9/ تا 14ی مانگی كانونی یەكەمی 2020 دەستگیركراون و تائێستا دۆسییەكانیان یەكلایی نەكراوەتەوە. یوسف مستەفا، باوكی ئەمجەد، دانیشتووی ناحیەی شیلادزێ  لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت»ساڵێك و چوار مانگە كوڕەكەم دەستگیركراوەو نازانم لەسەر چی گیراوە، لەهەمووشی ناخۆشتر دادگایش ناكرێن، سەردانی هەموو شوێنێكمان كردووە تا ئازادبكرێن یان بەلایەنی كەمی دادگایی كردنیان ئەوان دەستپێبكات، بەداخەوە هیچ وەڵامێكی دڵخۆشكەر لەهیچ كەسێكمان وەرنەگرتووە». یوسف مستەفا باسی لەوەشكرد كوڕەكەی كرێكار بووە لەچێشتخانەیەك، وتیشی:» دۆخی ئەوان خراپە، لێرەوە داوا لەهەموو كەسێك دەكەم بەدواداچوون بۆ كەیسەكە بكەن تا بەزووترین كات ئازاد بكرێن». وتیشی:" بیستوومانە کە دۆسیەی راگیراوانی شیلادزێ گەیشتووە دادگا، چاوەرێی رۆژی دادگایی کردنیان دەکەین، تا ئێستا هیچ کەسێک ئێمەی ئاگادارنەکردوە بەڵام پەڕاوەکانی راگیراوان گەیشتووە دادگای هەولێر". بەدیع حاجی، باوكی نێچیرڤان  دەڵێت:» ئەوە دوو رەمەزانە چاوەڕیێ ئازادكردنی كوڕەكەم دەكەین، كوڕەكەم تەنها بەشداری لەخۆپێشاندانێك كردبوو لەناحیەی شیلادزێ لەدژی بەردەوامی بۆردومانكردنی توركیا، هەندێك كەس شكایەتیان لێكردووەو دەستگیركراوە». بەدیع حاجی باسی لەوەشكرد، هەفتەی رابوردوو دایك و خوشكەكانی سەردانی نێچیریان كردووەو زیاتر لە 10رۆژە خواردنی نەخواردووەو دۆخی زۆر خراپە، وتیشی:» ئێمە بەهیچ شێوەیەك دژی حكومەتی هەرێم  و هیچ هێزێك نین، دەمانەوێت حكومەتی هەرێم هەر پێشبكەوێت، كوڕەكەم هیچ كارێكی خراپی نەكردووە، داواكارم بەرپرسەكان ئەو زیندانیانانە وەكو كوڕی خۆیان ئەژمار بكەن، چۆن باوك لە كوڕەكەی خۆی خوشدەبێت، با ئەوانیش لێیان خۆش بن و بۆ خاتری مانگی رەمەزان ئازادیان بكەن». هاوكات، ئەیهان سەعید، رۆژنامەنووس و نوێنەری زیندانیانی شیلادزێ بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، كۆپیەكی بۆ هاوڵاتى ناردووە، لەبەشێكی بەیاننامەكەدا هاتووە كە بەهۆی بەردەوامبوونیان لەمانگرتن لەپێناو ئازادی رەوشی زیندانیانی بادینان زۆر خراپە، لەلایەنەكان و دادگا بێ هیوا بوونە و وەسیەتنامەی خۆیان بەخێزانەكانیان داوە، یەكێكیان لە هۆش خۆی چووە. سەرباری ئەوەی پێشتر هەموو لایەنی پەیوەندیداریان ئاگاداركردوە كە «دور لە هەموو بنەما یاسایی و دیموكراسی و ئەخلاقییەكان ماوەی ساڵێك و چوار مانگە پێنج چالاكوانی شێلادزێ لەگەڵ چەندین زیندانی دیكەی بادینان لەئاسایشی گشتی هەولێر زیندانیكراون». بەشدار حەسەن، پارێزەری دەستگیراوەکانی بادینان ڕاگەیاندوە"دۆسیەی ڕاگیراوانی شیلادزی هەریەک له (مەحموود ناجی سدیق، یوسف شەریف ئیبراهیم، کۆڤان تارق جوبرائیل، ئەمجەد یوسف مستەفا و نێچیرڤان بەدیع حاجی)، گەیشتە خامەی دادگای تاوانی دووی هەولێر، بەمەبەستی دياريكردني ڕۆژی دادگاییکردنيان". هاوكات ئەوەش خراوەتەڕوو كە لە رێگای كەسوكاریانەوە هەواڵی تێكچوونی دۆخی تەندروستی ئەو پێنج زیندانیەی بادینانیان پێگەیشت كە خەڵكی شێلادزێن، لەكاتی مواجەهەدا (كوڤان تارق رێكانی) لە هۆش خۆی چووە و هەندێكیان ماوەی ٣٦ رۆژە و چواریشیان ماوەی ١٩ رۆژە دەستیان بە مانگرتن كردووە لە خواردن و دۆخیان زۆر خراپە و داوای ئاشكراكردنی چارەنووسیان دەكەن و وەسیەتنامەی خۆشیان بەكەسوكاریان داوە كە چاوەڕێی گیانلەدەستدان دەكەن.  

شاناز حەسەن رۆژی دووشەممە هەرسێ تاوانباری سەرەكی بكوژانی شەهید نەقیب محەمەد دەستگیركران و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم چووە ماڵی خانەوادەكەی و دووبارە بەڵێنی بۆ دووپاتكردنەوە كە «یاسا سەروەر دەبێت تا بەسزای عادیلانەی خۆیان دەگەن». رۆژی دووشەممە 11ی نیسانی 2022، قوباد تاڵەبانی هەواڵی دەستگیركردنی تاوانبارانی كوشتنی نەقیب محەمەدی گەیاندە خانەوادەكەی. نەقیب محەممەد لەتیف، كارمەندی بەڕێوەبەرایەتیی بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژیی دژی ژنانی سلێمانی بوو و شەوی 4ی كانوونی یەكەمی 2021 لەكاتی ئەركی فەرمیدا تەقەی لێكراو كوژرا، سێ پۆلیسی دیكەش كە لەگەڵیدا بوون، بریندار بوون. ئێستا دوای چوار مانگ سێ تۆمەتبار لەسەر كوژرانی نەقیب محەممەد دەستگیرکراون. قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە پەیامێكیدا دەڵێت:» یامور گیان… كە لەدایكبوویت، بەڵێنم پێدای ئەو كاتە سەردانت‌ بكەم كە هە‌واڵی دەستگیركردنی‌ بكوژەكانی‌ باوكت‌ بەخۆت ‌‌و یارانی‌ خوشكت بگەیەنم، وا دە‌ستگیركران». هەروەها دەشڵێت:»ئێوە دوو كیژۆڵەكەی‌ شەهید نەقیب محەممەدن، سەربەرزن كە‌ پیاوێكی مە‌ردی وە‌ها باوكی ئێوە‌ بوو». دوای دەستگیركردنی تۆمەتباران، قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەردانی خێزانی نەقیب محەممەدی كردو پێی راگەیاند كە»بەڵێنەكەمان بردەسەر لە دەستگیركردنی تاوانباران، بەدڵنیاییەوە تاكۆتایی چاودێریی دۆسیەكە دەكەم و تاوانباران بەسزای یاسایی خۆیان دەگەن». هەروەها پێشیڕاگەیاندوون كە» هێزە ئەمنییەكان وریاو چاوكراوەن و تاوانباران ناتوانن لەسزای یاسایی دەرباز بن». ئاشتی عەبدوڵا بەرپرسی بەشی جێندەر لەنووسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»لەسەرەتای كێشەكەوە كاك قوباد تاڵەبانی بەڵێنی بەدواداچوونی داوەو خۆی شەخسی هاتە سەرخەت و بەڵێنی بەسزا گەیاندنی تاوانبارانی شەهیدكردنی كارمەندێكی حكومەت كە بۆ دەستگیركردنی تۆمەتباران بەكوشتنی ژن رۆیشتبوون». هەروەها باسی لەوەشكرد قوباد تاڵەبانی بەسەردانێك چووە ماڵی نەقیب محەمەد بۆ لای دایكی و باوكی و خێزان و دوو منداڵەكەی و خۆی مژدەی دەستگیركردنەكەی پیڕاگەیاندن و بەڵێنەكەی بردەسەر، وتیشی:» خانەوادەكەی تەنیا دەستخۆشیان هەبوو  و كە داواكەیان هێنراوەتەدی و پەیامی خێزانەكەیان تەنیا ئەوەبوو یاسا سەروەر بێت و دووبارە بەڵێنی پێدانەوە تا كۆتایی یاسا تێیدا سەروەردەبێت بەسزای عادیلانەی خۆیان دەگەن». بەرپرسی بەشی جێندەر لەنووسینگەی قوباد تاڵەبانی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە  ئەو دەستگیركردنەی ئەو كەسانە كە لەدەرەوە هێنراونەتەوە پەندێكەو پەیامێكە بۆ ئەو كەسانەی ژن دەكوژن و دەستدرێژی دەكەنەسەر كارمەندی حكومەت و دەبێت یاسا لەم بوارەدا جێبەجێ بكرێت جەنابیان (قوباد تاڵەبانی)، سەرپەرشتیارو دەستپێشخەری ئەم كارانەن تا تاوانبار بەسزا دەگەیەنێت. ئاشتی عەبدوڵا، جەختی لەوەشكردەوە:»بۆ هەموو كەیسێكی تاوان خودی جەنابی كاك قوباد لەبەرئەوەی بەرپرسیارێتی حكومی و حزبی هەیە بەردەوام دێتە سەرخەت و لەخەمیی ئەم كێشانەدایە بەتابەتیش لەپرسی ژن كوشتن و توندوتیژی و تاوانكاری بەرامبەر ژنان بێت». هاوكات، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد راستە دەستگیركردنی تۆمەتبارەكان چەند مانگێكی پێچوو و وتی:» ئەم ماوەیە بەردەوام كار لەم كەیسەدا كراوەو زۆر بەوردی  كاری تێدا دەكراو لێكۆڵینەوەكان بەردەوام بوون، چونكە تاوانباران لەدەرەوەی هەرێمی كوردستان بوون، بۆیە ئەركەكە قورستر بوو كاری زیاتری ویست تا بهێندرێنەوە. لای خۆیەوە، شیراز لەتیف، خوشكی نەقیب محەمەد، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» زۆر خۆشحاڵ بووین كاك قوباد هات سەردانی ئێمەو دایكم و باوكمی كردووە كە ئەوە جێگەی دڵخۆشییە بۆ ئێمە». هاوكات ئەو بەڵێنەی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی دووپاتكردەوە لەبارەی سەروەربوونی یاساو بەسزاگەیاندنی عادیلانەی تاوانبارانی شەهیدكردنی نەقیب محەمەدی برای. لیوا چەتۆ ساڵح، بریكاری وەزارەتی ناوخۆ لەبارەی دەستگیركردنی تاوانبارانی بكوژی نەقیب محەمەد پەیامێكی بڵاوكردووەتەوەو تێیدا هاتووە كە «دوای چوار مانگ لەونبوون و دەربازبوونیان لەدەستی یاسا چاو تیژو دەستە ئەمنییە بەهێزەكانی ئاسایش بەچاودێری راستەوخۆی بەڕێز (قوباد تاڵەبانی) لەكردەیەكی نەوعی دەگمەن توانرا بكوژانی شەهید (نەقیب محمد)ی فریادڕەس و گیانبەخت كردوو لەپێناوی گێڕانەوەی ژیان بۆ كەسێكی تر دەستگیركران». بریكاری وەزارەتی ناوخۆ دەشڵێت كە سەركەوتنی وەها پلانێكی هەستیارو درێژخایەن سەلمێنەری ئەو راستیەیە كە هیچ تاوانێك و تاوانبارێك لەچنگی دەستە پوڵایینەكەی ئاسایش قوتاری نابێت، هەروەك وەزارەتی ناوخۆش مایەی خۆشحاڵییە و هەربۆیە ستایشی دەزگا بەهێز و ئومێد بەخشەكەی ئاسایش دەكەن و دڵنیان بەم سەركەوتنەیان هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی روحی باوكی (یامور)یان شادتر كردووە. هاوكات، سەركەوت عومەر، بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی، ئەوەی خستەڕوو كە ئەوان تەنیا لایەنی زەرەرمەندن لەم كەیسەدا كە نەقیبێكیان لەدەستچووەو دەستدرێژی كراوەتە سەر تیمەكەیان، وتیشی:» ئەوەی پەیوەندی بەچۆنیەتی حوکم و سزاكەیەوە هەیە لەلای ئاسایش و دادگایەو ئەوان كاری لەسەردەكەن». ئەو سێ کەسەى دەستگیرکردنیان لەلایەن ئاسایشەوە راگەیێندرا، چەند كاتژمێرێك دواى رووداوەکە بەرەو ئێران هەڵهاتبوون، دواى ئەوەى ئاسایشى سلێمانى بە بڕیارى دادوەر چاودێرى پەیوەندییەکانیان دەکات، لەکاتى هاتنیان بۆ سەر سنوورى رۆژهەڵات و باشوورى کوردستان بە مەبەستى دەستکەوتنى خۆراک و پارە، ئاسایش دووانیان و لەڕێگەى ئەوانیشەوە تاوانباری سێیەمیش دەستگیردەکات.

شاناز حەسەن پزیشكێكی پسپۆری سنگ و بۆریەكانی هەوا گرنگترین ئەو چارەسەریانە دەخاتە روو كە پێویستە هەموو كەس رەچاوی بكات لە دۆخێكی وەك ئێستای خۆلبارینی هەرێم رزگاری ببێت. پسپۆرێكی نەخۆشیەكانی سنگ و بۆری هەوا ئاماژە بەوە دەدات لەسەدا 50 رێگری لە كاریگەریەكانی خۆلبارین دەمامكە". لەئەگەری توسبون بە حاڵەتی تەنگەنەفەسی  بەهۆی خۆلبارینەوە".  دەشلێت:" گرنگترین رێگری و چارەسەریش لەكاتی خۆلباریندا خواردنی پرتەقاڵ و زەنجەفیل و هەنگوینە تا كاریگەریەكانی كەمبكاتەوەو بۆرەكانی هەوا خاوێن بكاتەوە". رەوەند  كاروان، پسپۆری نەخۆشییەكانی سنگ و بۆریەكانی هەوا، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:" گرنگتریت رێگری لە بارودۆخێكی وەك ئێستای هەرێم كە خۆلبارینەكە زیانی بە ژمارەیەك هاوڵاتی گەیاندووە بەكارهێنانی دەمامكە، كەبە رێژەی لەسەدا 50 كاریگەریەكانی خۆلبارین لەسەر مرۆڤ كەمدەكاتەوە. ئەم پزیشكە وتیشی:" پێویستە لە بارودۆخی ئاوەهادا لە حاڵەتی زۆر ناچاریدا نەبێت نەچنە دەرەوە چونكە خۆڵەكە ئەوەندە وردە كاریگەری لەسەر مرۆڤ هەر جیدەهێلێت كە كەمیش بێت". رەوەند كاروان، باسی لەوەشكرد گۆرێنی كەش وهەوا زۆرجار كاریگەری دەبێت لەسەر مرۆڤ و وتی:" كاریگەرییەكە بەتایبەت لەسەر ئەو كەسانە زیاتر دەردەكەوێت كە نەخۆشیەكی درێژ خایەن یان هەستیان هەیە". ئەم پسپۆرە جەختی لەوەشكردەوە:"  خراپی خۆلبارین لەسەر ئەو كەسانە زیاترە كە نەخۆشی كۆئەندامی هەناسەیان هەیە". ماوەی دوو رۆژە لە سەرجەم شارەكانی هەرێم خۆلبارینە و تائێستا بەگۆی شارەكانی ( سلێمانی و هەولێر ) زیاتر لە 267 كەس گەیاندراونەتەوە نەخۆخانە و كە زۆرترینیان لە پارێ.گای هەولێر بووە. هاوكات وەزیری تەندروسی هۆشداری دەدات و رداوا لە هاوڵاتیان دەكات بۆ حاڵەی زۆر پی,َیست نەبێت نەچنە دەرەوە. سامان به‌رزنجی، وه‌زیری ته‌ندروستی رایگه‌یاند، "تكایه‌ ئه‌گه‌ر زه‌روور نییه‌ مه‌چنه‌ ده‌ره‌وه‌، ئه‌گه‌ر له‌ ده‌ره‌وه‌ش بوون ماسك ببه‌ستن". وه‌زیری ته‌ندروستی ئه‌وه‌شی خستووه‌ته‌ڕوو، تۆز و خۆڵ کاریگەری لەسەر کۆئەندامی هەناسەدان هەیە بەتایبەتی بۆ نەخۆشانی کە (رەبوو) یان (حساسیە) یان (هەوکردنی کۆئەندامی هەناسە) یان (نەخۆشی دڵ) یان هەیە. تائیستا ئامارەكان بەم شێوەییە:... لەهەولێر زیاتر لە 222 كەس سەردانی نەخۆشخانەیان كردووە. لە سلێمانی 45 كەس    

شەنای فاتیح ئەمینداری گشتی لیژنەی ئۆڵۆمپی هەرێمی کوردستان دەڵێت:" وەرزشی کوردستان دوو ئیدارەیی پێوە دیارە و ئێستا کەسانی دەستڕۆیشتوو و کۆمەڵێک رێکخراو وەرزشی کوردستان بەرێوەی دەبەن".   لەمانگی ئابی ٢٠١٣ ئەنجومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاریدا رۆژی ٦ی نیسانی بەرۆژی جیهانی وەرزش دەستنیشانبکات و ساڵانە لەسەرانسەری جیهاندا بەو بۆنەیەوە چالاکی جۆراوجۆر بەڕێوە دەچێت. ئەمینداری گشتی لیژنەی ئۆڵۆمپی هەرێمی کوردستان دەشڵێت:" ئەو کەسانەی کە دەسەڵاتی دارایان هەیە لە هەرێمی کوردستاندا هەریەکە و لەرێگای خۆیەوە کارو چالاکی وەرزشی ئەنجامدەدەن کە ئەوەش بووەتە نیگەرانی بەشێکی زۆری وەرزشکاران".     ئالان قادر، ئەمینداری گشتی لیژنەی ئۆڵۆمپی هەرێمی کوردستان لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت:" لەئێستادا بەهۆی بەرفراوانبوونی رێکخراوەکانی بواری وەرزش دەزگا فەرمییەکان ناتوانن بە کاری خۆیان هەستن و ناشتوانرێت رێگریان لێبکرێت چونکە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان مۆڵەتی فەرمیان هەیە". ئەمینداری گشتی لیژنەی ئۆڵۆمپی کوردستان، وتیشی:" ژێرخانی وەرزشی کوردستان زۆر هەژارە لە هۆڵ و مەلەوانگە و یاریگا و ئەو شوێنانەی کە پێویستە وەرزشوان توانای خۆی تێدا نمایش بکات". ئەمینداری گشتی لیژنەی ئۆڵۆمپی ئەوەشی نەشاردەوە :" ئەو پاشاگەردانیەی لە بەڕێوەبردنی وەرزشدا هەیە لە هەرێمی کوردستان گەیشتۆتە رادەیەک کە چاک و خراپ تێکەڵ بووە و رەنگە نەتوانرێت جیابکرێنەوە".  ناوبراو ئاماژەش بۆ ئەوە دەكات :"ئەو دەزگایانەی کە بەرپرسن لەبەڕێوەبردنی وەرزش لەهەرێم پێوسته رۆڵی خۆیان بگێڕین بۆ ئەوەی شێوەیەکی ئەکادیمی خزمەتی سێکتەری وەرزش بکرێت." وەرزشکارێکی دێرینی سلێمانی: وەرزشی کوردستان لەنێوان ململانێی سیاسی کوردستان و عێراقدا تیاچووە خەسروەو گورون، وەرزشکاری دێرینی شاری سلێمانی لە لێدولنێکدا بەهاوڵاتی وت:" لەئێستادا لیژنەی ئۆڵۆمپی کوردستان ناچالاکە بەهۆی نەبوونی داهاتەوە و دەسەڵاتداران  نەلیژنەی ئۆڵۆمپی کارا دەکەنەوە". وتیشی:" نەلیژنەی ئۆڵۆمپی و یەکێتییە وەرزشییەکان کاران کەبتوانرێت وەرزشی کوردستان ببرێت بەڕێوە و پەیوەندی بەعێراقەوە نەبێت، نە ئەوەشە لیژنەی ئۆڵۆمپی دابخرێت و بچین لەگەڵ عێراقدا وەرزش بکەین." مامۆستایەکی زانکۆ: لەکوردستاندا بەهرەمەندی باشمان هەیە، بەڵام شێوازی گرنگیدان بە وەرزشوانانمان لاوازە ئازاد ئەحمەد، مامۆستای کۆلێژی وەرزش لە زانکۆی دهۆک لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت:" ئێستا لەشاری دهۆک تەنها گرنگیدان بەتۆپی پێ لە ئاستێکی باشدایە و لەگەڵ یارییە تاکە جەنگییەکان و پاسکیلسواریش کەم تازۆر باشە، بەڵام یارییەکانی دیکە تارادەیەک بەرەوپاشەکشە و نەمان دەچن".  ئەم مامۆستایە باسی لەوەشکرد:" پاڵەوانێتی قوتابخانەکان لەساڵی ٢٠١٤وە لەشاری دهۆک ئەنجام نەدراوە کە ئەمەش کاریگەری لەسەر کەرتی وەرزش هەیە ". خاوەنی ریکۆردی کوردستان و عێراق لەراکردنی ١٠٠م: لە وڵاتی ئێمەدا دەبێت پەیوەندی شەخسیت هەبێت لەگەڵ ئەو کەسانەی چالاکییە وەرزشییەکان ئەنجامدەدەن دڵسۆز عوبێد، یاریزانی گۆڕەپان و مەیدان بۆ راکردنی ١٠٠م لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت: "لەکوردستاندا دەبێت پەیوەندی شەخسیت لەگەڵ رۆژنامەنووسان و  ئەو کەسانەدا باشبێت کە هەڵدەستن بە ئەنجامدانی چالاکی تایبەت بەبۆنە وەرزشییەکان".  بۆنموونە:خەڵات بەسەر کۆمەڵێک وەرزشکاردا دابەشدەکرێت ئەگەر سەیربکەیت ئەو وەرزشکارانە هیچ شتێکی وایان تێدانییە بەڵام بەهۆی پەیوەندی شەخسی خەڵاتیان پێدەدرێت و سودمەندەین و دەناسرێن."                                                                                   دڵسۆز عوبێد باسی لەوەشکرد، یاریزان هەیە لە پاڵەوانێتی دەرەوەی کوردستاندا بووەتە خاوەنی مەدالیا و تەنها چەند کەسێکی کەم باسیان کردووە و یەک یان دوو کەناڵ چاوپێکەوتنیان لەگەڵدا ئەنجامداوە و دەبێت خۆت بچیت خۆت بناسێنیت و بڵێیت من فڵان کەسم و خەڵاتم بکەن".  وتیشی: "من لەساڵی ٢٠١٧وە زیاتر لە حەوت جار ریکۆردی عێراقم شکاندووە، بەڵام بۆ هیچ شتێک بانگهێشت نەکراوم." خاوەن ریکۆردی جیهانی لە هەڵدانی رم: لەکوردستاندا هیچ بۆ وەرزشکاران نەکراوە کۆڤان حەسەن،یاریزانی خاوەن پێداویستی تایبەت و خاوەنی ریکۆردی جیهانی لەهەڵدانی رم بۆ ماوەی ١٣ ساڵ لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت:" لەوڵاتی ئێمەدا لایەنی پەیوەنیدار خزمەتی وەرزشکاران ناکات و هیچ شتێکیان بۆ نەکراوە و تەنها گرنگی بە تۆپی پێ دەدەن".             سەرۆکی لیژنەی رۆشنبیری پەرلەمان: یاسای لیژنەی ئۆڵۆمپیمان پێشکەشی سەرۆکایەتی پەرلەمان کردووە سەلمە فاتح، سەرۆکی لیژنەی رۆشنبیری و کۆمەڵگەی مەدەنی و وەرزش و لاوان لە پەرلەمانی کوردستان لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت:" لە وەرزی پێشتری یاساداناندا یاسای لیژنەی ئۆڵۆمپیمان پێشکەشی سەرۆکایەتی پەرلەمان کردووە و ئەوەندەی ئاگادار بین ئەوانیش ئاڕاستەی حکومەتیان کردووە و تا ئێستا وەڵامی فەرمی نەدراوەتەوە".                                                                        هەرچەندە ئەو هەموو کاتەشی پێویست نییە و ئەگەر بێت و کارەکانی بەزویی ئەنجامبدرێن دەتوانین بە ماوەی مانگێک کارەکانی جێبەجێبکەین تەواوی بکەین، ئێمە هیچ خەمساردییەکمان نەنواندووە، بەڵام ناچارین چاوەڕێی وەڵامی حکومەت بین.سەلمە فاتح وای وت.

هاوڵاتى سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمانگی رابردوودا رایگەیاند كە لەسەدا 41% داهاتی نەوت بۆ حكومەت دەمێنێتەوەو لەگەڵ داهاتە ناوخۆییەكان و ئەوەی لەبەغداوە دێت دابین دەكرێت بۆ مووچە، بەڵام كۆی داهاتە نەوتی و نانەوتییەكان 400 ملیار دیناری زیاترە بۆ موچەی مانگێك لەهەرێمدا. حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دابینكردنی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان مانگانە پێویستی بە نزیكەی 900 ملیار دینارە. حكومەتی هەرێم لەمانگی شوباتدا كە 28 رۆژ بووە بڕی 448 ملیۆن دۆلاری لەداهاتی نەوت داوەتە وەزارەتی دارایی كە بەدینار دەكاتە (650 ملیار دینار) كە هەر بەرمیلێك نەوتی خاو لەلایەن هەرێمەوە بە تێكڕا بە 97 دۆلار فرۆشتوویەتی كە لەو مانگەدا نرخی نەوت بە 107 دۆلار بووە. هەروەها بڕی 200 ملیار دیناری لەبەغداوە پێگەیشتووە بێجگە داهاتە ناوخۆییەكان كە مانگانە 350 ملیار دینار بووە، كۆی گشتی داهاتەكان دەگاتە ترلیۆنێك و 200 ملیار دیناری مانگانە. هاوكات لەمانگی ئازاردا نرخی نەوت بە 97 دۆلار بووەو بۆ هەر بەرمیلێك 87 دۆلار لەلایەن هەرێمەوە فرۆشراوەو بڕی 500 ملیۆن دۆلار بڕیارە بدرێتە وەزارەتی دارایی  كە 725 ملیار دینار دەكات، زائیدەن 350 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆو 200 ملیار دیناری بەغدا دەكاتە زیاتر لە ترلیۆنێك و دووسەدو حەفتاو پێنج ملیار دینار. پێشەوا هەورامی، وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوڵاتى كە لەم ژمارەیەدا بڵاوكراوەتەوە دەڵێت داهاتی ناوخۆ نزیكەی 350 ملیار دیناری مانگانەیەو دەشڵێت داهات و پارە لەبەردەستدا بێت حكومەت دابەشكردنی مووچە دواناخات. بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی خاو لەجیهاندا داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستانی بەرزكردووەتەوە بەشێوەیەك پەرلەمانتاران دەڵێن تەنها داهاتی نەوتی خاو ئەوەی بۆ حكومەتی هەرێم دەمێنێتەوە دەتوانێت لەگەڵ بەشێك لەداهاتی ناوخۆ بێجگە لەوەی بەغدا مانگانە 200 ملیار دینار دەنێرێت دابین بكات بۆ مووچە. بەپێی راپۆرتی دیلۆیت بێت لەساڵی 2021دا، پوختەی داهاتی نەوت نزیكەی چوار ملیار دۆلار بووە، بەو پێیەش حكومەتی هەرێمی كوردستان 44٪ی داهاتی نەوتی بۆ ماوەتەوە.

شاناز حەسەن هەر لەكۆنەوە واهاتووە لەناو مسوڵماناندا گرنگیەكی تایبەتی بەسفرەی ئێوارانی رەمەزان دەدرێت، لەناو هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانیشدا سفرەی رەمەزان بووەتە كۆكەرەوەی هەموو خێزان و خورماو شۆرباو شەربەت و گۆشت دەبێت ئامادە بكرێت. خانمێك پێی وایە ئەوە بووەتە كلتور لای كوردو دەڵێت:» هەر لەكۆنەوە لەباوباپیرانمانەوە بۆمان ماوەتەوە، سفرەی رەمەزان بە بەرەكەتەو بەردەوام قەرەباڵغە». مەلیحە عەباس، ئەم خانمە تەمەنی 47 ساڵە بۆ كڕینی پێداویستی كچەكانی لەبازاڕی سلێمانی بوو، بە هاوڵاتی وت:» هەر لەكۆنەوە كاتێك لەلادێ بووین، گرنگیەكی تایبەتمان بە سفرەی ئێوارەی رەمەزان داوە، چونكە ماڵ و منداڵ هەمووی بەڕۆژو بووە و ئێواران پێكەوە كۆدەبووینەوە لەدەوری سفرەكە  بۆیە بەخواردنی جۆراوجۆر دەمانڕازاندەوە». بەپێكەنینەوە وتیشی:» مرۆڤ چاوی برسی دەبێت، چونكە لە بەیانیەوە بەڕۆژووە، حەزی لەهەموو شتێك دەبێت و سفرەكەی پێ قەرەباڵغ دەكات». هەر لەكۆنەوە سفرەی رەمەزان جیاواز بووەو بە شیرینی و شەربەت و میوەو سەوزەو خواردنی جۆراوجۆر رازاوەتەوە. ئەم خانمە كە ئەزموونێكی هەیە، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد هەر لەكۆنەوە خورماو شەربەت و شۆرباو گۆشت یەكێك بووە لەخواردنە سەرەكییەكانی هەموو ئێوارەیەك و وتی:» رەمەزان و سفرەكەی لای كورد واتە خورماو شۆرباو گۆشت، كە بەردەوام ئەو خواردنانە بەكاردەیهێنین، چونكە هەم خورماكە سونەتەو شۆرباو گۆشتەكەش تەندروست و بەهێزت دەكات». مەلیحە عەباس، دەشڵێت:» خۆشی و بەرەكەتی سفرەی رەمەزان لەوەدایە هەموو خێزان لەیەك كاتدا لەسەر سفرەكە كۆدەكاتەوەو ئەوە وادەكات خۆشی و بەرەكەت رووبكاتە سفرەكە». بەگلەییشەوە باسی لەوەكرد، بەداخەوە زۆربەی خێزان لەئێستادا بەساڵێك ئەوەندەی سفرەی رەمەزان كۆنابنەوە. ساڵانە لەمانگی رەمەزاندا جیاواز لەمانگەكانی دیكە خەڵكی زیاتر بەرهەمە خۆراكییەكان دەكڕن. دوكاندارێكی وشكە وەڵامدەداتەوەو دەڵێت:» خەڵكی ئێمە موسوڵمانن، بەیانی تائێوارە بەڕۆژون، بۆیە هەموو ئێوارەیەك برنج و مریشك و گۆشت لەماڵەكاندا ئامادەدەكرێت و  خواردنی تایبەت دروستدەكرێت». لەبارەی فرۆشتنی بەرهەمە خۆراكییەكانەوە  محێدین جەمالەدین، وتی:» ئەوەی لە رەمەزاندا سەرف دەبێت، بەسێ مانگی كاتی ئاساییی نایفرۆشین». ئەو بەرهەمانەی كەزیاتر هاووڵاتیان لەمانگی رەمەزاندا دەیكڕن وەك (خورما، شەربەت، میوە، بەتایبەت شوتی، لەبەرهەمە وشەكاندا برنج و رۆن و نیسك و فاسۆلیا و گۆشت) بەهەموو جۆرەكانیەوە. هێمن مەحمود، گۆشت فرۆشێكی ناو بازاڕی سلێمانییە، باس لەوەدەكات رۆژانە دوو ئەوەندەی رۆژێكی ئاسایی گۆشتی سوور دەفرۆشێت و بەهاوڵاتی وت:»میللەتی ئێمە خۆی زۆر حەزی بەگۆشتە، جا چونكە هەموو رۆژەكەش بە رۆژووە و برسییە، ئەوە حەز دەكات هەموو ئێوارەیەك سفرەكەی گۆشتی لەسەر بێت». «خەڵكی ئێمە دەست و دڵی زۆر باشە، هەر یەكەی خێر دەكات و گۆشت بۆ ماڵە هەژارەكان دەكڕن، ئەمە دەستورێكی جوانی كوردەوارییە بەتایبەت لەمانگی رەمەزاندا».، هێمن محمود گۆشتفرۆش وای وت. ناجی مەولود، خانمێكی تەمەن (73) ساڵانە، كچ و كوڕی گەورەی هەیەو كوڕەكانی ژن و منداڵیان هەیە، باسی ئامادەكارییەكان بۆ سفرەی ئێوارەیان دەكات و دەڵێت:» من تەنیا كارم خواردن ئامادەكردنە لە رەمەزاندا، لەبەیانیەوە شیرینی دروستدەكەم و خواردنی تایبەت ئامادەدەكەم، لەگەڵ خێزانەكەم لەسەر یەك سفرە كۆدەبینەوە تا مانگەكە بەڕێدەكەین». ناجی، باس لەوەدەكات لەكۆنەوە لەماڵە باوكی كلتوریان وابووە كە مانگی رەمەزان میوان لەسەر یەك سفرە كۆببنەوە پێكەوە لەماڵی گەورەدا خواردن ئامادە بكەن  « ئەو شێوازە شێوازی پێغەمبەرەكان بووەو بەردەوام حەزیان بەسفرەی جیاوازو قەرەباڵغ بووە بەو مانایەی بەرەكەتی سفرەكە زیاددەكات». ئەم خانمە وای وت. هەروەها ناجی پێشی وایە «خۆشی مانگی رەمەزان لەسفرەی ئێواران و كۆبوونەوەی نەوەكانیدایە». بەرپرسانی حكومەت هەر لەسەرەتای رەمەزانەوە رایانگەیاندووە هەر كەس و لایەنێك كەلوپەل و خواردەمەن گران بكات و بەنرخی زیادە بیفرۆشێت سزا دەدرێت. ئەمە هەنگاوێكە بۆ گران نەبوونی شتومەك لەمانگی رەمەزاندا،  خاوەن ماركێتێك دەڵێت هیچ لەنرخەكان زیادیان نەكردووەو وەك خۆیانە. ئاكام محەمەد، خاوەنی ماركێتی شام دەشڵێت:»  خەڵكەكە زۆر سەیرن وا دەزانن شت نامێنێت، هەربۆیە هەندێك خاوەن كار نرخەكان گران دەكات، چونكە خەڵك بەلێشاو شت لەڕەمەزاندا دەكڕن».

عەمار عەزیز توركیا ماوەی شەش ساڵە ئامادە نییە بكشێتەوە لەسەربازگەی باشیك كەمەبەست لێی راهێنانی تایبەت بەهێزەكانی حەشدی عەشایەری سوننە بووە كە سوپای تورك مەشقیان پێبكات. سەربازگەی باشیك 12 كێلومەتر لەسەنتەری ناحیەی باشیك دوورەو دەكەوێتە سەرەتای ناحیەی زێلكان لە قەزای شێخان لەپارێزگای نەینەوا. نزیكەی سێ‌ گوندی سنوری ناحیەی زێلكان، ئەوانیش گوندەكانی گودات و جێبرا كە تێكەڵەیەكین لەكورد و عەرەب، گوندی سێیەم  (شەرەف) دانیشتوانەكەی عەرەبن، سەربازگەكە تەنیا 500 مەتر لەو گوندانە دوورەو ئەوەش دانیشتوانەكەی نیگەران كردووە. توركیا بەڕێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق، لەساڵی 2016وە لەچوارچێوەی بەشداریكردنی لەشەڕی دژ بەداعشدا، سەربازگەیەكی لەچیای باشیك نزیك ناحیەی زێلكان كردووەتەوە كە ئەو سەربازگەیە بەناوی هاوكاریكردنی هێزەكانی عیراق لەڕووی مەشق و راهێنانە بەتایبەت هێزەكانی حەشدی عەشایەری سوننە بووە. دوای شەش ساڵ بەسەر تێپەڕبوونی دانانی ئەو سەربازگەیە هێشتا توركیا ئامادەنیە لەو سەربازگەیە بكشێتەوە، ئەمەش ترس و كێشەی بۆ دانیشتوانی دەشتی نەینەواو بەتایبەت ناحیەی زێلكان و باشیك دروستكردووە. نەشوان حامد، خەڵكی ناحیەی باشیك سەر بەنەینەوا لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: « سەربازگەی توركیا بووەتە مایەی ترس و دڵەراوكێ‌ بۆ خەڵكی ناوچەكە، ماوە ماوە سەربازگەكە بۆردومان دەكرێت و دانیشتوانی هەردوو ناحیەكە لەدەنگی ئەو موشەكانە زۆر دەترسن و زیان بەر خانووەكانی خەڵكی مەدەنی دەكەوێت، جگە لەسەرئێشە و كێشە بۆ خەڵك هیچ سوودێكی تری بۆ خەڵكی ناوچەكە نەبووە». نەشوان حامد ئاماژەی بەوەشكرد لەدوای ئازادكردنی ناوچەكە لەژێر دەستی داعش تاڕادەیەك ناوچەكە لە رووی ئەمنییەوە سەقامگیرە، بەڵام ئەو سەربازگەیە بووەتە كێشە لەبەردەم خەڵك بەتایبەت بۆ دانیشتووانی نزیك سەربازگەكە، بەدڵنیاییەوە نایانەوێت ئەو سەربازگەیە لەو شوێنەیە بمێنێتەوە چونكە وابڕوات كێشەی زیاتر بۆ خەڵك دروست دەبێت، لەوانەیە لەئاییندەدا خەڵكانێك جارێكی تر ئاوارە ببنەوە. بەڕێوەبەری ناحیەی زێلكان دەڵێت:»دەبێت حكومەتی عێراق داوا لەتوركیا بكات بۆ كشانەوە لەو سەربازگەیەدا». حەمەد ئەمین غەریب ، بەڕێوەبەری ناحیەی زێلكان سەر بەقەزای شێخان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: « تائێستا هەشت جار ئەو سەربازگەیە بۆردومان كراوەو ساڵی رابوردوو بەهۆی بۆردوومانكردن سێ‌ كەسی مەدەنی گوندێكی ناحیەكە برینداربوون، زیانی ماددیش بەر خانووی هاووڵاتیان كەوتووە «. «نزیكەی لەسەدا 50ی دانیشتوانی ناحیەی زێلكان لەئاوارەیی گەڕاونەتەوە، ناحیەی زێلكان لە 30 گوند پێكهاتووە، ئەوانەی تائێستا نەگەڕاونەتەوە بەهۆی سەربازگەكەوە نیە، دۆخی ئەمنی ناحیەكە ئارامەو هیچ كێشەی نیە، ئەم پرسە دەبێت حكومەتی عێراق لەگەڵ توركیا چارەسەربكات ، بۆ ئێمەش ناخۆشە خەڵكی ئێمە تووشی زیان بێت بەهۆی ئەو بۆردومانە، بەڵام لە دەستەڵاتی ئێمەدا نیە و دەبێت لەسەر ئاستی باڵا كێشەكە یەكلایی بكەنەوە «، حەمەد ئەمین غەریب وای بۆ هاوڵاتى  وت.  هاوكات، زەنون یونس بەڕێوەبەری ناحیەی باشیك  دەڵێت :»سەربازگەکەی توركیا بووەتە سەرئێشە بۆ خەڵكی هەردوو ناحیەی زێلكان و باشیك و دەشتی نەینەوا بەگشتی، هەر چەند جارێك بۆردوومان دەكرێت، هەموو روكێتەكانیش لەسنوری پارێزگای موسڵ ئاراستەی سەربازگەكە دەكرێت، وا باشترە سەربازگەی توركیا لەناو خاكی نەمێنێت». زەنون یونس هێمای بۆ ئەوەشكرد كە زیانەكانی بۆردومانكردن هەندێكجار بەر گوندەكانی سنوری ناحیەی باشیكیش دەكەون، تازەترین جاریش پێش چەند رۆژێك چوار موشەك ئاراستەی سەربازگەكە كرا، بەو هۆیەوە زیان گەیشتووە بەچەند ماڵێك لە سنوری ناحیەكە. زەنون یونس ئەوەشی روونكردەوە كە هەموولایەك خۆیان بێ‌دەنگ كردووە بەتایبەت هێزە ئەمنیەكان و هیچ قسەیەك لەسەر مانەوەی توركیا لەو سەربازگەیەدا ناكەن.  

لەیال ئەحمەد سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەڵێت:» كێشەیەكی گەورەمان هەیە و راستەوخۆش پەیوەندی بەپارەوە هەیەو دەسەڵاتی خەرجكردنی پارە لای سەرۆكی حكومەتەو دەبێت بێتە سەر خەت». سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەشڵێت:»ئێستا بەتەنها نەخۆشخانەی هیوا نزیكەی چەكی ملیارێك و 500 ملیۆن دیناری ئامادەكردووە و هیچمان نەداوە پێیان بۆیە كۆمپانیاكەش ئامادەنییە دەرمان بدات بە تەندروستی و هیچ پارە و نەختەیەكیش وەرنەگرێت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە جگە لە نەبوونی موچە و بەرزبوونەوەی نرخی سوتەمەنی ئەم گرفتانەی دیكەش هاتوونەتە پاڵی، وتیشی:» بۆیە حكومەت بێخەمە لەهەموو ئەو قەیرانانەی كە روودەدات، پێویستە حكومەت بەهەرچۆنێك بێت پارە بۆ تەندروستی تەرخانبكات و چارەسەرێكی ریشەیی بۆ دابینبكات بەوەی كە داهاتی هەرێم و داهاتی نەوت شەفاف بێت». هاوكات سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە خەڵك باوەڕناكات كە حكومەتی هەرێم پارەی نییە، بۆیە دەبێت حكومەت بێتە سەرخەت و بارودۆخەكە چارەسەربكات و پارەی پێویست بۆ كۆمپانیاكان دابین بكات» .                                                                                                          ئەگەر حكومەت خۆی بەخاوەنی زاخۆ تا خانەقین و كفری، ئەگەر خۆی بە خاوەنی هەرێمی كوردستان نەزانێت خۆی بە خاوەنی ئەم هەرێمە دەزانێت، چارەسەری هەموو گرفتەكان لای ئەوە چونكە هیچ پەیوەندییەكی بەلایەنێكی سیاسییەوە نییە، بەڵكو پەیوەندی بەسەرۆكی حكومەتی هەرێمەوەیە كە هەموو دەسەڵاتی خەرجكردنی پارە لای ئەوە».

رەزا مەنوچەهری کوردستان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەقۆناغێکی گوزەری پڕ لەژاندا تێدەپەڕێن. کوردستان بووەتە چەقی ململانێکانی ناوچەکەو گۆڕەپانی دەستشکاندنەوەی هێزە جۆراوجۆرەکان. گەلی کوردو پێکهاتەکانیشی باجی بەشێکی گرنگ لەو دەستشکانەوانە دەدەن. لەسەرەتای ساڵانی ١٩٩٠و لەدوای داگیرکردنی کوێت و شەڕەکانی یەکەم و دووەمی کەنداوو دەستتێوەردانی هێزە جیهانییەکان،  رفاندنی ئۆجالان، رووداوی ١١ی سپتەمبەر، خۆپیشاندانەکانی ناوخۆی ئێران، سەرهەڵدانی گروپە جیهادییەکانی قاعیدەو گروپە ئیسلامیەکانی تر لەعێراق و ئەفغانستان، بەهاری عەرەبی و رووداوەکانی عێراق و سوریاو سەرهەڵدانی خەلافەتی ئیسلامیی داعش و شەڕی یەمەن، کوژرانی زەرقاوی، بن لادن، بەغدادی، قاسم سولەیمانی و ئیبراهیم قارداش ناوچەکەی بردووەتە قۆناغێکی پڕ لەکێشمەکێش و قەیران، کە لەو کاتەوە قەیران لەدوای قەیران کارەسات بەرامبەر بەخەڵک و گەلان و پێشێلکردنی مافە بنەڕەتییەکان و تاوانی جەنگ و جینۆساید روودەدات و ئارامی و ئاشتی بووەتە خەونێکی ئاسۆ دوور. پارچەپارچەکردنەوەی کوردستانی پارچەکراو بۆ ئەوەی داگیرکەرانی کوردستان و هێزە ناوچەیەکان بتوانن دەسەڵاتی خۆیان بەسەر ناوچەکەدا زیاتر بکەن پێویستیان بەوە هەیە هێزو گروپە کاریگەرو ناوچە جۆگرافیە گرنگ و ستراتیژییەکان و سەرچاوەکانی وزە بەشێوەی جۆراوجۆر کۆنترۆڵ بکەن. دەوڵەتە داگیرکەرەکانو هێزە جیهانییەکان کێشەی کورد بەیەک پاکێج و یەک خاک و یەک نەتەوە و یەک کێشە سەیر دەکەن. بۆ ئەوەش کاتێک ئەوان دەڵێن، کێشەی کورد مەبەستیان سەرتاسەری کوردستان و هەموو کوردە. بۆیە کار بۆ ئەوە دەکەن کورد خۆی بەیەک نەتەوە و یەک خاک و یەک چارەنووس نەزانێت تاوەکو لە دیزاینکردنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا رێگری لەدروستبوونی هێزی کوردو کیانی کورد بکەن. بۆ ئەوەش دەبێت دووبارە کوردستان پارچە پارچە بکەنەوە. ناوچەکان لە یەکتر داببڕن  و پێکهاتە ئایینی و زمانییەکان بکەن بە گژی یەکدا. یەکلایی نەکردنەوەی ناوچە جێناکۆکەکان لە باشووری کوردستان و جێبەجێنەکردنی ماددەی ١٤٠، کە رووبەری ئەو ناوچانە بەئەندازەی خاکی هەرێم دەبن و قوڵایی ستراتیژی و هێڵی تەماسی نێوان کوردو عەرەبن و سەرچاوەی گرنگی وزەیان تیادایە، لەچوارچێوەی ئەو سیاسەت و پرۆژانەدایە. بۆ رێگریکردن لەجێبەجیکردنی ئەو ماددەیە لایەنە دەستڕۆیشتووەکانی دژ بەکورد بەپێی بەرژەوەندیی خۆیان پرۆژەی جۆراجۆری وەک هەرێمی سوننە، فیدراڵی پارێزگا بۆ کەرکوک، دروستکردنی هەرێمی تورکمانی و هێشتنەوەی دۆخی تەعریب و ئاسایی نەکردنەوەی دۆخی دیمۆگرافیا دەخەنە بەرنامەی کارو پڕوپاگەندەی میدیایی و گوشاری دیپلۆماسی و سەربازی و دانوستانەکانەوە. هاوکات دەوڵەتی تورکیا بۆ رێگریکردن لە دروستبوونی هەر جۆرە بیرو جوڵەیەکی کورد بەئاڕاستەی یەک چارەنووسیدا و یەکخستنی  جوگرافیای کوردستاندا لە ناوەڕاستی ساڵانی ١٩٩٠ەوە دەستیکردووە بەدروستکردنی بنکە و بارەگای سەربازی لەباشووری کوردستان، کە کاریگەریی لەسەر دووبەرەکێ نانەوە و شەڕی کورد بەکورد و بڕیاری سیاسی لەهەرێم هەیە.  لەدوای رووداوەکانی بەهاری عەرەبی و شۆڕشی کورد لەسوریا، دەوڵەتی تورکیا بۆ رێگریکردن لە بەهێزبوونی کورد ناوچەکانی باب و جەرابلوسی داگیرکردو بۆ رێگریکردن لە گەیشتنی کورد بەدەریا عەفرینی داگیرکرد. دوای ئەوەش بۆ دابڕاندنی ناوچەکانی تری رۆژئاوای کوردستان لەیەکتر گرێ سپی و سەرێکانیی داگیرکرد. لە باشووری کوردستانیش ناوچەیەکی زۆری داگیرکردووە، کە بە سیاسەتی باری نائاسایی سەربازی و دۆخی جەنگی مامەڵە لەگەڵ ئەو ناوچانە و دانیشتوانەکانی دەکات و خەڵک و باخ و رەزو گوندەکانیان بۆردومان دەکات. شەنگال پردی بەستنەوەی باشوور و رۆژئاوای کوردستان لەسیاسەتی داگیرکاریی داگیرکەرانی کوردستاندا کار بۆ دابڕاندنی شەنگال و تەریکخستنی و پاکتاوکردنی دانیشتوانەکەی دەکرێت. ئێزدییەکان وەک پێکهاتەیەکی گرنگ و سەرەکیی کوردستان لەلایەن بەشێک لەمێژوونووسەکانەوە بە نەوەی میتانییەکان دەزانرێن. زۆرینەیان لەباشووری کوردستان لە شێخان و شەنگال، لە باکووری کوردستان لە مێردین، ئامەد و دێرسیم و رحا، لە رۆژئاوای کوردستان لەحەسەکە و تەبقا و عەفرین، لە ئەرمینیا، جۆرجیا و ئازەربایجان و رووسیا و ئەڵمانیادا دەژین و نزیکەی ٢ ملیۆن کەس دەبن. هەڵکەوتەی ناوچەی شەنگال و دەرووبەری دەکەوێتە باکووری رۆژهەڵاتی پارێزگای نەینەوا، لەهێڵی باکوورەوە تاوەکو خابوور و بادینان درێژ دەبێتەوە، لە باکوور و رۆژئاواوە نزیکەی ٣٠٠ کیلۆمەتر لەگەڵ رۆژئاوادا سنووری هەیە. چیای شەنگال لەدیوی رۆژئاوا و چیای قەزوان (عەبدولعەزیز) لە دیوی رۆژئاوا درێژکراوەی یەک هێڵن. لەشێخان و چیای شەنگال و عەفرین و ئەرمینیادا چەندین مەزارگە و ناوەندی پیرۆزیان هەیە. لە ڕووی جۆگرافیاوە شەنگال و دەورووبەری گرنگترین خاڵی پێکەوە بەستنەوەی باشوورو رۆژئاوای کوردستانە، بۆیە هەوڵێکی زۆر هەیە شەنگال بە تەواوەتی لە باشووری کوردستان و رۆژئاوای کوردستانیش داببڕێت. بەوەش پردی پەیوەندیی نێوان باشوور و رۆژئاوا ناهێڵدرێت و دوو بەشی گرنگی کوردستان بەتەواوەتی لەیەکتر دادەبڕدرێن. پەلامارەکەی داعش و بۆردومانەکان و گەمارۆکانی سەر شەنگال لەو چوارچێوەیەدان. ئێزدییەکان، رەگ و ریشە و ئایینیان  ئێزدییەکان بە یەکێک لەکۆنترین و دێرینترین بڕواکانی سەر زەوی و درێژکراوی یەکێک لە گرنگترین شارستانیەتە دێرینەکانی ناوچەکە دەزانرێن، کە شارستانیەتی میتانییە. لەڕووی ئایینییەوە خۆر لەلای ئیزدییەکان پیرۆزە، کە رەگ و ریشەی ئەوەش بۆ ئاینی زەردەشتی و میترایی دەگەڕێتەوە. میتانییەکانیش بە یەکێک لە باپیرە گەورەکانی کورد دەزانرێن، کە ئەوانیش درێژەی هۆرییەکانن و مێژوویان بۆ نزیکەی ٥ هەزار ساڵ لەوە پێش دەگەڕێتەوە. رەنگە هۆکاری مانەوەی ئێزدییەکان سەرباری سەدان هێرش و کوشتاری گەورە بۆ ئەو رەگە مێژووییە دێرینە بگەڕێتەوە.  لەڕووی ئاینییەوە ئێزدییەکان دوو کتێبیان بە ناوەکانی مەسحەفا رەش و جیلوە هەیە. ئەو کتێبانە بە زمانی کوردی نووسراون. جەژنەکانی چوارشەممە سۆر، جەما، ئیزی، باتیزمێ، خدر ئەلیاسیان هەیە و هەموو جەژنەکانیش راستەوخۆ پەیوەندییان بە سروشت و گەردوون و ژیانی مرۆڤ و بەرهەمهێنانەوە هەیە. بەپێی ئایینی ئێزدی لەمانگی نیساندا جیهان دروستکراوە. ئیزدییەکان پێیانوایە لەچوارشەممەی یەکەمی هەموو مانگێکی نیسان (یانی ئەم چوارشەممەیە) مەلەک تاوس دادەبەزێتە سەر زەوی تاوەکو زەوی لە خراپە و ناپاکی پاک بکاتەوە و خۆشی و شادی و چاکە بە ناو مرۆڤەکاندا بڵاوبکاتەوە. لەو بڕوایەدان کاتێک گەردون دروستکراوە هەموو رەنگەکان کۆکرانەتەوە بۆ ئەوەی بە جوانترین شێوە گەردون دورست بکرێت بۆ ئەوەش جوانترین رەنگەکان لەتاوسدا جیلوە دەکەن. لە جەژنی کۆمەڵگەی ئێزدیدا هێلکە دەکۆڵێنرێت و رەنگیان دەکەن، چونکە لەو بڕوایەدان لەکاتی دروستکردنی جیهاندا هەموو شوێنک بە هەموو رەنگەکان رازێنراوەتەوە. ئەو هێلکەیش بەمانای سەرلەنوێ ژیانەوە و دروستکردنی گەردوونە، چونکە هێلەکە هاوشێوەی گەردوونە و ناوەکەشی خۆری تیایدایە، کە مەبەست لەزەردێنەی هێلەکەیە، کە هاوشێوەی خۆرە.  لەیەکەم چوارشەممەی مانگی نیسان، واتە چوارشەممە سۆردا، هەر کەسێک بەیانی زوو هەڵدەستێت روودەکاتە خۆر و بۆ هەموو مرۆڤایەتی و گەردوون دوعای خێر دەکات. لەچوارشەممە سۆردا ئێزدییەکان دەڕۆن گوڵی سوور لەدەشت و دەر دەچنن و دەیهێننەوە بۆ ماڵەوە و لەگەڵ توێکڵی هێلکەکاندا بە بەردەرگای ماڵەکانیاندا هەڵیاندەواسن، ئەوەش بۆ ئەوەیە لە هەموو خراپییەک پارێزەراو بن. هەر لەو رۆژەدا توێکڵی هێلەکەکان دەبن بۆ ناو زەوی و زارو دەخڵ و دانەکانیان بۆ ئەوەی خوا بەرەکەت بخاتە ناو دەخڵ و دانیان. لەڕووی کولتوری و هونەرییەوە ئێزدییەکان زۆر دەوڵەمەندن و چەند ئامێری مۆسیقایی و هەڵپەڕکێ و حەیران و لاوکیان هەیە و ئەوانەش بەگشتی لە کۆمەڵگەی کوردستاندا برەویان هەیە. بە بڕوای مێهردادی ئێزدی تاوەکو نزیکەی ٢٠٠ ساڵ لەوە پێش زۆربەی کوردەکان ئێزدی بوون، یان بەلانیکەمەوە بە کولتوری ئێزدییەوە ژیاون. هەریەک لە بڕواکانی یارسانی و عەلەوی و ئێزدی خۆیان لە بەنزیک لە یەکتر دەزانن. هەموویان رەنگی سپی لەلایان پیرۆزە و هەروەها بڕوایان بەوە هەیە لەدوای گیان لەدەستدانی کەسێک، رۆحەکە دەڕوات و لەکەسێکی تردا درێژە بەژیان دەداتەوە. فەرمانی دژ بە ئێزدییەکان ئێزدییەکان بەو هێرشانەی دەکرێتە سەریان دەڵێن، فەرمان. تائێستا ٧٤ فەرمان کراوەتە سەر ئێزدییەکان. بەپێی کتێبی رۆڵەکانی خۆر؛ ئێزدی، کە لەلایەن محەمەد ئۆزجانەوە نووسراوە، یەکەم فەرمان لەساڵی ٩٠٦ دا لەلایەن حەمدانی والیی موسڵەوە کراوەتە سەر ئێزدییەکان و کۆمەڵکوژی کردوون، چونکە ئامادە نەبوون دەستبەرداری باوەڕەکەیان ببن و ببنە مسوڵمان. حەمدانیەکان لەدوای رووخانی ئەمەوییەکان دەسەڵاتیان گرتووەتە دەست و بەشیعە دەناسرێن. حکومڕانی ناوچەکانی موسڵ و حەلەب بوون.  ٥ لەفەرمانەکانی دژ بەئێزدییەکان لەلایەن نادر شاوە ئەنجامدراون. بۆ نمونە لەساڵی ١٧٤٢ عەلی تەقی خانی سەر بەنادر شا ئێزدییەکانی سلدوز لە رۆژهەڵاتی کوردستان کۆمەڵکوژ کرد. نزیکەی ٦٠ فەرمانی دژ بە ئێزدییەکان لەلایەن عوسمانییەکانەوە ئەنجامدراون. بەشێک لەو فەرمانانە لە رێگەی والییەکانی دیاربەکر، موسڵ و بەغدا و حەلەب و چەند میرێکی بەدرخانییەکان و بابانییەکان و.... ئەنجامدراون. لە فەرمانەکانی دژ بە ئێزدییەکاندا جگە لەکوشتنی بەکۆمەڵی ئێزدییەکان، تاڵانکردنی سەر ماڵ و موڵک و مەڕو ماڵاتەکانیان بە ناوی غەنیمەوە ئەنجام دەدرا.  ئێزدییەکان بۆ خۆپاراستنیان لە فەرمانەکان هەمیشە پەنایان بردووەتە سەر چیا سەختەکان و چیاکان باشترین پارێزەری ئەو پێکهاتە سەرەکی و گرنگەی کوردستان بووە، کە چیاکانی شێخان، شەنگال، باگۆک، کورمێنج لەعەفرین، چیاکانی دێرسیم و ئامەد لەو چیا گرنگانە بوون بۆ ئێزدییەکان. لەبەر ئەوەش ئێزدییەکان پەرستگە و مەزارگە و ناوەندە گرنگەکانیان لەچیاکاندا دروستکردووە. لەدوای پرۆسەی ئازادیی عێراقەوە دوو فەرمانی گەورە دژ بە ئیزدییەکان لە باشووری کوردستان ئەنجامدراوە، کەیەکێکیان لە رێگەی تەقینەوەی چەند لۆرییەکی پڕ لەتەمەنی بوو لە کۆمەڵگەی سیبا شێخ خدر لەلایەن چەکدارە خۆکوژەکانی قاعیدەوە لەساڵی ٢٠٠٧، کە زیاتر لە ٧٠٠ ئێزدیی بێ تاوان و مەدەنی کرانە قوربانی. لەساڵی ٢٠١٤شدا داعش هێرشێکی گەورەی پاکتاوکاریی بۆ سڕینەوەی یەکجارەکیی ئێزدییەکان ئەنجامدا، کە لەو هێرشەدا زیاتر ٥ هەزار هاوڵاتیی ئێزدی کۆمەڵکوژکران و نزیکەی ٧ هەزار ژن و کچی ئێزدیش لەلایەن جیهادییەکانەوە رفێنران و وەک کۆیلەی سێکسی و سەبایا و غەنیمە بە دورر لەبەهاو رەوەشتە بەرزەکانی مرۆڤایەتی مامەڵە و بازرگانی و کڕین و فرۆشتنیان لە پێناو تێرکردنی هەوەسی هەندێک پیاوی چەکداردا پێوە کرا.  تورکیا و ئێزدییەکان بەپێی راپۆرت و سەرچاوە جۆراوجۆرە هەواڵییەکان ئەمیر محەمەد سەعید عەبدولڕەحمان الموالی ناسراو بەئەبو ئیبراهیم قارداش، عەبدوڵا قارداش، ئەبو ئیبراهیم قورەیشی، کە ساڵی ١٩٧٦ لە بنەماڵەیەکی تورکمان لە تەلەعفەری موسڵ لە دایکبووە و پلاندانەری سەرەکیی هێرش و کوشتار و سڕینەوەی ئیزدییەکان و پێکهاتەکانی تر بووە لەناو داعش دا. قارداش بەپشتبەستن بە ئایدۆلۆژیای شۆڤێنیی تورکی و پشتبەستن بەجیهاد بۆ سڕینەوەی و کوشتنی خەڵکانی غەیری بڕواکەی خۆی، بەو پەڕی توندی و هێزەوە کوشتاری ئەنجامدا. قارداش لەدوای کوژرانی بەغدا کرایە خەلیفەی داعش و ساڵی پار لە ناوچەیەکی ژێر دەستی تورکیا لە ئیدلب لە چالاکیی هێزە تایبەتەکانی ئەمریکا و هەسەدەدا کوژرا. قارداش و پلانەکەی بە پلانێکی تورکی دەزانرێت بۆ سڕینەوەی بەشێک لە پێکهاتەکانی کوردستان، کە دەوڵەتی تورکیا لەپشت ئەو پلانانە بووە. لەپشت ئەوە بووە داعش لەبری رووکردنە بەغداو دیمەشق رووی کردە کوردستان و پەلاماری کوردی دا بۆ ئەوەی دەستکەوتەکانی کورد لە باشوور و رۆژئاوا لەناوببات. زۆرێک لەسەرچاوەکان باس لە چۆنییەتی گواستنەوەی داعشەکان لە رێگای تورکیاوە بۆ سوریا بۆ ناو چەکدارانی داعش و هەروەها هاوکاریی لۆجستی و راهێنانی سەربازی بەچەکدارەکانی داعش لەژێر ناوی جۆراوجۆردا لەلایەن تورکیاوە ئەنجامدراوە. رووخاندنی مەزارگەی شێخ بەرەکات دەوڵەتی تورکیا لەدوای داگیرکردنی عەفرین یەکێک لەکارەکانی رووخاندنی مەزارگەی شێخ بەرەکات بوو لەعەفرین، کە مەزارگەی پیرۆزی ئێزدییەکانە و لەدوای مەزارگەی لالەش لەشێخان گرنگترین مەزارگەی ئێزدییەکان بوو. سوپای تورک لەسەر شوێنی ئەو مەزارگەیە، کە تەمەنی بۆ زیاتر لە ٥٠٠ ساڵ لەوە پێش دەگەڕێتەوە، بنکەیەکی سەربازیی دروستکردووە. هاوکات لەگەڵ ئەوەدا بە بەردەوامی گوندە ئێزدییەکانی ناوچەی عەفرین دەڕۆخێنرێن و بۆردومان دەکرێن. جگە لەکوشتنیان ژمارەیەکی زۆر لەهاووڵاتیانی ئێزدیی عەفرین لەلایەن چەکدارانی سەر بە دەوڵەتی تورکیاوە دەستگیرکراون. چەکدارەکان بنەماڵە ئێزدییەکان بە کافر تۆمەتبار دەکەن و دەیانکوژن، یان لەبەرامبەر پارە (فدیە)یەکی زۆردا ئازادیان دەکەن.  هەر لەدوای داگیرکردنی عەفرین لەناو باکووری کوردستانیش ژمارەیەک هێرشکراوەتە سەر ئێزدییەکان و مەزارگەکانیان و پیرۆزییەکانیان.  دەوڵەتی تورکیا لەگوندی ئەفشێ لەناوچەی میدیاتی سەر بە مێردین مەزارگەی ئێزدییەکانی لەساڵی ٢٠١٨دا رووخاند. لە ساڵی ٢٠٢٠دا گۆڕستانی حەسەن بەگی ئێزدی، کە مێژووەکەی بۆ ٣٠٠ ساڵ دەگەڕێتەوە و لە گەڕەکی مەزرە مهۆکی ناوچەی باگۆک لە سنووری شاری نسێبین لە پارێزگای مێردین دایە وێرانکرا. لەساڵی ٢٠١٨دا زیاتر لە هەزار و ٢٠٠ کەس لەهاووڵاتییە ئێزدییە ئاوارەکانی لە ئامەدەوە بەزۆر گواستەوە بۆ دیلۆک، کە بەناوچەی گروپە توندڕەوە ئیسلامییەکان دەناسرێت. هاووڵاتیانی ئێزدیی گوندی کەلهۆک لە ناوچەی قوبین لە پارێزگای ئێلح دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ گوندەکەی خۆیان، کە لەلایەن سوپای تورکیاوە گوندەکەیان رووخێنراوە، بەڵام لە ساڵی ٢٠١٩ەوە تا ئێستا ئەو داوایەیان قبوڵ نەکراوە و دەست بەسەر زەوی و موڵکەکانیاندا گیراوە.  لەساڵی ٢٠١٩دا سەربازانی سوپای تورکیا لەزاخۆ گەنجێکی ئاوارەی ئێزدییان بەناوی ئەمین ساڵح کوشت. ئەو گەنجە دانیشتووی کامپی چەم مشکۆ بوو و لەباخێکدا سەرقاڵی کارکردن بوو و سەبازانی تورکیا لەکاتی کارکردندا لەدوورەوە بەچەکی قەناس تەقەیان لێکرد و کوشتیان. پرۆژە ئۆڤاکۆی و شەنگال دەوڵەتی تورکیا دەیەوێت بەکردنەوەی دەروازەیەکی سنووری بەناوی ئۆڤاکۆی راستەوخۆ تاوەکو بەسرە پەیوەندیی بازرگانیی لەگەڵ حکومەتی عێراقدا هەبێت. ئەو پرۆژەیە لەکۆتا خاڵی سنووریی نێوان باکووری کوردستان و رۆژئاوای کوردستان و باشووری کوردستان دروستدەکرێت بە کەناری ڕووباری دیجلەدا تاوەکو تەلەعەفەر و موسڵ و لەوێشەوە بۆ سامەڕا و بەغدا درێژ دەبێتەوە. بەپێی پرۆژەکە سوپای تورکیا بۆ پاراستنی رێگای گواستنەوەی بارهەڵگرەکان و رێگاری ئاسنینەکەی شەمەندەرفەرەکان ژمارەیەک بنکەی سەربازی تاوەکو موسڵ دروست دەکات و رێگاکان دەپارێزێت. بە جێبەجێکردنی ئەو پرۆژەیە شەنگال بە تەواوەتی لەباشووری کوردستان دادەبڕێت، چونکە دیوارێکی ئەمنی و سەربازی لەنێوان باشوور و شەنگالدا لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە دروست دەکرێت. رێککەوتنی ٩ی تشرینی یەکەم حکومەتی عێراق و وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان لەسەر پێشنیازی تورکیا و بەسەرپەرشتیی نەتەوەیەکگرتووەکان و بەڕەزامەندیی ئەمریکا لە ٩ی تشرینی ٢٠٢٠دا  رێککەوتنێکی ٤ خاڵییان لەسەر شەنگال بەبێ ئامادەبوونی نوێنەری ئێزدییەکان و رەزامەندیی ئێزدییەکان واژۆ کرد. ئەو رێککەوتنە باس لەئاساییکردنەوەی دۆخی شەنگال و ئاوەدانکردنەوە و نەهێشتنی گروپە چەکدارەکان و پەکەکە دەکات لە شەنگال.  ئەو رێککەوتنە لەکاتێکدا ئەنجامدرا، کە پارتی دیموکراتی کوردستان و تورکیا بەبەردەوامی هەوڵ دەدەن شەنگال وەک ناوەندێکی پەکەکە بناسێنن و لە لێدوانەکانیان و راگەیاندنەکانیاندا زۆر کار لەسەر ئەوە دەکەن. پەکەکە لە کاتی هێرشی داعش لە ٣ی ئابی ٢٠١٤دا ژمارەیەک گەریلای ١٢ کەسیی نارد بۆ شەنگال، کە ئێزدییەکان پێیان دەڵێن، ١٢ سوارەکەی دەروێشی عەبدی رێگرییان لەکۆمەڵکوژکردنی یەکجارەکیی ئێزدییەکان گرت و دواتر بە هاوکاریی یەپەگە و یەپەژە رێڕەوێکی مرۆییان بۆ ئێزدییەکان کردەوە و ئێزدییەکانیان گواستەوە بۆ رۆژئاوا و دواتر گەڕاندنیانەوە بۆ باشووری کوردستان. دوای ماوەیەک گەنجان و ژنان و خەڵکی ئێزدی هێزێکیان بە ناوی یەبەشەو یەژەشە و ئاسایش دروستکرد بۆ پارێزگاریکردنی خۆیان. ئەو هێزانە لەلایەن پەکەکەوە راهێنانیان پێکراو لەو کاتەوە تا ئێستا شەنگال دەپارێزن. لەدوای ئازادکردنی شەنگال لەدەست داعش پەکەکە لە ١ی نیسانی ٢٠١٨دا بەفەرمی هێزەکانی لەشەنگال کشاندەوە، بەڵام دەوڵەتی تورکیا و پارتی پێداگری لەسەر ئەوە دەکەن، کە پەکەکە هەر لە شەنگالدایە و پەکەکەش رەتیدەکاتەوە، بەڵام ئەو ململانێ تاوەکو ئێستا بەردەوامیی هەیە و دەوڵەتی تورکیا و پارتی پێداگرییەکی زۆر لەسەر ئەو بابەتە دەکەن. دیواری سەر سنووری نێوان شەنگال و رۆژئاوای کوردستان لەماوەی ٢ ساڵی رابردودا سوپای عێراق چەندجارێک هێزی بەرەو شەنگال جوڵاند و هەوڵیدا بە سەپاندنی زۆر ئەو رێککەوتنە جێبەجێ بکات، بەڵام هەموو هەوڵەکان بۆ جێبەجێکردنی ئەو رێککەوتنە شکستی هێناوە. لەدوای ٢ ساڵ حکومەتی عێراق دەستیکردووە بە دروستکردنی دیوارێک لە نێوان سنووری شەنگال و رۆژئاوای کوردستاندا بە درێژایی ٢٧٠ کیلۆمەتر. بە دروستکردنی ئەودیوارە شەنگال لە رۆژئاوای کوردستان دادەبڕێت و باشووری کوردستان و رۆژئاوای کوردستانیش لە یەک دادەبڕێن. ئەگەر پرۆژەی ئەو دیوارە جێبەجێ بکرێت، لەئەگەری هەر هێرشک بۆ سەر کۆمەڵگەی ئێزدی، هاووڵاتیانی ئێزدی وەک پێشتر ناتوانن لەناوچەکانیان دەربچن و خۆیان بگەیەننە ناوچە پارێزراوەکان، چونکە بە دیوارێکی کۆنکرێتی، کە نزیکەی ٤ مەتر بەرزە و تەلی دڕکاویی لەسەر دانراوە و بنکە و قولەی سەربازیی تیادا جێگیر کراوە، سنووریان لێ دادەخرێت و بەو پرۆژەیە شەنگال بە تەواوەتی گەمارۆ دەدرێت. وێناکە پێمان دەڵێت، دەیانەوێت شەنگال وەک عەفرین بکەنە دوورگەیەکی دابڕاو لەکوردستان و هەموو پەیوەندییەکانی شەنگال و کوردستان داببڕن و لەمانایەکی تریشدا دەرفەت بۆ سڕینەوەی یەکجاریی ئیزدییەکان خۆش بکەن.    هەموو ئەو پرۆژانە لە خزمەتی سیاسەتەکانی تورکیادان بۆ دووبارە پارچە پارچەکردنەوەی کوردستان و دابڕاندنی ناوچەکانی کوردستان لە یەکترو سڕینەوەی پێکهاتەیەکی دێرین و مێژووی کوردستان لەسەر خاکەکەی خۆی. دروستکردنی رق و سڕینەوەی کولتوری و کوچپێکردنی ئێزدییەکان بۆ ئەوەی پێکهاتەیەک، یان ئایینێک بسڕدرێتەوە، یان شەڕێک هەڵبگیرسێنرێت دەبێت هۆکارێک بۆ رەوایدان بەسڕینەوە و کوشتارکردن و جەنگە بدۆزرێتەوە و لەبەرچاوی رای گشتی و خەڵکدا چەواشەکاری و درۆی لەسەر بڵابکرێتەوە و بەوەش رق و کاردانەوە لە دژی ئەو پێکهاتەیە دروست بکەن. لە دوای ئەوەی ئێزدییەکان رووبەڕووی کوشتار و جینۆسایدێکی زۆر قورس بوونەوە و هێشتا برینەکانیان ساڕێژ نەکراوە، دەستکراوەتەوە بە هێرشکردنە سەر رەمز و بەهاکانی ئێزدییەکان و کار بۆ دروستکردنی رق بەرامبەر بە ئێزدییەکان دەکرێت، یان بەلانیکەمەوە ئێزدییەکان و ئایینەکەیان و کولتورەکەیان بەبێ بەها بە رای گشتی نیشان دەدەن. دەروێشی عەبدی و هێدی باژۆ لەم دواییانەدا دوو هێرشی زۆر چڕ کرایە سەر کولتور و کەرامەتی ئێزدییەکان، کە یەکێکیان ھێرشکردنە سەر پاڵەوانی بەرگریی ئێزدییەکان دەروێشی عەبدی و عەدولێ بوو. ئەو هێرشە بە چەواشەکارییەکی زۆر لە دژی عەدولێ و دەرویشی عەبدێ بڵاوکرایەوە و بەئاشکرا سەرچاوە مێژوویەکانی بەرەنگاریی دەروێشی عەبدوی و عەدولییان بەرامبەر بەزوڵمی عوسمانییەکان شێواند. دوای تێپەڕبوونی ماوەیەک هەڵمەتێکی تری هێرش و گاڵتەپێکردن کرایە سەر یەکێکی تر لە رەمزی ئێزدییەکان، کە حەیرانی دێرین و بەرەنگاریی هێدی باژۆیەو ئێزدییەکان بۆ بەرگریکردن لەخۆیان و خۆپاراستنیان ئەوەیان ئافراندووە، بەڵام بە شێوەیەکی چڕ هێرشکرایە سەر رەمزەکانیان و هیچ کەسیش لەسەر ئەو چەواشەکارییانە و بڵاوکردنەوەی رق و وتەی نابەجێ و نەشیاو و پڕوپاگەندەی خراپ لەدژی چەوساوەترین بە بێبەشترین پێکهاتەی کوردستان دەستگیر نەکراوە، یان لێپێچینەوەی لەگەڵدا نەکراوە. یەکێکی تر لەو فاکتەرانە بۆ سەرخستنی پرۆسەی سڕینەوەی پێکهاتەیەکی چەوساوە کۆچپێکردنیەتی لەسەر خاکی خۆی. لەدوای هێرشی داعشەوە کۆچێکی بەرفراوانی ئێزدییەکان دەستپێکردووە. لەماوەی ساڵانی رابروودا ئاسانکارییەکی زۆر کرا بۆ کۆچ و لەو چوارچێوەیەدا ئێزدییەکان کۆچی بەکۆمەڵیان کرد بۆ ئەوروپاو بەتایبەتی ئەڵمانیا. لەو ماوانەی رابردوودا سنوورەکان بەڕووی کۆچبەراندا کراوە بوون و جۆرێک لە ئاسانکاری بۆ گواستنەوە و هەڵکەندنی ئێزدییەکان لەسەر خاکی خۆیان روویدا. ئەو گواستنەوەیە  لەدرێژخانەیەدا دەبێتە هاوکاری بۆ پرۆسەی سڕینەوەی و لە ناوچوونی یەکێک لەدێرینترین کولتورەکانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی.  بۆردومان و تیرۆر شەنگال لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا لەلایەن تورکیاوە بەبەردەوامی بۆردومان دەکرێت. لەو بۆردومانەدا کەسایەتی و فەرماندە و سەرکردەکانی ئێزدی دەکرێنە ئامانج، کە شەڕیان لەدژی داعش بۆ مانەوە و پاراستنی ئێزدییەکان کردووە. لەوانە زەکی شەنگالی، زەردەشت شەنگالی، سەعید حەسەن، مەروان بەدەل خوێدا و...هتد. تورکیا لە بۆردومانەکانیدا شوێنە مەدەنییەکان و نەخۆشخانەکانیش دەکاتە ئامانج. جگە لەوانەش گوێ بە پیرۆزیی ئێزدییەکان نادات و تەنانەت لە رۆژانی جەژنی ئیزدییەکاندا هێرش دەکاتە سەریان، کە ئەو رۆژانە بەلای ئێزدیەکانەوە رۆژی پیرۆزن و بۆ ئاشتییە و شەڕ و کوشتن و خوێنڕشتن تیایاندا حەرامە، بەلام دەوڵەتی تورکیا لە بۆردومانەکانیدا ئەو سروتانە لە بەرچاو ناگرێت.  

هاوڵاتى -دهۆك بەڕێوەبەری شوێنەوارو كەلەپوری دهۆك ئەوە ئاشكرا دەكات كە بۆردومانەكانی توركیا لەسنورەكانی بادینان ناوچە شوێنەوارییەكانی كردووەتە ئامانج و مەترسی لەناوچوونیان هەیە. سوپای توركیا لەمانگی نیسانی ساڵی رابردوو تائێستا زیاتر لە 50 كیلۆمەتر بەقوڵی خاكی هەرێمی كوردستانی داگیركردووەو لە بادینان تەنها شەقامەكان بەدەست حكومەتی هەرێمەوە ماوەو ئەوی دیكەی لەدەست سوپای توركیاو دەزگا هەواڵگرییەكانیاندایە. بێكەس بریفكانی، بەڕێوەبەری شوێنەوارو كەلەپوری دهۆك لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد كە دوو جۆرە مەترسی هەیە لەسەر سروشت و ناوچە شوێنەوارییەكان، «ناوچە شوێنەوارەكانی وەك گای باڵدار لە خنس، نەخشی نەكراندی لە گوندك، هەروەها خانووەكانی كەلەپوری قەزای ئاكرێ كەژمارەیان هەزار و 800 خانووە، هەروەها نزیكەی 80 خانوو لەناوەندی دهۆك، ئەوانەی لەسنوری شەڕو ئاڵوزیدان لەنێوان پەكەكەو سوپای توركیا ژمارەیان 79 شوێنەوارە مەترسی گەورەیان لەسەرە». ناوبراو ئەوەشی خستەڕوو كە بەهۆی شەڕو پێكدادان و بۆردومانەكانەوە ناتوانن بچنە ئەو شوێنانە تا بزانن چەندیان لەو ژمارەیە لەناوچوونە، ژمارەی شوێنەوارەكان ئەوانەی تۆماركراون دوو هەزار شوێنەوارن و هێشتا هەندێكی دیکەیان تۆمار نەكردووە.  هەروەها بریفكانی باسی لەوەشكرد كە بۆ كەرتی شوێنەوارو نۆژەنكرنەوەی خانووە كەلەپورییەكانی ئاكرێ حكومەتی هەرێم بڕی 900 ملیۆن دیناری تەرخانكردووە چاوەرێی وەزارەتی دارایی دەكەن پارەكەیان بۆ خەرج بكات و دەست بەئیش بكەین تێیدا، هەروەها قشلی ئاكرێ حكومەت بڕی 166ملیۆن دیناری دابین كردووە. هاوكات ئەوەشی خستەڕوو كە بۆ یەكەمجار رێكخراوی یونسكۆ ئەشكەوتی چارستین و كێلیا شەدا لەناوەندی دهۆك  نۆژەن دەكاتەوە كەئەوەش بە گرنگترین پرۆژە دادەنرێت، ئەم پرۆژەیە رێكخراوی یونسكۆ لەگەڵ یەكێتی ئەوروپی و رێكخراوی ئای ئێڵ ئو جێبەجێی دەكات.  رێكخراوی ئەكتیدی فەرەنسی هەڵسا بەكاری لوجستی و خاوێنكردنەوی شوێنەواری خنس كە رۆژانە 140 كرێكار ئیشیان دەكرد، هەروەها رێكخراوی  gizی ئەڵمانی هەڵدەستێت بە دۆكیومێنتكردنی خانووەكانی كەلەپوری پارێزگای دهۆك لەگەڵ دابینكردنی بڕێك هاوكاری بۆ نۆژەنكردنەوەی قشلی ئاكرێ، حەوت پرۆژەی تریش هەر لەبواری شوێنەوار لەئاییندەیەكی نزیك جێبەجێ دەكرێن.  بێكەس بریفكانی ئەوەشی ئاشكراكرد كە راستە چەند گروپێك هەوڵی دزینی شوێنەواریان داوە، لەچیای مەقلوب، ناحیەی قەسرۆك، قەزای ئاكرێ و چەند شوێنێكی تر ئەو گروپانە بەمەبەستی دۆزینەوەی ئاڵتون زیانیان گەیاندووە بەژمارەیەك شوێنەوار،»چەند كەسێك دەستگیركراون و ئێمە لەدادگا سكاڵامان لەدژی ئەو كەسانە تۆماركردووە، حكومەت ناتوانیت لەهەر ناوچەیەكی شوێنەواری دوو پۆلیس دابنێت، بەڵام دەزگا ئەمنییەكان هاوكاریمان دەكەن».