ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

شاناز حەسەن فرۆشیارانی قەل و قاز لەبازاڕی سلێمانی ئاماژە بەوە دەدەن  بەهۆی ئەو شەپۆلە بەفرو سەرمایەی رووی لەسلێمانی كردووە قازو قەل لەبازاڕدا نەماوەو خواستێكی زۆری لەسەرە لەلایەن هاووڵاتیانەوە. رێباز، فرۆشیارێكە لەژێر پردەكەی سلێمانی كە لەباوكیەوە ئەم پیشەیەی بۆ ماوەتەوەو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەگەڵ باوكم ماوەی زیاتر لەهەشت ساڵە ئەم كارە دەكەین، ساڵانە بێجگە لەو قازانەی خۆمان بەخێوی دەكەین، بەسەدان قازی دیكە دەكڕین و دەیفرۆشین، چونكە موشتەریەكی زۆرمان هەیە». ناوبراو باسی لەوەشكرد بەگشتی نرخی كیلۆیەك قاز لەبازاڕەكانی سلێمانیدا لەحەوت هەزارەوە بۆ نۆ هەزار دەفرۆشرێت، بەڵام بەهۆی ساردو سەرمای ئەم دوو رۆژەی رابردوو كیلۆیەك قازی كوردی گەیشتووەتە 12 هەزار دینار، واتە نرخی قازێك بەتێكرا لەنێوان 35 هەزار تا 55 هەزار دیناردا فرۆشراوە. هەروەها رێباز باسی لەوەشكرد قازی باش دەبێت چوار كیلۆ بێت و وتی:» ئەوە پێی دەوترێت قازی باش و بەتایبەت كە تامەكەی زۆر خۆشە، چونكە لەچوار كیلۆ زیاتر قەڵەو بێت چەوریەكی زۆر دەبێت». سەردار بەكر، هاووڵاتیەكەو ماوەی پێشوو چوار قازی كڕیوە و كەسە خۆشەویستەكانی پێ بانگهێشت كردووە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» دوو رۆژە دەمەوێت قازی دیكە بكڕم بۆ دەعوەت، بەڵام دەستم ناكەوێت و فرۆشیارەكان لایان نەماوە». قاز و قەل یەكێكە لەو خواردنانەی لەهەرێمی كوردستان دەعوەتی پێدەكرێت و ناوبانگی هەیە و بەتایبەتی لەوەرزی زستاندا خەڵكی دەیكڕن و بۆ دۆست و ئازیزانیانی ئامادە دەكەن. حەنیفە ئەحمەد، خانمێكی بەتەمەنەو ئاماژە بەوە دەدات قازلێنان تایبەتەو هەموو كەس ناتوانێت ئامادەی بكات. ئەم خانمە باس لەوە دەكات لەكۆنەوە ئەو كلتورە لەناو كورددا هەر هەبووە لەبۆنەو میوانیە تایبەتەكاندا قازو قەل ئامادەكراوەو برنجی كوردی و رۆنی كوردی تێدا بەكارهاتووە. حەنیفە وتیشی:» قاز یەكێكە لەو خواردنانەی  بۆ دۆستە تایبەتەكان بەدار لێ دەنرا، چونكە گران بوو خەڵك كەمتر لەجۆرە گۆشتەكانی دیكە دەیتوانی بیكڕێت، بەڵام لەئێستادا  خەڵك بەگشتی وەزعی باشترەو زۆرتر دەكڕدرێت». خاوەن كێڵگەیەكی پەلەوەری قەل و قاز لە رانیە دەڵێت ساڵانەو بەتایبەت لەوەرزی زستاندا هەزار تا دوو هەزار قەل و قاز دەفرۆشێت. دانا محەمەد، خاوەنی پرۆژەی پەلەوەری رانیە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ساڵانە زیاتر لەهەزار بۆ دوو هەزار قەل و قاز لەم سێ مانگەی زستاندا دەفرۆشرێت، چونكە خەڵكەكە بەپێی ناوچەكانیان قەل یاخود قاز دەكڕن. هەروەها پێشیوابوو خەڵكی هەولێر زیاتر ئارەزووی خواردنی قەل دەكەن و خەڵكی سلێمانی و دەوروبەری زیاتر ئارەزووی خواردنی قاز دەكەن. خاوەنی كێڵگەی پەلەوەری رانیە، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد موشتەریان هەیە لەموسڵ و پارێزگاكانی دیكەی هەرێم و لەسلێمانی و هەولێریش موشتەریەكی بەردەوامیان هەیە، وتیشی:»بەهۆی بارینی بەفرو سەرماوە چەند رۆژێكە خواستێكی یەكجار زۆر لەسەر كڕینی قەل و قاز هەیە

هاوڵاتی سەنتەرێكی داكۆكیكردن لە رۆژنامەنوسان لە راپۆرتێكدا باسی ئەو پێشێلكاریانە دەكات كە لەماوەی ساڵی رابردوودا رووبەڕووی میدیاكاران بووەتەوەو گەیشتووەتە 353 پێشێلكاری، بەرپرسێكی سەنتەری میترۆ دەڵێت:» پێشێلكارییەكان لەسەدا هەشت كەمی كردووە». جیاواز لەو راپۆرتەی سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكی لەمافی رۆژنامەنووسان، كە رۆژی یەكشەممەی رابردوو 16/1/2022 بڵاویكردەوەو ئاماری پێشێلكاریەكانی خستەڕوو كە لەماوەی ساڵێكدا 353 پێشێلكاری بەرامبەر بە 260 رۆژنامەنووس و دەزگای میدیایی تۆماركراوە، وردەكاری زیاتر لەخۆدەگرێت و دیوەكانی دیكەی پشت كاری رۆژنامەوانی لەهەرێم ئاشكرا دەكات. وەك لەسەرەتای راپۆرتەكەدا باسكراوە تەنیا هێزە ئەمنییەكان نین كە پێشێلكاری بەرامبەر رۆژنامەنووسان دەكەن، بەڵكو هاووڵاتیانیش ئێستا لاسایی هێزە ئەمنییەكان دەكەنەوەو پێشێلكاری بەرامبەر بە رۆژنامەنووسان دەكەن. لەڕاپۆرتەكەی سەنتەری میترۆ باس لەنموونەیەك كراوە، تیایدا هاتووە: شەوی 11ی تشرینی یەكەمی 2021 لەسەر شەقامی 60 مەتری هەولێر، لەكاتی رووماڵكردنی رووداوی ئاگركەوتنەوە لەدوكانێكی خواردەمەنی، چەند هاووڵاتییەك هێرشیان كردەسەر پەیامنێران و وێنەگرانی كەناڵەكانی راگەیاندن. وەك لەڕاپۆرتەكەدا ئاماژەی پێدراوە، پەلامارەكە بەشێوەی كۆمەڵ ئەنجامدراوەو چەند رۆژنامەنووس و كامێرامانێكیش بە شیش و ئاسن و كەرەستەی چێشتخانەكە لێیان دراوە، بەهۆیەوە تیمی دوو كەناڵ براون بۆ نەخۆشخانە، دواتریش رۆژنامەنووسەكان سكاڵایان تۆماركردووە و ئێستاش كەیسەكە لەدادگایە. دۆسیەیەكی دیكەی جیاواز لەڕأپۆرتی سەنتەری میترۆ، داخستنی كەناڵەكانی میدیایە لەهەرێمی كوردستان، یەكێك لەو رووداوانەش داخستنی میدیای «گاڤ نیوز»ە لەدهۆك كە رۆژی شەممە 13ی تشرینی دووەمی 2021 هێزێك چوونەتە سەر ئۆفیسی ئەو میدیایەو داوایان لێكردوون كلیلی ئۆفیسەكەیان رادەست بكەن و بچنەوە بۆ ماڵەوەو پێشیان وتوون كە نابێت لێدوان بۆ هیچ دەزگایەكی راگەیاندن بدەن. هەروەها ئاماژە بەوەكراوە كە ئەو هێزەی كە چوون بۆ داخستنی گاڤ نیوز چوار كەس بوون و خۆیان وەك ئاسایش ناساندووەو هیچ بڕیارێكی دادگایان پێنەبووە، جگە لەوەش بەڵێننامەیان بە رێكخەری دەزگاكە «فەهمی باڵایی» پڕكردووەتەوە كەهیچ ناوەڕۆكێكی میدیایی بەناوی گاڤ نیوز بڵاونەكەنەوە. یەكێكی دیكە لەڕووداوەكانی داخستنی میدیا لەهەرێمی كوردستان لەسلێمانی بووە، وەك لەڕاپۆرتەكەی سەنتەری میترۆ ئاماژەی پێكراوە لەهەشتی تەمموزی 2021 پرسی گەڕاندنەوەی هەندێك میدیای نزیك لە لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی بۆ سەر مەكتەبی راگەیاندنی ئەو حزبە سەریهەڵدایەوە، دواتریش لە 14ی تەمموز هێزێكی ئەمنیی چوونە ناو بینای كەناڵی ئای پڵەس و كارمەندانی دەزگاكەیان لەسوچێكی بیناكە دەستبەسەركردووە، هەندێك كەلوپەلیان شكاندووەو هەندێك لەكارمەندەكانیشیان ئازارداوە، ئەو رێوشوێنە تۆڕی هەواڵی ژیانیشی گرتەوەو هێزێك دەستی بەسەرداگرت. دیاری محەمەد، بەڕێوەبەری  سەنتەری میترۆ لەلێدوانێكدا بە وت: «بەداخەوە بەردەوام پێشێلكاریەكان ساڵانە دووبارە دەبنەوە لەهێرش و سوكایەتی و رێگری و پێشێلكاری و شكاندنی كەلوپەلی رۆژنامەنووسان و زەوتكردنی كەلوپەلەكانیان». هەروەها وتیشی: »ساڵانە هێرشكردنە سەر رۆژنامەنووسان و هەڕەشەلێكردن و داخستنی كەناڵە میدیاییەكان سەرەڕای ئەوەی فشار دروستدەكرێت هەر بەردەوامیی هەیە، بەڵام بەراورد بەساڵانی رابردوو 8٪ پێشێلكارییەكان كەمیان كردووە. هاوكات، كاروان ئەنوەر سەرۆكی لقی سلێمانی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە وت:» دەبێت ژینگەیەك دروستبكەین بۆ كاری میدیایی كە لەدەسەڵاتی چوارەمەوە رۆژنامەنووس و كاری میدیایی بكەین بەدەسەڵاتی یەكەم، وەكو ئەوەی لەوڵاتە پێشكەوتووەكاندا هەیە». «ئێستا میدیا دەسەڵاتی یەكەمە لەوڵاتانی پێشكەوتوو، بەڵام لەلای ئێمە هێشتا نەگەیشتووەتە ئەو ئاستە»،  كاروان ئەنوەر وای وت. دیوێكی دیكەی راپۆرتەكەی سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكی لەمافی رۆژنامەنووسان باس لەهەراسانكردنی كچان و ژنانی رۆژنامەنوس دەكات، راپۆرتەكە دەرئەنجامی دوو راپرسی و چەند كەیسێكی تایبەت بەهەراسانكردنی رۆژنامەنووسانی ژنە لەهەرێمی كوردستان، ئامادەكاری راپۆرتەكە دەڵێت «كچان و ژنانی رۆژنامەنووس لەهەرێمی كوردستان ژینگەیەكی لەباریان نییە بۆ كاركردن، ئەوان رۆژانە لەلایەن هاوپیشە پیاوەكان، هاووڵاتیانی ئاسایی تا دەگاتە بەرپرسان و پارێزەرەكانی یاسا رووبەڕووی هەراسانكردن دەبنەوە». لەڕاپۆرتەكەدا راپرسییەك ئەنجامدراوە، كە 49 كچ و ژنی رۆژنامەنووس لەپێشكەشكارو پەیامنێرو ناونیشانی دیكە بەشدارییان كردووە، لەو ژمارەیە تەنیا یەك دانەیان وتوویەتی كە هەراسان نەكراوە لەكاتی كاركردن یاخود دوای كاركردن.  هەروەها لەڕاپۆرتەكەدا ئەوەش ئاشكراكراوە نیوەی ژنان و كچانی ناو دەزگاكانی راگەیاندن لەهەرێمی كوردستان لەناو خودی دەزگاكان هەراسان كراون، بەڵام كەمترین بەشداربوو وتوویەتی كە رۆژانە هەراسان دەكرێت. هەر بەپێی راپۆرتەكەی سەنتەری میترۆ، لە 60٪ی ژنان و كچانی رۆژنامەنووس لەناو دەزگاكانی راگەیاندن هەراسان كراون، لەكاتێكدا شوێنی كاری مەیدانی 19٪ بووە و 8٪یشیان لەلایەن هاوپیشەكانیان لەدەزگاكانی دیكە هەراسان كراون، بەڵام هیچ یەكێك لەو كەیسانە داوای یاساییان تۆمار نەكردووە و تەنیا دوو لەو كەسانە داوای هاوكارییان لە رێكخراوەكانی داكۆكیكار لەمافەكانی رۆژنامەنووس كردووە، ئەوەش لەكاتێكدایە 27٪ی ئەو ژن و كچانەی رووبەڕووی هەراسان كردن بوونەتەوە لەدەزگاكانی راگەیاندن دواتر هەڕەشەیان لێكراوە. هەروەها زۆرینەی ژنان و كچانی بەشداربوو لە راپرسییەكە دەڵێن كەتووشی هەراسانكردنی ئەلكترۆنی بوون كەدەكاتە 81٪ی ئەو ژن و كچانەی لەدەزگاكانی راگەیاندن كاردەكەن و زۆربەشیان لەمیدیا بینراوەكاندا بوون، زۆرینەی ئەو ژن و كچانەش لەلایەن كەسانێكەوە هەراسان كراون كە لەدەرەوەی دەزگاكانیان بوون كە 79٪ دەكات. هەژان خالید، نووسەری راپۆرتی هەراسانكردنی ژنان لەدەزگاكانی راگەیاندن، لەلێدوانێكدا بۆ  ئەوەی خستەروو كە لەڕێگەی دوو راپرسییەوە گەیشتووین بەچەند دەرئەنجامێك كە   هەراسانكردنی ژنان و كچانی دەزگاكانی راگەیاندن بووە بەڕۆتین. هەژان خالید وتیشی:» بەداخەوە هاوپیشە پیاوەكان بەژنان دەڵێن لەبەرئەوەی جێندەرت ژنە كەمتری لەپیاو، تەنانەت كەیسمان هەیە رۆژانە رووبەڕووی هەراسان كردن بووەتەوە، ئاسانیش نییە بنەبڕكردنی، چونكە ئەوانەی كچان و ژنان هەراسان دەكەن لەڕووی ئاستی خوێندنیشەوە پلەیەكی باڵایان هەیە». چیرۆكی یەكێك لەو ژنە رۆژنامەنووسانە بەمشێوەیە لەڕاپۆرتەكەدا هاتووە:» حاڵی حازر شەنگی 24 ساڵ (ناوی خوازراو) كە پەیامنێری ماڵپەڕێكی هەواڵییەو دوو ساڵە رووماڵی رووداوەكان دەكات و بەرنامەی تایبەتی خۆی هەیە، لەگەڵ هاوسەرەكەی لەكێشەدایە بەهۆی ئەو هەراسانكردنانەی كە لەلایەن پیاوانی هاوپیشەی و كەسانی دیكەوە دەكرێنە سەری». شەنگ دەڵێت گەیشتووەتە ئەو بڕوایەی كە هەرچەندە پیشەكەی خۆشدەوێت و زۆریش سەركەوتووە، بەڵام بەدووری نازانێت دەستبەرداری ببێت، وتیشی:» هاوسەرەكەم ئاگاداری هەراسانكردنەكانە كە لەڕێگەی نامەو قسەی راستەوخۆوە بەرامبەرم دەكرێن، ئەوەش وایكردووە تووشی شەڕو ناكۆكی ببم لەگەڵیدا». ئەو باس لەجۆرەكانی هەراسانكردنەكانی سەری دەكات و دەڵێت لەڕێگەی نامەی ناو تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، رووبەڕوو، بەناوی هاوڕێیەتی و هاوكارییەوە، پیاوان هاوكاری دەكەن. « زۆرجار رووبەڕوو بەقسە هەراسان دەكرێم تەنانەت هەراسانكردنەكان دەگەنە هەراسانكردنی سێكسیش»، ئەو كچە رۆژنامەنووسە وای بۆ سەنتەری میترۆ باس كردووە. بەپێی ئاماری فەرمی وەزارەتی رۆشنبیری حكومەتی هەرێمی كوردستان، تا كۆتایی مانگی ئابی 2021 ژمارەی كەناڵە ئاسمانییەكان لەهەرێمی كوردستان گەیشتووەتە 31 كەناڵ كە 17 یان لەهەولێر و 10 كەناڵیان لەسلێمانی و چوار كەناڵیش لەدهۆكن. هەر بەپێی ئاماری فەرمی حكومەتی هەرێم 126 كەناڵی ناوخۆیی لەهەرێم مۆڵەتی فەرمییان وەرگرتووە كە 83یان لەهەولێرە و 34یان لەسلێمانییە و نۆیان لەدهۆكن، جگە لەوەی 162 رادیۆ لەهەرێمی كوردستان هەن كە 87یان لەهەولێرو 55یان لەسلێمانی و 20یان لەدهۆكن. لەسەرەتای ساڵی 2021 وەزارەتی رۆشنبیری بڕیاری داوە مۆڵەتی پەخشی كەناڵەكانی راگەیاندن و كۆمپانیاكانی پەخش رابگرێت، بەوتەی خۆیان پێداچوونەوە بەسیستمی پەخش و ئەو فریكوێنسیانەی كە لەئاسمانی هەرێمی كوردستان هەیە دەكەن و جارێكی دیكە بەشێوازێكی دیكە دابەشیان دەكەنەوە. هەر بەپێی ئەو راپۆرتە لە 2021دا دووجار وەزارەتی رۆشنبیری رایگەیاندووە كە چەند كەناڵێكی ناوخۆیی داخستووە ئەوانیش كەناڵەكانی (داهێن، سروشت، تەسەوف، كۆمەڵ، ئاسمان و U2 )ن، كە بۆ ماوەی یەك هەفتە بەهۆی پابەندنەبوون بەڕێنماییەكان داخران، جگە لەڕاگرتنی چەند بەرنامەیەك لەكەناڵەكانی نێت تیڤی و كۆڕەك و كوردماكس، بەهۆی ئەوەی لەگەڵ دابونەریتی كۆمەڵایەتی نەگونجاون

شاناز حەسەن قەیرانی غازی ماڵان لەسلێمانی سەریهەڵداوەو ماوەی دوو هەفتەیە بەردەوامەو لەبازاڕی رەشدا نرخەكەی گەیشتووەتە 20 هەزار دینار بۆ هەر بوتڵێك كە نرخی جێگری خۆی تەنها هەشت هەزارو 500 دینار بووە. لەسلێمانی چەندین كارگەی غاز بوونیان هەیەو رۆژانە لەڕێگەی بریكارەكانەوە غاز بەگەڕەكەكاندا دەسوڕێتەوەو نرخەكەی تەنها هەشت هەزارو 500 دینارە، بەڵام ماوەی دوو هەفتەیە ئەوە نەماوەو دەبێت لەسێ شوێنی سلێمانی نۆرە بگریت تا بتڵێك غاز پڕبكەیتەوە. قایمقامیەتی سلێمانی لەسێ شوێنی سلێمانی بەچاودێری هێزە ئەمنییەكان غاز دابەش دەكات كە هاووڵاتیان لەشەشی بەیانی نۆرە دەگرن بۆ پڕكردنەوەی تەنها یەك بتڵ، بەڵام لەڕێگەی پەیوەندی تەلەفونی و لەبازاڕی رەشدا بە بیست هەزار دینار دەفرۆشرێت. ئامانج خدر، بەهاوڵاتی وت:» ئەمە دووەم جارمە دێمە نۆرەی غازەوە، هەر جارەی بەچەند كاتژمێرێك لەنۆرەكەدا وەستاوم بەم وەرزی ساردو سەرمایە، بۆیە ئەمە هیچ مەعقول نیە، بمانەوێت بەپارەی خۆمان غاز بكڕین دەستمان نەكەوێت». ئەم پیاوە چوار منداڵی هەیەو كاری شۆفێری پاسە، وتی:» لەوەتەی وەرزی زستان هاتووە، لەبێ نەوتیدا غاز بەكاردەهێنین بۆ گەرمكردنەوە، بۆیە تائێستا چوار بتڵم بە 18هەزار دینار كڕیوە». خاوەنی كارگەیەكی غاز لەسلێمانی كە نەیویست ناوی ئاشكرابكرێت، ئاماژە بەوە دەدات زۆربەی بەشە غازی هەرێم بەرەو ئێران دەبرێت و دەڵێت:» حكومەت خۆی رێگەی پێدەدات». خاوەنی ئەم كارگەی غازە، وتیشی:» سلێمانی 250 تۆن غازی بەردەكەوێت، 300 تۆنی دیكەیان داوەتێ بۆ بازرگانەكان، بەڵام، ئەو 300 تۆنە بەرەو ئێران و چەند ناوچەیەكی دیكە دەڕوات و حكومەت رێگری لێناكات». خاوەنی ئەم كارگەیە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، كە یارمەتیان بدرێت غاز بەهەمان نرخی پێشوو دەفرۆشن. بریكارێکی غازێك لەبەرئەوەی كارەكەی لەدەستنەدا نەیتوانی ناوی خۆی ئاشكرابكات، بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە:» لەئێستادا لە دەرەوەی شارەوە بەقاچاخ غازمان بۆ دەهێنن تا دەگاتە دەستی من 14 هەزار دەكەوێت، بۆیە من بە 18 تا 20 هەزار دەیفرۆشمەوە». هەروەها باسی لەوەشكرد ساڵانی رابردوو رۆژانە 100 بۆ 150 بتڵ غازی فرۆشتووە، بەڵام لەئێستادا بەهۆی نەبوونی بتڵی غازەوە رۆژانە 50 بۆ 70 بتڵی دەستدەكەوێت و وتیشی:» ئەوانەش تەنیا دەیگەیەنمە موشتەریەكانم بۆ ئەوەی لەدەستم نەچن». ئاریان هیوا یەكێكە لەبریكارانی غاز فرۆشتن دەچێتە ناو كۆڵانەكانی سلێمانی، هێمای بۆ ئەوەكرد كەڕۆژانە تەنیا دەتوانێت 100 بتڵ غازی بەربكەوێت لەكارگەكان و وتی:» ئەو بڕە لەچاو ساڵاندا زۆر كەمترە، چونكە ساڵانی پێشوو رۆژانە 200 بتڵم وەردەگرت و دەمفرۆشت». ئەم غاز فرۆشە باسی لەوەشكرد لەدەرەوەی شارەوە غازی بەدەست دەگات بەنرخێكی زیاترو وتی:» بۆ ئەوەی موشتەریەكانم لەدەست نەدەم بەهەمان نرخ دەیفرۆشمەوە كە زەرەرێكی زۆری بۆ خۆم تێدایە». هەموو بریكاری غازەكان لەكارگەكانی فرۆشتنی غازەوە رێژەیەكی بۆ دیاریكراوە كە رۆژانە غازی لێ وەردەگرێت بەحەوت هەزار و 500 دینارو لەبازاڕەكاندا بەهەزار دینار زیادە دەیفرۆشنەوە. نرخی سووتەمەنی لەبازاڕەكانی هەرێمی كوردستاندا بەتایبەتیش غازی ماڵان جێگیر نییە، بەشێوەیەك نرخی بوتڵێك غاز دوو هێندە زیاد بووە، هاووڵاتیانیش داوا لەحكومەت دەكەن چاودێری بازاڕ بكات و نرخەكەی جێگیر بكات. حەسەن یاسین، هاووڵاتیەكی ناو شاری سلێمانیە، ئاماژە بەوە دەدات، هەفتەیەكە غازفرۆشەكەی مەعمیلیان وەعدی پێداوە بتڵێكی بۆ پڕبكاتەوە بەڵام تائێستا دەستیان نەكەوتووە. حەسەن یاسین وتیشی:» پێشتر لەبازاڕی سەرچنار بە نرخێكی زیادە بتڵم كڕیوە، رۆژ تا ئێوارە كرێكاری دەكەم بە 30 هەزار، كێ پێی رەوایە 20 هەزار بدەم بە بتڵێك غاز». خاوەنی كارگەیەكی دیكەی غاز لەبەر لەدەستدانی كارەكەی ناوی لای هاوڵاتی پارێزراوە، ئەوەی ئاشكراكرد كێشەی سەرەكی كەمی غاز حكومەتی هەرێمە، چونكە بڕی ئەو باجەی لەبری وەرگرتنی غاز لەكەركوك وەریدەگرێت نایداتە بەغدا، بۆیە بەغداش غازی كەركوكی لەهەرێم بڕیوەو ئێستا تەنیا لەكۆرمۆرەوە غازیان پێدەگات بۆیە رێژەكەی كەمە. ئەم خاوەن كارگەیە ئاماژەی بۆ ئەوەكرد ماوەی زیاتر لەهەشت ساڵە ئەمە كاریەتی و وتی:» تائێستا هیچ كێشەیەكمان نەبووە، بەڵام ئەمە تەنیا باجنەدانی حكومەت دروستی كردووە». ئەوەشی روونكردەوە، ساڵان رۆژانە 10 بۆ 12 تەنكەر غازی هەبووە، بەڵام ئێستا كەمبووەتەوە بۆ هەشت تەنكەر. هاوكات ئەمڕۆ هەڤاڵ ئەبوبەکر، پارێزگاری سلێمانی رایگەیاند:"لەسلێمانی کێشەی کەمی ‌غاز بونی نیە چونکە پشکی پارێزگاکە بەراورد بە چەند مانگی رابردو لە 13 بەشەوە بۆ 15 بەش زیادکراوە، بەڵام هۆکاری کێشەی غاز پەیوەندی هەیە بە زۆری خواست لەسەر بەکارهێنانی غاز لەهەردو مانگی 1 و 2ی هەمو ساڵێکدا کە هاوکاتە لەگەڵ وەرزی زستان". ئەوەشی خستەڕو، "کێشەکە پەیوەندی بە بەرپرسیاریەتی هاوبەشی هاوڵاتیان و حکومەتیشەوە هەیە، چونکە ناکرێت هاوڵاتی سێ بتڵی پڕ لە غازی هەبێت و هەوڵبدات بتڵی چوارەمیش پڕبکات و قەرەباڵغی دروست بکەن".    

شاناز حەسەن بەڕێوەبەری كۆنتڕۆڵی كارەبای هەرێم دەڵێت:» بەهۆی ساردو سەرماوە خواست لەسەر بەكارهێنانی كارەبا زۆر زیادیكردووە و تەنها دەتوانین رۆژانە 10 كاتژمێر كارەبای نیشتمانی بدەینە هاووڵاتیان». ئومێد ئەحمەد، وتەبێژو بەڕێوەبەری كۆنتڕۆڵی كارەبای هەرێم، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» ئێستا بەتێكڕا  دەتوانین 10 كاتژمێر كارەبای نیشتیمانی بدەینە هاووڵاتیان». بەڕێوەبەری كۆنتڕۆڵی كارەبای هەرێم، وتیشی:» خواستنی كارەبا بەهۆی سەرماوە زیاتر لە شەش هەزار و 500 بۆ حەوت هەزار زیادیكردووە، بەڵام لەئێستا ئاستی بەرهەمهێنانی كارەبا دوو هەزارو 600 بۆ 700 مێگاواتە». هاوكات لەبارەی پێوەری زیرەك كە بۆ زیاتر لە نیوەی هاوبەشانی كارەبا دانراوە، ئەوەی روونكردەوە كە پێوەری زیرەك 40 ئەمپێرەو كارەبایەكی كەم نیە، وتیشی:»خەڵك بەوە راهاتووە، نەك 40 ئەمپێر بەڵكو 100 ئەمپێریشیان بۆ دابنرێت بەكاریدەهێنن و بەشیان ناكات».

مەزهەر كەریم وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم ئاشكرای دەكات ڤایرۆسی ئۆمیكرۆن خێراتر لە ڤایرۆسی كۆرۆنا بڵاودەبێتەوە، بەڵام تا ئێستا مەترسییەكانی لەبارەی گیانلەدەستدان لەژێر لێكۆڵینەوەدایە. وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم شەشی ئەم مانگە پێنج حاڵەتی توشبوون بەڤایرۆسی ئۆمیكۆنی لەشاری دهۆك رایگەیاند كە سەرجەمیان ئەندامی یەك خێزانن بوون. ئاسۆ حەوێزی وتەبێژی تەندروستی حكومەتی هەرێم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتیوت:» ئۆمیكرۆن وەك دەلتا نیە جیاوازە دوو شت بۆ ئێمە گرنگە یەكیان ڤاكسین لەسەر هەموو جۆرە گۆڕاوەكان كاریگەری هەیە دووەم خێرایی كاریگەریەكەیەتی، هێشتا لەهەرێم ئەوە ئاشكرا نەبووە ئاخۆ ئۆمیكرۆن كوشندەترە یان ڤایرۆسەكانی پێش خۆی لەهەوڵی تووێژینەوە‌و چاودێری وردداین». وتیشی:»هیچ شتێكی تەئكیدو ئاشكرا نیە لەسەر جیاوازی ئۆمیكرۆن‌و دەلتا، ئەوەی كە رێكخراوی تەندروستی جیهانی رایگەیاندووە ئەو كەسانەی تووشی ئۆمیكرۆن دەبن ختورەیان زیاترە‌و خێراتر بڵاودەبێتەوە». بەڕێوەبەری پاراستنی تەندروستی و سەلامەتی خۆراك لەوەزارەتی تەندروستی دەڵێت:» ئەو كەسانەی تووشی ڤایرۆسی كۆرۆنا بوون پاش شەش مانگ بەرگری لەشیان نامێنێت تووشی ڤایرۆسی ئۆمیكرۆن دەبن». ئاسۆ زەنگەنە بەڕێوەبەری پاراستنی تەندروستی‌و سەلامەتی خۆراك لەوەزارەتی تەندروستی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»دوو توویژینەوەی جیهانی باس لەوە دەكات ڤایرۆسی گۆڕاوی (ئۆمیكرۆن) لەبەشەكانی سەرەوەی سییەكان دەدات، بەڵام هەتا ئێستا رێكخراوی تەندروستی جیهانی‌و سەنتەری نەخۆشیە گوازراوەكان لەئەمریكا لەو تووێژینەوەدان تا ئێستا هیچیان لەو بارەیەوە بڵاونەكردووەتەوە ئاخۆ ئۆمیكرۆن خەتەرترە یان ڤایرۆسەكانی پێش خۆی». سەرۆكی لیژنەی كاروباری تەندروستی و ژینگە لەپەرلەمانی كوردستان باس لەوە دەكات وەك لیژنەكەیان هاوكاری وەزارەتی تەندروستیان كردووە تا جۆرە جیاوازەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنا دیاری بكرێت ڤاكسینی پێویستیان بۆ حاڵەتەكانی تووشبون دەستەبەر كردووە. سەباح محمود، سەرۆكی لیژنەی كاروباری تەندروستی‌و ژینگە‌ لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» بەردەوام چاودێری گۆڕاوەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنمان كردووە هەماهەنگیمان لەگەڵ وەزارەتی تەندروستی هەبووە، بەڵام تائێستا كارمان لەسەر قورسی‌و سوكی جۆرە گۆڕاوەكانی كۆرۆنا نەكردووە بەتایبەت ئۆمیكرۆن».  وتیشی:» بەپێی زانیاریەكانمان ئۆمیكرۆن لەبەشی سەرەوەی هەناسەدان دەدات هێندەی ڤایرۆسەكانی پێش خۆی كوشندە نیە، تەنیا بۆ ئەو كەسانە مەترسیدارە كە نەخۆشی زەخت‌و شەكرەو دڵیان هەیە یان كۆئەندامی هەناسەدانیان نەخۆشە، پێویستە بەوریاییەوە مامەڵە بكەن».  

شاناز حەسەن حكومەتی هەرێم ئەمڕۆ چوارشەممە كۆبوونەوەی خۆی ئەنجامدەدات و یەكێك لەتەوەرەكان پرسی دابەشكردنی مووچە دەبێت. سەرچاوەیەكی ئاگادار و بەشدار لەكۆبوونەوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تائێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان نیازی ئەوەی نییە لەساڵی 2022 لێبڕینی مووچە دەستپێبكاتەوە و پێشتریش ئەوەی راگەیاندووە». هەروەها وتیشی:»ئەمڕۆ چوارشەممە ئەنجومەنی وەزیران بڕیارە لەبارەی پرسی مووچەی فەرمانبەران و چەند پرسێكی دیكە كۆببێتەوە و دواتر ناوەڕۆكەكەی ئاشكرا دەكرێت». لەگەڵ ئەوەی نیوەی مانگی یەكی ساڵی نوێی 2022 تێپەڕیوەو چەند وەزارەتێك موچەی مانگی 12ی ساڵی رابردوویان وەرگرتووە، هێشتا چەند وەزارەت و دەستەیەك مووچەیان وەرنەگرتووە.  پەرلەمانتارێك لە لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان دەڵێت:» هیچ گرەنتیەك نیە بۆ دابەشكردنی موچە بەبێ لێبڕین». شێركۆ جەودەت، ئەندامی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان بە لەلێدوانێكدا هاوڵاتی وت:» هیچ گرەنتیەك بۆ دابەشكردنی موچە بەبێ لێبڕین نیە». ناوبراو وتیشی:» كەس ناوێرێت لەبری حكومەت ئەو قسەیە بكات كە بەردەوام دەبێت بەبێ لێبڕین یان نا،  بەڵام ئەوە بەڵگەنەویستە پێویستە موچە وەك خۆی و بێ لێبڕین و بەسی رۆژ جارێك دابەش بكرێت». سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم كە نەیویست ناوی بهێندرێت ئەوەی ئاشكرا كرد  كە» تائێستا هیچ بڕیارێك نەهاتۆتە وەزارەت بۆ دەستكاریكردنی مووچە، ئەوەندەی بزانین مووچە وەك خۆی دابەش دەكرێت». ئەو سەرچاوەیە ئەوەشی دوپاتكردەوە:» كە 200 ملیارەكەی بەغدا بەردەوام بێت و نەبڕدرێت مووچە وەك خۆی بەبێ لێبڕین بەردەوام دەبێت». سەرۆكی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لەبەغدا دڵنیایی دەداتە خەڵكی هەرێمی كوردستان لەبارەی بەردەوامی ناردنی 200 ملیار دیناری مانگانە بۆ هەرێم. فارس عیسا، سەرۆكی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لەبەغدا، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» تائێستا هیچ بڕیارێك بۆ وەستانی 200 ملیارەكە نیە». ناوبراو وتیشی:» تا میزانیەی ساڵی تازە پەسەند دەكرێت شێوازێك دەدۆزرێتەوە بەو شێوەیەی خەڵكی هەرێمی كوردستان زەرەرمەند نەبێت». محەمەد سەعدالدین، بڕیاردەری لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» حكومەتی هەرێم بڕیاریداوە و لەبەرنامەیدایە ساڵی 2022 موچە بەبێ لێبڕین دابەش بكات، بەڵام هۆكاری دواكەوتنەكە دەگەڕێتەوە بۆ 200 ملیارەكەی حكومەتی بەغدا». هەروەها باسی لەوەشكرد كە حكومەتی هەرێم لەهەوڵی ئەوەدایە لە بودجەی 2022دا پشكی هەرێم دیاری بكات تا مووچەو شایستە داراییەكانی موچەخۆران و فەرمانبەران مسۆگەر ببێت. بڕیاردەری لیژنەی دارایی  پەرلەمان وتیشی:» حكومەت بەدڵنیایەوە موچە لەمساڵدا بەتەواوی دابەشدەكات  چونكە هەم داهاتی ناوخۆ زیادیكردووە و هەم نرخی نەوتیش بەرزبۆتەوە». لەگەڵ ئەوەی هێشتا پرۆژە بودجەی 2022ی عێراق نەچووە بۆ پەرلەمانی عێراق بەهۆی پێكنەهێنانی حكومەتی نوێ، بەڵام چاوەڕوان دەكرێت ئەم حكومەتەی ئێستا بەسەرۆكایەتی مستەفا كازمی رەشنووسی پرۆژەكە رەوانەی پەرلەمان بكات. هاوكات، بریكاری پێشووی وەزارەتی دارایی حكومەتی عێراق رایگەیاند، بەغدا رەشنووسی پڕۆژەیاسای بودجەی 2022ی ئامادەكردووە، پشكی هەرێمی كوردستانیش وەكو ساڵی رابردووە، بەڵام بودجەكە زۆرەو لیژنەیەك بۆ كەمكردنەوەی دروستكراوە. فازڵ نەبی، بەماڵپەری فەرمی پارتی راگەیاندووە، حكومەتی عیراق رەشنووسی بودجەی ئەمساڵ 2022ی ئامادە كردووە كە بڕەكەی نزیكەی 130 تریلۆن دینارەو ئەنجومەنی وەزیران لیژنەیەكی پێكهێناوە بۆ ئەوەی رێژەكە كەمبكاتەوە

سەركۆ جەمال مانۆری سیاسی نێچیرڤان بارزانی بۆ یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەنێوان پارتی و یەكێتیدا دەستپێدەكات تا بەڕێككەوتن كاندیدی كورد بۆ ئەو پۆستە یەكلابكرێتەوە. پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق بووەتە خاڵی ناكۆك لەنێوان یەكێتی و پارتی، بەرپرسێكی ئەو حزبە دەڵێت یەكێتی دوو بژاردەی لەبەردەمدایە یان رێككەوتن لەگەڵ پارتی  یاخود ئەگەر وەكو 2018 بەرهەم ساڵح كاندید بكاتەوە دەبێت تەحەمولی ئەنجامەكەی بكات. رۆژی 9ی كانونی دووەمی 2022 كۆبوونەوەی یەكەمی خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق ئەنجامدراو تێیدا سەرۆك و جێگری یەكەم و دووەم هەڵبژێردرێت ئەوەش پاش رێككەوتنی هەریەك لە موقتەدا سەدر لەشیعەكان و مەسعود بارزانی وەك لایەنی كوردی  و محەمەد حەلبوسی وەك سوننەكان. رۆژی 9ی كانونی دووەمی ئەمساڵ، ماوەی مانگێك دیاری كراوە بۆ پێشكەشكردنی كاندیدانی سەرۆك كۆمار تائێستاش چەندین كەس خۆیان پاڵاوتووەو تەسلیمی سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراقیان كردووە.  هاوژین عومەر، راوێژكاری، بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی  وت :»ئەوەی كە هەیە تائێستا بەرهەم ساڵح پاڵێوراوێكی بەهێزی یەكێتییە بەپێی لێدوانەكانی خۆیان، ئەویش كەسایەتییەكی قبوڵكراوەو جگە لەپارتی هیچ لایەنێك ڤیتۆی لەسەر نییە، جا شەقام بێت یاخود لایەنە سەربەخۆكان، ئەوەی پارتیش زیاتر شتێكی شەخسییە». هەروەها پێشیوابوو لەچوار ساڵی رابردوودا بەرهەم ساڵح یاریزانێكی باش بووە بۆیە لایەنە نێودەوڵەتیەكانیش لێی رازین، وتیشی:»پرۆسەی سیاسی عێراق جوڵەی زۆری تێدایە چاومان لەسەر ئەوەیە ماوەی ئەو دوو هەفتەیەی ماوە رێككەوتنەكان بەكوێ دەگەن، بەڵام ئەوەی كە هەیە دانانی ڤیتۆ لەسەر بەرهەم ساڵح سیاسەتێكی عەقڵانی نییە و زیاتر رقێكی كەسییە». راوێژكارەكەی بەرهەم ساڵح ئەوەشی دووپاتكردەوە كە تائێستاش بەرهەم ساڵح، پشتیوانییەكی باشی هەیە لەناو پەرلەمانتاران و ئازادییەكی زۆریش هەیە لەناو پەرلەمانتاران زۆربەی زۆریان لەپرسە گرنگەكان پەیوەست نین بە كوتلەكانیان. وەك ئەو راوێژكارەی سەرۆك كۆماری عێراق دەڵێت :»لەبەرئەوەی مافی كوردە ئەگەر رێكەوتن نەكرێت ئەو كاندیدانەی هەن دەچنە پرۆسەكەوە، دەبێت دوو لەسەر سێی ئەندامان نەك ئامادەبوان لەسەر كاندیدێك رازی بن كە ئەوەش نزیكەی 220 ئەندام دەكات، بۆیە پێموایە لەخولی یەكەمی دەنگداندا یەكلایی ناكرێتەوە، بەڵام دڵنیام بەرهەم ساڵح كاندیدێكی بەهێز دەبێت و ئەگەری بەهێزیش هەیە لەگەڕی دووەمیشدا بیباتەوە». «واقیعی عێراق كراوەیە لەسەر هەموو سیناریۆكان و زۆرجار كێشەكان لەخولەكی كۆتاییدا یەكلایی دەكرێنەوە، ئەو ماوەیەی كە ماوە باشە بۆ ئەوەی هەموو هەوڵێك بدرێت بۆ رێككەوتن، ئەگەر نەشكرا ئەوە كاندیدەكان دەچنە كێبڕكێوە»، راوێژكارەكەی بەرهەم ساڵح وا دەڵێت. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی ، بەر لە چەند رۆژێك بەرهەم ساڵح پەیامێكی ئاڕاستەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی كردووە و داوای لێكردوون وەك كاندیدی فەرمی یەكێتی بیناسێنن، بەڵام لەم هەفتەیەدا یەكێتی كۆدەبێتەوە و بڕیار دەدات، سەرەڕای ئەوەی چەند جارێك بافڵ تاڵەبانی وەكو كەسی یەكەمی یەكێتی ئەوەی راگەیاندووە بەرهەم ساڵح كاندیدی سەرۆك كۆمار دەبێت. رێزان شێخ دلێر، راوێژكاری مەكتەبی سیاسی یەكێتی لەلێدوانێكدا ئەوەی بۆ  دووپاتكردەوە كە بەرهەم ساڵح تاكە كاندیدی یەكێتییە، وتیشی:» ئەم پرسە یەكلاكراوەتەوە». تا ئێستا بەفەرمی لەناو یەكێتی هەریەك لە بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری ئێستای عێراق و لەتیف رەشید وەزیری پێشتری سەرچاوەكانی ئاوی عێراق خۆیان كاندید كردووە. پێشتر لەتیف رەشید لەلێدوانێكدا  ئەوەی راگەیاندبوو : «بەرنامەی ئامادەكردووە و زۆربەی لایەنەكان پێیان باشە و جۆرێك لەهاوڕایی هەیە تا بكرێت بەسەرۆك كۆمار و پارتیش رازییە». بەپێی بەدواداچونەكانی هاوڵاتی ، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان بە بافڵ تاڵەبانی راگەیاندووە كە پشتیوانی كاندیدی یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق دەكات بەو مەرجەی بەرهەم ساڵح نەبێت. هەرچەندە لەتیف رەشید خۆی وەك كاندیدی یەكێتی ناناسێنێت، بەڵام بەپێی زانیارییەكان یەكێتی دەیەوێت تا خولەكەكانی كۆتایی پێداگری لەسەر مانەوەی بەرهەم ساڵح بكات و بڕوا بە پارتیش بهێنێت. سەرچاوەیەك لە سەركردایەتی یەكێتی كە نەیویست ناوی بهێندرێت ئەوەی بۆ هاوڵاتی  ئاشكرا كرد تا ئێستا یەكێتی سوورە لەسەر كاندیدكردنەوەی بەرهەم ساڵح بۆ پۆستی سەرۆك كۆمارو هەریەك لەئەمریكاو ئێرانیش پشتیوانیان كردووە، بەڵام پێویستی بە لێكتێگەشتن هەیە لەگەڵ پارتی تا یەكڕیزی كورد لەبەغدا درزی تێنەكەوێت. هەروەها ئەوەشی خستەڕوو كە یەكێتی هێشتا دڵنیا نییە كاندیدكردنی هۆشیار زێباری لەلایەن پارتیەوە بۆ پۆستەكە بابەتێكی جددیە یان وەك كارتی فشار بەكاردەهێنرێت، بۆیە دەیەوێت تا دوا خولەكەكان پێداگری لەسەر مانەوەی بەرهەم ساڵح بكات لە ئەگەری رازینەبوونی پارتیش ئەوا لەتیف رەشید وەك كاندیدی یەكێتی خۆی دەناسێنێت. ئەو بەرپرسەی یەكێتی ئەوەشی ئاشكرا كرد كە  «نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم و جێگری سەرۆكی پارتی دەستپێشخەرییەكی بۆ هەردوولا خستووەتەڕوو بۆ ئەوەی كۆبوونەوەی هاوبەشی مەكتەبی سیاسی پارتی و یەكێتی بكرێت و رێككەوتن بكرێت لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆمار و هاوكات بانگهێشتی حزبەكانی دیكەش بكرێت». ساڵی 2018 یەكێتی بەرهەم ساڵحی كاندید كرد بۆ پۆستی سەرۆك كۆمارو لەبەرانبەردا پارتی فوئاد حوسێنی كاندید كرد، لەگەڕی یەكەمدا بەرهەم ساڵح نەیتوانی ببێتە سەرۆك كۆمارو لەگەڕی دووەمدا توانی متمانەی ئەندامانی پەرلەمان بەدەست بهێنێت، ئەوەش نیگەرانی پارتی لێكەوتەوە. هەروەها لەدەستدانی دوو كورسی پارتی پەرلەمانی عێراق لەهەولێرو نەینەوا لەهەڵبژاردنەكەی 10ی تشرینی یەكەمی 2021 چوونی ئەو دوو كورسیە بۆ یەكێتی، نیگەرانی پارتی لێكەوتەوەو پێیانوایە بەرهەم ساڵح رۆڵی هەبووە بۆیە بەهەر نرخێك بێت نایانەوێت جارێكی دیكە بەرهەم ساڵح بچێتە كۆشكی سەلام لەبەغداد. بەرپرسی لقی پێنجی پارتی لە بەغداد بۆ هاوڵاتی  دەڵێت:» بەرهەم ساڵح كاندید بێت بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار دەبێت یەكێتی تەحەمولی ئەنجامەكەشی بكات». شوان محەممەد، ئەندامی سەركردایەتی و بەرپرسی لقی پێنجی پارتی لەبەغداد لەلێدوانێكدا بە وت: « وەكو پارتی دوو بژاردەمان خستووەتە بەردەم یەكێتی نیشتمانی كوردستان، یان دەبێت رێككەوتن هەبێت، یان هەر كەسێك بۆخۆی بچێتە ناو پرۆسەی هەڵبژاردن، بەپێی ئەو رێككەوتنانەی هەیەو بەپێی هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی دەرئەنجامەكە دیارە». هەروەها شوان محەمەد وتیشی: »ئەگەر كاندیدی ئێمە وەكو پارتی دیموكراتی كوردستان بچێتە ناو پرۆسەی هەڵبژاردن لەناو پەرلەمان، دەرچوونی مسۆگەرە». سەبارەت بەبوونی ڤیتۆ لەسەر دكتۆر بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق لەلایەن پارتییەوە، شوان محەمەد وتی»هەر لەسەرەتاوە كۆدەنگی كورد دكتۆر بەرهەم شكاندی، ئەمە رەنگە لەسەر كەسایەتی ئەو بەڕێزە نەبێت، بەڵام دەرچوون لە كۆدەنگی كوردی زەرەری لەماڵی كورد دا». شوان محەمەد وتیشی :»یەكێتی ئەگەر بەتاك لایەنە وەكو 2018 بچێتە ناو هەڵبژاردنی پۆستی سەرۆك كۆمارو كاندیدەكەی بەرهەم ساڵح بێت ئەوە دەبێت ئەنجامەكەشی تەحەمول بكات، ناكرێت خەڵكێكی دیكە بەبێ رەزامەندی پارتی و لایەنەكانی دیكە خۆی بەخاوەنی پۆستێك بزانێت». پێشتریش ئاراس حەسۆ میرخان، ئەندامی سەركردایەتی پارتی بەمیدیای حزبەكەی وتبوو:» لەبارەی كاندید كردنی بەرهەم ساڵح، لەلایەن یەكێتییەوە بۆ پۆستی سەرۆككۆمار هەڵوێستی پارتی بۆ خەڵك و یەكێتییش روونە». ئەندامەكەی سەركردایەتیی پارتی دیموكراتی كوردستان جەختی لەوە كردەوە، «ناكرێت یەكێتی كە دەنگی یەكەمی كوردی نییە باسی ئەوە بكات كە دەبێت پۆستی سەرۆككۆمار بۆ ئەوان بێت و لەناو خۆشیاندا هەر كاندیدێك دیاری بكەن كە بیانەوێت، بۆچوونی ئەو حزبە وەرنەگیردرێت كە دەنگی یەكەمی هەیە». تائێستا لەسەر ئاستی عێراق زیاتر لە 20 كاندید هەیە بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق، لەناو كوردیشدا جگە لە بەرهەم ساڵح و د.لەتیف رەشید، پارتی هۆشیار زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی كاندید كردووە بێجگە لەچەند كاندیدێكی سەربەخۆو حزبی كە داواكاری خۆیان پێشكەش بەسەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق كردووە.

هاوڵاتی سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روسیا دەڵێت پێویستە كوردانی سوریا سود لەئەزموونی گفتوگۆی حكومەتی هەرێم و عێراق وەربگرن بۆ گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی سوریا، بەڵام چەند میدیایەكی كوردی بەشێوەیەكی دیكە هەواڵەكەیان بڵاوكردەوە. دوێنێ چەند میدیایەكی كوردی هەواڵی ئەوەیان بڵاوكردەوە، كە وەزیری دەرەوەی روسیا رایگەیاندووە،دەبێت كوردانی سوریا سود لە ئەزموونی كوردەكانی عێراق وەربگرن، بەڵام ڕاستی وتەكانی سێرگی لاڤرۆڤ بەشێوەیەكی دیكەیە و وتوویەتی پێویستە چۆن كوردەكانی عێراق دانوستان لەگەڵ حكومەتی عێراق دەكەن كوردانی سوریاش گفتوگۆ لەگەڵ حكومەت بكەن. پێگەی ئاڕتی عەرەبی، كە كەناڵێكی فەرمی ڕوسیایە، دەقی قسەكانی سێرگی لاڤرۆڤی بڵاوكردووەتەوە و تەواو جیاوازە لەوەی میدیاكانی هەرێمی كوردستان و بەتایبەت پارتی بڵاویانكردەوە، بەوەی گوایە وەزیری دەرەوەی روسیا ڕایگەیاندووە كە دەبێت كوردانی رۆژئاوای كوردستان سود لە ئەزموونی كوردانی هەرێمی كوردستان وەربگرن. سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روسیا لەكۆنگرە رۆژنامەوانیەكەدا ڕایگەیاند: مۆسكۆ لەپەیوەندیدایە لەگەڵ ئیلهام ئەحمەد هاوسەرۆكی ئەنجومەنی سوریای دیموكرات و بەرپرسانی كورد تا پێویستی گفتوگۆیان لەگەڵ حكومەتی سوریا بۆ ڕوونبكاتەوە سەبارەت بەو دۆخەی كوردەكان تێیدان لەناو دەوڵەتی سوریادا. وەزیری دەرەوەی ڕوسیا وتیشی: حكومەتی سوریا خۆی دەبوێرێت و پارێزكارە بەرامبەر كوردەكانی سوریا و نایەوێت ئەو ئۆپۆزسیۆن بوونەی لەڕابردوو هەیان بووە بەردەوام بێت، بۆیە پێویستە ڕابردوو تێپەڕێنن و پەیوەندییەك لەگەڵ دیمەشق بۆ داهاتوو دروست بكەن، بۆ ئەوەش سود ببینن لە ئەزموونی عێراق. لەدرێژەی قسەكانیدا سێرگی لاڤرۆڤ وتویەتی: دووساڵ لەمەوبەر كاتێك سەردانی هەولێر و پاشان دیمەشقی كردووە، بۆچوونی ئەوەی لادروست بووە كە پێویستە كوردەكانی سوریا لەگەڵ كوردانی عێراق هەماهەنگی بكەن تا سود لەئەزمونی ئەوان وەربگرن كە چۆن پەیوەندیەكانیان لەگەڵ حكومەتی عێراق بەرەوپێش بردووە. وەزیری دەرەوەی ڕوسیا ئەوەشی خستووەتەڕوو: دۆسیەی كورد لە سوریا ئێستا یەكێكە لە ئاستەنگەكانی گفتوگۆی گشتگیری سوریەكان بۆ تێپەڕاندنی قەیرانی ئەو وڵاتە، ئەو لیژنە دەستورییەش كە گفتوگۆكانی لەجنێفی سویسرا بەڕێوەدەبات چەند ئەندامێكی كوردی تێدایە بەڵام نوێنەرایەتی هەموو كوردەكانی سوریا ناكەن. سێرگی لاڤرۆڤ ئاشكرایكردووە: كوردەكانی سوریا كاتێك ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ئەمریكا لەناكاو بڕیاری كشانەوەیدا لەسوریا بەخێرایی پەیوەندییان بە روسیاوە كردووە و داوایان كردووە هاوكارییان بكات لەوەی گفتوگۆ لەگەڵ دیمەشق بكەن، بەڵام وەك وەزیری دەرەوەی روسیا دەڵێت كاتێك ئەمریكا لەبڕیارەكەی پاشگەزبووەتەوە كوردەكانیش بێدەنگییان كردووە لەوەی گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی سوریا بكەن. لەكۆتایی كۆنگرە رۆژنامەنوسیەكەدا سێرگی لاڤرۆڤ دەڵێت: پێویستە كوردانی سوریا دوو بڕوانن گومان لەوەدا نییە كە ئەمریكیەكان چارەنوسی سوریا دیاری ناكەن.

هاوڵاتی  بەپێی ئاماری سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكی لەمافی ڕۆژنامەنوسان، لە ساڵی 2021 دا 353 پێشێلكاری بەرامبەر بە 260 رۆژنامەنوس و دامەزراوەی میدیایی لەهەرێمی كوردسان ئەنجام دراون. بەپێی ڕاپۆرتەكەی سەنتەری میترۆ كە ئەمڕۆ 16/1/2022 لە سلێمانی بڵاویكردەوە، 189 رێگری و جیاكاری و 81 هێرش و لێدان و سوكایەتی و 25 دەستبەسەركردن بەبێ بڕیاری دادگا و 25 زەوتكردنی كەلوپەلی رۆژنامەوانی، 13 هەڕەشە، حەوت شكاندنی كەلوپەلی رۆژنامەوانی، یەكجار تەقەكردن لە رۆژنامەنوس و چوار حوكمدانی رۆژنامەنوس بەدەر لەیاسای كاری رۆژنامەوانی و دوو هەڵكوتانەسەر و داخستنی كەناڵ لە 2021 تۆماركراوە، هەروەها شەش بەڵێننامەش بە رۆژنامەنوس لەو ساڵەدا پڕكراوەتەوە. هەر بەپێی ڕاپۆرتی سەنتەری میترۆ، لەساڵی 2011 بۆ ساڵی 2020 دوو هەزار و 632 پێشێلكاری بەرامبەر بە دوو هەزار و 165 رۆژنامەنوس و كەناڵی ڕاگەیاندن تۆماركراوە، سێ رۆژنامەنوسیش تیرۆر كراون كە هەریەك لە كاوە گەرمیانی و وەدات حسێن و ئەركان شەریف بوون، هەروەها هەریەك لە رۆژنامەنوسان دەنیز فورات و شیفا گەردی و مستەفا سەعید و ئەحمەد هاجەر و بەختیار حەداد و ستیڤان فلینۆف و نۆژیان ئەرهان، لەمیانی روماڵكردنی شەڕی داعش كوژراون. هەر لەماوەی نێوان 2011 بۆ 2020 دا 41 برینداربوون بە فیشەك و بۆمب هەبووە و 35سوتاندن و تێكدان و داخستنی كەناڵ هەبوون، 547 جاریش لێدان و سوكایەتی و هەڕەشە بەرامبەر رۆژنامەنوسان بەكارهاتووە و 345 رۆژنامەنوسیش بەبێ بڕیاری دادگا دەستگیركراون، دەستگیركردن بەدەر لە یاسای كاری رۆژنامەوانی 100 حاڵەت تۆماركراوە، هەزار و 113 رێگری و جیاكاریش كراوە، شكاندنی كەلوپەلی رۆژنامەوانیش 130 حاڵەت تۆماركراوە لەگەڵ 219 حاڵەتی زەوتكردنی كەل و پەلی رۆژنامەوانی و سوتاندنی ئۆتۆمبێلی سێ رۆژنامەنوس. هەر بەپێی ئامارەكەی سەنتەری میترۆ، لەماوەی 2011 بۆ 2020 تەقەكردن لەرۆژنامەنوس و هەڵكوتانە سەر ماڵەكانیان 40 حاڵەت تۆماركراوەو 16 جاریش تەشویش و هێرشی ئەلیكترۆنی كراوەتە سەر میدیاكان، 10 جاریش بەڵێننامە بە رۆژنامەنوسەكان پڕكراونەتەوە جگە لە 12 جار ڕاگرتنی پەخش، هاوكات هەشت حاڵەتی هەراسانكردنی سێكسی بەرامبەر رۆژنامەنوسانی ژن تۆماركراوە و سێ رۆژنامەنوسیش رێگرییان لێكراوە گەشتی دەرەوەی وڵات بكەن.

هاوڵاتی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان زیاتر لە 116 ساڵە لەسێ دەسەڵاتی جیاوازدا هەوڵی خوێندن و بەفەرمی ناساندنی زمانەكەی دەدات و رووبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە، لەنوێترین رووداویشدا زارا محەمەدی بە بیانوی وتنەوەی زمانی كوردی پێنج ساڵ زیندایی بەسەردا سەپێنرا. ئامارەكان دەریدەخەن زمانی كوردی یەكێكە لە دەوڵەمەنترین زمانەكان لەجوگرافیای ئێران و ژمارەیەك بەرچاو لەو جوگرافیایە زمانی كوردی و زۆربەی زاراوەكانی قسە دەكەن، بەلڵام تائێستاش یەك خوێندنگەی سەرەتایی و فەرمی بۆ خوێندنی زمانی كوردی لەئێران دروست نەكراوە تەنانەت رێگریی لەخوێندن بەو زمانە كراوە. ئاستەنگەكانی رێگریی لەخوێندن بە زمانی كوردی لە رۆژهەڵاتی كوردستان كەم نین و فرە زاراوەیی و نەبونی هاوسەنگیی لەبەكارهێنانی زمان و زاروەكان لەو بەشە لەكوردستان و جوگرافیای ئێرانیش بەشێكی دیكەی كێشەكانن بەجۆرێك هەندێك زاراوەی كوردیی مەترسیی لەناوچوونی لەسەرە. گرنگرتین پێناسە كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان تەنها زمانەكەی بێت، بۆیە كاڵبونەوەی زمانەكەی یەكسانە بە لەناوچوونی پێناسە سەرەكییەكەی، ئەوەش وای كردوە دەسەلڵاتە جیاوازەكانی مێژووی ئێران بەشێوازی جیاواز رێگریی لەگەشەی زمانی كوردی بكەن و زمانی دایك لەمافێكی گەردونییەوە وەك مەترسییەكی سیاسیی لێی بڕوانرێت. زمانی كوردی و دەستوری ئێران لەسێ قۆناغی مێژویی ئێراندا زمانی فارسیی بەزمانی فەرمی ناوی هێنراوە؛ یەكەم قۆناغ لەسەردەمی (شۆڕشی مەشروتە) و دەسەڵاتی موزەفەرەدین پاشای قاجار،  لەساڵی 1906 ئەو زمانە كراوە بەزمانی رەسمیی ئێران بەڵام هیچ ئاماژەیەك بەزمانی كوردی و زمانەكانی دیكە نەكراوە. لەقۆناغی دووەمدا و لەسەردەمی دەسەلڵاتی رەزا پەهلەوی، ئەو لەساڵی 1932 فەرمان دەكات فارسی وەك تاكە زمانی حكومەت بەسەر سەرجەم دامودەزگاكاندا بسەپێت و كوردی و سەرجەم زمانەكان لەئێران قەدەغە دەكات،  ئەوەی سەرنج راكێش بووە لەو سەردەمەدا لەژێر كاریگەریی مستەفا كەمال ئەتاتورك سەرۆكی ئەوكاتەی توركیا پاشای ئێران كوردەكان بە ئێرانی كێوی ناودەبات، چونكە لە دەسەڵاتی توركیا وەك چەكێك گەلی كوردی لە باكوری كوردستان بەتوركی شاخی ناودەهێنا.  لەقۆناغی سێیەمدا و لەسەردەمی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران لەیاسای ژمارە 15ی دستوری وڵاتەكەدا زمانی فارسی بووەتەوە بەزمانی رەسمی دامودەزگاكان و خوێندنی سەرجەم زمانەكان بە تایبەت كوردی لەقۆناغی سەرەتاییدا رێگەی پێدرا، بەڵام تا ئەم ساڵانەی دواییش نە كار بەیاساكە كراوە نە خوێندنی زمانی كوردی بەفەرمی لەوانەكانی خوێندكارانی ئەو وڵاتەدا گونجێنراوە. لەیاسای ژمارە 15ی دەستوری ئێراندا هاتووە: زمان و رێنووسی هاوبەشی خەڵكی ئێران فارسییە و دەبێت ئەوە زمانی فەرمیی بەڵگەنامەكان و كتێبەكانی خوێندن بێت لە وڵاتەكەدا بەڵام زمانی گەل «قەوم»ی دیكە و خەڵكی خۆجێی لەمیدیا و راگەیاندنەكان و خوێندنگەكاندا هاوشان لەگەڵ زمانی فارسی رێگەپێدراوە. زمانی كوردی دوای 36 ساڵ لەدەسەڵاتی كۆماری ئیسلامیی ئێران ساڵی 2002 بۆ یەكەمجار لەمێژووی ئێراندا بەشی ئەدەبیات و زمانی كوردی لەزانكۆی كوردستان لەشاری سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە فەرمیی كرایەوەو تا ئێستاش بە تاكە زانكۆ لەئێران ئەژمار دەكرێت كە وانەی رێزمان و ئەدەبی كوردیی تێدا دەوترێتەوە. لەساڵی 2002 تا 2015 چەندجارێك ئەو بەشە لەزانكۆی سنە راگیراوە، بەڵام لە ساڵی 2015 دوای ئەوەی حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران رایگەیاند گرنگیی بەزمانی كوردی دەدرێت بەفەرمی دەستی بەكارەكانی كردەوە. ئەگەرچی كورد دوای 36 ساڵ هەوڵدان لەگەڵ حوكمڕانیی ئێران توانیویەتی بەسەرەتایترین مافی خۆی لەخوێندنی فەرمی بەزمانی دایكی بگات، بەڵام ساڵی رابردوو لە رێكەوتی (19/8/2021) سەرجەم ئەو نووسراوانەی زمانی كوردیی، تابلۆكانی زانكۆی كوردستان لە سنە لابران و ئەوەش ناڕەزایەتیی زۆری لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەدوای خۆیدا هێنا. بەرپرسانی زانكۆكە بەمیدیاكانی ئێرانیان راگەیاند هەندێك گەنج سەرەڕۆیانە ئەو كارەیان كردووە و بەدواداچوونیان بۆ بابەتەكە كردووە لەكاتێكدا ئەگەر فەرمانی لایەنێكی دەسەڵات لە پشت ئەو كارە نەبێت ئاسان نییە تابلۆی سەر دەرگاو ناو هیچ زانكۆو خوێندنگەیەك دەستكاریی یان گۆڕانكاریی تێدا بكرێت. زمانی كوردی لە ئێران لە راپۆرتی نەتەوەیەكگرتوەكاندا هاتووە زمانی كوردی دوای زمانەكانی (فارسی، ئازەری، گیلەكی) چوارم زمانە لە ئێران كە زیاترین پێكهاتەی ئەو جوگرافیایە قسەی پێدەكەن. ژمارەی دانیشتوانی ئێران دەگاتە زیاتر لە 84 ملیۆن كەس و بە پێی ئامارە فەرمییەكانی ئێران رێژەی 10% بۆ 11% گەلانی ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن كە دەكاتە نزیكەی نۆ ملیۆن كەس لەكاتێكدا بەپێی زۆربەی سەرچاوەكان؛ ژمارەی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران دەگاتە نزیكەی 18 ملیۆن كەس، بۆیە پێدەچێت نزیكەی 20%ی دانیشتوانی ئێران بەزمانی كوردی قسە بكەن بەتایبەت كە زۆرینە زاراوەی سەرەكییەكانی كوردی لە رۆژهەڵاتی كوردستان جگە لە زاراوەی زازاكی بەدی كراوە و 40 شێوەزاریش لەناوچە جیاوازەكاندا تۆمار كراوە. زمانی كوردی لەئێران دوای زمانی فارسی و زمانی گیلەكی زیاترین زاراوەو شێوەزاری هەیەو رەنگە ئەوەش ئاماژەیەكی روون بێت كە رێژەیەكی بەرچاوی دانیشتوانی جوگرافیای ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن. زۆرینەی كورد لە رۆژهەلڵاتی كوردستان بە زاراوەكانی (كەلهۆڕی، لوڕی، هۆرامی، كورمانجی و سۆرانی ) قسە دەكەن و لەئامارەكانی ئێراندا هاتوە زۆرینەی دانیشتوانی هەشت پارێزگا لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن. زۆرینەی كورد لەپارێزگاكانی (ئیلام، كرماشان، ئورمیە، خوراسانی باكورو خوراسانی رەزەوی، لوڕستان ، خوزستان ، چورمحاڵ و بەختیاری ) لە رۆژهەلڵاتی كوردستان و ئێران نیشتەجێن، بەڵام بەو جیاوازییەی كە ژمارەیەكی بەرچاوی كورد لەپارێزگاكانی خوراسانی باكورو خوراسانی رەزەوی دەژین كە پێان دەوترێت كوردی خوراسان، بەڵام لە رووی جوگرافییەوە ئەو دوو پارێزگایە دەكەونە رۆژهەڵاتی ئێرانەوە لەكاتێكدا پاریزگا كوردییەكانی دیكە دەكەونە رۆژئاوای جوگرافیای ئێرانەوە، بۆیە دابڕانێكی گەورە هەیە لەنێوان كوردەكانی خوراسان كە بەكرمانجی قسە دەكەن لەگەڵ بەشەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی كوردستان. سۆرانی لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەشێوەیەكی باو تائێستا گومان دەكرێت كەزۆینەی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەزاراوەی سۆرانی (كوردیی ناوەڕاست) قسە بكەن بەڵام لە راستیدا ژمارەیەكی بەرچاوی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە زاراوەی كورمانجی و كەڵهۆری قسە دەكەن و ئەوەی وای كردووە گومان بكرێت ژمارەی سۆرانییەكان بەرچاون، بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە كورمانجەكانی رۆژهەڵات زیاتر لە باكوری كوردستانەوە نزیكن و كەلهۆڕەكانیش زیاتر لەخانەقین و ناوچەی گەرمیان لەباشوری كوردستانەوە نزیكن و لەگەڵ ئەوەشدا لە رووی میدیایی و راگەیاندنەوە لە ئێران گرنگیی بە زاراوەكانیان نەدراوە. نزیكەی (430) گۆڤارو رۆژنامە و بڵاوكراوەی زمانی كوردی و فارسی لەپارێزگای سنە تۆمار كراوەو بەشێكی بەرچاویان بە زاراوەی سۆرانی و بەزمانی فارسی بوون و تا ئێستاش زۆرینەی رەهای وەرگێڕان لە رۆژهەڵاتی كوردستان لەزمانەكانی دیكەوە بۆ كوردی سۆرانییە و بایەخەێكی ئەوتۆ بە زاراوەكانی دیكەی كوردی نەدراوە، لەگەڵ ئەوەشدا تەنها زاراوەی سۆرانی بۆ وەرگێڕان بەفەرمی لەلایەن ناوەندی وەرگێڕانی ئێراندا تۆمار كراوە و هاوكات لە لایەن دەزگای دادی ئێرانەوە مۆلەتی فەرمیی پێدراوە. لە ئێران تەنها یەك تەلەفیزیۆنی سەرتاسەری كوردی و فەرمیی هەیە بە ناوی سەحەر كە 22 كاتژمێر بە زاراوەی سۆرانی و تەنها دوو كاتژمێر بە زاراوەی كورمانجی پەخش دەكات. شەش تەلەفیزیۆن و حەوت رادیۆی ناوخۆیی (لۆكاڵی) لە ئاستی پارێزگاكاندا هەیە كە بە زمانی كوردی و زاروە كانی پەخشی خۆیان دەكەن بەڵام ئەوانەش زۆرینەیان بە زاراوەی سۆرانی پەخش دەكەن. گومان لەوەدا نییە سەرەڕای ئاستەنگییەكان زاروەی سۆرانی لە رۆژهەڵاتی كوردستان چالاكترە بەراورد بەزاراوەكانی دیكە بەڵام نەبونی هاوسەنگی و كەمتەرخەمیی وای كردوە تەنها ئەو زاراوەیە پێشكەوتن بەخۆیەوە ببینێت و تەنات چالاكوانانی ئەدەبی و فەرهەنگیی كوردەكانی خوراسان هۆشدارییان داوە لە لەناوچوونی زراوەكایان. زمانی كوردی لەباكورو باشورو رۆژهەلات تائێستا لەتوركیا ‌و ئێران، سەرەڕای یاساكانیان، زمانی كوردی وەك مەترسیی دەبینن و ئەو مامۆستایانەشی بەخۆبەخش وانەی كوردی دەڵێنەوە، رووبەڕووی سزای زیندانیی دەبنەوە، لەم راپۆرتەدا مێژوی بەكارهێنان و رێگریی لەزمانی كوردی لەنێوان هەرێمی كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان خراوەتەڕو.و بناغەی كاركردن بەزمان و رێنوسی كوردی مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 120 ساڵ، بەڵام گەلی كورد كەژمارەیان دەگاتە زیاتر لە 45 ملیۆن كەس تەنها لەهەرێمی كوردستان و عێراق بە رەسمی دانی پێدا نراوەو بەشەكانی دیكەی كوردستان بەردەوام رووبەڕووی كێشە و مەینەتیی بوونەتەوە لە بەكارهێنانی زمانەكەیان كە مافێكی سەرەتایی هەر گەلێكە لەجیهان. لەساڵی 1958 حكومەتی ناوەندیی ئەو سەردەمی عێراق رێگەی داوە بەبەكارهێنانی زمانی كوردی و لە دەستوری ئەو كاتیشدا هاتوە كە كورد و عەرەب لەنیشتمانێكی هاوبەشدا دەژین. حكومەتەكانی ئەو سەردەمی عێراق ئەگەر كاریشی بەو زمانە نەكردبێت، لانیكەم هەوڵی رێگریی لەدژی ئەو زمانە نەداوەو تەنانەت لەساڵی 2005 زمانی كوردی بووە زمانی رەسمیی عێراق و ئەوەش لەدەستوری وڵاتەكەدا جێگیر كرا. ئەگەرچی تائێستاش زمانی كوردی لەباكوری كوردستان بەزمانێكی رەسمی لەلایەن حكومەتەوە ناناسرێت و تەنانەت رێگریی دەكرێت لەبەكارهێنان و خوێندن بەو زمانە بەڵام مێژووی كاركردن  بەپیتی لاتینی كرمانجی لەو بەشە لەكوردستان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1932. زمانی كوردی بە 143 یەمین زمان لەنێوان 342 زمانی جیهاندا ئەژمار دەكرێت و 470 یاسا لەگۆی زەویدا تایبەت كراوە بەپاراستنی زمان و تەنانەت لەهەندێك شوێنی ئەم گۆی زەوییە و بەدیاریكراوی لەهندستان هەیە تەنها 800 كەس بەزمانێكی تایبەت قسە دەكەن، بەڵام نەتەوەیەكگرتووەكان بەپێی یاسا بەرپرسیارە بۆ رێگریی لە لەناوچوونی زمانەكان سەرەڕای ئەوەش ساڵانە 52 زمان لەجیهاندا لەناودەچن. زیاتر لەپێنج هەزارو 740 خوێندنگە هەیەو زمانی كوردی تێدا دەوترێتەوە لەهەرێمی كوردستان هەیە، بەڵام لە رۆژهەڵاتی كوردستان و باكوری كوردستانیش بەتەنها یەك خوێندنگەی فەرمیی نییە كەزمانی كوردیی تێدا بخوێنرێت. بەپێی یاسای ژمارە 15 و 19ی دەستوری كۆماری ئیسلامی ئێران خوێندن بەزمانی دایك رێگەپێدراوەو هەر بەپێی ئامارەكانی حكومەت زمانی كوردی 10٪ی زمانەكانی ئەو وڵاتەیەو دوای زمانی فارسی و توركی زیاترین ژمارەی دانیشتوانی جوگرافیای ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن. ئەگەرچی لەیاساو دەستوری ئێراندا ئاماژە بەوە كراوە بەكارهێنانی زمانی دایك رێگەپێدراوە، بەڵام زمانەكە لەهیچ دامودەزگایەكی فەرمییدا كاری پێناكرێت و بەهۆی ئەو كەشە ئەمنی و هەواڵگرییەی لە 40 ساڵی رابردوودا لە رۆژهەڵاتی كوردستان هەیە. زۆربەی ئەو چالاكانەی هەوڵی پاراستنی زمانی كوردی دەدەن یان خوێندنگەو ناوەندی خوێندنی تایبەت بەزمانی كوردی دەكەنەوە رووبەڕووی سزای قورس دەبنەوەو زارا محەمەدی مامۆستای زمانی كوردی لەسنە بەیەكێك لەقوربانیانی پاراستنی زمانی كوردیی لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەزانرێت. زارا محەمەدی كە مامۆستای زمانی كوردی بووە  لەلایەن دادگای سنەوە بەتۆمەتی دامەزراندنی رێكخراوی قەدەغەكراو سزای پێنج ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنراوە لەكاتێكدا رێكخراوەكەی ئەو مامۆستایە بۆ فێركردنی خۆبەخشانەی زمانی كوردی  بووە

سەركۆ جەمال لەچەند رۆژی رابردوودا لەچەند ناوچەیەكی هەرێمی كوردستان هەڵمەتی لێكردنەوەی پێوەری ئاوی ماڵان دەستیپێكرد ئەوەشیان وەك كاردانەوەیەك پیشاندا كە پارەی ئاوی بەشێكی ماڵان زۆر هاتووەتەوە، بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێم دەڵێت:»هەركەس پێوەری ئاو لێبكاتەوە 80 هەزار دینار سزا دەدرێت». لە 8/1/2022 لەهەرێمی كوردستان كەمپینی لێكردنەوەی پێوەری ئاو راگەیەنراوە و كەمپینەكەش لە گەرمیانەوە دەستیپێكرد، بەپێی ئامارێكی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار لەكۆی 117 ملیار دینار خەرجی دابینكردنی بەستنی پێوەری ئاو، 42 ملیار دینار كۆكراوەتەوە، هەروەها 67%ی هاوبەشانی ئاو لەهەرێمی كوردستان پێوەریان بۆ نەبەستراوە. ئومێد عەلی، ئەندامی كەمپینی لێكردنەوەی پێوەری ئاو لەگەرمیان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لێكردنەوەی پێوەری ئاو بۆ ئەوەبوو كە دەنگی خۆم بگەیەنمە حكومەت، چونكە حكومەت بە نیازبوو خزمەتی هاووڵاتیان بكات، بەڵام ئەو كۆمپانیایەی پێوەرەكەی بەستووە خەڵكی رووتاندووەتەوە، چونكە خزمەتگوزارییەكەی وەك خۆی بەئێمە ناگات و كارەكە بووەتە بازرگانیكردن لەسەر هەژاران.»  ئەو هاووڵاتییە پێشیوابوو كە ماڵ هەیە پارەی زۆری خوێندووەتەوەو ماڵیش هەیە هیچی نەخوێندووەتەوە. هەرێم رەفعەت، پارێزەر لەهەولێر سكاڵای یاسایی لەداواكاری گشتی لەسەر حكومەتی هەرێم تۆماركردووە، بەهاوڵاتی وت :»ئێمە داوایەكمان داوەتە داواكاری گشتی لەسەر داوای هاووڵاتیان، هەر پێوەرێكیش داخڵی سیستەم نەكرابێت مانگانە 80 هەزار دینار سزای دارایی دراوە، ئەمەش هەڵەی كۆمپانیایە كە خەڵكی ئاگادارنەكردووەتەوە، بە هیچ هاوبەشێكیش نەوتراوە كە دەبێت لە سیستەم داخڵی بكەی.» هاوكات، عەبدوڵای مەلا نوری، سەرۆكی حزبی كۆنگرەی ژینگەو دیموكراتی  وەك خۆی بەهاوڵاتی وت: كەمپینێكی دژ بەو پێوەرە نادادپەروەرە راگەیاندووە و خەڵكێكی زۆر پێشوازیان لێكردووە. هەروەها وتی:» پێوەری ئاو یەكێكە لەو دەمارو بزوێنەرە زیرەكانەی، كە بەشێوەیەكی نایاسایی و نادادپەروەرانە خراوەتە ناو ماڵەكانمانەوە، بە مەبەستی دزین و هەڵمژینی داهات و خوێن و عارەقەی هاووڵاتیان، لە پێناو زیاتر پارەداركردنی كۆمپانیاكانی سەرانی گەندەڵی ئەم وڵاتە، بۆیە بڕیارمدا بۆ لێكردنەوەی كەمپینێك رابگەیەنم». رۆژی 9/1/2022 ساسان عەونی، وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزاری حكومەتی هەرێم رایگەیاند:» لێكردنەوەی پێوەری ئاو كارێكی دروست نیەو دوورە لەیاسا، چونكە ئاو سامانێكی نیشتیمانیەو بەكارهێنانی پێویستە بەپێی ستاندارد بێت. وەزیری شارەوانی راشیگەیاند:» هەر پێوەرێك لەئاستی سروشتی خۆی زیاتر بخوێنێتەوە ئەوا ئاستی 45 هەزار دیناری بۆ دانراوەو هاووڵاتیان لەو بڕە پارەیە زیاتر نادەن،  هەركەس و لایەن و دەزگایەكی میدیایی هاندەر بێت بۆ لێكردنەوەی پێوەری ئاو دەبێت سزا بدرێت». پەرلەمانتارێك كە پێشتریش لەسەر ئەو پرسە چەند جارێك قسەی كردووە، ئاشكرایدەكات «حكومەت ئەگەر فشار لەهاووڵاتیان نەكات بۆ بەستنی پێوەر بەكۆمپانیا دەدۆڕێت، بۆیە ئەو كارە دەكات». دابان محەمەد، ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « نە وەزیری شارەوانی و نە بەڕێوەبەرایەتی ئاوو نە هیچ كەسێك ناتوانێت یەك دینار سزای هاووڵاتیان بدات لەبەر لێكردنەوەی پێوەری ئاو، چونكە پێشتر هەوڵیانداو هێنایانە پەرلەمان تا لەماددەیەكدا جێی بكەینەوە، بەڵام نەبوو بەیاسا». هەروەها باسی لەوەشكرد  خەڵكێكی زۆر كێشەیان لەگەڵ پێوەرەكە هەیە ئەگەر وانەبێت لەپەرلەمان ئەو هەموو حزبەی تێدایە چۆن كۆدەنگی دروست دەبێت، وتیشی:»وەزارەتی شارەوانی تووشی ئابڕووچوونێكی گەورە بووە، چونكە پێوەرەكان هەڵە دەخوێنێتەوە لەكۆتا جاردا 45 هەزار پێوەری داناوە كەواتە پێوەری ئاو بۆچییە؟». وەك ئەو پەرلەمانتارە باسی لەوەشكرد تاساڵی 2018 دەبوایە 85%ی خەڵك پێوەری ببەستایە بەپێی گرێبەستی كۆمپانیاكان و وەزارەت، بەڵام تەنیا 65%ی بەستراوە، « وەزارەت هاتووە سزای خەڵك دەدات، ئەمەش پەیوەندی بەوەوە هەیە كە ئەگەر پێوەرەكە نەبەسترێت دەدۆڕێن بەكۆمپانیا، بۆیە فشار لەخەڵك دەكەن كە پێوەر ببەسترێت». دابان محەمەد ئەوەشی ئاشكراكرد لەهەر پێوەرێكدا نزیكەی سێ هەزار دینار بۆ كۆمپانیایە لەسلێمانی و لەهەولێر زیاترە لە سێ هەزار، لە هەڵەبجە و گەرمیان و راپەڕین كۆمپانیایەكی دیكە و بەشێوەیەكی دیكەیە، واتە بەپێی شوێنەكان دەگۆڕێت»بەڕێوەبەرایەتی ئاو هەشت هەزار فەرمانبەری هەیە لەكاتێكدا كۆمپانیاكان بە 500 كارمەندەوە دەتوانن ئەو كارە بكەن، بەڵام بۆچی وەزارەتی شارەوانی ناتوانێت بیكات». ئەو پەرلەمانتارەی گۆڕان ئەوەشی خستەڕوو كە سێ چارەسەریان داوە بە وەزارەتی شارەوانی، یەك: ئەو سزایەی هەیە دەبێت لاببرێت، دوو: ئەو پارەیەی بەپێی پێوەر هاتووەتەوە زۆرەو دەبێت وەكو پێشووتر بۆی هەژمار بكرێت بەمەتر، سێ: ئەگەر بڕیارە پێوەر دابنرێت دەبێت پێوەری زیرەكی ئەلكترۆنی دابنرێت وەكو پێوەری كارەباش بێ بەرامبەر بۆ خەڵك دابین بكرێت. بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێم ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە هەر كەسێك پێوەری ئاو لێبكاتەوە 80 هەزار دینار سزا دەدرێت. ئاری ئەحمەد، بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێم، وتیشی:» تائێستا هیچ هاووڵاتیەك لەسەر نەبەستنی پێوەری ئاو سزا نەدراوە، پێشتریش وتوومانە هەر پێوەرێك كێشەی هەبێت دەتوانێت سەردانی بەڕێوەبەرایەتیەكانی ئاو بكات بۆ ئەوەی كێشەكەی بۆ چارەسەر بكرێت». هەروەها وتیشی:»ئەو كەسانەی پێوەریان لێكردووەتەوە یاخود هەر نەیانبەستووە، لەڕێگەی كۆمپانیاكانەوە سزا دەدرێن بەبڕی 80 هەزار دینارو ئەو سزایەش هەر كۆمپانیاكان لێی بەرپرسن چونكە ئەوان پارەی ئاو كۆدەكەنەوە». لەبارەی چۆنیەتی سزاكەوە، بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێم ئەوەی روونكردەوە كە سزاكە كاتێك جێبەجێ دەكرێت كۆمپانیاكان سەردانی ماڵەكان دەكەن و دەبینن كە پێوەرەكە لێكراوەتەوە یاخود نەبەستراوە، ئەوكات بڕی 80 هەزار دینار وەك پارەی ئاو بۆ مانگێك وەردەگیرێت وەكو سزادان.

هاوڵاتی رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر دۆخی مافی مرۆڤ راپۆرتێكی 752 لاپەڕەیی بڵاوكردووەتەوە، دەڵێت جێگەی نیگەرانییە دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان لەسەر ئازادی رادەربڕین خەڵك تۆمەتبار دەكەن. رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ لەڕاپۆرتێكدا دۆسیەی حوكمدراوانی بادینان و چەند كەیسێكی دیكە باس دەكات و ڕایگەیاند: بە درێژایی ساڵی 2021، حكومەتی هەرێمی كوردستان بە دوای چەندین كەیسی دادگاوە بوو لە دژی رۆژنامەنووسان بەهۆی نووسینەكانیانەوە، لە شوباتی 2021 دادگای تاوانی هەولێر سێ رۆژنامەنووس و دوو چالاكوانی بە شەش ساڵ زیندانیكردن سزادا لە رێكارێكدا كە گومانی جددی لەسەر پێشێلكردنی دادگاییەكی دادپەروەرانەی تێدابوو، هەروەها دەستێوەردانی سیاسی باڵا. راپۆرتەكە دەڵێت: دادگا سكاڵای ئەو تۆمەتبارانەی رەتكردووەتەوە كە وتویانە ئەشكەنجەدراون و مامەڵەی خراپیان لەگەڵدا كراوە، بەوەی كە بەڵگە لەبەردەستدا نییە، رۆژنامەنووسێكی دیكە لەسەر خراپ بەكارهێنانی مۆبایل و ناوزڕاندن لە مانگی حوزەیران و ئەیلوول، سزای زیندانی یەك ساڵی بۆ دەرچوو، چوار چالاكوان و رۆژنامەنووسی دیكە لە 2020 دەستگیركران، لە هەشتی تشرینی دووەمی 2021 هەریەكەیان سزای زیندانیان لەنێوان ساڵیك بۆ دوو ساڵ بۆ دەرچوو. وەك رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ نوسیویەتی: كارگەر عەباس، بەندەوار ئەیوب سزای زیندانی ساڵێك و دوو مانگیان بۆ دەرچوو، شێروان تەها بە دوو ساڵ و سێ مانگ زیندانی سزادران، مەسعود عەلی بە سێ ساڵ و شەش مانگ زیندانی سزادرا. لە هاوینی 2020 ژمارەیەك مامۆستا و چالاكوان و رۆژنامەنووس لە دهۆك بە تۆمەتی جیاواز دەستگیركران، دۆسیەكەیان سەریكێشا تاوەكو لە 16ی شوباتی 2021 دادگای هەولێر، پێنج گیراوی پارێزگای دهۆكی بە تۆمەتی تێكدانی ئاسایش بە شەش ساڵ زیندانی سزا دا. لە 19ی شوباتی 2021 ، مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە تویتێكدا رایگەیاند: داوا لە هەموو لایەك دەكەم رێز لە سیستەمی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان بگرن بۆ ئەوەی بتوانێت بەشێوەیەكی سەربەخۆ و بێ دەستوەردان كارەكانی بكات. دوای دروستبوونی كاردانەوەی بەرفراوان لەسەر ئاستی ناوخۆی و نێودەوڵەتی، لە 27ی حوزەیرانی 2021 دادگەی پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان بڕیاری كۆتایی لەبارەی حوكمدراوانی بادینان دەركرد و هەریەكەیان بە شەش ساڵ زیندانیكردن سزادران. رۆژێك دواتر و لە 28ی شوباتی 2021 دیندار زێباری، رێكخەری راسپاردە نێودەوڵەتییەكان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند: ئێمە وەكو حكومەتی هەرێمی كوردستان رێز لە سەربەخۆیی دادگەكانی هەرێمی كوردستان و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەریش دەگرین، وەكو حكومەت ناتوانین دەستوەردان لە كاروباری دادگاكاندا بكەین. رێكخەری راسپاردە نێودەوڵەتییەكان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان وتیشی: داوا لە لایەنی ناوخۆیی و دەرەكیش دەكەین رێز لە سەربەخۆیی دادگەكان و بڕیارەكانیان بگرن، چونكە دادگاكان لە هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتی دادوەرییش لە هەرێمی كوردستان میكانیزمێكی زۆر روونیان بۆ پێداچوونەوە و پەسەندكردنی بڕیارەكانیان هەیە. لە 8ی تشرینی دووەمی 2021 دادگاییكردنی حوكمدراوانی بادینان لە هەولێر بەڕێوەچوو، سەرۆكی تیمی پارێزەرانی دۆسیەی حوكمدراوانی بادینان رایگەیاند: دوو لە حوكمدراوەكان ئازادكران دوای ئەوەی هەریەك لە كارگەر عەباس و بەندەوار ئەیووب ساڵێك و دوو مانگ حوكمەكەیان لە زیندان تەواوكرد، دووانی دیكەش بە سێ ساڵ و شەش مانگ و دوو ساڵ و شەش مانگ زیندانیی كران. راپۆرتەكەی هیومان رایتس وۆچ بۆ ساڵی 2022 پێكدێت لە 752 لاپەڕە، لەو راپۆرتەدا باس لە دۆخی مرۆیی نزیكەی 100 وڵات كراوە.

کاکەلاو عەبدوڵا دوای هەفتەیەک لە تووڕەیی خەڵک، خۆپیشاندانەکانی کازاخستان کۆتایی هات و سەربازانی روسیا نەیانهێشت دەسەڵاتی بنەماڵە بکەوێت کەماوەی ٣٠ ساڵە گەندەڵی و قۆرخکاری لەوڵاتەکەدا ئەنجامدەدەن. لەسەرەتای ئەم مانگەوە خەڵکی شاری ئەڵماتی، کە گەورەترین شاری کازاخستانە، رژانە سەر شەقامەکان بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین دژی بەرزبوونەوەی نرخی سووتەمەنی بەتایبەتی غازی شل، کە بەشێکی زۆری خەڵک پشتی پێدەبەستن بۆ کارپێکردنی ئۆتومبیلەکانیان. هەرچەندە کازاخستان وڵاتێکی پر سامانی سروشتییە و نەوت و کانزای یۆرانیۆمی زۆرە و خاوەنی لەسەدا ٣٪ یەدەگی نەوتی جیهانە، بەڵام نرخی غاز لە ١١ سەنتەوە بەرزکرایەوە بۆ ٢٨ سەنت، ئەمەش خەڵکی تووڕە کردو خۆپیشاندانەکان فراوان بوو بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین دژی قۆرخکاری و گەندەڵی بنەماڵەکان کە ماوەی ٣٠ ساڵە لەدوای رووخانی یەکێتی سۆڤیەتەوە کازاخستان بەڕێوە دەبەن. لەخۆپیشاندانەکاندا گرژی لەنێوان هێزە ئەمنییەکان و خۆپیشاندەراندا دروستبوو، چەندین باڵەخانە لە لایەن خۆپیشاندەرانەوە سووتێنرا. لەپێنجشەممەی رابردوودا، خۆپیشاندانەکان گەیشتنە ترۆپک و هێندەی نەمابوو دەسەڵاتی قاسم جۆمارت تۆکایڤ، سەرۆکی وڵاتەکە کۆتایی پێ بێت، بەڵام دوای هاتنە ناوەوەی سەربازانی روسیا کە خۆیان لەزیاتر لەدوو هەزار سەربازدا دەبینییەوە هاوکێشەکە پێچەوانە بووەوەو خۆپیشاندانەکان بەرەو دامرکانەوە رۆشتن. لەهەمان رۆژدا قاسم تۆکایڤ فەرمانی بەهێزە ئەمنییەکان کرد «بەبێ ئاگادارکردنەوە تەقە بکەن»، ئەمەش بووەهۆی بەرزبوونەوەی قوربانییەکان و بەپێی ئامارە فەرمییەکان ١٦٤ کەس گیانیان لەدەستدا. هاتنە ناوەوەی سەربازانی روسیا لە چوارچێوەی رێکخراوی هێزە هاوبەشەکانی هاوپەیمانان  بوو کە هاوپەیمانیەتییەکە روسیا لەگەڵ وڵاتانی ژێردەستەی پێشووی یەکێتی سۆڤیەت دروستی کردووە و پێیوایە ئەو وڵاتانە هێشتا لەژێر هەژموونی خۆیدان و پشێوی لەو وڵاتانە پشێوییە لەنێو روسیادا. لەدووشەمەی رابردوودا ، ڤلادمیر پوتین، سەرۆکی روسیا، لە کۆنفرانسێکی ڤیدیۆیی رێکخراوەکەدا سەرکەوتنی لە کازاخستان راگەیاند و وتی کە سەرکەوتوون بەسەر دەستی دەرەکی و دەستدرێژی تیرۆریستان و پاڵپشتی خۆی بۆ هەموو وڵاتەکان دووپاتکردەوە لەحاڵەتی روودانی هەر رووداویكی لەو جۆرەی کازاخستان. لەهەمان کۆنفراسندا قاسم تۆکایڤ رایگەیاند «هەوڵدان بۆ ئەنجامدانی کودەتا لە کازاخستان شکستی هێناوە». بەپێی ئاماری وەزارەتی ناوخۆ لەئۆپەراسیۆنەکەدا نزیکەی نۆ هەزار و ٩٠٠ کەس دەستگیرکراون کە پشێویان ناوەتەوە لەخۆپیشاندانەکاندا. تۆکایڤ خۆپیشاندەرانی بە «گێرەشێوێن» و «تیرۆریست» ناوبرد و رایگەیاند هێرشیان کردووەتەسەر باڵەخانە حکومییەکان و چەکدارانی ئیسلامی لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و ئەفغانستان بەتایبەتی بەشدارییان لەهێرشەکاندا کردووە. دوای دامرکاندنەوەی توورەیی خەڵک، تۆکایڤ رایگەیاند لەماوەی دوو رۆژدا هێزەکانی روسیا کازاخستان بەجێدە‌هێڵن و پرۆسەکە ١٠ رۆژی پێدەچێت تا بەتەواوی لەوڵاتەکە نامێنن. رۆژی سێشەممە ، تۆکایڤ حکومەتێکی نوێی راگەیاند بە سەرکردایەتی عەلی خان سمایلۆڤ. لە دانیشتنێکی پەرلەماندا دەنگی زۆرینە درا بە عەلی خان سمایلۆڤ و وەک سەرۆک وەزیرانی نوێی وڵاتەکە دیاریکرا. سمایلۆڤی تەمەن ٤٩ ساڵ پێشتر لەساڵی ٢٠١٨ بۆ ٢٠٢٠ وەزیری دارایی وڵاتەکە بووە و ساڵی ٢٠١٩ش بووە جێگری یەکەمی سەرۆک وەزیرانی وڵات تا ئەوکاتەی کە لەهەفتەی رابردوودا بەهۆی خۆپیشاندانەکانەوە سەرۆکی وڵاتەکە کابینەکەی هەڵوەشاندەوە. لەوتارێکیدا بۆ پەرلەمانی وڵاتەکەی، تۆکایڤ هەوڵیدا خۆی بەدووربگرێت لە نورسوڵتان نازاربایڤ، سەرۆک پێشووی وڵاتەکەو رایگەیاند تووڕەیی خەڵک لەسەر نایەکسانی داهات جێی قبوڵە و داوای ئەوەی کرد نزیکەکانی نازاربایڤ سامانەکانیان بەش بکەن لەگەڵ خەڵکدا. زۆربەی شیکەرەوانی ئاسیای ناوەڕاست پێیانوایە ناکۆکی و شەڕی بنەماڵەیی لەنێو نوخبەی دەسەڵاتدا رۆڵێکی گەورەی گێڕابێت لەو پشێویەی دروست بوو کە لەماوەی ٣٠ ساڵی حوکمڕانیاندا رووداوێکی لەو جۆرە رووینەداوە. لەکاتێکدا خۆپیشاندانەکان لە لوتکەدا بوون، تۆکایڤ رایگەیاند نازاربایڤ لە پۆستەکەی وەک سەرۆکی ئەنجومەنی ئاسایش نەماوە – نازاربایڤ هەر لەو پۆسەتەدا دەسەڵاتی خۆی بەردەوامی پێداو هەژموونی خۆی زیادکرد دوای ئەوەی لە ٢٠١٩دا دەستبەرداری پۆستی سەرۆکایەتی بوو بۆ تۆکایڤ. نازاربایڤی تەمەن ٨١ ساڵ، کە ماوەی نزیکەی ٣٠ ساڵ وڵاتەکەی بەڕێوەبردو تۆکایڤی وەک جێگرەوەی دەستنیشانکرد، لە کاتی خۆپیشاندانەکانەوە هیچ لێدوانێکی نەبووە، بەڵام نزیکەکانی رایانگەیاند خۆی وازی لە پۆستی سەرۆکی ئەنجومەنی ئاسایش هێناوە.

عەمار عەزیز   قایمقامی شەنگال ئاماژە بەوە دەدات لەدوای رێككەوتنی بەغداو هەولێر گەڕانەوەی ئاوارەكان كەمیكردووەو ئەوەشی بە «موئامەرە» وەسف كرد بۆ سەر ئێزیدیەكان، بەڵام پارتی دەڵێت:» پارتی حەزدەكات ئاوارەكان بگەڕێنەوە شەنگال، بەڵام لەدوای ئاساییكردنەوەی دۆخی ناوچەكەو دەركردنی هێزە ناشەرعیەكان». لەتشرینی یەكەمی 2020 رێككەوتنێكی نوێ لەنێوان بەغدا و هەولێر واژۆكرا، بەپێی رێككەوتنەكە قایمقامێكی نوێ و ئیدارەیەكی تازە دابنرێت لەگەڵ دەركردنی هێزە ناشەرعیەکان، سەڕەرای ئەوەی بڕگەكانی رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكراون، بەڵام كاریگەری زۆر كردووەتە سەر گەڕانەوەی ئاوارەكان . دەقو خەلەف، خەڵكی ناحیەی سنونە سەر بەقەزای شەنگال، زیاتر لەچوار ساڵە گەڕاوەتەوە زێدی خۆی، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: « دوای داگیركردنی شەنگال لەلایەن داعشەوە ئاوارەی شاری زاخۆ بووین، دوو ساڵ و نیو لەزاخۆ بووین، دوای ئەوە لە 2017 گەڕامەوە ناوەندی سنون». ناوبراو باسی لەوەشكرد، لەكاتی دروستكردنی مامەڵەكانیان بۆ گەڕانەوە هیچ كەسێك رێگریان لێنەكردووەو مامەڵەكانیشیان زوو تەواو بوون». هەروەها خدر  ئلیاس ، خەڵكی گوندی تل قەسەبە سەر بەشەنگال ، لە 2014 تائێستا لەكەمپی كەبەرتووی دهۆك دەژی، لەلێدوانێكدا بە  وت: « زیاتر لەحەوت ساڵە لەكەمپی كەبەرتوودا دەژیم، هەموو كەسێك حەزدەكات بگەڕێتەوە زێدی خۆی، بەڵام خانووەكانمان لەكاتی داعش وێران كراون، ئێمەش ناتوانین نۆژەنی بكەینەوە یان سەرلەنوێ خانوو دروست بكەین «. هاوكات، عەلی مچۆ ، خەڵكی كۆمەڵگەی سیبا شێخدرە، ماوەی حەوت ساڵە لەكەمپی شاریا دەژیت، بەهاوڵاتی  وت: «كاتێك ئاوارەی دهۆك بووین وتمان تەنها مانگێكەو دواتر دەگەڕێنەوە، بەڵام داخڵی ساڵی هەشتەم بووین نازانین چەندی دیكە دەمێنینەوە، هیچ كەسێك رێگری لەگەڕانەوەی ئاوارەكان ناكات، خۆمان نامانەوێت بگەڕێینەوە شەنگال»، حكومەتی عێراق بەسەرۆكایەتی مستەفا كازمی رێككەوتنێكی لەگەڵ حكومەتی هەرێم ئەنجامدا بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان و پێكهێنانی ئیدارەیەكی نوێ، بەڵام تائێستا جێبەجێ نەكراوە. فەهد حامد، قایمقامی قەزای شەنگال بەهاوڵاتی وت: « ئەو رێككەوتنەی كە لەمانگی تشرینی یەكەمی 2020 لەنێوان بەغداو هەولێر واژۆكرا جگە لەسەرئێشە و كێشە بۆ خەڵكی شەنگال هیچی  تر نەبووە». ناوبراو پێشیوابوو كە دەیان جار وتوویانە هەر رێككەوتنێك لەسەر شەنگال بكرێت ئەگەر بۆچوونی خەڵكی ناوچەكە وەرنەگیرێت جێبەجێ ناكرێت، وتیشی:» ئێمەش لەگەڵ دانانی ئیدارەیەكی نوێ و چارەسەركردنی كێشەكانی شەنگالین، بەڵام دوو لایەن رێككەوتن بكەن و خەڵكی ناوچەكە پشتگوێ بخەن قبوڵی ناكەین «. فەهد حامد ئەوەشی خستەڕوو كە پێش واژۆكردنی رێككەوتنەكە رۆژانە ئاوارەكان لەهەرێمی كوردستان دەگەڕانەوە بۆ زێدی خۆیان تەنیا لە 2020 و پێش واژۆكردنی رێككەوتنەكە نزیكەی هەشت هەزار ئاوارە گەڕاونەتەوە، بەڵام دوای رێككەوتنەكە رێژەكە یەكجار كەمبووەتەوە، رۆژانە یەك خێزان یان هەر چەند رۆژێك خێزانێك دەگەڕێتەوەو ئەوەشی بە «موئامەرە» بۆ سەر شەنگال و خەڵكەكەی ناوبرد.  قایمقامی شەنگال داوا دەكات فشار لەسەر حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان بكرێت تا رێككەوتنێكی تر واژۆ بكەن بەمەرجێك خەڵكی شەنگال بەشداربن لەو رێككەوتنەدا تائاوارەكان بگەڕێنەوە زێدی خۆیان. فەهد حامد وتیشی: « من ناڵێم پارتی یان حكومەتی هەرێم رێگری لەگەڕانەوەی ئاوارەكان دەكەن، بەڵام لەكاتی گەڕانەوەی خێزانێك لە پارێزگای دهۆكەوە بۆ شنگال تووشی گیروگرفت دەبن و مامەڵەكانیان دوادەكەوێت، چونكە لەدوای رزگاركردنی شەنگال تائێستا 50 هەزار كەس گەڕاونەتەوە ناوەندی شنگال و دەوروبەری، ئەوەش رێژەیەكی زۆر كەمە». لەبەرانبەردا، لێپرسراوی راگەیاندن و پەیوەندییەكانی لقی 17ی پارتی دەڵێت:»ئەوانەی ئێستا لەشەنگالن رێگرن لەگەڕانەوەی ئاوارەكان». ئدریس زوزانی، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەلقی 17ی پارتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « ئەو بەرپرسانەی ئێزیدی یان ئەو بەرپرسانەی ئێستا خۆیان سەپاندوە بەسەر شەنگال زۆرمان پێمان سەیرە دەڵێن پارتی رێگری لەگەڕانەوەی ئاوارەكان دەكات، بەپێچەوانەوە ئەوان رێگری سەرەكین لە نەگەڕانەوەی ئاوارەكان و ئاوەدانكردنەوەی شەنگال».  هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كە «حزبەكەم (پارتی دیموكراتی كوردستان) حەز دەكات ئاوارەكان بگەڕێنەوە شەنگال، بەڵام لەدوای ئاساییكردنەوەی دۆخی ناوچەكەو دەركردنی هێزە ناشەرعیەكان».

هاوڵاتی زمانی كوردی لەعێراق فەرمییە، لەتوركیا تائێستا قەدەغەیەو لەئێرانیش فەرامۆشكراوە، تەنیا لەهەرێمی كوردستان لەساڵی 1991 بەدواوە  لەناوەندەكانی خوێندن بەزمانی كوردی دەخوێنرێت. نەتەوەیەكگرتووەكان رۆژی 21ی شوباتی هەموو ساڵێكی بۆ رۆژی زمانی دایك تەرخان كردووە، لەجیهاندا زیاتر لە 10 هەزار زمانی جۆراوجۆر هەیە، كۆمەڵێك لەو زمانانە بەزمانی سەرەكی دادەنرێت، هەندێكیشیان بەرەو لەناوچوون دەچن. زمانی كوردی یەكێكە لە زمانە زیندووەكانی جیهان و بەسەر سێ شێوە زاری كرمانجی ژووروو، كرمانجی ناوەڕاست و كرمانجی خواروو دابەش بووە. لەئێران هەرچەندە زمانی كوردی قەدەغە نییە، بەڵام لەناوەندەكانی خوێندن ناخوێنرێت و فەرامۆش كراوە، بەمدواییە چالاكوانی كورد زارا محەمەدی مامۆستای زمانی كوردی و ئەندامی ئەنجومەنی فەرهەنگی نۆژین سزای پێنج ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنرا.  رۆژی 8/1/2022  بۆ بەسەربردنی سزاكەی چووە بەردەم دادگای سنە، ژمارەیەكی زۆر لەهاوڕێیانی زاراو چالاكوانانی شارەكەش، لەبەردەم دادگا گردبوونەوە بۆ ماڵئاواییكردن لە زارا. زارا لەبەردەم زیندانی سنە رایگەیاند: «بەقەد هەموو ئەو چركانەی لەبەندیخانە دەبم قوڕ بەسەر ئەو دوژمنەی هیوای بە بەندیخانەیە». هەروەها زارا، بە تۆمەتی ئەندامیەتی لەحزبە كوردییەكاندا پێنج ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنرا، بەڵام پارێزەری زارا محەمەدی دەڵێت:» زارا تەنها لەبەر چالاكی مەدەنی و فێركردنی زمانی كوردی ئەو سزایەی بەسەردا سەپێنراوە و پەیوەندی بەحزبە كوردییەكانەوە نییە». رێكخراوەكانی پەروەردەو زمان، كۆمەڵگەی مەدەنی و حزبە كوردییەكانی باكوری كوردستانیش، هەڵمەتی پاڵپشتیكردنیان بۆ خوێندن بەزمانی كوردی دەستپێكردووە.  وەزارەتی پەروەردەی توركیا وادەیەكی بۆ وانەی بژاردە دەستنیشان كردووەو 21ی ئەم مانگە كۆتایی پێدێت، نزیكەی دوو هەزار دەرچووی كۆلێژەكانی بەشی زمان و ئەدەبیاتی كوردی هەیە، بەڵام بەهۆی كەمی خوێندكاری خوێندنی زمانی كوردی، تەنیا 79 مامۆستای زمانی كوردی دامەزراون. ئەگەرچی 10 ساڵە رۆژئاڤای كوردستان بەدەست جەنگی ناوخۆیی سوریاو پەلامارەكانی توركیاوە گیرۆدە بووە، بەڵام لەگەڵ راگەیاندنی كانتۆنەكان، زمانی كوردی گەڕایەوە ناو مامەڵەی رۆژانەو بووە زمانی فەرمی دامودەزگاكانی رۆژئاڤاو لەزانكۆی كۆبانێ وەك وانەو پرۆگرام چووە سیستەمی خوێندنەوە. زمان هۆیەكە بۆ ئاخاوتن و مامەڵەكردن لەنێوان دانیشتوانی وڵاتێك یاخود ناوچەیەكی دیاریكراو، هۆیەكیشە بۆ پەیوەندی و پێكەوە گرێدانی دانیشتوانی دەوڵەتەكە لەناوخۆیاندا، كلیلێكە بەهۆیەوە دەتوانرێت كەلتوری ئەو نەتەوەیە بناسرێت. زمانی سۆمەریەكان كۆنترین زمانە لەدەشتی لیتەییداو بگرە لەتەواوی جیهاندا كەبەخەتی مێخی (بزماری)  نووسراوە، وتەی بیرمەندێكی ئینگلیزی هەیە دەڵێت: «نەتەوەیەك ئەگەر ژێردەستەش بێت، توانیبێتی زمانەكەی خۆی بپارێزێت، وەكو زیندانیەك وایە كە كلیلی زیندانەكەی بەخۆی بێت. زمانی كوردی زمانێكی سەربەخۆو تەواوە لەڕووی وشەو زاراوەو داڕشتن زۆر جیاوازە لەزمانی فارسی، راستە ئەم دوو زمانانە نزیكن لە یەكتریەوە، ئەوەش بەهۆی ئەوەی كە هەردوو زمانەكە هاوڕەگەزن و لەخێزانی زمانە هیندۆ ئەوروپییەكانن، واتە سەر بەڕەگەزی ئاریین.