ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

لیال ئەحمەد وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم ئاشكرای دەكات كە بەپێی بڕیاری ئەنجومەنی باڵای رووبەڕووبونەوەی كۆرۆنا هەر فەرمانبەرێك ڤاكسینی كۆرۆنا وەرنەگرێت رووبەڕووی سزای یاسایی دەكرێتەوە. دكتۆر ئاسۆ حەوێزی، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» هەموو لایەنەكان بەشدارن لەجێبەجێكرنی فەرمانی وەرگرتنی ڤاكسین بەفەرمانبەران و بەپێچەوانەوە بەپێی یاسا مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت».  وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی سلێمانی ئاماژەی بەوەشكرد كە لەكۆتا كۆبوونەوەی لیژنەی باڵای رووبەڕووبوونەوەی كۆرۆنا بڕیاردراوە دەبێت هەموو فەرمانبەران ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرن لەكاتی دیاریكراودا گەرنا بەپێچەوانەوە لێپچینەوەیان لەگەڵ دەكرێت و رووبەڕووی یاسا دەكرێنەوە، ئەم فەرمانەش  وەزارەتی تەندروستی و هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان تێیدا بەشدارن.  بەشێك لەهاووڵاتیان و فەرمانبەران باوەڕیان بە پێكوتەی كۆرۆنا نیەو تەنها لەبەر ناچاری و بۆ راییكردنی كاروبارەكانیان ڤاكسین وەردەگرن. نیاز عەلی، خوێندكاری كۆلێژی كشتوكاڵ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بۆ پاراستنی تەندروستی خۆم لەكۆرۆنا یەكەم جەلسەم بەكارهێناوە بەڵام زۆرێك لەهاوڕێ و كەسوكارم پێم دەڵێن ئەی ناترسی ئەگەر لەداهاتوو كاریگەری خراپی هەبێت لەسەرت، خۆ ناچارنیت و بۆ دائیرە پێویستت پێ نییە، بۆیە ئێستا ترسم لێی هەیە كە كاریگەری نەرێنی هەبێت». سازان ئەحمەد، تەمەن 32 ساڵ بۆ هاوڵاتی ئەوەی باسكرد كە چووەتە پارێزگای سلێمانی تا هەندێ كاری رایبكات، پێیان وتووە تا ئەم ڤاكسینە بەكارنەهێنیت و خۆت نەكوتی مەیە بۆ فەرمانگە چونكە ئیشوكارەكانت بۆ رایی ناكرێت.  جێگر رەشید دانیشتووی شاری هەولێر لەلێدوانیكدا بە هاوڵاتی وت، هەرچەندە بەناچاری و بۆ راییكردنی كاروبارەكانی لەیەكێك لەفەرمانگەكان ڤاكسینی وەرگرتووە، باوەڕی بەو ڤاكسینە هەیەو پێم وایە شتێكی باشە بۆ بەرزكردنەوەی بەرگری جەستە دژی ڤایرۆسی  كۆرۆنا. پزیشكێكی هەناوی داوا لەهەموو كەسێك دەكات كەتەمەنی سەروو هەژدەساڵی بێت ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرێت بەتایبەت ئەو كەسانەی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە دكتۆر داهات حەوێزی، پسۆڕی نەخۆشییەكانی هەناوی و بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی جمهوری سلێمانی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» هەموو كەسێك كەتەمەنی سەروو 18 ساڵ بێت دەتوانێت ئەم ڤاكسینی كۆرۆنایە وەربگرێت و داواش لە هاووڵاتیان دەكەین پێكوتەی كۆرۆنا وەربگرن  بەتایبەت بۆ ئەو كەسانەی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە، چونكە ئەم ڤاكسینە بەرگری كەسی تووشبوو بەكۆرۆنا بەهێزتر دەكات». هەروەها ناوبراو پێشیوابوو ئەو كەسەی ئەم ڤاكسینە وەردەگرێت رەنگە تووشی كۆرۆنا ببێت، بەڵام بەئاسانی دەیگرێت، دەشڵێت:» دۆزی سێیەم و چوارەمیشم وەرگرتووە، بەڵام ئەو كەسانەی حەساسیەت یان هەستیاریان بەدەرزی و دەرمان هەیە دەبێت لەژێر چاودێری دكتۆردا بن و ئاگاداری باری تەندروستییان بن». داهات حەوێزی باسی لەوەشكرد  دۆزی سێیەمی ئەو ڤایرۆسە لەدوای شەش مانگ لەدۆزی دووەم وەردەگیرێت و  ئەو كەسانەی كەنەخۆشی درێژخایەنیان هەیە یا پەرستاران و ئەو كارمەندانەی كە لەنەخۆشخانەكانن وەری دەگرن. تەندروستی سلێمانی: سلێمانی بەپلەی یەكەم دێت بۆ وەرگرتنی ڤاكسینی كۆرۆنا سامان شێخ لەتیف ، بەڕێوەبەری راگەیاندنی گشتی تەندروستی سلێمانی ئاماژەی بەوەكرد ، رێكخراوی تەندروستی جیهانی WHO بەهاوكاری هەردوو وەزارەتی تەندروستی حكومەتی عێراق و هەرێم تیمێكی نیشتمانییان دروستكردو زەپۆرتی هەموو تیمەكانی ڤاكسینیان كرد لەهەموو پارێزگاكانی عێراق، پارێزگای سلێمانییش یەكێك بوو لەو پارێزگایانەی كە زەپۆرتی 25 تیم كرا بۆ ئەوەی زۆرترین هاووڵاتی بتوانن پێكوتەی ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرن. هەروەها باسی لەوەشكرد كە هەڵمەتەكە لە 1/١١ بۆ 31/١٢ واتە بۆ ماوەی دوو مانگ بەردەوام بوو ، راگەیاندنی سلێمانی ئاشكرایكرد لەو ماوەیەدا توانرا نزیكەی 60 هەزار كەس ئەو ڤاكسینە وەربگرن كە تیمەكان بەدوو شێوە كارەكانیان ئەنجام دەدا، تیمی جێگیر كەهەر لەناو مەڵبەندەكان بوون و پێشوازیان لەهاووڵاتیان دەكرد لە ٨ی هەشتی بەیانی بۆ ٥ پێنجی ئێوارە، تیمە جوڵاوەكانیش  لەڕێگەی مۆبایلەوە سەردانی قەزاو ناحیەكان و یاخود ئەو بەڕێوەبەرایەتیانەی پێویستیان بەو تیمی مۆبایلە هەبووە سەردانیان كردوون، ڤاكسینیان بۆ هاووڵاتیان كردووە، بۆیە لەو هەڵمەتە نیشتمانییە پارێزگای سلێمانی بەپلەی یەكەم دێت بۆ وەرگرتنی ڤاكسین. سامان شێخ لەتیف ئەوەشی خستەڕوو كە پێش ئەم هەڵمەتە نیشتمانییە پارێزگای سلێمانی بەهەردوو ئیدارەی گەرمیان و راپەرین و هەڵەبجەشەوە نزیكەی 630 هەزار كەس ڤاكسینیان وەرگرتووە، كە 310 هەزار كەس جورعەی یەكەمیان وەرگرتووەو چاوەڕێی جورعەی دووەم دەكەن و نزیكەی 270 هەزار كەسی دیكە جورعەی دووەمیان وەرگرتووەو چاوەڕێی  جورعەی سێیەمن كەدوای شەش مانگ دەتوانرێ جورعەی سێیەم وەربگیرێت. توێژەرێكی دەروونی دەڵیت: ترسی خەڵك لەوەرگرتنی ئەم  ڤاكسینە ناچارییەكەیەتی، چونكە خەڵك پێیوایە ئەگەر شتێكی باشبێت حكومەت نایكاتە ناچاری. ئیدریس نامیق، تووێژەری دەروونی ئاماژە بۆ ئەوەدەكات، بەهۆی بێمتمانەیی خەڵك بەرامبەر راگەیاندنەكان و ئەو ئیداریە سیاسییەی هەیە كە دوور لەكاری سیاسی خەڵك وابیردەكاتەوە ئەگەر ئەم ڤاكسینە باشبێت حكومەت نایكاتە ناچاری، چونكە دەڵێن ئەوەی گرنگە كوتانی مناڵان و خانمانی دووگیانە، بۆیە ئەم ڤاكسینە ترس و دڵەڕاوكێی لای خەڵك دروستكردووە. هەروەها وەرگێڕانی هەندێ ڤیدیۆی  پزیشك و پسپۆڕانی ئەمریكی لەساتەوەختی بەرهەمهێنانی ئەم ڤاكسینە ئاماژەیان بەوەداوە كە كاریگەری زۆر خراپی دەبێت، یاخود هەندێ كەس ڤاكسینیشی بەكارهێناوە بەڵام هەر تووشی كۆرۆنا بووەو نەیتوانیوە بیپارێزێ، ئەمانە ترسیان لای خەڵك دروستكردووە، وتیشی:» رۆح هێندە شیرینە خەڵك نایخاتە بەردەم شتێك ئەگەری مان و نەمان بێ».

هاوڵاتی- دهۆك دادگا دۆسیەی دادگایی كردنی (بێریڤان ئەیوب)ی بۆ 28 ئەم مانگە دواخست كەماوەی شانزە مانگە لەزینداندایەو پارێزەرەكەشی بە پێشێلكارییەكی زۆر گەورە وەسفی دەكات. بێریڤان ئەیوب، یەكێكە لەو ژنانە چالاكوانەی كەخاوەنی پێنج منداڵە بەتۆمەتی تێكدانی ئاسایشی نیشتمانی زیاتر لەساڵێك و چوار مانگە دەستگیركراوە. بڕیاربوو 14ی شوباتی 2022 دادگایی كردنی بێریڤان ئەیوب بەڕێوەبچێت، بەڵام دادگاییكردنەكەی بۆ رۆژی 28ی ئەم مانگە دواخرا. رێڤینگ یاسین، پارێزەری بێریڤان ئەیوب لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە بێریڤان ئەیوب بەپێی ماددەی ( 1) یاسایی ژمارە ( 21) ساڵی 2003 تۆمەتباركراوە، ئەم یاسایە تایبەتە بەو كەسانەی ئەمن و ئاسایش تێكدەدەن و سزاكەشی تازیندانی هەتا هەتایی دەچێت، وتیشی:»بڕیاربوو 14ی شوبات دادگایی كردنەكەی ئەنجامبدرێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی كوڕی ئەو دادوەری كە بڕیاربوو دۆسیەكەی بەڕێوەببات توشی رووداوێكی هاتۆچوو بوو، ئەو دادوەرە وتی ناتوانم لەلایەك دڵم لەسەر كوڕەكەم بێت لەنەخۆشخانەكە لەلایەك دۆسیەكە بەڕێوەببەم، بۆیە بۆ 28 ی ئەم مانگە دوایخستووە». ناوبراو ئەوەشی خستەڕوو كە وەكو تیمی پارێزەرانی بێریڤان لەهەولێرو سلێمانی و دهۆك تائێستا رێگەیان نەداوە وەكالەی بۆ دروستبكەن» كەیسەكە و بێریڤانیشمان نەبینیوە، بەڵام دۆسیەكەی لەگەڵ گیراوانی تری بادینانە». پارێزەرەكەی بێریڤان ئەوەشی دووپاتكردەوە كە پێویست بوو دۆسیەكەی لەماوەی شەش مانگدا كۆتایی پێبێت لەسەر ئەو ئەساسەی كە ئەمە كچێكی كوردە زیاتر لەساڵێكە لەزینداندایە بەبێ‌ ئەوەی دادگایی بكرێت، وتیشی:» پێشیلكاریەكی یاسایی زۆر گەورەیە لەبەرئەوە بەرگری لێ‌دەكەین». سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری دەڵێت:» بێریڤان ئەیوب لەسەر داواكردنی مافی خەڵك و گەندەڵیی و لێبرینی پاشكەوتی مووچەی فەرمانبەران زیندانی كراوە، ئەو یەكێكە لە رفێنراوانی بادینان».  عەبدولستار مەجید سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری لەپەرلەمانی كوردستان بۆ هاوڵاتی وتیشی:»  ئەم كەیسەش وەكو هەموو كەیسەكانی تر بەحزبی و سیاسی كراون، ئەم ژنە دایكی پێنج منداڵە، لەئەنجامی ئەو زوڵمە گەورەیەی بەرامبەر كراوە، دووچاری كێشەی كۆمەڵایەتی بووەتەوە، بەپێی زانیارییەكانم هاوسەرەكەی بێریڤانی تەڵاقداوە». عەبدولستار مەجید وتیشی:» رێگەی پێنەدراوە منداڵەكانی ببینێت، ئەمە ستەمێكی زۆر گەورەیە بەداخەوە پەرلەمانی كوردستان كە گەورەترین دەزگای شەرعییە هیچ هەڵوێستێكی نیە، تەنیا چەند پەرلەمانتارێك قسە لەسەر دۆسەیەكە دەكەن، بەڵام پەرلەمانیش بووە سێكوچەی حزب و حكومەت « . عەبدولستار مەجید داوا دەكات كە بۆ یەكجاریش بێت دادگاو دادوەركان بێلایەنانەو سەربەخۆیانە مامەڵە لەگەڵ كەیسی ئەو ژنە بكەن و كۆتایی بەو زوڵمە گەورەیە بهێنن كە لەبەرامبەری كراوە، وتیشی:» چۆن دەكرێت 16 مانگ لەزینداندا بێت و منداڵەكانی خۆی نەبینێت».

هاوڵاتی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەدرەنگانێكی شەوی رابردوودا پەیامێكی لەبارەی جووڵاندنی سكاڵا لەسەر دۆسییەی نەوت و غازی هەرێم لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە بڵاوكردەوەو تێیدا ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە»بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی لەئەرزی واقعدا قابیلی جێبەجێكردن نابێت». نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەڵێت:»لەكاتێكدا عێراق بەدۆخێكی ئاڵۆزی سیاسیدا تێدەپەڕێت، بەداخەوە بڕیارێكی دادگای باڵای فیدرالیی عێراق كە یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان بە نادەستووری دادەنێت، هەرێمی كوردستانی تووشی نیگەرانییەكی گەورە كرد». ناوبراو دەشڵێت:» پێمانوایە ئەم بڕیارەی دادگای باڵای فیدراڵی كە پشتی بەیاسایەكی سەردەمی رژێمی پێشوو بەستووە، بنەماكانی فیدراڵی و مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستانی پشتگوێ خستووەو لەگەڵ گیانی دەستوورو سیستمی فیدراڵیدا نایەتەوە، لەسەر ئەرزی واقعیش قابیلی جێبەجێكردن نابێت». هاوكات ئەوەش دەخاتەڕوو كە ئەم بڕیارە هەروەها كێشەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر دۆسیەی نەوت و گاز ئاڵۆزتر دەكات كە بەدرێژایی ساڵانی رابردوو هەوڵی چارەسەركردنیان دراوەو لەچەند قۆناغێكدا هەنگاوی بەرەو چارەسەركردن هەڵێناوە. هاوكات ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە پێیانوایە دادگای باڵای فیدراڵی لەجیاتی ئەم بڕیارە، دەبوایە بڕیار بدات كە حكومەتی فیدراڵی عێراق لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی دەستوور لەسەر كێشەكان و پرسی نەوت و گاز بگەنە چارەسەرێك كە لەبەرژەوەندیی تەواوی عێراقدا بێت. نێچیرڤان بارزانی ئەوەش رووندەكاتەوە كەچاوەڕوانییان لەدادگای باڵای فیدراڵی عێراق هەیەو داوا دەكەن پێداچوونەوە بەبڕیارەكەیدا بكات و بنەماكانی دەستوورو سیستمی فیدرالی رەچاو بكات بۆ ئەوەی مافە یاسایی و دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان پێشێل نەكرێن و نەبنە هۆی ئاڵۆزبوونی زیاتری دۆخی سیاسی كە زیان بەبەرژەوەندییەكانی عێراق بەگشتی بگەیەنێت.

هاوڵاتى زیادبوونی بەكارهێنانی نەوتی خاو بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی غاز لەجیهان كە لێكەوتەیەكی ناكۆكییەكانی نێوان ئەمریكاو روسیایە، بووەتە مایەی خێر بۆ ئێران و دور نییە واشنتۆن بۆ دابەزینی نرخی غازو نەوت گڵۆپی سەوز بەتەواوەتی بۆ تاران دابگیرسێنێت. ئێران دوای روسیا دووەم وڵاتە كە زۆرترین یەدەگی غازی لەجیهاندا هەیەو هاوكات چوارەم وڵاتە كە خاوەنی زۆرترین یەدەگی نەوتە و دەتوانێت كێشە بۆ هەناردەی غازی قەتەریش دروست بكات كەسێیەم وڵاتی جیهانە لە رووی یەدەگی غازەوە. ئەمریكا بۆ رێگریی لەبەرزبوونەوەی زیاتری نرخی غازو نەوت، دەبێت وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت ناچار بكات لانیكەم سێ ملیۆن بەرمیل نەوت بەئاستی هەناردەی ئێستا زیاد بكەن و تەنها وڵاتێك كە دەمودەست ئەو توانایەی  هەبێت و تینویەتی نەوت و نرخەكەی بشكێنێت ئێرانە، بۆیە واشنتۆن بە لێخۆشبوونی كۆمەڵێك سزای سەردەمی ترەمپ بەرامبەر ئێران ئاماژەی ئەرێنی بۆ تاران ناردووە. روسیا لەئێستادا 45%ی غازی ئەوروپا دابین دەكات، بۆیە قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان واشنتۆن و مۆسكۆ بەبێ دروستكردنی بەدیلی ئەو بڕە غازە بەواتای شكستی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانیەتی لەبەرامبەر روسیادا ئەژمار دەكرێت. سەرۆكی ئەمریكا لەماوەی رابردوودا رایگەیاند قەتەر گەورەترین هاوپەیمانی وڵاتەكەیەتی لەدەرەوەی بازنەی وڵاتانی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)، بۆیە روونە واشنتۆن رووی دەمی لەمۆسكۆیە كە قەتەر بەدیلی دابینكردنی غازە بۆ ئەوروپای هاوپەیمانی، بەڵام كێشەیەك هەیە بە ناوی تاران چونكە گەوەرەترین گێڵگەی غازیی جیهان لە نێوان ئێران و قەتەردا هاوبەشە بۆیە بەبێ رێككەوتن لەگەڵ تاران ئاستەمە دەوحە بتوانێت رۆڵی بەدیل بگێڕێت. ئێران كە سێ ساڵە لەسایەی سزاكانی ئەمریكاوە لەبازاڕەكانی نەوتی جیهان دورخراوەتەوە هیچ شتێك بە ئەندازەی گەڕانەوە بۆ ئەو بازاڕەی كە لانیكەم رۆژانە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوتی بۆ رەوانە دەكرد نابێتە مایەی دڵخۆشیی، بۆیە دەكرێت لەم قۆناغەدا واشنتۆن كۆمەڵێك پاشەكشێ بۆ تاران بكات لەپێناو سەركەوتن بەسەر روسیادا.   ئەمریكا و ئێران، سزا بۆ سووتەمەنی واشنتۆن لەدوو قۆناغدا قورسترین سزای بەسەركەرتی نەوت و غازی ئێراندا سەپاندووە كەقۆناغی یەكەمی لەنێوان ساڵانی 2013 بۆ 2014 بوو، چونكە لەو سەردەمەدا ئەمریكا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی شێل یان (Shale Boom)ی گەیشتە لوتكەو ئەوەش بەسەردەمی تەقینەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی شێل لەو وڵاتە لەقەڵەم دەدرا. هەروەها زۆربوونی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەو قۆناغدا وای لەئەمریكا كرد كە لەوڵاتێكی بەكارهێنی نەوتەوە ببێت بەوڵاتێكی گەورەی بەرهەمهێن و هەناردەكار، بەڵام هەر ئەوە بووە هۆی ئەوەی بەهای نەوت لەبەرمیلی 111 دۆلارەوە لەساڵی 2012 بۆ 98 دۆلار لەساڵی 2014 دابەزێت و نرخی هەر بەرمیلێك نەوت بۆ 43 دۆلار لەساڵی 2016 دابەزێت و تەنانەت لە 2019دا گەیشتە كەمتر لە 25 دۆلار. دابەزینی نرخی نەوت دوو قازانجی گەورەی بۆ ئەمریكا هەبوو، یەكەم ئەوە دەبووە مایەی فشاری گەورەی ئابوریی بۆ ئێران كە بەبەرچاوترین نەیاری واشنتۆن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرێت، دووەمیش نەوتی ئەمریكا دەبووە بەدیلی ئەو وڵاتانەی كەپێشتر چاوەڕێی نەوتی ئێرانیان لەبازاڕەكانی جیهاندا دەكرد. قۆناغی دووەم كە واشنتۆن دەستی كردەوە بەسزادانی تاران لەكۆتایی ساڵی 2016و لەو كاتەوەی كە دۆناڵد ترەمپ لەهەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی ئەمریكا بەڵێنیدا ئەگەر ببێتە سەرۆكی وڵاتەكەی، كەرتی نەوتی ئێران بكاتە ئامانج و ئاستی هەناردەی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ بازاڕەكانی چین بگەیەنێتە سفر. ترەمپ دوای سەركەوتنی لەهەڵبژاردنەكاندا و لەگەڵ بوونی بەسەرۆكی ئەمریكا ژمارەیەك سزای زۆری بەسەر كەرتی نەوتی ئێراندا سەپاندو هەناردەی ئەو وڵاتەی لە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیلی رۆژانەوە گەیاندە كەمتر لە 250 هەزار بەرمیلی رۆژانە و ئەوەش بە رەشترین رۆژەكانی نەوتی ئێران لەمێژووی ئەو وڵاتەدا ناودەهێنرێت. هەنگاوەكەی ترەمپ بووە مایەی خێر بۆ كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوتی ئەمریكا، چونكە سەرەڕای ئەوەی نرخی نەوتیش لەو سەردەمەدا زۆر بەرز نەبوو، بەڵام دەرگای بازاڕەكانی جیهان بە رووی نەوتی وڵاتەكەیاندا كردەوە. لەو دوو قۆناغەدا ئەمریكا لەگەڵ ئەوەی هیچ بڕە نەوتێكی پێچەوانەی رابردووی بۆ وڵاتەكەی هاوردە نەدەكرد، بگرە رۆژانە زیاتر لەدوو ملیۆن بەرمیل نەوتی رەوانەی بازاڕەكانی جیهان دەكرد بەوەش بۆشایی نەوتی ئێرانی لەبەرژەوەندیی خۆی پڕ كردەوە.   كارتی فشارەكەی ئەمریكا پێچەوانە دەبێتەوە جۆو بایدن، سەرۆكی ئەمریكا پێشتر بەڵێنی دابوو رێگریی دەكات لەبەرزبوونەوەی نرخی بەنزین و سوتەمەنی و هاوكات وڵاتەكەی دەكاتە بەشێكی گرنگ لە پلانی پاراستنی ژینگەو كەمكردنەوەی ئەو غازانەی كە لەئەنجامی بەكارهێنان و بەرهەمێهنانی نەوت لە وڵاتەكەی دروست دەبن، بۆیە لەئێستادا كە لەلایەك نرخی سوتەمەنی و بەنزین لەوڵاتەكەی بەرز دەبێتەوە و لەلایەكیش ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتەكەی كەمی كردووە ناچارە بۆ جێبەجێكردنەكان ئەو دوو بەڵێنە رێگریی لەبەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەجیهاندا بكات. بایدن لە چوارچێوەی بەڵێنەكانیدا هێڵی بۆری نەوتی كەنەدا بۆ ئەمریكای راگرت كە بەكیستۆن(Keystone Pipeline) ناو دەهێنرێت، بۆیە كەنەدا لەدژی ئەو بڕیارە داوای 15 ملیار دۆلار قەرەبوو لەئەمریكا دەكاتەوە. بڕیاربوو لە رێگەی ئەو بۆریەوە رۆژانە (830) هەزار بەرمیل نەوتی كەنەدا بۆ پاڵاوگەكانی ئەمریكا بگوزارێتەوە، ئەوەش كاریگەریی لەسەر كەمبوونەوەی نەوت و سووتەمەنیی لەئەمریكا هەیە.   ئەمریكا بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی پێ كۆنتڕۆڵ ناكرێت؟ ئەمریكا چەند جارێك داوای لە رێكخراوی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت (ئۆپیك) كردووە كە ئاستی هەناردەكردنی نەوت بۆ بازاڕەكانی جیهان بەرزبكەنەوە، بەڵام ئەو وڵاتانە رایانگەیاندووە تەنها دەتوانن 400 هەزار بەرمیل نەوت بەهەناردەی خۆیان زیاد بكەن، چونكە ئەو وڵاتانەش ناكۆكییان هەیە لەسەر ئەوەی بەهۆی زیادكردنی هەناردەوە نرخی نەوت دابەزێت و هاوكات ئێرانیش كە یەكێكە لەئەندامانی سەرەكی ئۆپیك داوای پشكی هەناردەی خۆی دەكات بۆ دوای هەڵوەشاندنەوەی سزاكانی ئەمریكا. لەلایەكی دیكەوە بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای غاز لەجیهاندا زۆربەی كۆمپانیاو كارگە گەورەكانی وەبەرهێنان پەنایان بۆ نەوت بردووەو لەگەڵ ئەمانەشدا نەمانی رێوشوێنەكانی خۆپارێزیی لەڤایرۆسی كۆرۆنا جارێكی دیكە جوڵەو بەرهەمهێنانی لەوڵاتە گەورەو پیشەسازییەكانی جیهاندا زیاد كردووە، كەئەوانیش خواستیان بۆ بەكارهێنانی نەوت زۆر زیادی كردووە. لەلایەكی دیكەوە بایدن لەساڵی رابردودا هەموو هەوڵەكانی چڕ كردەوە كە رێگریی لەبەرزبوونەوەی نرخی نەوت بكات، بۆ نموونە ساڵی رابردوو بڕیاریدا لە بەكارهێنانی 50 ملیۆن بەرمیل نەوتی عەمباركراوی وڵاتەكەی كە بەنەوتی ستراتیژی وەسف دەكرێت. تەنانەت شارەزایان پێیانوایە ئەمریكا زیاتر لەهەموو دەسەڵات و وڵاتێكی دیكە هەوڵی داوە سوود لەسنورداركردنی گەشتەكان بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناو گۆڕدراوەكەی بەناوی ئۆمیكرۆن وەرگرێت، بۆ ئەوەی سەری ساڵی نوێی 2022 بەكارهێنانی سووتەمەنی بەرزنەبێتەوە، ئەو هەنگاوەش لەسەرەتادا بووە هۆی ئەوەی نرخی هەر بەرمیلێك بەنزین نزیكەی 10 دۆلار دابەزین بەخۆیەوە ببینێت، بەڵام دواتر دەركەوت ئۆمیكرۆن بەراورد بۆ گۆڕدراوەكانی دیكەی ڤایرۆسی كۆرۆنا مەترسییەكی ئەوتۆی نییە، بۆیە بەزیادبوونی گەشتەكانی سەری ساڵی نوێ نرخی سووتەمەنی لەئەمریكا بەرز بووەوە. نرخی نەوت لەو كاتەدا كە بایدن بوو بەسەرۆكی ئەمریكا، كەمتر لە 54 دۆلار بوو، بەڵام نرخی هەر بەرمیلێك نەوت دوای زیاتر لەساڵێك لەماوەی سەرۆكایەتی بایدن گەیشتووەتە زیاتر لە 93 دۆلار، واتە لەو ساڵەدا نرخی نەوت بەڕێژەی 72% بەرزبووەتەوە و ئەوەش كارنامەیەكی باش نییە بۆ ئیدارەكەی. پێگەی ئۆیل پرایس (oil price) ئاشكرای كردووە؛ بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەبازاڕەكانی جیهاندا نرخی بەنزین و سووتەمەنی لەئەمریكا زۆرترین بەرزبوونەوەی لەماوەی حەوت ساڵی رابردوودا تۆمار كردووە. بەپێی راپۆرتێكی پێگەكە نێوەندی نرخی هەر چوار لیتر (گاڵۆن)ی بەنزین لەئەمریكا پێشتر دوو دۆلارو 44 سەنت بووە، بەڵام ئێستا نرخی هەر چوار لیتر بەنزین بووەتە زیاترە لەچوار دۆلارو 66 سەنت، بەوەش نرخی بەنزین بۆ نزیكەی دوو هێندە بەرز بووەتەوە.   غازی ئێران و قەتەر فریادڕەسە بۆ ئەمریكا ئەمریكا لەهەنگاوێكی چاوەڕواننەكراودا كۆمەڵێك سزا لەسەر ئێران لادەبات و پێشبینی دەكرێت قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان مۆسكۆو واشنتۆن لەبەرژەوەندیی تاران بشكێتەوە بەتایبەت كە ئێران یەكێكە لەبەدیلەكانی غازی روسیا بۆ ئەوروپاو وڵاتانی جیهان. رۆژی هەینی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند؛ ژمارەیەك لێخۆشبوونی بۆ سزاكانی سەر ئێران دەركردوە كە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشوی ئەمریكا لەساڵی 2018 دوای كشانەوەی لە رێككەوتنی ئەتۆمیی دژی ئێران سەپاندبووی.   ئەمریكا لەهەنگاوێكی چاوەڕواننەكراودا كۆمەڵێك سزا لەسەر ئێران لادەبات و پێشبینی دەكرێت قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان مۆسكۆو واشنتۆن لەبەرژەوەندیی تاران بشكێتەوە بەتایبەت كە ئێران یەكێكە لەبەدیلەكانی غازی روسیا بۆ ئەوروپاو وڵاتانی جیهان   رۆژنامەی نیویۆرك تایمز-ی ئەمریكا لەزاری ئەنتۆنی بلینكن وەزیری دەرەوەی وڵاتەكە ئاشكرای كردووە واشنتۆن بڕیاریداوە لێخۆشبوون بۆ ئەو روسیاو چین و ژمارەیەك وڵاتی ئەوروپا دەربكات لە پێناو هاوكارییەكانیان بۆ ئەو بەشە لەبەرنامەی ئەتۆمیی ئێران كەمەبەستی سەربازیی لەپشت نییە. بلینكن راشیگەیاندووە ئەو لێخۆشبوونە هەنگاوێكە بۆ ئەوەی واشنتۆن هانی تاران بدات پابەندی رێككەوتنی ئەتۆمیی ببێت و رێككەوتنەكە بەتەواوەتیی لەنێوان ئێران و وڵاتانی 5+1 زیندوو بكرێتەوە. هەنگاوەكەی ئەمریكا بۆ ئەو لێخۆشبوونانە ئاماژەیە؛ بەوەی گرژییەكانی نێوان مۆسكۆو ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا لە پەرەسەندندایە و دوور نییە روسیا ئەو بڕە زۆرە لەغازەكەی كە بۆ ئەوروپای رەوانە دەكات بگرێتەوە، بۆیە ئێران كە دووەم وڵاتە لە رووی یەدەگی غاز لەجیهاندا دەتوانێت بەدیلێكی باش بێت لەبەرامبەر روسیا. ئەگەرچی وڵاتانی ئەمریكا و ئەوروپا هەر زوو پەنایان بۆ قەتەر برد لەپێناو پەیداكردنی بەدیلێك بۆ غازی روسیا، بەڵام ئێران و قەتەر خاوەنی كێڵگەیەكی هاوبەشی غازن بەناوی -پارسی جنوبی-  لەئێران و گێڵگەی باكور لەقەتەر كە گەوەرەترین گێڵگەی غازییە لەجیهاندا. یەدەگی غازی گێڵگە هاوبەشەكەی قەتەرو ئێران دەگاتە زیاتر لە 51 ترلیۆن سێجاو لەئێستادا رۆژانە یەك ملیارو 210 ملیۆن مەترسێجا غازی لێدەردەهێنرێت كە 615 ملیۆن مەتری بۆ ئێرانە و 600 ملیۆن مەتریشی بۆ قەتەرە. تەنانەت ئەگەر وڵاتانی رۆژئاوا غاز لەئێران نەكڕن ئەوا ئەو وڵاتە دەتوانێت بەجموجۆڵە سەربازییەكانی لە كەنداو ببێتە مایەی پەكخستنی پڕۆسەی گواستنەوەی غاز لەوڵاتی قەتەرەوە بۆ وڵاتانی جیهان، چونكە تەنها رێگەی گواستنەوەی غازی قەتەر ئاوەكانی كەنداوە. ئێران دوای روسیا دووەم وڵاتە كە خاوەنی زیاترین غازەو بەتەنها خاوەنی 17٪ی یەدەگی هەموو غازی جیهان و قەتەر دەكەوێتە ریزبەندی سێیەم وڵات كە خاوەنی 15٪ی یەدەگی غازە لەجیهاندا، بەڵام لە رووی بەرهەمهێنانی غازەوە بەدووەم وڵاتی جیهان ئەژمار دەكرێت، چونكە سزاكانی ئەمریكاو رۆژئاوا لەدژی ئێران لە 42 ساڵی رابردوودا كەرتی نەوت و غازی ئەو وڵاتەی پەكخستووە. هەڵوەشاندنەوەی بەشێك لەسزاكانی واشنتۆن لەدژی تاران دەتوانێت گڵۆپی سەوز بێت بۆ ئەوروپا و وڵاتانی هاوپەیمانی كە لەجیاتی غازی روسیا روو لەقەتەرو دواتریش لەئێران بكەن بۆ دابینكردنی غاز، ئەوەش دەتوانێت ئێران لەلێواری هەڵدێر رزگار بكات و باری قورسی قەیرانە ئابورییەكانی سەرشانی سوك ببێت ئاهێك بەبەری ئەو وڵاتەو هاوڵاتیانیدا بێتەوە. گرژییەكانی نێوان روسیاو ئەمریكاو وڵاتانی ئەوروپا لەپەرەسەندندایە و دورنییە مۆسكۆ ئەو بڕە زۆرە لەغازەكەی بۆ ئەوروپای رەوانە دەكات بگرێتەوە، بۆیە ئێران كە دووەم وڵاتە لە رووی یەدەگی غاز لەجیهاندا دەتوانێت بەدیلێكی باش بێت لەبەرامبەر روسیادا    

ئارا ئیبراهیم سەرەڕای كۆبوونەوەی چوار جاری سەرۆكایەتی پەرلەمان و سەرۆك فراكسیۆنەكان، لەبارەی وادەی هەڵبژاردنی پەرلەمان و كاراكردنەوەی كۆمسیۆن، هێشتا نەگەیشتوونەتە ئەنجام و سبەینێ پێنجشەممە وەك دوا وادە دانراوە بۆ وەرگرتنی بۆچوونەكانیان. كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسیی هەرێمی كوردستان، بەپێی یاسای ژمارە (4) ی ساڵی 2014 پێكهاتووە، لە نۆ ئەندامی ئەنجومەنی كۆمیسیاران كە بەسەر پێنج لایەندا دابەشكرابوون، كە پارتی سێ ئەندام و یەكێتی دوو ئەندام و گۆڕان دوو ئەندام و یەكگرتوو یەك ئەندام و كۆمەڵی دادگەری یەك ئەندام  پێكهاتوون. هەروەها لە 12 بەڕێوەبەری گشتیی كۆمسیۆن، چواریان پارتی، سێ یان یەكێتی، سێ یان گۆڕان، یەك كۆمەڵ و یەك یەكگرتووە. كۆمیسیۆن پێش تەواوبوونی وادەی یاسایی خۆی بە دوو نووسراو لەدوو كاتی جیادا داوای لەسەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە یان كۆمیسیۆنەكە بگۆڕێت یان وادەكەیان بۆ درێژبكرێتەوە، بەڵام پەرلەمانی كوردستان تائێستا وەڵامی نەداونەتەوە.  فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی كوردستان ناكۆكیەكانیان لەبارەی كۆمیسیۆنی هەڵبژاردن و یاسای هەڵبژاردن و بازنەكانی هەڵبژاردنە كە هەندێك لەگەڵ یەك بازنەیین و هەندێك لەگەڵ چوار بازنەیی یان فرە بازنەیی دان. رۆژی 10ی شوباتی 2022 وەك دوا وادە لەلایەن دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە دیاری كراوە بۆ بۆچوونی كۆتایی فراكسیۆنەكان لەبارەی كۆمسیۆن و هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان و پرۆژەی دەستور. پارتی: لەگەڵ گۆڕینی ئەنجومەنی كۆمیسیارانین پێشەوا هەورامی، وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئێمە لەگەڵ ئەوەداین كۆمسیۆن كارا بكرێتەوە لەبەرئەوەی ماوەی دوو ساڵە وادەكەیان تەواو بووەو ئێمە واژۆی 56 پەرلەمانتارمان كۆكردەوەو تەسلیمی سەرۆكایەتی پەرلەمانمان كرد كە پەلە بكرێت لەو پرسەدا». هەروەها وتیشی:» پارتی دیموكراتی كوردستان لەباشترین دۆخی خۆیدایەو لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانین لەوادەی دیاریكراوی خۆیدا، دەبێت پەرلە بكرێت لەكاراكردنەوەی كۆمسیۆن یان گۆڕینی بەهەندێ دادوەر، چونكە كۆمسیۆن ماوەی شەش مانگی پێویستە بۆ ئامادەكارییەكانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان». لەبارەی داوایەكی فراكسیۆنی یەكێتی كە بازنەی هەڵبژاردن لەهەرێمی كوردستان بكرێت بەچوار بازنە، وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی وتی:»هەرێمی كوردستان رووبەرو جوگرافیایەكی گەورە نییە تا دهۆك لەهەڵەبجە داببڕیت و هەولێر و سلێمانی لەیەك داببڕیت، ئەوە قوتدانی حزبە بچووكەكانە، چونكە حزب هەیە لەهەڵەبجە هەزار دەنگی هەیە لەهەولێر دوو هەزارو لەشارەكانی دیكە بەهەمان شێوە، لەقازانجی حزبە گەورەكاندایە، بەڵام پارتی تەنها سوود بۆ خۆی نابینێت و ئێمە لەگەڵیدا نین». یەكێتی: لەگەڵ هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكانین فراكسیۆنی یەكێتی لەبارەی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی چەند سەرنجێكی داوەتە سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان و داوای كردووە پێكهاتەی ئێستای كۆمسیۆن وەكو خۆی بمێننەوە و بازنەی هەڵبژاردنیش بكرێتە چوار بازنەو بەسەر پارێزگاكانی (سلێمانی، هەولێر، هەڵەبجە، دهۆك) دابەش بكرێت. زیاد جەبار، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لەگەڵ هەمواركردنەوەی یاسای ژمارە 1ی ساڵی 1992 داین، لەبەرئەوەی ئەو یاسایە لەكاتێكدا بووە كە بەرەی كوردستانی هەبووە زیاتر لە 30 ساڵ بەسەریدا تێپەڕ بووەو بڕگەكانی چەندین كێشەی هونەرییان تێدایە». ناوبراو جەختی لەوەشكردەوە پرسی دەستورو هەڵبژاردنی پەرلەمان و كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان و راپرسی گفتوگۆی نێوان فراكسیۆنەكان و دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان بووەو بەگشتی هەموو فراكسیۆنەكان لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردندان لەكاتی دیاریكراوی خۆیدا، وتیشی:» روئیای یەكێتی ئەوەیە كە هەڵبژاردنەكان لەهەرێمی كوردستان لەیەك بازنەوە بكرێتە چوار بازنەو هەر پارێزگایەك بازنەیەكی تایبەت بێت و ژمارەی كوردسییەكانی بەسەردا دابەش بكرێت». سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی پێشیوابوو وادەیەكی كەم ماوە لەبەردەمیاندا بۆ گۆڕینی پێكهاتەی ئێستای كۆمسیۆن، وتیشی:» لەگەڵ مانەوەیداین بەم شێوازەی ئێستا، بەڵام ئەوانەی لەگەڵ گۆڕینیدان گرفتمان نییە وتوومانە، پرسی دەستورو كۆمسیۆن و هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان رەهەندی نیشتمانییان هەیەو نابێت لایەنێك بەزۆرینەو كەمینە تێی پەڕێنێت». كۆمەڵی دادگەری: لەگەڵ هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكانین عەبدوستار مەجید، سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی داگەری لە پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» كۆبونەوەكانمان  لەسەر پرسی رەشنوسی دەستور و یاسای هەڵبژاردن و كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن بووە كە رەهەندی نیشتمانی و سیاسی هەیەو پەیوەندی بە هەموو هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستانەوە هەیە پێویستە بە سازان بێت و بە زۆرینەو كەمینە نەبێت، دیارە بە یەك ئاراستە و بەزۆرینە بێت پێموایە دیكتاتۆر دروست دەكات». ناوبراو باسی لەوەشكرد كۆمەڵی دادگەری لەگەڵ ئەوەدایە هەڵبژاردن لەواەی دیاری كراوی خۆیدا ئەنجام بدرێت و یاسای هەڵبژاردنەكان هەمواربكرێتەوە كە ماددەو بڕگەی هەمواركراو ئامادەیە، وتیشی:» ئەم یاسایە هەندێ كەموكوریی تێدایە پێویستە هەموار بكرێتەوە دەتوانرێت بە هەفتەیەك هەموو لامان لەسەر بڕگەو مادەكانی رێككبكەوین دواتر ببرێتە هۆڵی پەرلەمان و خوێندنەوەی یەكەم و دووەمی بۆ بكرێت». سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ ئەوەشی روونكردەوە كە  لەبارەی پرۆژەی دەستور رێككەوتووین كە یان ئەو 21 كە لەیاسای 4ی 2015 ئامادەكردنی رەشنوس هاتووە بە سازان ئەم رەشنوسە ئامادە بكرێت یان دەبێت لەسەر بنەمای سازان و خەڵك زیاد بكرێت و یاساكە هەمواربكرێتەوە. لەبارەی مانەوەی پێكهاتەی ئێستای كۆمسیۆن، عەبدوستار مەجید ئەوەی روونكردەوە كە ئەو كۆمسیۆنە راستە ماوەی بەسەرچووە و لەگەڵ ئەوەدان هەر دامەزراوەیەك كاعتەكەی تەواو بوو بگۆردرێن، بەڵام پێویستی بە گفتوگۆی زۆر هەیە تا كۆمسیۆنێكی دیكە دروست دەكرێتەوە، وتیشی:» لەم سەرو بەندەی هەڵبژاردن كارەكانی خۆی بكات تا دوای هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان و ئەگەر لایەنێك نوێنەری نییە دەتوانرێن نوێنەرێكی بۆ زیاد بكرێت». بزوتنەوەی گۆڕان: لەگەڵ مانەوەی ئەم پێكهاتەیەی كۆمسیۆندان گوڵستان سەعید، سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئێمە لەگەڵ مانەوەی ئەم پێكهاتەیەی كۆمسیۆنین لەبەرئەوەی هەڵبژاردنیان ئەنجامداوەو ئەزموونیان هەیە، ئەگەر ئەم كۆمسیۆنە بگۆڕن كەواتە لەگەڵ ئەوەدانین هەڵبژاردن لەكاتی خۆیدا بكرێت». ناوبراو باسی لەوەشكرد، لەماوەی 18 مانگی رابردوودا پرۆژەی هەمواركراوی یاسای هەڵبژاردنەكانیان ئامادە كردووەو دراوەتە سەرۆكایەتی پەرلەمان، بەڵام سەرۆكایەتی پەرلەمان نەیكردووەتە بەرنامەی كارەوە. وتیشی:» وەك فراكسیۆنی گۆڕان لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردنین لەوادەی دیاریكراوی خۆیدا». نەوەی نوێ: هەڵبژاردن لەكاتی دیاریكراوی خۆیدا ئەنجام بدرێت. نەوەی نوێ پێشنیازەكانی لەبارەی كۆمسیۆنەوە گەیاندووەتە سەرۆكایەتی پەرلەمان، داوایان كردووە  ژمارەیەك دادوەر سەرپەرشتی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن بكەن و كۆمیسیاران سەر بەلایەنەكان نەبن. سیپان ئامێدی، ئەندامی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»كۆمسیۆنێكی سەربەخۆی بێلایەن پێكبێت و یاسای هەڵبژاردنەكان هەمواربكرێتەوەو هەڵبژاردن لەوادەی دیاریكراوی خۆیدا ئەنجام بدرێت». بەپێی ماددەی یەكەم لەبڕگەی یەكەمدا لەیاسای ژمارە (2)ی ساڵی 2017ی یاسای دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتی هەرێم بەسەر دامەزراوە دەستوورییەكانی هەرێم، بەمەرسوومی ژمارە 1ی ساڵی 2018 رۆژی 30/9/2018 دیاری كرد وەك وادە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان. كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی دەستەیەكە هەڵبژاردن و راپرسییەكان لەهەرێمی كوردستان بەڕێوەدەبات، راستەوخۆ پەیوەستە بەپەرلەمانی كوردستان، بەپێی بڕگەی یەكەمی ماددەی پێنجەمی یاساكەی، ئەنجومەنی كۆمیسیاران لە 9  ئەندام پێكدێت، كە لەلایەن پەرلەمانەوە بە زۆرینەی رەهای ئەندامانی هەڵدەبژێردرێن دوای ئەوەی لەلایەن لیژنەیەكی تایبەتەوە كە پەرلەمان پێكیدەهێنێت پێشنیاز دەكرێن، بەمەرجێك دوو ئەندامی ئەنجوومەن بەلایەنی كەمەوە یاساناس بن، هەروەها دەبێت نوێنەرایەتی ئافرەتان و پێكهاتەكان مسۆگەر بكرێت و ماوەی كاركردنی ئەنجوومەنەكەش  پێنج ساڵی رۆژژمێرییە. كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بەلانی كەمەوە شەش مانگی پێویستە بۆ ئەنجامدانی هەر هەڵبژاردنێك، لەوانەش هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە بەپێی یاسا دەبێت لەمانگی ئەیلوولی ئەمساڵی 2022 بكرێت، بەو پێیە دەبێت تا 31ی ئاداری 2022 كۆمیسیۆن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكە راسپێردرابێت، لەئێستاشەوە بۆ ئەو كاتە نزیكەی دوو مانگمان لەبەردەستدا ماوەتەوە.  

  هاوڵاتى  وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزاری حكومەتی هەرێم لە نووسراوێكی فەرمیدا كەواژۆی ساسان عەونی لەسەرە رۆژی 6ی شوباتی 2022 بڕیاریداوە بە گواستنەوەی راژەی توانا كەمال لەسەرۆكی شارەوانی بۆ نووسینگەی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم. هەروەها بڕیاریاندا بە دانانی لەیلا عومەر، وەك سەرۆكی شارەوانی سلێمانی و گواستنەوەی راژەكەی لە جێگری پارێزگاری سلێمانی/ وەزارەتی ناوخۆ بۆ سەر وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار. دیاری كردنی لەیلا عومەر وەك ژنێك بە سەرۆكی شارەوانی سلێمانی پاش بوونی پەنجا پیاو دێت كە سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانیان كردووە. لەیلا عومەر عەلی  لەدایكبووی 1975  كەسایەتییەكی سیاسی و ئەندامی یەدەگی   ئەنجومەنی سەركردایەتیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانە.  لە 28ی تەمموزی 2020 وەك جێگری پارێزگای سلێمانی دیاریكراو لە 31 كانوونی دووەمی 2021 دەستبەكار بووەو یەكەمین ژن بووە لەمێژووی شارەكە ئەو پۆستە وەربگرێت. لەیلا عومەر دوای تەواوكردنی قۆناغەكانی بنەڕەتی و ئامادەیی، لەكۆلێژی یاسای زانكۆی سەڵاحەدین درێژە بەخویندن دەدات و ساڵی 1996 بڕوانامە لەبواری یاسا بەدەستدەهێنێت.  لەبەڕێوەبەرایەتی تۆماركردنی خانووبەرەی رۆژهەڵاتی شاری سلێمانی لەساڵی 1997 دامەزراوە، لەساڵی 2000 بووە جێگری هەمان بەڕێوەبەرایەتی. هەروەها لەساڵی 2005 بووە بەڕێوەبەرو دوای بەشداری كردنی لەسیاسەت بووە ئەندامی ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتی و لەچوارەمین كۆنگرەی یەكێتی بووەتە ئەندامی  یەدەگی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی. لەیلا عومەر پاش پەنجا سەرۆک شارەوانی دەبێتە یەکەم ژن وەک سەرۆکی شارەوانی لەمێژووی دروستبوونی سلێمانیدا. پێنج سەرۆك شارەوانی پیاو كە لەساڵی 2000 تا 6ی شوباتی 2022 پۆستی سەرۆكی شارەوانییان هەبووە * حاكم قادر حەمەجان  2ی نیسانی 2000 تا 2007 * عومەر مەحوی 16ی نیسانی 2007 تا 2010 * خەسرەو كەمال 19ی كانونی دووەمی 2010 تا 31ی كانونی دووەمی 2013 * یوسف یاسین لە 31 كانونی دووەمی 2013 تا 2018 * توانا كەمال 26ی ئابی 2018 تا 6ی شوباتی 2022  

شاناز حەسەن هێشتا بكوژانی نەقیب محەمەد لەتیف دەستگیرنەكراون و بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان دەڵێت:» بكوژانی نەقیب محەمەد سنوری هەرێمی كوردستانیان بڕیوە و لەئێستادا لەدەرەوەی وڵاتن». شەوی شەممە (4ی كانونی یەكەمی 2021) لەشاری سلێمانی داواكراوێك رووبەڕووی بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی دژی ژنان بووەوەو لەئەنجامدا ئەفسەرێك شەهید كراو چوار پۆلیسی دیكەش برینداربوون، بەڕێوەبەری توندوتیژی دژی ژنان لەسلێمانیش دەڵێت، داواكراوەكە هەڵهاتووە و تائێستا دەستگیرنەكراوە. ئاڵا لەتیف، برای نەقیب محەمەد لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» هەر لەسەرەتای كەیسەكەوە وەك كەیسێكی حكومی سەیرمان كردووە كەئیشی جددی لەسەر بكات». ناوبراو باسی لەوەشكرد كە تائێستا بەفەرمی پێیان نەوتراوە كە بكوژانی نەقیب محەمەد سنورەكانی هەرێمی كوردستانیان تێپەڕاندووە، بەڵكو تەنها وتوویانە»گومانیان هەیە لەدەرەوەی هەرێم بن». خوشكی نەقیب محەمەد دەشڵێت:» پرسیارمان هەیە ئەو تاوانبارانە دەسەڵاتیان چۆن هەبووەو توانیویانە سنورەكانی هەرێم ببڕن و خۆیان دەرباز بكەن لەكاتێكدا ئێمە متمانەمان بە ئیمكانییەتی دەزگای ئەمنی و ئاسایش  هەیە كە بێ پشت و پەنا دەربازیان بووە. «حكومەت لە كەیسی زۆر توندترو خامزتر بتوانن كەیسەكان بدۆزنەوە، كە تێوەگلاون كە دەموچاوەكان دیارە دامودەزگاكان دواكەوتن بۆ ئەوەی ناوی تاوانبارەكان ئاشكرا بكەن، بەڵام ئێمە بەئارامی چاوەڕێی ئەوەین دامودەزگا حكومییەكان كاری خۆیان بكەن، حكومەت كاری لەسەر بكات و كەیسەكە كەیسێكی خێزانی نییە، بەڵكو كەیسی حكومەتە»، ئاڵا لەتیف وا دەڵێت. هاوكات خوشكی نەقیب محەمەد جەختی لەوەشكردەوە كە بێدەنگ بوون لێی پرسیاری جددی دروست دەكات لەسەلامەتی و ئاسایشی هاووڵاتیان، لەكاتێكدا هێرشكردنە بۆ سەر كارمەندێكی ئەمنی لەناو ئوتومبێلی پۆلیس لەگەڵ چوار كەسی دیكە كە برینداربوون و  وەرەقەی دادوەریان پێبووە، وتیشی:»ناكرێت تاوانباران قوتار ببن لەیاسا، وەك وتمان ئێمە چاوەڕێی هەوڵەكانی دەزگا ئەمنییەكان و وەزارەتی ناوخۆین كە تاوانباران دەستگیربكەن». بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان دەڵێت:» لەئێستادا لێكۆڵینەوەو بەدواداچوون بەردەوامەو بۆ دەستگیركردنیان پەیوەندیمان بەپۆلیسی ئینتەرپۆڵەوە كردووە». سەركەوت عومەر، بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان بەهاوڵاتى وت:» بكوژانی نەقیب محەمەد سنوری هەرێمی كوردستانیان بڕیوە و لەئێستادا لەدەرەوەی وڵاتن». هەروەها وتیشی:» لەئێستادا لێكۆڵینەوەو بەدواداچوون بەردەوامە و بۆ دەستگیركردنیان پەیوەندیمان بەپۆلیسی ئینتەرپۆڵەوە كردووەو زانیاری پێویستمان پێداون بۆ هاوكاریكردنمان». هاوكات، مقەدەم  هیوا كەریم، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لەئێستادا كەیسەكە لەدەستی ئاسایشی سلێمانیدایە و بەردەوامن لە بەدواداچوون بۆ دەستگیركردنی بكوژەكە». مقەدەم  هیوا كەریم ئەوەشی دووپاتكردەوە كە» ئاسایش زۆر بەباشی بەدەم كەیسەكەوە دێن و كاری لەسەر دەكەن».

ناوی كتێب ئەزمونى کۆریای باشوور ساڵی چاپ : 2019 خوێندنه‌وه‌ی: هیوا كازم له‌ بڵاوكراوه‌كانی ده‌زگای ئایدیا بۆ فكرو لێكۆڵینه‌وه‌        میراتێكی كۆڵۆنیالی بارگران و شەڕێكی وێرانكەر لەساڵی 1945دا لەدوای تێكشكانی ژاپۆن لەجەنگی دوەمی جیهان، كۆریا سەربەخۆیی بەدەستهێنا، بەم شێوەیە نیوەدورگەی كۆریا بەسەر دوو دەوڵەتدا دابەشكرا: یەكێكیان لەباكوور كە خرایە ژێر ركێفی هێزەكانی یەكێتی سۆڤیەت، ئەویتریشیان لەباشوور، كە سەر بە كۆڵۆنیالیزمی ئەمەریكی بوو. لەساڵی 1948دا (سینگمان ڕێی) بەیەكەمین سەرۆكی دەوڵەتی كۆریای باشوور هەڵبژێردرا، كاتێكیش دەوڵەتی كۆمۆنیستی لەكۆریای باكوور دروستكرا لەساڵی 1949دا، هێزەكانی ئەمەریكاو یەكێتی سۆڤیەت لەسەر خاكی هەردوو دەوڵەتەكەی كۆریا پاشەكشەیان كرد. كۆریای باشوور لەكاتی دامەزراندنیدا یەكێك بوو لەهەژارترین دەوڵەتانی جیهان، بەجۆرێك كە داهاتی تاكەكەس لەساڵێكدا سنوری (80) دۆلاری تێپەڕ نەدەکرد، پاشان شەڕی كۆریا لەنێوان ساڵانی 1950-1953 دەستیپێكرد و كاولكارییەكی گەورە و فراوانی لەبەشی باشووری كۆریا لێكەوتەوە، بەجۆرێك قەبارەی زیانەكانی شەڕ گەیشتە نزیكەی (69) ملیار دۆلار. پلانڕێژی و خۆڕاگری لەبەرامبەر ئاستەنگ و هەڕەشەكاندا لەسایەی بارودۆخێكی سیاسی و ئابووری دژوارو شێواودا، ژەنراڵ (پارك چۆنگ هی) لەڕێگەی كودەتایەكی سەربازییەوە لەساڵی 1961دا گەیشتە سەر كورسی دەسەڵات و تاساڵی 1979 لەدەسەڵات مایەوە و گرنگی زۆری بەگەشەسەندنی ئابووری دا. فاكتەرەكانی سەركەوتنی ئەزموونی كۆریاى باشوور فاكتەرە دەرەكییەكان: ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمەریكا بەشداری بەرچاوی هەیە لەئەزمونی گەشەكردنی كۆریا، ئەوەش لەڕێگەی دابینكردنی چەترێكی ئاسایش بۆ بەشی باشووری نیوە دورگەی كۆریا و پێشكەشكردنی كۆمەك و یارمەتی دارایی گرنگ بۆ سەرپێكەوتنی ئەو وڵاتە. ئەمەریكا لەكاتی شەڕی كۆریادا سەركردایەتی هێزەكانی هاوپەیمانانی كرد و هێزەكانی باكووری گەڕاندەوە بۆ پشت هێڵی (38)، پاشان لە ساڵی 1953دا رێككەوتننامەی بەرگری هاوبەشی لەگەڵ كۆریای باشووردا واژۆ كرد، لەئێستاشدا نزیكەی (28000) سەربازی ئەمەریكی لەسەر خاكی كۆریای باشوور بوونیان هەیە و تێكڕای یارمەتییە سەربازیی و ئابوورییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بۆ كۆریای باشوور لەنێوان ساڵانی 1947-1976دا گەیشتە (12.6) ملیار دۆلار، هەروەها قەبارەی كۆمەكە ئابوورییەكان و قەرزە دەرەكییەكانیش گەیشتە (6) ملیار دۆلار، ئەوەش رێژەیەكی نزیكە لەتێكڕای ئەو كۆمەك و یارمەتییە ئابوورییانەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لەهەمان ئەو ماوەیەدا پێشكەشی هەموو دەوڵەتانی كیشوەری ئەفەریقیای كردووە كە دەگاتە (6.89) ملیار دۆلار. لەدوای دابەشكردنی نیوە دورگەی كۆریا، دۆخی ئابووری زیاتر خراپ بوو. پاشان شەڕی كۆریا–كۆریا لەماوەی ساڵانی 1950-1953 بەرپابوو، كە وێرانكارییەكی بێشوماری بەو وڵاتە گەیاند و هەموو جومگەكانی گرتەوە، بەجۆرێك كە زیانەكانی شەڕەكە بە نزیكەی 69 ملیار دۆلاری ئەمەریكی مەزەندە كرا، كەبەرامبەر بوو بەپێنج ئەوەندەی كۆی داهاتی ناوخۆیی كۆریای باشوور لەو سەردەمەدا. شەڕ 25%ی ژێرخانی ئابووری دەوڵەتی كۆریای باشووری وێران كرد، هەروەها 40%ی خانوو یەكەكانی نیشتەجێبوونی بە تەواوەتی خاپور كرد، جگە لە وێرانبوونی 46.9%ی هێڵەكانی ئاسن و 500 كیلۆمەتر پردو ڕێگاوبان و 80%ی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا، سەرەڕای وێرانبوونی 68%ی كۆی كارگەكان و پاشەكشەكردنی ئاستی بەرهەمهێنانی پیشەسازی بەڕێژەی 75%، هەروەها كەمبوونەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی برنج بەڕێژەی 65%. شەڕی نێوان هەردوو كۆریا زیان و قوربانی مرۆیی زۆر گەورەی لێكەوتەوە، كە بەنزیكەی 1.3 ملیۆن هاووڵاتی كۆریای باشوور مەزەندە كرا، لەنێوانیشیاندا (400.000)یان كوژران. لەگەڵ كۆتاییهاتنی شەڕ، كۆی داهاتی ساڵانەی تاكە كەس بۆ نزیكەی 50 دۆلار دابەزی تا وای لێهات كۆریای باشوور بەتەواوەتی لەسەر كۆمەك و یارمەتی دەرەكی بەخشین و قەرز دەژیا و دەوڵەت پێی نایە قۆناغێكی پڕ لەئاڵۆزی و پشێوی ئابووری و سیاسیی. وەبەرهێنانی بیانیی: لەم بوارەدا ئەمەریكا لەماوەی ساڵی 1962-1968دا بەهەڵڕشتنی 82%ی سەرمایە بۆ وەبەرهێنان لەكۆریای باشوور رۆڵی باڵای گێڕا لە گەشەسەندنی ئەو وڵاتەدا، بەڵام لەنێوان ساڵانی 1969-1974دا رێژەی هاوكارییەكانی ئەمەریكا تا ئاستی 21% دابەزی . لە دوای ساڵی 1962 تاساڵی 2008، تێكڕای داهاتی ناوخۆی كۆریا لە 2.3 ملیار دۆلار بۆ 928.7 ملیار دۆلار زیادی كرد، ئەمە لەكاتێكدا كە داهاتی تاكەكەس لە 87 دۆلارەوە بۆ نزیكەی 19.231 دۆلاری ئەمەریكی بەرز بۆوە «بە پێی ئامارەكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی». رۆڵی حكومەتی كۆریای باشوور لە سەرخستنی ئەزموونی گەشەپێدانی ئابووری لەمانگی ئایاری ساڵی 1961دا ژەنراڵ پارك شنگ هی حكومەتی سەرۆكی هەڵبژێردراو (یو بو سەن)ی رووخاند. ژەنراڵ پارك بەهۆی خۆشەویشتی زۆری بۆ نیشتمانەكەی ویستی كۆریای باشوور لەوڵاتێكی كشتوكاڵی دواكەوتوو بگۆڕێت بۆ دەوڵەتێكی پیشەسازی پێشكەوتووی مۆدێرن، حكومەت لەو ماوەیەدا كەڵكی وەرگرت لەبەكارهێنانی یارمەتییە دەرەكییەكان، بەتایبەتی یارمەتییەكانی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا لەدەیەی پەنجاكاندا لەپێناو دامەزراندنی ژێرخانی ئابووریدا، كەتۆڕێكی فراوانی دروستكردنی قوتابخانە سەرەكی و ناوەندییەكان، چەندین ناوەندی پیشەیی، پردو رێگاوبان و تۆڕی نوێی پەیوەندییەكانی گرتەخۆ.     ئاستی گرنگیپێدانی كۆرییەكان بەخوێندنی گشتی و زانكۆیی رێژەی منداڵانی تۆماركراو لەخوێندنی سەرەتایی لەپاكستان گەیشتە 30% بەگشتی، بەڵام لەكۆریای باشوور ئەم رێژەیە ئاستی 94%ی تێپەڕاند. لەكۆتایی دەیەی هەشتاكاندا تێكڕای داهاتی نەتەوەیی لەكۆریای باشوور سێ‌ هێندەی داهاتی نەتەوەیی پاكستان بوو. ئەمە مانای وایە كەگرنگیدان بەفێركردنی یەك نەوە بۆ ماوەی 20 یان 30 ساڵ بووە هۆكاری سێ‌ هێندە زیادكردنی داهاتی نەتەوەیی. واقیعی وەبەرهێنانی بیانیی لەكۆریای باشوور لە ساڵی 2015 بەهای وەبەرهێنانی بیانیی راستەوخۆ و نوێ‌ لەكۆماری كۆریای باشوور لەساڵی 2015دا بەڕێژەی 10% زیادی كرد بەوەش گەیشتە ئاستێكی پێوانەیی تازە، لەسایەی زیادبوونی قەبارەی ئەو وەبەرهێنانەی بە شێوەیەكی سەرەكی لە كۆماری چین هاتووە بۆ كۆریا. توانای ناوه‌كی كۆریای باشوور كۆریای باشوور خاوه‌نی 20 كوره‌ی ئەتۆمیی (ناوه‌كی)ه‌، كه‌نزیكه‌ی له‌ 40%ی وزه‌ی كاره‌با له‌و وڵاته‌ به‌رهه‌مده‌هێنن. له‌ساڵی 1990 دوای تۆماری كرد، به‌تایبه‌تی له‌گه‌ڵ ئه‌و گه‌شه‌ گه‌وره‌یه‌ی له‌پیشه‌سازیه‌ قورسه‌كان، پیشه‌سازی دروستكردنی ئۆتۆمبێل، دروستكردنی گه‌شتی و ئامێره‌ گه‌وره‌كان به‌ده‌ستی هێنا، ئیتر خواست له‌سه‌ر وزه‌ی كاره‌بایی ساڵانه‌ به‌ڕێژه‌ی له‌ 9% زیاد ده‌كات. پڕۆژه‌كانی ئاینده‌  له‌ساڵی 2007، كۆریا پلانێكی داڕشت بۆ جێبه‌جێ كردنی پڕۆگرامێكی ناوه‌كیی بۆ ماوه‌ی 4 ساڵ، به‌ئامانجی بردنی كۆریای باشور بۆ پله‌ی پێنجه‌م له‌سه‌ر ئاستی جیهاندا له‌ڕووی تێكڕای ئاستی به‌رهه‌مهێنانی وزه‌ی ناوه‌كیی به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ ئاستی به‌كاربردنی وزه‌ی كاره‌با له‌و وڵاته‌دا، كه‌ هیواداره‌ له‌ساڵی 2035 رێژه‌ی به‌رهه‌مهێنانی بگاته‌ له‌ 60%. ئه‌م پڕۆگرامه‌ كارده‌كات بۆ بونیاتنانی چه‌ند كوره‌یه‌كی سه‌لامه‌ت و پارێزراو له‌ جۆری (ABR 1400) كه‌كۆی تێچوونه‌كه‌ی ده‌گاته‌ 100 ملیار دۆلارو بڕیاره‌ كاركردن تیایدا له‌ساڵی 2030 ته‌واو بێت .                

لەیال ئەحمەد ئیسرا محەمەد، خوێندكاری پۆلی یەكی سەرەتاییەو تەمەنی حەوت ساڵەو دەڵێت:»كتێبەكانم زۆر قورسە زۆر هیلاك دەبم پشتم و قاچم زۆر ئازاری هەیە و كە دەچمەوە بۆ ماڵ زۆر هیلاكم و خێرا خەوم لێدەكەوێت». محەمەد بەهمەن، خوێندكار لەقوتابخانەی مامەیارەی تێكەڵاو لەسلێمانی ئاماژەی بەوەكرد سەرەڕای ئەوەی ماڵیان زۆر دوور نییە لەخوێندگاكەیانەوە، بەڵام لەبەر زۆری و قورسی كتێبەكانی ناتوانێت بەپێ بچێتە خوێندنگە، وتیشی:» كتێبەكانم زۆر قورسە پشتم ئازاری  هەیە». بەشێك لەخوێندكاران دەوامی بەیانیان دەكەن لەخوێندنگاكانداو شەش وانە دەخوێنن و كێشی جانتاكانیان دەگاتە نزیكەی حەوت كیلۆگرام، بەڵام ئەو خوێندكارانەی دەوامی نیوەڕوانیان هەیە پێنج وانە دەخوێنن و كێشی جانتاكانیان پێنج كیلۆو نیو دەبێت كە لەلایەن پەیامنێرەكەی هاوڵاتی پێوانەی قورسیی جانتاكانیان كراوە. بەشێك لەدایكان و باوكان دەڵێن قورسی پەرتووكی خوێندن و ئەو جانتایەی منداڵەكانیان هەڵیدەگرن كێشەی تەندروستی بۆ دروستكردوون. ئەحمەد ئەبوبەكر، باوكی خوێندكارێكە ئەو بەهاوڵاتی وت :» بەیانیان خۆم منداڵەكەم دەبەم بۆ خوێندنگە، چونكە رۆژبەڕۆژ هەستمان دەكرد منداڵەكەمان زیاتر باری تەندروستی بەرەو خراپچوون دەچوو وای لێهاتبوو دەیوت ناچمەوە بۆ خوێندنگە لەبەر قورسی جانتاو كتێبەكانم». هەروەها نیاز حسەن، دایكی خوێندكارێكی دیكەیە بەهاوڵاتی وت :» بەڕاستی ئەمە زوڵمێكی گەورەیە لەخوێندكارانی قۆناغی بنەڕەتی دەكرێ، هەر لەئێستاوە كوڕەكەم تووشی پشت ئێشە بووەو شەوانیش بەهۆی ئازاری پشتییەوە چەند جارێك خەبەری دەبێتەوە». «خوێندكاری  یەكی بنەڕەتی نابێ كێشی جانتاكەی بەكتێبەكانییەوە لە دوو كیلۆ زیاتربێت، ئەگەر وابڕروات لەچەند ساڵی داهاتوو كێشەی فەقەرات بۆ زۆرینەی منداڵەكانمان دروست دەبێت»، نیاز دایكی یەكێك لەخوێندكاران وای وت. هاوكات، مامۆستایەك ئەوە دەخاتەڕوو كە بەشێك لەدایكان داوایان لێدەكەن جانتای خوێندكارەكانیان تا ناو پۆل بۆ هەڵبگرین.  ئاكۆ جەمال مامۆستایە لەخوێندنگەی نەهری بنەڕەتی لەسلێمانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» زۆرجار خۆم یارمەتی خوێندكارەكانم دەدەم و جانتاكانیان بۆ هەڵدەگرم لەبەر قورسی جانتاكانیان، تەنانەت بەشێك لەدایكان داوامان لێدەكەن جانتای خوێندكارەكانیان تا ناو پۆل بۆ هەڵبگرن، چونكە خوێندكارەكە  توانای هەڵگرتنیان نییە». ئەو مامۆستایە پێشیوابوو كە لەهیچ وڵاتێك نەبووە كتێبی خوێندكار بەوشێوەیە گەورەو قورس بێت، دەبێت كەنتۆر لەقوتابخانە هەبێت بۆ ئەوەی بەشێك لەكتێبەكان نەبرێنەوە بۆ ماڵەوە و دووبارە بهێنرێنەوە. بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی منداڵان لەسلێمانی ئەوە ئاشكرا دەكات دەبێت جانتای منداڵ لەسەدا 10%ی كێشی خوێندكارەكە بێت. پشدەر عەبدوڵا، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی منداڵان لەسلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»  بەردەوام خوێندكاران سەردانی نەخۆشخانەكەمان دەكەن بەهۆی قورسی كتێبەكانیانەوە تووشی ئازاری پشت ئێشە بوون». بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی منداڵانی سلێمانی هێمای بۆ ئەوەشكرد كە بەشێوەیەكی گشتی كێشی جانتای منداڵان دەبێت 10% ی  كێشی  خوێندكار بێت، واتە بۆ خوێندكارێكی پۆلی یەكی بنەڕەتی نابێ كێشی جانتاكەی كەبەشان هەڵیدەگرێت بەكتێبەكانییەوە لەدوو كیلۆ زیاتربێت، بەڵام ئەگەر جانتاكەی تایەی پێوەبێت  و بەدوای خۆیدا رایبكێشێت ئەوە ئاساییە لەدوو كیلۆ زیاتر بێت. بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی منداڵانی سلێمانی ئەوەشی باسكرد كە بەردەوام خوێندكاران سەردانی نەخۆشخانەكەیان دەكەن بەهۆی قورسی و گەورەیی كتێبەكانیانەوە تووشی ئازاری پشت بوون، «ئەگەر وابڕوا لەچەند ساڵی داهاتوو كێشەی فەقەرات بۆ زۆرینەی خوێندكاران دروست دەبێت». بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی منداڵانی سلێمانی داوا لەوەزارەتی پەروەردەش دەكات چاكسازی لەسیستەمی پەروەردە بكرێت و  كتێبەكان كەمبكرێنەوەو بەشێك لەكتێبەكانیش لە خوێندنگەكان جێبهێڵرێن. ئەو پزیشكە رێنمایی دایك و باوكانیش دەكات كە دەبێت جانتای منداڵەكانیان بەشێوەیەك لەشان بكرێت زۆر توند نەبێت یا زۆر شل نەبێت، چونكە بەهەردوو شێوەكە زیان بەخوێندكارەكە دەگەیەنێت، یان نابێ جانتا بەیەك شان هەڵبگیرێت دەبێت بەهەردووشان  هەڵبگیرێت بۆ ئەوەی كەمترین قورسایی بكەوێتە سەر پشتیان. لەساڵی 2009 وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێم كۆنگرەیەكی ئەنجامداو سیستمی خوێندنی گۆڕی و بەو هۆیەوە زۆرێك لەپرۆگرامەكانی خوێندن دەستكاری كران و قەبارەی پەرتووكەكان كەمكرایەوە. سەرپەرشتیاری یەكەمی بنەڕەتی لەبەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی رۆژئاوای سلێمانی پێیوایە پەرتوكەكانی خوێندن ناوەڕۆكی زانستی هەیەو لەڕووی قەبارە و بارستەشەوە تاڕادەیەك باشە. حەوێز محەمەد، سەرپەرشتیاری یەكەمی بنەڕەتی لەبەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی رۆژئاوای سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى، ئەوەی خستەڕوو كە  قۆناغی بنەڕەتی 1-9 و قۆناغی ئامادەیش 10-12، لەگەڵ ئەم گۆڕانكارییانەدا كۆمەڵێك گۆڕانكاری بەسەر پەرتوكەكانی خوێندندا كرا، كە بەڕای پەروەردەكاران ناوەڕۆكی پەرتوكەكانی خوێندن ناوەڕۆكێكی زانستی بەهێزی هەیە. ئەو سەرپەرشتیارە وتیشی:» هەندێك گرفت و گلەیی هەبووە لەسەر بارستەو قەبارەی پەرتوكەكان بەتایبەت لەقۆناغی بنەڕەتی لەپۆلی یەك و دوو سێ قەبارەیەكی زۆری هەیەو  كاریگەری لەسەر توانای خوێندكاران دروستدەكات لەڕووی جەستەییەوە، لەئێستاشدا بەبڕوای ئێمە پەرتوكەكانی خوێندن ناوەڕۆكی زانستی هەیەو لەڕووی قەبارەو بارستەشەوە تاڕادەیەك باشە». تووێژەرێكی دەروونی پێیوایە كاتێك جەستە شەكەت و ماندوو دەبێت كاریگەری راستەوخۆ لەسەر دەرونی مرۆڤ دروستدەكات. ئیدریس نامیق، تووێژەری دەروونی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت :» قورسی پەرتووكی خوێندن وادەكات مرۆڤێكی توڕەو بێزارو بێتاقەت دروست ببێت و  نەتوانرێت تاكی بەرهەمهێنەر دروست ببێت، بەوهۆیەشەوە توانای بەرهەمهێنان و داهێنانی نابێت».

سەركۆ جەمال نزیكەی حەوت ساڵە بەشێك لەهاووڵاتیانی پارەدار لەهەرێمی كوردستان روویان لە كڕینی پاسپۆرتی وڵاتانی كاریبی، بەتایبەتیش پاسپۆرتی دۆمەنیكاو سانت كیتس كردووەو پارەیەكی زۆر بەو هۆیەوە دەچێتە دەرەوە ئەوەش لەپێناو بەدەستهێنانی مافی مانەوەدا. چەند نووسینگەیەك كە خۆیان وەك تاكە بریكاری ئەو وڵاتانە ناودەبەن پارەیەكی زۆر لەبەرامبەر دابینكردنی یەكێك لەو پاسپۆرتانە لەكەس یاخود خێزانێك وەردەگرن، كە لە 75 هەزار دۆلارەوە دەستپێدەكات تا نزیكەی 130 هەزار دۆلار. بەڕێوەبەری یەكێك لەو نووسینگانە دەڵێت:» بەراورد بە ساڵانی رابردوو 300٪ داواكردنی پاسپۆڕتی دۆمەنیكاو سانت كیتس و وڵاتانی كاریبی زیادیكردووە». ئاوات ناسر، بەڕێوەبەری كۆمپانیای دینا سكای بە هاوڵاتى وت : «ئاماری چوار مانگی ئەوانەی داوای پاسپۆرتی سانت كیتس و دۆمەنیكا دەكەن لەبەردەستماندایە و ئێستاش 48 كەیسمان لەبەردەستدایە، زیاتر لای ئێمە داوای پاسپۆڕتی سانت كیتس دەكەن». هەروەها وتیشی: «ئەوانەی ناگەڕێنەوە زیاتر داوای پاسپۆڕتی دۆمەنیكا دەكەن، بازرگان و سیاسییەكان داوای سانت كیتس دەكەن، بەپێی خێزان نرخەكەی دەگۆڕێت، بۆ یەك كەس حەوت دەفتەر و نیو (75) هەزار دۆلارو بۆ خێزانیش ئەگەر چوار كەس بن 125 هەزار دۆلارە». بەڕێوەبەری كۆمپانیای  دینا سكای دەشڵێت :»بەراورد بە ساڵانی رابردوو 300٪ داواكردنی پاسپۆڕتی دۆمەنیكاو سانت كیتس و وڵاتانی كاریبی زیادیكردووە، زۆر كۆمپانیا دەڵێن لەعێراق بریكاری دۆمەنیكاین، بەڵام هیچ كۆمپانیایەك بریكاری وڵاتی دۆمینیكا نییە». «لەساڵی 2021 نزیكەی پێنج هەزار خێزان لەهەرێمی كوردستان لە كۆمپانیاكەمان داوای پاسپۆرتی وڵاتانی كاریبییان كردووە بەتایبەتیش دۆمەنیكاو سانت كیتس، بەڵام ناوچەكانیان جیاواز بووە»، ئاوات ناسر وای وت. ئەو كۆمپانیایانە هەریەكەیان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە خۆیان نوێنەری سەرەكین و دەتوانن پاسپۆرت و مافی مانەوەی ئەو وڵاتانە بۆ هاووڵاتیان بەدەستبهێنن. سەرچاوەیەك لە یەكێك لەو كۆمپانیایانە بۆ هاوڵاتى ئەوەی ئاشكراكرد «كەسانێك هەبوون هەموو ماڵ و سامانی خۆیان فرۆشتووە تا بتوانن پاسپۆرت و مافی مانەوەی وڵاتێك بەدەستبهێنن كە بتوانن گەشتی وڵاتانی پێبكەن و كەی بیانەوێت نەگەڕێنەوە». سەرچاوەكە وتیشی:»ئەوەی وایكردووە خەڵك رووبكاتە ئەو پاسپۆرتانە یەكەم دۆخی عێراق و هەرێمە، دووەمیش بانگەشەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و ئینتەرنێتە كە وایكردووە خەڵكانی دیكەش چاو لەیەكتر بكەن». یەكێكی دیكە لەو كۆمپانیایانەی كە كاری پاسپۆرتی دۆمەنیكا دەكات، كۆمپانیای ئەڵت ئەیرە، كە بەپێی وتەی خۆیان جگە لەهەرێمی كوردستان، لەئێران، توركیا، ئەفغانستان، دوبەی، بەریتانیا نووسینگەیان هەیە و نوێنەری حكومەتی ئەو وڵاتەن لەعێراق و هەرێمی كوردستان. بەوتەی یەكێك لە كارمەندانی ئەو كۆمپانیایە بۆ هاوڵاتى كە نەیویست ناوی بهێنرێت، لەساڵی 2014 ەوە تائێستا نزیكەی دوو هەزار و 500 پاسپۆرتی دۆمەنیكا لەهەرێمی كوردستان بۆ خەڵك دروستكراوە، وتیشی:» ئێستاش سەدان كەس ناویان نووسیوە و مامەڵەیان دەستپێكردووە تا ئەو پاسپۆرتە بەدەستبهێنن. یەكێك لەو كەسانەی بۆ خۆی و خێزانەكەی پاسپۆرتی دۆمەنیكای لەساڵی 2020  كڕیوە یاخود بەدەستهێناوە، لە بەریتانیاوە بە وت: «لەماوەی سێ مانگدا خۆم و خێزانەكەم كە چوار كەسین بووینەتە خاوەنی پاسپۆرتی دۆمەنیكاو تائێستاش چەند جارێك سەفەرمان پێكردووە». هاروون ، یەكێكی دیكەیە لەو كەسانە و كە چاوەڕێی تەواوكردنی مامەڵەكەیەتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت «ماوەی سێ مانگیان بۆ من دانا تا بتوانم ببمە خاوەنی پاسپۆرتی وڵاتانی دۆمەنیكا، بەڵام ئەوە زیاتر لەچوار مانگە چاوەڕێ دەكەم». هەروەها وتیشی :»هەرجارەو بەپاساوی كێشەیەك یاخود هەڵەیەك لە مامەڵەكاندا بەدەستهێنانی پاسپۆرتەكەم دوادەخرێت، گومان دەكەم ئەو پارانە لەلایەن كۆمپانیاكانەوە بۆ كاری دیكە سوودی لێدەبینرێت». كۆماری دۆمەنیكا وڵاتێكی بچكۆلەیەو دوورگەیەكە دەكەوێتە ناوەڕاستی دەریای كاریبی، ئەو وڵاتە رووبەرەكەی 48 هەزار كیلۆمەتر دووجایە. دانا حەمە عەزیز، وەرگێڕ لەوڵاتی بەریتانیا لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد كە پاسپۆرتی دۆمەنیكا بۆ زۆربەی وڵاتانی جیهان ڤیزەی ناوێت جگە لەژاپۆن، بەڵام ئەوەی گرنگە وڵاتەكانی دنیا یەكەو بۆ ئەو وڵاتانەی كورد مەبەستیەتی یەكێتی ئەوروپاو بەریتانیاو ئوستورالیاو كەنەدا پێویستی بەوەرگرتنی ڤیزە هەیە، وتیشی:» بەڵام وەرگرتنی قورس نییەو ڤیزەكەش بۆ گەشتوگوزارە نەك بۆ كاركردن، ئەگەر بتەوێت لەو وڵاتانە داوای پەنابەری بكەیت زۆر زەحمەتە، چونكە كاتێك گەشت دەكەیت پێشتر پەنجەمۆر دەكەیت و لەفڕۆكەخانەكان وێنەت دەگیرێت و ناتوانیت داوای پەنابەری بكەیت، هەڵەیەكی گەورەیە ئەگەر پێت وابێت وەك هاووڵاتیەكی ئەوروپی و ئەمریكی بچیتە وڵاتان بەڵكو وەك هاووڵاتیەكی دۆمەنیكاسەیر دەكرێیت و ئەگەر داوای پەنابەری بكەیت دیپۆرتی دۆمەنیكا دەكرێیتەوە». هەرچەندە زیاتر لە 11 هەزار كیلۆمەتر لەكوردستانەوە دوورە، بەڵام لەهەرێمی كوردستان دەوڵەمەند و بازرگان و بەرپرسەكان سالڵانێكە سەرقاڵی دەركردنی ئەو پاسپۆرتەن، ئەوان دەیانەوێت ئایندەیەكی دیكە بۆخۆیان دروست بكەن و هەركات بیانەوێت هەرێم و عێراق جێبهێڵن. هەرچەندە لە ساڵی 1999 ەوە بەپێی ماڵپەڕی فەرمی حكومەتی دۆمەنیكا ئەو پاسپۆرتە بە خەڵكی وڵاتانی دیكە دەفرۆشرێت، بەڵام زیاتر لە ساڵی 2015 ەوە ئەو وڵاتە بە فرۆشتنی پاسپۆرتەكەی ناوبانگی پەیدا كردووە.  بەپێی ئاماری حكومەتی ئەو وڵاتە تا ساڵی 2018 زیاتر لە 12 هەزار پاسپۆرتی دۆمەنیكا بەخەڵكی وڵاتانی دیكە فرۆشراوە كە دەتوانرێت گەشتی بۆ 131 وڵات پێبكرێت. بەڵام بەوتەی سەرچاوەیەك لەفەرمانگەی پەیوەندیەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێم بۆ هاوڵاتى لەئێستادا تەنیا ئەوانەی لەهەرێمی كوردستان ئەو پاسپۆرتەیان كڕیوە هەزاران كەس دەبن. هەرچەند ئەو سەرچاوەیە ئامارێكی فەرمی لەبەردەستدا نەبوو بەڵام بە هاوڵاتى وت:» لەبەرئەوەی مامەڵەیەكی فەرمییە و هیچ كێشەیەكی یاسایی نییە قورسە بزانرێت چەند كەس ئەو پاسپۆرتەیان كڕیوەو هیچ یەكێك لەو كەسانە راستەوخۆ لەهەرێمی كوردستانەوە بەو پاسپۆرتە ناچنە دۆمەنیكا یاخود وڵاتی دیكە «. پاسپۆرتی دۆمەنیكا لەدوو رێگەوە بەدەستدەهێنرێت، رێگایەكیان راستەوخۆ لەڕێگەی كڕینی پشك و موڵكە لەو وڵاتە، رێگەیەكی دیكەش راستەوخۆ كڕینی پاسپۆڕتەكەیە، رۆژانەش لەهەرێمی كوردستان سەدان هەزار دۆلار بۆ كڕینی ئەو پاسپۆرتە دەچێتە دەرەوە. وتەبێژی ئاسایشی پارێزگای سلێمانی دەڵێت: »هەر هاووڵاتییەك سكاڵا لەلای ئاسایش تۆمار بكات لەسەر ئەوەی قۆڵی بڕدراوە یاخود پاسپۆرتی ساختەی پێدراوە بێگومان ئاسایش لێپرسینەوەی خۆی دەكات». موقەدەم یاسین سەمیع، وتەبێژی ئاسایشی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت :»تائێستا هیچ هاووڵاتییەك نەهاتووە سەبارەت بە پاسپۆرتی دۆمەنیكا یاخود هەر پاسپۆرتێكی دیكە كە بەپارە لەلایەن چەند كۆمپانیایەكەوە ئەنجام دەدرێن سكاڵا تۆمار بكات». وتیشی :»ئەو كۆمپانیایانە مۆڵەتی فەرمییان هەیە بۆ ئەو ناونیشانەی هەیانە هەرچەندە، وەكو دەركردنی پاسپۆرت یاخود رەگەزنامەی هەر وڵاتێك مۆڵەتەكەی پەیوەندی بە ئاسایشی سلێمانییەوە نییە، بەڵام هەر هاووڵاتییەك سكاڵا لەلای ئاسایش تۆمار بكات لەسەر ئەوەی قۆڵی بڕدراوە یاخود پاسپۆرتی ساختەی پێدراوە بێگومان ئاسایش لێپرسینەوەی خۆی دەكات». پسپۆرێكی ئابووری ئاماژە بەوە دەدات چوونە دەرەوەی سەرمایەی ناوخۆ زیانی ئابووری لەهەرێمی كوردستان دەدات. بیلال رەئوف پسپۆڕی ئابووری لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:»زیانی ئەو مامەڵەیە ئەوەیە كە پارەیەكی باش لەهەرێمەوە دەڕواتە دەرەوەو لەوێ وەبەرهێنان دەكرێت، زیانێكی دیكەی ئەوەیە چاولێكەری دروستدەكات و هەندێك كەس كە توانای ئەوەی نییە پەنا بۆ فرۆشتنی شتی دیكە دەبات». هەروەها پێشیوابوو زۆربەی ئەو كەسانە پارەكەیان لێ زیادە یاخود پێویستیان نییە، واتە پارەی دانراوە، وتیشی:» ئەو كەسانە تەممەڵن توانای وەبەرهێنان و بەگەڕخستنی ئەو پارەیەیان نییە، چونكە ئەو پاسپۆرتە  هی هەر وڵاتێك بێت رەنگە پاش چەند ساڵێك وەك خۆی نەمێنێتەوە یاخود یاسا بگۆڕێت لەو وڵاتە و پاسپۆرتەكەیان كاری پێنەكرێت و دواتر بەس پارەكەیان لەدەست بچێت».

رەزا مەنوچەهری رۆژئاوای کوردستان هەموو فاکتەرەکانی خۆبەڕێوەبردن و دانپیادانانی هەیە. ئەگەر ئەفغانییەکان و عێراقیەکان و مەکدۆنییەکان نەیانتوانیوە بەزیاتر لە ٢٠ ساڵ ببنە خاوەن سوپایەکی بەهێزو وڵاتەکانی خۆیان بپارێزن، لە بەرامبەردا کوردەکان لەڕۆژئاوای کوردستان لە ماوەی نزیکەی ٦ ساڵدا بوون بە خاوەنی سوپا و هێزی ئاسایش و هێزی تێکشکاندنی داعش و تەنانەت پارێزەری جیهان، ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان زۆر ئارامترە لەهەموو ناوچەکانی سوریا، دۆخی ئابورییان بەراورد بە ناوچەکانی تری سوریا باشترە، سیستمی پەروەردە و بەڕێوەبردنیان هەیە، دوو هەڵبژاردنی شارەوانییەکانیان ئەنجامداوە، ژنان رۆڵی کاراو پێشەنگیان هەیە، گەلان و پێکهاتەکانی تر هەموو مافە نەتەوەیی و ئاینی و کولتوری و رۆشنبیریەکانیان پارێزراوە و بۆیان دەستەبەرکراوە، لە ئاستی بەرزیشدا بەشدارن لە ناوەندەکانی بڕیارو بەڕێوەبردنی ناوچەکانیان دا، لە رووی دیپلۆماسییەوە رایەڵەیەکی پەیوەندییان لەجیهاندا بۆ خۆیان دروستکردووە و نزیکەی ٢٠ نوێنەرایەتییان لەسەرتاسەری جیهاندا کردووەتەوە، لە رووبەرێکی نزیکەی ٥٠ هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشە (پێنج ئەوەندەی لوبنان)دا سەرچاوەکانی ئاوو نەوت و گازی سروشتییان هەیە و لەو رووبەرەدا ٦ ملیۆن کەس دەژین. سەرباری هەموو ئەو فاکتەرە جۆگرافی، ئابووری، سەربازی، سیاسی، دیپلۆماسی و خۆسەلماندنەدا، رۆژئاوای کوردستان لە ژێر بەرداش و چارەنووسێکی سەختدایە، کە لەلایەن زلهێزەکانی جیهانەوە بە تایبەت رووسیاوە رووبەڕوویان دەکرێتەوە. سیاسەتەکانی ٦ ساڵی رابردووی روسیا بەرامبەر بە کورد لە رۆژئاوای کوردستان مێژووی چۆنیەتیی مامەڵەکردنی رووسیا لەگەڵ گەلی کوردو گەلانی ترو هەروەها مێژووی کۆنی ئیستیعماری و پاساوە بێ بنەماکان دەهێننەوە یادی مرۆڤ. پەیوەندیی رووس و کورد رووسەکان یەکێک لە گەورەترین و بەهێزترین گەلانی نزیکن لە گەلانی ئاسیای ناوەڕاست و قەوقاز و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام مێژووییەکی پڕ لە ناکۆکی و خوێناوینان لەگەڵ ئەو گەلانەدا هەیە و کەمتر توانیویانە پەیوەندییەکی رێزلێگیراوو هاوسەنگ بەبێ توندوتیژی و سەرکوت و داگیرکەری پێشبخەن. لەبەر ئەوەش سیاسەتی رووسی لە یادەوەریی گەلانی ئەم ناوچەیەدا یادەوەرییەکی گەش و جوان نییە و هەمیشە بە نیگەرانییەوە لە سیاسەتەکانی رووسیا دەڕوانن و متمانەی کەمیان بە سیاسەتەکانیان هەیە، چونکە بە ئاسانی مامەڵە و سەودا بەهەموو کەس و هەموو شتێکەوە دەکەن. ئەوەش بۆ تایبەتمەندیی فراوانخوازی و رێچکەی سیاسەتی دەسەڵاتدارانی رووس لەتاڵانکاری و داگیرکەریدا دەگەڕێتەوە. راپەڕینەکەی عوبەیدوڵا نەهری ئاوڕدانەوەیەک لە پەیوەندیی دەوڵەتەکانی رووس لەگەڵ گەلی کوردا ئەوە بە روونی دەخاتەڕوو. لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٩و لە سەردەمی شەڕو ململانێ قورسەکانی نێوان رووسیای قەیسەری و عوسمانییەکاندا، کوردەکان دەیانخواست لە دەست عوسمانییەکان رزگاریان بێت و لە چەند وێستگەشدا یارمەتیی رووسەکانیان دا، بەڵام کاتێک کورد لەساڵی ١٨٨١دا بەسەرۆکایەتیی عوبەیدوڵای نەهری لەدژی عوسمانییەکان راپەڕین، رووسەکان بە هەموو نوێنەرایەتی و مولحەقاتەکانی خۆیان راگەیاند نابێت هیچ هاوکارییەکی سەربازی و لۆجستیی راپەڕینی کوردەکان بکرێت. کوردستانی سوور لەدوای رووخانی ئیمپراتۆریی قەیسەری رووس لەلایەن شۆڕشگێڕانی شۆڕشی بۆلشەڤیی رووسیاوە بە سەرۆکایەتیی لینین و هاوڕێکانی و جاڕدانی مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلان، گەلی کوردیش هەستیکرد دەرگایەکی بە روودا کراوەتەوە و وەک یەکەم رسکان کوردان لە ساڵی ١٩٢٣ لە سەر خاکی دێرین و مێژوویی خۆیان لەنێوان ئەرمینیای ئەمڕۆو ئازەربایجاندا، کۆماری کوردستانی سوریان راگەیاند و ئەو کۆمارە بۆ ماوەی ٦ ساڵ و تاوەکو ساڵی ١٩٢٩ بەردەوام بوو، بەڵام بە کۆچی دوایی لینین و کەوتنە دەستی سیاسەت لەلایەن ستالینەوە پاکتاوکارییە سیاسییەکان و چەوساندنەوەی گەلان دەستیپێکرد، کە یەکێک لە دیارترین نموونەکانی هەڵوەشاندنەوەی کوردستانی سوور و دورخستنەوەی گەلی کورد بوو بۆ سیبریا و کازاخستان و کۆمارەکانی تری ئاسیای ناوەڕاست. بەو پاکتاوکارییە نەتەوەیی و سیاسییە تاوەکو ئێستا کورد نەیتوانیوە خۆی لەو ناوچەیە بگرێتەوە و وەک کەمینەیەکی لانەواز لەژێر رەحمەتی سیاسەتەکانی ئەرمینیا و ئازەربایجاندا ژیانێکی پەراوێزخراوی کولەمەرگی بەڕێوەدەبەن. کۆماری کوردستان لەمەهاباد کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان لە سەروبەندی جەنگی جیهانیی دووەمدا دەستیان بە جموجوڵی بەرچاو کرد بۆ بەدەستهێنانی مافەکانیان و لەو چوارچێوەیەدا بە پشتیوانیی سۆڤیەت لە ١٩٤٦ کۆماری کوردستان بە سەرۆکایەتی قازی محەمەد لە مەهاباد راگەیاندرا. تامی ئازادیی کوردەکانی رۆژهەڵات درێژخایەن نەبوو و لە دوای رێککەوتنی رووسەکان لەگەڵ دەسەڵاتی ئەوکاتی ئێران و بە تایبەتی قەوام سەڵتەنەی سەرۆک وەزیراندا، رووسەکان ئامادە بوون لە بەرامبەر ئیمتیازی نەوتی باکوری ئێراندا لە دوای ١١ مانگ دەستبەرداری کۆماری کوردستان بن و لە ئەنجامدا ئەو کۆمارە رووخا و قازی و هاوڕێکانی لەسێدارەدران. رووسەکان لەم مامەڵەیەدا دۆڕاو دەرچوون و قەوام توانیوی زیرەکانە روسەکان فریوبدات و رووسەکان هەرگیز چاویان بە نەوت لەباکووری ئێران نەکەوت. رووسەکان و حزبە کۆمۆنیستەکانی سەرتاسەری جیهان سیاسەتەکانی رووسیا و بۆ مانەوەی سیتسمی سەرمایەداریی دەوڵەتی (سۆسیالیزمی رووسی) بە پاکتاوکردن، یان چاپۆشیکردن لە پاکتاوکردنی بزووتنەوە چەپەکان لە زۆرێک لە ناوچەکان بە تایبەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کۆتایی پێهات. لەعێراق و ئێران و تورکیا و ئەفریقا چەند نموونەی بەرچاوی پاکتاوکردنی بزووتنەوە چەپەکان هەیە، کە رووسەکان لەپێناو بەرژەوەندیی خۆیاندا لەسەریان نەهاتونەتە دەنگ. لە بەرامبەردا لەگەڵ دەوڵەتەکانی ئێران و تورکیا و عێراقدا رێککەوتون و پەیوەندیی خۆیان برەو پێداوە. ئەو جۆرە مامەڵە و سەودایە رەنگە تەنها تایبەتمەندیی دەسەڵاتدارانی سیستمی سیاسیی رووسیا نەبێت و زۆرێک لە زلهێزەکان هەر بەو شێوەیە بن و دەیان نموونەی هاوشێوەی سیاسەتی رووسەکان دەبینرێت. دوای رووخانی سۆڤیەت لە دوای رووخانی سۆڤیەت و جەنگەکانی باڵکان و یوگۆسلاڤیای پێشوو، بزووتنەوەی کورد بە گشتی لە باشوور و لەباکووری کوردستان لە گەشەیەکی بەرچاودا بوو، بزووتنەوەی کورد لە باشووری کوردستان بەهۆی داگیرکردنی کوێت لەلایەن سەدامەوە، گیانی بە بەردا کرایەوە و کورد بە بەشێک لە مافەکانی گەیشت. هاوکات لەگەڵ پاشەکشەی بزووتنەوەی سیاسیی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان بەهۆی تیرۆرکردنی سەرکردەکانی ئەو بزووتنەوەیە و داگیرکردنەوەی هەموو ناوچەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان لەلایەن رژێمی ئێرانەوە، بزووتنەوەی کورد لە باکووری کوردستان لە گەشەدا بوو. کورد لەباکووری کوردستان تەنگی بە دەوڵەتی تورک هەڵچنی، لە خەباتی چەکدارییەوە بۆ خەباتی سیاسی و دیپلۆماسی، بۆ خەباتی پەرلەمانی، بۆ دامەزراندنی یەکەم کەناڵی ئاسمانی و پەرلەمان لە دەرەوەی کوردستان و راپەڕینی جەماوەری هەنگاوی گەورەی بڕی. تورکیا بەهاوکاریی ناتۆو ئەمریکاو بەریتانیاو ئەڵمانیاو ئیسرائیل جوڵەیەکی گەورەیان دەستپێکرد بۆ لە ناوبردنی ئەو بزووتنەوەیە. لەچوارچێوەی ئەو جوڵەیەدا پەکەکەیان خستە لیستی تیرۆرو دواتر لە ١٩٩٨دا لە نێوان دەزگای هەواڵگریی تورک و دەزگای هەواڵگریی سوریادا رێککەوتننامەیەک واژۆ کرا، کە بە رێککەوتننامەی ئەدەنە دەناسرێت. ئەو رێککەوتننامە بۆ پاکتاوکردنی عەبدوڵا ئۆجالان و پەکەکە لە سوریا داڕێژرابوو. لەبەر ئەوەش ئەوە رێککەوتنێکی ئاسایی سیاسی و فەرمیی نێوان دوو دەوڵەت لە وەزارەتەکانی دەرەوە نەبوو. بەڵکو لەژوورەکانی دەزگا هەواڵگرییەکاندا ئەنجامدرا. لەئاکامی ئەو رێککەوتنەدا و بەپلانێکی وردو بە ناوی بانگهێشتکردن بۆ یونان عەبدوڵا ئۆجالان لە سوریا چووە دەرەوە. ئۆجالان لەو پرۆسەیەدا بۆ پووچەڵکردنەوەی ئەو پلانەی دەزگا هەواڵگری و راگەیاندن و دیپلۆماسیی و ئابووریی وڵاتانی رۆژئاوا و ناتۆ بەرەنگارییەکی گرنگ و وردی ئەنجامدا. لە دەرگای هالای دا، رووی لە بەلجیکا بە سیفەتی پایتەختی ئەوروپا کرد، ئەڵمانیا سنووری بەڕوودا داخست، هۆڵەندا رێگای نیشتنەوەی بە فڕۆکەکەی نەدا، یونان لە کۆڵی خۆی دەخستەوە، ئیتالیا کۆتایی بە میوانداریەکەی هێنا. ئۆجالان لەو سەروبەندەدا رووی لە رووسیا کرد، پشتیوانانی کورد لە دەرەوەی سیستمی دەسەڵاتی رووسیا، لە رووسیا بەهێز بوون. لەلایەن ڤلادیمیر ژیرۆنۆڤسکی و چەند پەرلەمانتارێک پێشوازی لە ئۆجالان کرا. ئۆجالان ماوەی هەفتەیەک لە ماڵی ژیرۆنوڤسکی میوانداری کرا. لە کۆی ٢٠٠ دەنگی دۆما، بە ١٩٩ دەنگ مافی مانەوەیان لە رووسیا بە ئۆجالان دا، بەڵام دیسانەوە مامەڵە و سەودای رووسی کەوتەوە کارو ژیرۆنوڤسکی ڕۆیشت بۆ تورکیا و مامەڵە گەورەکەی بۆ فرۆشتنی ئۆجالان ئەنجامدا. هاوکات دەوڵەتی رووسیا هیچ شوێنێکی بۆ مانەوەی ئۆجالان لە روسیادا نەهێشتەوە و ئۆجالانیان خستە دۆخێکی سەختەوە. لە بەرامبەر رێگانەدان بە ئۆجالان رووسەکان لەگەڵ تورکیا لەسەر ئەوە رێککەوتن، کە ئیدی تورکیا هاوکاریی چەکدارە ئیسلامییەکانی چیچان نەکات و بانکی جیهانیش بە بڕی ١٠ ملیار دۆلار قەرزی بێ گەڕانەوە بە روسیا بدات. دەوڵەتی رووس  لە بەرامبەر ئەوانەدا ئۆجالانی فرۆشت. قۆناغی هەستانەوەی دوای رووخانی سۆڤیەت رووسەکان لە گەورە زلهێزێکی جیهانەوە کەوتنە دۆخێکی خراپی ئابووری و سیاسی و سەربازی و داڕمان، بۆیە لە دوای قۆناغێکی ١٠ ساڵە لە قەیران و گێژاو، بە هاتنی تیمەکەی ڤلادیمیر پوتین وردە وردە رووسیا چوویەوە سەر سکەی خۆ بەهێزکردنەوەی. رووسەکان لەو چوارچێوەیەدا هەوڵێکی باش و گرنگیان دا، کە بڵێن رووسیا گۆڕاوە و رووسیای نوێ جیاوازە لە رووسیای کۆن. هەڵمەتەکانیان بۆ وێنای رووسیای نوێ ببوونە جێگای سەرنج، ئاوازە نوێکانی رووسیا دەنگی دەدایەوە، چونکە باس لەوە  دەکرێت  رووسەکان بەشێوەیەک لە شێوەکان لە پشت ویکیلیکس و هەڵدانەوەی چەندین تاوانی وڵاتانی ناتۆ و رۆژئاوا و ئەمریکا بوو بێت. تەنانەت پرۆژەی پریزمی ئەمریکایان ئاشکرا کردو لە رێگەی ئیدوارد سنۆدنەوە یاری هەواڵگریی بەهێزی خۆی بەرامبەر بە ئەمریکا سەلماند. رووسەکان لە پشت بزووتنەوە جودایخوازەکان و ریفراندۆمەکانن بۆ جیابوونەوە، یان دژایەتییان ناکەن، رەنگە ئامانجەکە ئەوە بێت بەشێک لە وڵاتانی ئەوروپی وەک باڵکان پارچەپارچە بن.  داخستنی بەشی کوردیی ئاژانسی هەواڵی سپۆتنیک رووسەکان بۆ برەودان بەو ئاوازە نوێیە لە رووی میدیاییەوە دەستیان بەکار بۆ هەژمونی خۆیان کرد. لەو چوارچێوەیەدا ئاژانسی هەوأڵی سپۆتنیکیان دامەزراند. تەنانەت بەشی کوردییان تیادا کردەوە، کە بەشێکی چالاک بوو. ئەو ئاژانسە چەند بەهێز بێت و چی کردبێت و چۆن کار بکات ئەوە بابەتێکی دیکەیە، بەڵام ئەوەی روویدا ئەوە بوو، لە دوای رووداوەکانی سوریا و بەرەوپێشچوونی  پەیوەندییەکانی رووسیا و تورکیا، دەوڵەتی رووسیا بەشی کوردیی ئاژانسی هەواڵی سپۆتنیکی بە خشکەیی داخست. رۆژئاوای کوردستان و رووسیا   رووسەکان نەیاندەتوانی لەوە زیاتر بەرامبەر بە پەلهاوێشتنەکانی ئەمریکاو ناتۆ بێدەنگ بن. بە بەرچاویانەوە چووبوونە ئەفغانستان، عێراق، لیبیا، باڵکان و ئەوروپای رۆژهەڵات و قەوقاز، بازنەی گەمارۆ لەسەر هەژمونی رووسیا تەنگ کرابوویەوە، کاتێک رووداوەکانی بەهاری عەرەبی گەیشتنە سوریا، ئیدی روسەکان لە دوو قۆڵەوە دەستیان بە بەرەنگاریی پەلهاوێشتنی ئەمریکا و ناتۆ بۆ ناوچە جێ نفوزەکانیی خۆیان کرد. رووسەکان لە ساڵی ٢٠١٥دا کریمیەیان لە ئۆکرانیا جیاکردەوە و کاریش بۆ سەربەخۆکردنی هەندێک ناوچەی تر لە ئۆکرانیاو ئەوروپای رۆژهەڵات دەکەن. لە سوریاش بە بەهێزی دەستیان بە دەستتێوەردان کرد. رووسەکان سەرەتا بە هەموو هێزیانەوە لە گروپە ئیسلامییە جیهادییەکانی وەک داعش، بەرەی نوسرە، جەیشی ئیسلام و کەتیبە جۆراجۆرە چەکدارەکانیان دەدا، کە تورکیا هاوکاریی دەکردن. دەزگای هەواڵگریی ئەمریکاش بۆ رووخانی رژێمی ئەسەد هاوکاریی زیاتر لە ١٧ گروپی دەکرد. تورکیا بە رادەیەک لە دژی دەستتێوەردانی سەربازیی رووسیا بوو، کە فڕۆکەیەکی جەنگیی روسیی جۆری سوو ٢٤ لە ٢٤ی نۆڤەمبەری ٢٠١٥دا لە ئیدلب خستەخوارەوە و دوو فڕۆکەوانەکەشی کوژران. تورکیا بەوەوە نەوەستا و لە رێگەی چەکدارێکی جیهادییەوە بە ناوی مەرەت ئاڵتنیتاش، کە چەکداری هێزە تایبەتەکانی تورکیا بوو، ئاندرێ کارلۆڤ باڵیۆزی رووسیای لە ١٩ی دیسەمبەری ٢٠١٦ لە ئەنقەرە لە کاتی کردنەوەی پێشانگایەکی هونەریدا تیرۆر کرد. لەو کاتانەدا کورد لە رۆژئاوای کوردستان ناوچەکانی خۆی رزگارکرد. توانی لە جەنگی دژ بە تیرۆری گروپە جیهادییەکاندا وێنایەکی زۆر بەهێز لە خۆی نیشان بدات. تورکیا کاتێک شکستی هێزە ئیسلامییە جیهادییە هاوپەیمانەکانی دەبینی و سەرکەوتنی رووسیا و کوردی دەبینی، کەوتە هەوڵ بۆ ئەوەی لەگەڵ رووسیا لە دژی کورد رێبکەوێت، رووسەکان وەک نەریتێکی دێرین، کەوتنە سەودا و لە بەرامبەر پاکتاوکردنی گروپە جیهادییەکاندا لەسەر دەستی تورکیا، دەستیان بە جێبەجێکردنی خواستی تورکیا لەدژی کورد کرد. کاتێک تورکیا ئامادە بوو پاشەکشە بە چەکدارە جیهادییەکان لە حومس و درعا و غوتە و داریا و جسر شغور و حەڵەب بکات و هەروەها سیستمی بەرگریی ئێس ٤٠٠ لە روسیا بکڕێت و گرێبەستی گواستنەوەی گازی سروشتی روسیا لە رێگەی دەریای رەشەوە بە ناوی تورک ستریم واژۆ بکات، ئیدی رووسەکان بەرامبەر بەکورد چوونەوە سەر هەمان رێچکەی سیاسەتی کۆنی خۆیان. رەنگە رووسەکان بیانەوێت پەیکەری ناتۆ و هەژمونی ئەمریکا لەناوچەکە لەق بکەن، بۆیە بەو شێوەیە مەرایی بۆ تورکیا دەکەن و تەنانەت ئامادەن وێستگەی ئەتۆمیش بۆ تورکەکان دروست بکەن. لە بەرامبەر ئەو سەودایەدا رووسەکان لە ساڵی ٢٠١٨دا هێزەکانیان لە ناوچەکانی عەفرینی رزگارکراو و ئارام کشاندنەوە و ئاسمانی عەفرینیان بۆ تورکیا کردەوە و رێگایان پێدا، کە گەورەترین تاوان و داگیرکەری لە دژی رۆژئاوای کوردستان ئەنجام بدات. جگە لەوە لەهەموو دانیشتنەکانی ئاستانە و سۆچی دا جگە لەوەی رێگایان نەداوە نوێنەری کورد و ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوا بەشداری بکەن، هەموو بڕیارەکان لە بەرژەوەندیی تورکیا و ئیران و روسیا دراون و بەشێکی باشی بڕیارەکانیش لە بەرژەوەندیی ستراتیژیی فاشیستیانە و ئیتحاد و تەرەقیانەی تورکیادایە. لە ساڵی ٢٠١٩شدا لە دوای مامەڵەی دۆناڵد ترامپ لەگەڵ ئەردۆغان و داگیرکردنی گرێ سپی و سەرێکانی لەلایەن دەوڵەتی تورکەوە، رووسەکان بە خێرایی هاتن و رێککەوتنی کۆنی ١٩٩٨ی ئەدەنەیان بۆ تورکیا و ناوچە سنوریەکان زیندوو کردوە، کە بەپێی ئەو رێککەوتنە تورکیا دەتوانێت تا قوڵایی ١٠ کیلۆمەتر بە درێژایی ٩٠٠ کیلۆمەتر سنووری سوریا لە دژی کورد شەڕ بکات. روسیا رێککەوتنە کۆنەکانی دەزگا هەواڵگرییەکانی وڵاتانی رۆژئاوای لە دژی کورد زیندوو کردەوە. روسیا گەرچی ئاوازی نوێ بۆ سیاسەت لێدەدات، بەڵام لە سەودادا رێچکەی ناتۆو وڵاتانی رۆژئاوای گرتووەتە بەر و درێژە بە رێگاکەی ئەوان دەدات. تەنانەت رووسیا ئامادە نەبوو لە ئەنجوومەنی ئاسایش رێگا بە کردنەوەی دەروازەی تەل کۆچەر بۆ هاوکارییە مرۆییەکان لە رۆژئاوای کوردستان بدات و داوای کردنەوەی ئەو دەروازەیە ڤیتۆ کرد. رووسەکان سیاسەتی کۆنی بەریتانیا بەرامبەر بە کورد دووبارە دەکەنەوە لە پانێڵی پێنجەمی دیداری میری لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢١دا ئەلبروس كوتراشیڤ، باڵێۆزی روسیا لەعێراق لەبارەی دۆخی کورد لە سوریا رایگەیاند، دۆخی کورد ئاڵۆزە ناوچەکانیان لە یەک دابڕاوە و ئەو ناوچانەی بە دەستیانەوە هەمووی کورد نییە. ئەوە هەمان ئەو سیاسەتە کۆنە ئیستیعمارییە، کە رووسیا بۆ دژایەتیکردنی کورد بەکاری دەهێنێت. لە سەرەتای سەدەی ٢٠ دا کاتێک ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دیزاین کرایەوە. بەریتانیا و فەرەنسا ژمارەیەک وڵاتیان بۆ چەند سەرۆک عەشیرەتێک و تایفەیەک دامەزراند. لەوانە ئوردون، عێراق و لوبنان و سوریا. تەنانەت ئەوەی ناوی شای عێراق بوو، لە وڵاتێکی ترەوە هێنایان بۆ عێراق. بەرژەوەندییان ئەوەی دەخواست و نەیانگوت، ئەوانە خەڵکی ئەو وڵاتانە نین و پێگە و جەماوەریان نییە و سەرۆک عەشیرەتن و ناتوانن وڵات بەڕێوەببەن، بەڵام بەکوردیان دەوت کورد ناتوانێت وڵات بەڕێوەببات و بۆ دەوڵەتداری نابێت. ئەوەی ئێستا رووسیا بەرامبەر بە کورد دەیکات هەمان ئەو سیاسەتە کۆنەی بەریتانیایە بە ئاوازێکی تازە، بەریتانییەکان رۆژنامەی تێگەیشتنی راستی-یان بە کوردی دەرکرد، بەڵام بە گازی خنکێنەرو بومبی فۆسفۆڕی سلێمانیان بۆردمان دەکردو کتێبخانەکەیان تاڵان  کرد و شەڕی شێخ مەحمودیان کرد و دانیان بە ئیدارەو کیانی کورددا نەنا، ئێستاش رووسەکان رێگایان داوە ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوا لە مۆسکۆ نوێنەرایەتی بکاتەوە، بەڵام هەموو جارێک ناوچەیەکی لێدادەبڕن و دەڵێن، ناوچەکانیان کوردی نییە، بەڵام ئەوان بە سوریا، تورکیا، عێراق و ئێرانیان نەوت، هەموو ناوچەکانتان تورکی، عەرەبی و فارسی نییە، بۆیە ناتوانن خۆتان بەڕێوەببەن. ئایا فیدراسیۆنی رووسیا هەمووی رووسە و خاکی گەلی رووسە؟. بێگومان ئەو دەربڕینەی باڵێۆز کوتراشیڤ دەرخەری رووی راستەقینەی سیاسەتەکانی رووسیایە بەرامبەر بە کورد و دیارە رووسیا نایەوێت لە دیزانی نوێی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کورد ببێتە خاوەن پێگەو هێزو کیان. هاوکات سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی رووسیا تاوناتاوێک بە زمانی هەڕەشە دەڵێت، کورد بە دنەی ئەمریکا دەجوڵێتەوە و ئەوەش لە دواییدا زیانی زۆری بۆ کورد دەبێت. دەڵێت، درەنگ یان زوو ئەمریکا دەڕوات. یانی رووسەکان بەو زمانە هەڕەشە لە کورد دەکەن، دەڵێن، ئێوە مەحکومن بە شکست، یان بە گوێمان دەکەن، یا تورکیاتان تێبەردەدەین، یان کاتێک ئەمریکا رۆیشت تۆڵەتان لێدەکەینەوە. ئەوە زمانی هەڕەشەی دووەم گەورە زلهێزی جیهانە بەرامبەر بە کورد. سەرباری هەموو ئەوانەش کورد لەلایەن ناوەندە ئەکادیمی و ئازادیخوازانی رووسەوە پشتیوانیی لێدەکرێت. لە ناوەندە ئەکادیمیەکانی رووسیادا چەندان لێکۆڵینەوەی گرنگ بۆ سەلماندنی نەتەوەی کورد ئەنجامدراون. رادیۆ کوردیی ئێریڤان و رۆژنامەی رێیا تازە دامەزراون. لە رووی کوردۆلۆژییەوە رووسەکان کاری گرنگیان ئەنجامداوە، تەنانەت تا ئێستاش پەکەکە لە لیستی تیرۆری رووسیادا نییە، بەڵام ئەوەی جێگای سەرسوڕمانە جێگای ئۆجالان ناکەنەوە و سەودای لەسەر دەکەن و هەروەها رێککەوتنی ئەدەنە بۆ تورکیا زیندودەکەنەوە. ئەو جۆرە دۆستایەتییەی روسیا جێگای تێڕامانە، کە زۆر جێگا متمانە و بڕوا نییە. گەرچی وڵاتێکی وەک میسر ئیدعای مافی چارەخۆنووسیی بۆ گەلانی جیهان وەک رووسەکان نەکردوە، بەڵام ئەوان لانکەی دەرکردنی یەکەم رۆژنامەی کوردی بون بە ناوی کوردستان. هەروەها چاپخانەی زانستیی کوردستان لەلایەن فەرەجوڵا زەکی مەریوانی لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٩دا لە میسر دامەزرا. هەروەها لە ناوەڕاستی سەدەی ٢٠یشدا رادیۆی کوردیی قاهیرەیان هەبوو. لەبەر ئەوەش رووسەکان تەنها بە کردنەوەی نوێنەرایەتیەک، یان رادیۆ و رۆژنامەیەک ناتوانن لە بەرامبەر ئەو مێژووەدا بە ئاسانی متمانەی کورد بەدەستبهێنن، بۆیە گرنگە  رووسیا کاری گرنگ و جدی لەئاستی مافی چارەی خۆنووسی گەلی کورددا ئەنجام بدات، نەک دژایەتیی گەلێکی چەوساوەی بندەست بکات. دژایەتیکردنی چەوساوەکان ئازایەتی و هونەر نییە.

هاوڵاتى ئێران دەیەوێت لەجیاتی جەنگی سارد لەگەڵ نەیارانی لەعێراق ئاشتییەكی سارد لەبەغدا بكات و زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیش لەگەڵ ئەمریكا مسۆگەر بكات، بۆیە پێچەوانەی رابردوو هەوڵی هێوركردنەوەو كاردانەوەكانی گروپەكانی لایەنگری خۆی دەدات لەعێراق. پێشتر قاسم سولەیمانی لەباڵای ژەنەڕاڵێكی ئیمپراتۆریەتی شیعەدا رۆڵی گرنگی هەبوو لەیەكخستنی شیعەكان و بە پەیامێك لەتارانەوە شەقامی شیعەی لەبەغدا رێكدەخست، بەڵام دوای ئەو قائانی بە گەشتە بەردەوامەكانی بۆ بەغدا نەیتوانیوە ببێتە مایەی یەكڕیزیی شیعە، بۆیە كوشتنی سولەیمانی سەرەتای تێكچوونی خەونی ئیمپڕاتۆریەتی شیعەیە لەعێراق. ئەگەرچی ئێران بەداهێنەری هیلالی شیعە لەناوچەكە وەسف دەكرێت، بەڵام بەرژەوەندیی وڵاتەكەی لەهەموو دین و دیانەتێك بۆ گرنگترە بەتایبەت كە نموونەی ئەوەی لەسەردەمی راگرتنی جەنگی هەشت ساڵەی لەگەڵ سەددام حسێن بەدی كراو روحەڵڵا خومەینی، رێبەرو دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی ئێران بەواژۆكردنی بڕیارنامەی ژمارە 598ی ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بەنەتەوەیەكگرتوەكان بۆ راگرتنی جەنگ لەساڵی 1988 رایگەیاند ئەم كارە وەك جامی ژەهر وایە كە دەینۆشم بەڵام بەرژەوەندیی ئێران ئەوە دەخوازێت. هەروەها دور نییە كۆماری ئیسلامی ئێران سەبارەت بەئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكانی 10ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2021 ئامادەكاریی بكات بۆ نۆشینی جامێكی دیكەی ژەهر لەپێناو بوژاندنەوەی ئابوریی وڵاتەكەی كە لەسەر دەستی ئەمریكا لەلێواری هەڵدێر نزیك بووەتەوە. ئێران زیاتر لەشەش مانگە بەنێوەندگیریی عێراق دەیەوێت كۆتایی بەجەنگی ساردو راسپێردراو لەگەڵ سعودیە بهێنێت بۆیە زۆر ئاساییە پاشەكشێ لەهەڵوێستەكانی ئێستای ئەو وڵاتە لەسەر پێگەی لایەنەكانی و لایەنگرانی لەعێراق بەدی بكرێت، وەك چۆن پێچەوانەی پێشبینییەكان لە ئاست ئەنجامەكان و ئەژماركردنی دەنگەكان توندی نەنواند پێدەچێت لەئاست دەستنیشانكردنی سەرۆك كۆمار و پێكهێنانی حكومەت و سەرۆكەكەشی نەرمیی بنوێنێ و بە كەمی كێكی دەسەڵات و لاوازیی پاشكۆكانی لەعێراق رازی بێت. تاران لەماوەی مانگێكدا سێ جار ئیسماعیل قائانی، فەرماندەی فەلیەقی قودسی سەر بەسوپای پاسدارانی رەوانەی عێراق كردووە و هاوكات لەگەڵ كۆبوونەوەی لەگەڵ لایەنە شیعەكانی نزیك لەخۆی كە بە چوارچێوەی هەماهەنگیی ناو دەهێنرێن لەگەڵ موقتەدا سەدر كەدۆستی جارانی ئێران و هاوپەیمانی ئێستای سعودیەیە كۆبووەتەوە، بەڵام روون نییە پێداگریی لەهیچ خواست و ئامانجێك هەبووبێت. ئێران لەنێوان پارتی  و سەدرو مالیكی تەلەفیزیۆنی (ئێران ئەنتەرناشناڵ) كە نزیكە لەوڵاتی سعودیەوە بڵاوی كردووەتەوە؛ ئیسماعیل قائانی رۆژی یەكشەممە (30/12/2022) سەردانی هەولێری كردووە بۆ ئەوەی رێگریی لە رێككەوتنی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و موقتەدا سەدر بكات. سەرچاوەیەك بە تەلەفیزیۆنەكەی راگەیاندووە؛ قائانی بەگەشتێكی چاوەڕواننەكراو رووی لەهەولێر كردووە و گەشتەكەو كۆبوونەوەكانی بەنهێنی ئەنجامداوە. ئەو بەرپرسە باڵایەی ئێران هەڵگری پەیامی عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران بووە بۆ پارتی بەڵام ناوەڕۆكی ئەو پەیامە ئاشكرا نەكراوە. ئەگەرچی مێژووی پەیوەندییەكانی نێوان تاران و پارتی دەگەڕێتەوە بۆ نزیكەی 75 ساڵ پێش ئێستا، بەڵام لە ماوەی رابردوودا میدیاكانی سەر بەباڵی توندڕەوی محافزكاران و سوپای پاسداران لەئێران بە بەردەوامی پارتییان بەوە تۆمەتبار كردووە كە لەگەڵ ئیسرائیل پەیوەندیی توندوتۆڵی هەیەو ئەوەش بۆ دژایەتی ئێرانە لەناوچەكەدا. پەیوەندیی بنەماڵەی سەدرو شیعەكان لەئێران پەیوەندییەكی كۆن و مێژووییە، بەڵام ئێران بە ئاشكرا رایگەیاندووە موقتەدا سەدر نابێت بەتەنها چاوی لەو بەروبوومە سیاسی و ئاینییەی باوك و باپیرانی بێت كە لەعێراق چاندوویانە، بەزمانێكی دیكە تاران داوای بەش لەموقتەدا سەدر دەكات. ئەو هاوپەیمانییەی كە بەناوی دەوڵەتی یاسا كە لەلایەن نوری مالیكی سەرۆكایەتیی دەكرێت و گەورەترین كێشەو ناكۆكیی لەگەڵ سەدر هەیە بەبڕوای مالیكی درێژكراوەی تێكۆشانی محەمەد باقری سەدر لەدامەزراندنی حزبی دعوەی ئیسلامی بووە كە باوكی موقتەدا سەدرە.      بەرپرسانی ئێران پێیان وایە كێشەو ناكۆكییەكانی سەدرو نوری مالیكی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2006 چونكە لەو سەردەمەدا كە لایەنگرانی سەدر لەپارێزگای بەسرە ویستیان خۆپیشاندان دژی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق ئەنجام بدەن، مالیكی كە سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو خۆی گەیاندە پارێزگاكەو فەرمانی كرد بەسەركوتی ئەو خۆپیشاندانانە، بۆیە لەو رۆژەوە ئەو دوو دۆستە كۆنەی ئێران بڕواو متمانەیان بە یەكتری نەماوە. ئێران و سعودیە لەعێراق زیاتر لە 42 ساڵە سعودیەو ئێران ناكۆكییان هەیە بە تایبەت كە سعودیە خۆی بە نوێنەر و سەرۆكی سوننەكان لەعێراق دەزانیت و هاوكات بە هاوپەیمانی ئەمریكا لەعێراق لەقەڵەمدەدرێت، بەڵام بە سەرهەڵدانی جەنگی هەشت ساڵەی نێوان ئێران و عێراق پەیوەندییەكانی نێوان تاران و ریاز ئاڵۆزیی زۆری بەخۆیەوە بینیوەو ئەو دوو وڵاتەش لە رێگەی گروپە لایەنگرەكانیانەوە عێراقیان كردووە بە چەقی ململانێی شیعەو سوننە. ستراتیژی ناوچەیی ئێران لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەكە لەسەر بنەمای رووبەڕووبوونەوەی هەژمونی ئەمریكاو پشتیوانی لە گروپە شیعەكان و بەرەنگاربوونەوەی گروپە سوننە توندڕەوەكانی وەك داعش و تاڵیبان و هەروەها بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵات و هەیمەنەی سعودیە لەسەر وڵاتانی كەنداو داڕێژراوە. ئەم ستراتیژییەی ئێران بە بەردەوامی هۆكاری سەرەكییە بۆ بەریەككەوتنی شیعەكان و سوننەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆیە ئاستێك لە بێمتمانەیی لەنێوان تاران و ریازدا هەیە كەبواری ئەوەیان دروستكردووە ئاشتیی شیعە و سوننە لەوڵاتان بكەنە شەڕی ماڵوێرانكەرو نموونەی ئەوەش لە گۆڕەپانی عێراقدا بەدی دەكرێت. ئێران لەئێستادا بەهۆی گۆڕانكاریی لەسیاسەتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیی هەوڵی هێوركردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ سعودیە دەدات، بۆیە پێچەوانەی رابردوو میلیشیا شیعەكان هێوردەكاتەوە و سەرەتای ئەو سیاسەتەش دوای هێرشكردنە سەر ماڵی مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی عێراق دەركەوت، بەوەی كە ئێران بەپەلە هێرشەكەی ئیدانەكرد و قائانیش خۆی گەیاندە بەغداو لەگەڵ فەرماندەكانی حەشدی شەعبی كۆبوەوە. قائانی بە فەرماندەو هێزە چەكدارەكانی شیعەی لەعێراق وتووە: ئێران سەرقاڵی دانوستانی ئەتۆمییە لەڤیەننا و نابێت جموجۆلی ئەو هێزانە لەعێراق ببێتە مایە توندبوونەوەی هەڵوێستی وڵاتانی رۆژئاوا بەتایبەت ئەمریكا لە بەرامبەر تاران. هاوكات دوای ئەوەی محەمەد حەلبوسی، وەك لایەنێكی بەهێزی سوننە جارێكی دیكە بووەوە بەسەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق محەمەد باقر قاڵیباف، سەرۆكی پەرلەمانی ئێران پەیامی پیرۆزبایی ئاڕاستەی حەلبوسی كرد، ئەوەش ئاماژەیەكی دیكە بوو كە تاران هەستیاریی و توڕەییەكانی سەبارەت بە دۆخی لاوازو پەرتەوازەی شیعەكانی لایەنگریی لە عێراق كەم بووەتەوە. قائانی و قاسم سولەیمانی پسپۆڕانی نێودەوەڵەتی و شارەزایانی سیاسی بڕوایان وایە ئێران لەعێراق و لوبنان پاشەكشێی گەورەی بۆ وڵاتانی عەرەبی و ئەمریكا كردووە كە دوو هۆكاری سەرەكیی هەیە، یەكیان رێككەوتنی ئەتۆمییەو ئەوی دیكەیان نەمانی قاسم سولەیمانییە. قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشوی سوپای قودس بە كاریگەرترین بەرپرسی ئێران دوای خامنەیی لەعێراق و لوبنان لەقەڵەم دەدرا بە تایبەت كە سولەیمانی ئەزمونی لەگەڵ ئەو وڵاتانە و لایەنەكانی زۆر زیاتر بوە و لە قائانی و لە سیاسەتدا بە هەیمەنە و لە بواری سەربازیشدا خاوەن بڕیاربوە، بەڵام ئەو تایبەتمەندیانە تائێستا لە قائانی بەدی نەكراوە. پێشتر سولەیمانی بەئاماژەیەك لەتارانەوە گروپ و لایەن شیعەكانی لەعێراق رێكدەخست، بەڵام قائانی لە ماوەی مانگێكدا سێ جار گەشتی بۆ عێراق كردووە و پێناچێت توانیبێتی گروپە و لایەنەكانی نزیك لەوڵاتەكەشی رێكبخات. پاشەكشێی ئێران بۆ ئەمریكا بۆ پارە بلۆككراوەكانی لە عێراق گومانی تێدا نییە واشنتۆن و تاران لەعێراق ململانێی یەكتری دەكەن، بەڵام سەبارەت بە هەڵبژاردنە پێشوەخەتەكەی عێراق لەمانگی ئۆكتۆبەر، ئیمارات و توركیا ئەركەكەی ئەمریكایان بۆ دژایەتی ئێران سوك كردووە و بەرژەوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتەش وادەخوازێت كە دەستی تاران لەعێراق كورت بكەنەوە.  بەرپرسانی ئێران پێیان وایە سێكوچكە ئەمریكا و سعودیە و ئیمارات زیاترین هەوڵیان داوە رۆڵی تاران لەبەغدا و حكومەتەكەی داهاتوویدا بچووك بكەنەوە، بۆیە ئەو وڵاتە بە كەمبوونەوەی هەیمەنەی لەعێراق باكی نییە و نایەوێت ئەمریكا و سعودیە لەخۆی توڕە بكات، چونكە كاری لەپێشینەی تاران بەدەستهێنانەوەی ئەو پارانەیەتی لەعێراق كە بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە بلۆك كراوە. حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران شەش مانگ پێش لەوەی ماوەی سەرۆك كۆمارییەكەی كۆتایی بێت بەلێدوانێك گلەیی لەهەندێك وڵای دراوسێ كرد كەزیاتر لە 30 ملیار دۆلاری ئێرانیان بلۆك كردووە، دواتر دەركەوت رۆحانی مەبەستی سەرەكیی عێراق بووە، بەڵام دوای ئەوەی ئیبراهیم رەئیسی بووە سەرۆك كۆماری وڵاتەكە رایگەیاند؛ بڕی حەوت ملیار دۆلاری وڵاتەكەی كە قەرزە كەڵەكەبووەكانی فرۆشتنی غازو كارەبا بەعێراق بووە بلۆك كراوە. ئێران بە نێوەندگیریی مستەفا كازمی كە بەهاوپەیمانی ژێربەژێری سەدر لەقەڵەمدەدرێت توانیویەتی ئەمریكا رازی بكات كە ئەو پارانە لەبەرامبەر كڕینی كاڵای پێویست بۆ ئێران وەربگرێتەوە واتە، عێراق پارەكان دەدات بە كاڵاو رەوانەی ئێرانی دەكات بەبێ ئەوەی تاران راستەوخۆ بتوانێت مامەڵە بەپارەكانیەوە بكات. بەپێی نامەیەكی سەرۆكی ناوەندی بازرگانیی ئێران كە میدیاكانی ئەو وڵاتە بڵاویانكردوەتەوە و نامەكەش رێككەوتی پێنجشەممەی رابردوی لێدراوە، ئاماژە بەوەكراوە سەرجەم وەزارەتەكانی ئێران داواكارییەكانیان بۆ دابینكردنی كاڵا سەرەكی و پێویستەكانی وەك دەرمان و خۆراك و پیشەسازیی دواكاریی ئاڕاستەی ناوەندەكە بكەن چونكە بڕێك لەپارەكانی وڵاتەكە لەبانكی بازرگانی عێراق ئازاد كراوە.

سەركۆ جەمال حكومەتی هەرێمی كوردستان چەند ساڵێكە داوای ئەو قەرزانە دەكات كە بەوتەی خۆی لەلای وەبەرهێن و كۆمپانیا و بازرگانانە، بۆ ئەو مەبەستەش رێوشوێنی دەستپێكردووە، سەرۆكی لقی سلێمانی یەكێتی وەبەرهێنەرانی كوردستانیش دەڵێت تائێستاش بەشێك لەكۆمپانیا و بازرگانەكان قەرزیان بە حكومەت نەداوەتەوە. بەپێی نوسراوێكی ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەشێكی زۆری قەرزەكان نزیكەی 15 ساڵی بەسەردا تێپەڕیوەو بازرگانان و وەبەرهێنەران لەكاتی خۆیدا نەیانداوەتەوە بەوهۆیەوە لەگەڵ ئەو سووەی چووەتەسەری گەیشتووەتە یەك ترلیۆن و 307 ملیار و 793 ملیۆن و 798 هەزار دینار كە لەبنەڕەتدا 513 ملیار و 500 ملیۆن و 114 هەزار و 843 دینار بووە. بۆ وەرگرتنەوەی ئەو قەرزانەش ئەنجومەنی وەزیران داوای لەوەزارەتی دارایی كردووە ئەو قەرزانە پاكتاو بكات، وەزارەتی داراییش داوای لەوەزارەتی داد كردووە دەست بەفرۆشتنی موڵك و ماڵی خاوەن قەرزەكان بكات. بەپێی نووسراوەكان كە هەندێكیان بۆ سەردەمی كابینەی بەرهەم ساڵح سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی حكومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە چەندین جار حكومەتی هەرێم داوای لەچەند كۆمپانیایەك كردووە قەرزەكانیان بدەنەوە، داواكارییەكەش بۆ وەزارەتی دارایی و ئابووری و بانكەكان نێردراوە. لەدوایین ئاگاداركردنەوەشدا كە مێژووەكەی بۆ ساڵی 2019 دەگەڕێتەوە ئەنجومەنی وەزیران لە رێگەی دیوانی ئەنجومەنەكەوە وەزارەتی دارایی ئاگاداركردووەتەوە كە دوایین جار قەرزارەكان ئاگادار بكەنەوە لەو ماوەیەی بۆیان دیاریكراوە قەرزەكان بدەنەوە. هاوڵاتى بۆ وەرگرتنی رای وەزارەتی دارایی پەیوەندیكرد بە نەبەرد فوئاد وتەبێژی وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەڵام ناوبراو وتی :» ئاگاداری ئەو نووسراوە نیم بۆیە قسەی لەسەر ناكەم». هاوكات یاسین مەحمود، سەرۆكی لقی سلێمانی یەكێتیی وەبەرهێنەرانی كوردستان، بەهاوڵاتى وت :»بەهۆی ئەوەی نووسراوەكان كۆنن ئاگادارنیم بەوردی چی كۆمپانیایەك قەرزی داوەتەوە یاخود نا، بەڵام هەندێك لەكۆمپانیاكان بەڕێگەی جیاواز قەرزەكانیان داوەتەوە بەحكومەت». یاسین مەحمود كە هاوكات سەرۆكی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی كۆمپانیای بەڕێزە وتیشی: «ئەوەندەی ئاگاداربم تائێستا كۆمپانیای نالیا یەكێكە لەو كۆمپانیایانەی قەرزی بە حكومەت نەداوەتەوە، بەڵام كۆمپانیای بەڕێز سەرجەم قەرزەكانی بۆ حكومەت گەڕاندووەتەوە». بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتى، له ‌كابینەكانی پێشووی حكوومەتی هەرێمی كوردستاندا ژمارەیەكی زۆری كۆمپانیا و بازرگان قەرزیان لەحكومەت كردووە و تا ئێستا ئەو قەرزانە نەدراونەتەوە.  كاتی خۆی قەرزەكانی بە پێوەری یاسایی كراوەو لەجیاتی قەرزەكە، خانوو، یان موڵكێك وەك رەهن له ‌بەرامبەر ئەو قەرزە خەوێنراوە، قەرزەكانیش جۆراوجۆرون، بەشێكیان قەرزی بچووكە، بەشێكیان قەرزی بازرگانین، بەشێكیان قەرزی گەورە و قەرزی بچووك و پرۆژەی بازرگانین، بەڵام لەهەمان كاتیشدا كۆمپانیا و بازرگان هەیە پارەیان لای حكومەتە. هەر بەپێی زانیاریەكان لە مانگی هەشتی 2021 ەوە حكومەت دەستی بەسەر رەهنی قەرزداراندا گرتووە و هاوكات لە 13ی 5ی 2020 حكومەت لەڕێگای نووسراوێكەوە داوای لە بانكەكان كردووە لیژنەی تایبەتمەند پێكبهێنن بۆ پۆلێنكردنی قەرزەكان و رێكارەكانی وەرگرتنەوەی قەرزەكان. پێشتر عەبدولحەكیم خەسرۆ، سەرۆكی فەرمانگەی هەماهەنگی و بەدواداچوونی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاندبوو: بەپێی یاسای قەرزی ساڵی 1977، هەر بازرگانێك پارەی حكومەتی لابێت، دەبێت لە بەرامبەر ئەوەدا رەهنی دانابێت، جا ئەو رەهنە خانوو‌، كۆمپانیا،‌ یان هەر ‌شتێكه، بۆ ئەوەی‌ ئەگەر لە ماوەی دیاریكراودا قەرزەكان نەدەنەوە، ئەوەی بەڕەهن دانراوە حكومەت لێی وەردەگرێت و لەجیاتی قەرزەكە دەیفرۆشێت، یان دەیخاتە سەر میلاكی وەزارەتی دارایی و ئەم یاسایەش لە 1/7/2020ـوە جێبەجێ كراوه. سەرۆكی فەرمانگەی هەماهەنگی و بەدواداچوونی حكومەتی هەرێمی كوردستان راشیگەیاندبوو:» هەرچەندە ئەمە پرۆسەیەكی كەمێك ئاڵۆزەو رێكاری خۆی هەیه،‌ چونكە ئەگەر هات و ئەو رەهنەی دایناوە بەشی ئەو قەرزەی نەكرد كە لەحكومەت كردوویەتی، دەبێت ئەوەی دەمێنێتەوە وەك قەرز لێی وەربگیرێتەوه».

کاکەلاو عەبدوڵا لە ٢٩ی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆکی تورکیا، گۆڕانکاری لە پۆستی وەزیری داددا کرد، گۆڕانکارییەک کە راستەوخۆ پەیوەندی بەکورد و بەتایبەتتر بە عەبدوڵا ئۆجەلانەوە هەیە. لەو رۆژەدا بەکر بۆزداغ، ناوێکی دیاری ناو حکومەتی تورکیا، بە فەرمانی ئەردۆغان کرایە وەزیری دادی تورکیا بۆ دەرکردنی رەشنووسە یاسایەک تا عەبدوڵا ئۆجەلان لە زیندان دەربکات و بیگوازێتەوە بۆ ژیر چاودێری لەماڵێکدا کە بۆی دیاری دەکرێت. بەپێی وتەی جان ئاتاکلی، رۆژنامەنووسی بەناوبانگی تورکیا، ئەردۆغان دەیەوێت بەم هەنگاوەی سۆزی کوردانی تورکیا رابکێشێت و دەنگی زۆربەی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) بۆ پارتەکەی خۆی، پارتی دادو گەشەپیدان (ئاکەپە)، ببات. بەکر بۆزداغ بە رەچەڵەک کوردەو پێشتر لەساڵی ٢٠١١دا جێگری سەرۆک وەزیران بووە لەکابینەکەی ئەردۆغانداو چەندین پۆستی تریشی هەبووە. جان ئاتاکلی لە یوتیوب و تویتەری خۆی ئەو وتانەی خۆی بڵاویکردەوە و دەڵێت بەپێی ئەو شتانەی بیستوویەتی، بەکر بۆزداغ باشترین بژاردە بووە کە ئەردۆغان هەڵیبژیڕێت بۆ ئەو کارە. ئاتاکلی دەڵێت، پارتی داد و گەشەپێدان دەیەوێت بەمزووانە رەشنووسە یاسایەک تێپەڕێنێت بە سەرکردایەتی بەکر بۆزداغ و بەندێکی رەشنووسەکە تێیدا هاتووە کە «ئەو تاوانبارانەی تەمەنیان ٧٠ ساڵە و ٢٠ ساڵیان لە زیندان بەسەر بردووە دەگوازرێنەوە و دەخرێنە ژێر چاودێرییەوە لەماڵەوە، بەمجۆرەش ئۆجەلان سوودمەند دەبێت لەم یاسایە و ئازاد دەکرێت». عەبدوڵا ئۆجەلان، سەرکردە و دامەزرێنەری پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)، لە ئێستادا تەمەنی ٧٣ ساڵە و لەساڵی ١٩٩٩ەوە لەزیندانە کاتێک لەلایەن دەزگای هەواڵگری تورکیاوە لە نایرۆبی پایتەختی کینیا رفێنراو گەڕێنرایەوە تورکیا. ئەم وتانەی ئاتاکلی لە کاتێکدایە پەكەكە لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆی، كۆبوونەوەی ساڵانەی كۆمیتەی ناوەندیی بەڕێوەبرد و لەبەشێکیدا رایگەیاند، «كات كاتی ئازادكردنی جەستەیی ڕێبەر ئۆجەلانە». ئاتاکلی دەڵێت ئەم کارەی سەرۆکی تورکیا بۆ ئەوەیە تا دەنگی کورد بۆ خۆی رابکێشێت لە هەڵبژاردنی گشتیدا کە بڕیارە لە ناوەڕاستی ٢٠٢٣دا ئەنجامبدرێت. رۆژنامەنووسە تورکییەکە باس لەوەش دەکات لە ئێستادا دۆخی سیاسی ئەردۆغان باش نییە و پەنا بۆ هەر کەسێک دەبات کە یارمەتی بدات، یەکیکیش لەوانە بەکر بۆزداغە کە زۆر شارەزایە لە نووسینی رەشنووسە یاسادا. رۆژنامەنووسە تورکییەکە لەم وتانەیدا بە تەنها نییە، بەڵکو چەندین راپرسی ئەم دواییانە لەلایەن دەزگا گەورەکانی تورکیاوە ئەوەیان دەرخستووە ئاکەپە و ئەردۆغان ئاستی جەماوەرییان لاواز بووە، ئەویش بەشێکی زۆری بۆ دۆخی ئابوری تورکیا دەگەڕێتەوە لەگەڵ دابەزینی بەهای لیرە کە تەنها لە ٢٠٢١ لەسەدا ٤٠ی بەهاکەی لەدەستداوە. بەپێی راپرسییەکی دەزگای میترۆپۆڵ کە لە ١١ی مانگی رابردوو ئەنجامدرا، ئاستی جەماوەری ئەردۆغان بەجۆرێک دابەزیوە کە لە ٢٠١٥ەوە ئەو ئاستەی بەخۆیەوە نەبینیوە و لە ئێستادا ئاستی جەماوەری سەرۆکی تورکیا لەسەدا ٣٨.٦٪ە، ئەمەش کەمترە لەو رێژەیەی سێ کاندیدەکەی تر بۆ سەرۆکایەتی کۆمار کە لە راپرسییەکەدا داندراوە و دوو کەسیان سەر بەپارتی جەهەپەن، ئەوانیش مەنسور یەڤاش، سەرۆک شارەوانی ئەنقەرە، و ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ، سەرۆک شارەوانی ئیستەنبوڵە. لە راپرسییەکی تردا کە لەلایەن ناوەندی توێژینەوەی سۆسیۆ پۆڵەتیک ئەنجامدراوە، دەرکەوتووە پارتی ئاکەپە تەنها لەسەدا ٢٧%ی دەنگەکان بەدەستدەهێنێت، ئەمەش لەسەدا ١٠% کەمی کردووە بە بەراورد بە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ کە لەسەدا ٣٧% بوو. پارتی جەهەپەش لەسەدا٢٢.٩%ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە و پارتە هاوپەیمانەکەی بەناوی پارتی چاک، لەسەدا ١٠.٣%ی بەدەستهێناوە، هاوکات راپرسییەکە ئەوەشی دەرخستووە پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) لەسەدا ٩.٤%ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. دەزگای ئۆ ئار سی راپرسییەکی تری ئەنجامداوە و تێیدا دەرکەوتووە هاوپەیمانی ئاکەپە-مەهەپە توانیویەتی لەسەدا ٣٨.٧%ی دەنگەکان بەدەستبهێنێت لەکاتێکدا هاوپەیمانییەتی جەهەپە-پارتی چاک لەسەدا ٣٩.٥%ی دەنگەکانی کۆکردووەتەوە. دەزگای میترۆپۆڵ راپرسییەکی تری ئەنجامداوە و تێیدا دەرکەوتووە لەسەدا ٣٦.٧%ی خەڵکی تورکیا پێیانوایە ئۆپۆزسیۆن دەتوانێت قەیرانی ئابوری تورکیا رێکبخات لەبەرامبەر لەسەدا ٣٥.٤٪ی دەنگەکان کە پێیانوایە هاوپەیمانی ئاکەپە-مەهەپە دەتوانێت ئەو کارە بکات. لەکۆتایی قسەکانیدا جان ئاتاکلی ئاماژە بە بابەتیکی تر دەکات  و دەڵێت ئەردۆغان «ئامادەکاریشی کردووە بۆ لێبوردنی گشتی» و ئەگەر لەکاتی نزیکبوونەوەی هەڵبژاردنەکاندا بۆچوونی ئەوەی بۆ دروست ببێت کە رەنگە بدۆڕێت، ئەوا «لێبوردنی گشتی دەردەکات» بۆ ئەو کەسانەی بەندەکەی پێشوو دەیانگرێتەوە.

هاوڵاتی راوێژكارێكی پەرلەمانی كوردستان پرۆژەیەكی بۆ دووبارە بووژاندنەوەی پارێزگای سلێمانی لە رۆژنامەی  بڵاوكردووەتەوە و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا و شارەوانی سلێمانی دەڵێن ئامارن كاری لەسەر بكەن. لەژمارە (1952) رۆژنامەی ، كورتە پلانێك تایبەت بەسلێمانی بڵاوكرایەوە لەپێناو گەشەپێدانی سلێمانیدا كە لەلایەن دانا دارا، راوێژكاری سەرۆكایەتی پەرلەمان نوسرابوو. لەدەقی پرۆژەكەدا هاتووە:» شاری سلێمانی و كۆی پارێزگاكەش بەپێی دوا رووپێوی بەردەست كە بۆ ئاماری دانیشتوان و هەموو پرسە پەیوەندیدارەكانی ئەنجام دراوە، تاساڵی 2020 بە(6,171,083)كەس هەژمار كراوە، كەژمارەی دانیشتوانی سلێمانی لەو ئامارەدا (2,152,595) كەس دانراوە».  بەپێی ئەو ئامارەی بۆ ژمارەی خێزان لەهەرێمی كوردستان كراوە (1,071,303) خێزان لەخۆدەگرێت، لەوانە لەپارێزگای سلێمانی (441,253) خێزان دەژین، لەو ژمارەیە (88,867) خێزانیان كرێچین، كە دەكاتە(21%)ی خێزانەكانی سلێمانی. هەر بەپێی پرۆژەكەی ئەو راوێژكارەی پەرلەمان لەهەرێمی كوردستان تێكڕای تەمەنی هاوسەرگیریی ئافرەتان (20.7) ساڵە، پیاوان (24.5) ساڵە، لەسلێمانی پیاوان (24.8) ساڵەو ئافرەتان (20.9) ساڵە، (3%)ی دانیشتوان خاوەن پێداویستی تایبەتن لەپارێزگای سلێمانی زۆرترین خاوەن پێداویستی تایبەتی لێیە كەدەكاتە (3.4%)، هەروەها لە (36%)ی خێزانەكانی هەرێم داهاتی مانگانەیان (500,000) دینار كەمترە، بەڵام لەسلێمانی رێژەكەی زیاترەو لە (40%)ە. بەپێی بەشێكی دیكەی پرۆژەكەی دانا دارا، كەرتی وزە لەشاری سلێمانی نموونەی وەك نەوت: رۆژانە  40 بۆ 45 هەزار بەرمیلە، كە بەراوورد بەكۆی گشتی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم، زۆر كەمە، داهاتی مانگانەی پارێزگای سلێمانی نزیكەی (100) ملیار دینارە، كەداهاتی گومرگ و فەرمانگەكانە، كارەبا لەسلێمانی (33%)ی كۆی گشتی كارەبای بەرهەمهاتووی هەرێمی كوردستان وەردەگرێت، ئاو لەسلێمانی رۆژانە لەناو شار بە(3) رۆژ چوار كاتژمێر هەیەو لەدەرەوەی شەستمەتریش بەهەمان شێوەیە . لەكۆتایی پرۆژەكەشدا هاتووە: هەموو پڕۆسەیەكی گەشەپێدان بۆ ژیان لەشارێكی مۆدێرندا پێویستە میكانیزمەكانی جێبەجێ‌كردنی بەڕوونی دیاری بكرێت، لەوانەش سەرەتای دەستكردن بەجێبەجێكردنی پڕۆژەكە لە 2/1/2022و بۆ ماوەی یەك ساڵ دەبێت. وەك دانا دارا راوێژكاری پەرلەمانی كوردستان ئاماژەی پێكردووە، بۆ سلێمانی گرنگە، لەلایەك راستكردنەوەی ژیان بكات بۆ بوارەكانی ژیان لەشارەكە بەپێی ستاندارە جیهانیەكان و لەلایەكی ترەوە مافە یاسایی و دەستورییەكانی وەك شار وەدی بهێنێت چونكە سلێمانی ماستەرپلانی نییە و رێژەی سەوزاییش تێیدا بەپێی ستانداردی جیهانی نییە. دانا دارا راوێژكاری پەرلەمانی كوردستان لەبارەی پرۆژەكەیەوە لەلێدوانێكدا بە وت :» بۆ ئەم نووسینە تەنها سوودم لەچەند ئامارێكی وەزارەتی پلاندانانی هەرێم و پاشان توانا كەسیەكانم و راوێژێكی سنوردار وەرگرتووە». هەروەها ئەوەشی خستەڕوو كە ئامانجی پڕۆژەكە ئەوەیە، سلێمانی وەك شارو وەك پایتەختی رۆشنبیری، هەمیشە لەپێگەی خۆیدا بمێنێتەوەو بۆ ئاسۆی باشتر هەنگاو بنێت بۆ بەدیهێنانی هەموو مەرجە ستاندارە جیهانییەكان كە بۆ شارو شارنشینی پێویستە لەسلێمانیدا. جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەڵێت:»كار لەسەر ئەو پرۆژەیە دەكەین كە تایبەتە بەسلێمانی». بارزان محەمەد، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لە لێدوانێكدا بە وت:»پرۆژەكەم خوێندووەتەوەو داومە بەژمارەیەك لەئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی تا لیژنەی پرۆژەكان كاری لەسەربكەن». « پرۆژەكەم بەلاوە جوانەو چاوەڕێی وەڵامی لیژنەكەم لەسەری تا كاری لەسەربكەن، زیاتر لەسێ رۆژە لیژنەكە بەدەستیان گەیشتووە، ئێمە هەر پرۆژەیەكیش كە بەدەستمان دەگات رادەستی لیژنەی تایبەتمەندی دەكەین».، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی وا دەڵێت. هاوكات، بەڕێوەبەری ئاماری سلێمانی ئاماری داهاتی خێزان ئاشكرا دەكات لەپارێزگای سلێمانیدا.  مەحمود عوسمان بەڕێوەبەری ئاماری سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ  هێمای بۆ ئەوەكرد بۆ ساڵی 2021 ژمارەی دانیشتوانی سلێمانی دوو ملیۆن و 336 هەزار و 191 كەس بووە، ژمارەی خێزانیش لەپارێزگاكە 507 هەزار و 867 كەس بووە. مەحمود عوسمان ئەوەشی باسكرد كە لەساڵی 2007 تێكڕای خەرجی خێزان لەهەرێم بۆ مانگێك ملیۆنێك و 699 هەزار دینار بووە، بەڵام لە 2018 بووە بەملیۆنێك و 293 هەزار. هاوكات لەسلێمانیش لە 2007 ملیۆنێك و 676 هەزار بووە، بەڵام لە 2018 بووە بە ملیۆنێك و 123 هەزار دینار، رێژەی بێكاریش لەسلێمانی تا 2014 لە 7٪ پۆینت شەش بووە، بەڵام لە 2018 بووە بە 5٪ پۆینت حەوت، هەروەها رێژەی ئەوانەی لەسلێمانی خاوەنی خانووی خۆیان بوون لە 2018 دا 83٪ پۆینت نۆ بووە». وتەبێژی شارەوانی سلێمانی دەربارەی پرۆژەكە ئەوەی روونكردەوە كە چەند تێبینییەكی لەسەر ئەو پرۆژەیەی راوێژكارەكەی سەرۆكی پەرلەمان هەیە كە تایبەت بەسلێمانی نووسیوییەتی. زەردەشت رەفیق، لەلێدوانێكدا بە وت :»پرۆژەكەم خوێندووەتەوە و زۆر باش و گونجاوە، بەڵام دوو تێبینیم لەسەری هەیە، یەكەمیان لەپرۆژەكەدا دەڵێت سلێمانی ماستەرپلانی نییە بەپێچەوانەوە ماستەرپلانێكی زۆر باش بۆ سلێمانی دانراوە بەراورد بەهەولێر و دهۆك و كاریشی پێدەكرێت». وتەبێژی شارەوانی سلێمانی ئەوەشی روونكردەوە كە رێژەی سەوزایی لەپارێزگای سلێمانی گەیشتووەتە ئاستی ستانداری جیهانی، بۆ جێبەجێكردن و ئاسانكاری پرۆژەكەش وەكو شارەوانی سلێمانی ئامادەی هەموو هاوكارییەك دەبن. دەقی پرۆژەكەی راوێژكارەكەی پەرلەمان لەم لینكەدایە https://hawlati.co/page_detail?smart-id=22828