ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

عەمار عەزیز گوندی پەرخێ هەوایەكی فێنك و ئاوێكی سازگاری هەیەو دانیشتوانەكەی رۆژانە سەرقاڵی ئامادەكاریەكانیانن بۆ خزمەتكردنی ئەو گەشتیارانەی روو لەگوندەكەیان دەكەن، بەڵام تۆپ و بۆردومانەكانی سوپاكەی ئەردۆغان بووكی بادینان دەكەنە دۆزەخ بۆ گەشتیاران. پەرخێ، ئەو گوندەی لەهەفتەی رابردوو 20ی تەمموزی 2022 لەلایەن سوپای توركیاوە بەچوار گولە تۆپی 155 ملیمی ناوچە گەشتیارییەكانی پەرخێی كردە ئامانج و بەو هۆیەوە نۆ گەشتیاری پارێزگاكانی خوارووی عێراق كوژران و 31 كەسی دیكەش برینداربوون. گوندی پەرخێ بەدووریی 16 كیلۆمەتر دەكەوێتە باكووری ناحیەی دەركار لەزاخۆ، تاكە گوندی ئاوەدانە لەناوچەی شەڕ لەسنوورەكە، گوندەكە دەكەوێتە دووریی 17 كیلۆمەتر لەباكووری رۆژهەڵاتی زاخۆو 11 كیلۆمەتر لەسنووری توركیاوە دوورە، نزیكترین خاڵی سەربازیی توركیا لەو گوندەوە دوو هەزارو دووسەد مەترە. لەگوندی پەرخێ شوێنێكی گەشتیاری زۆر فێنك و خۆش هەیەو گەشتیاران رووی تێدەكەن، بەڵام لەدوای رووداوەكە تائێستا هیچ گەشتیارێك سەردانی ئەو گوندەی نەكردووە. پێش 20ی ئەم مانگە، پەرخێ پڕ بوو لەگەشتیارانی خواروو ناوەڕاستی عێراق لەنزیك ئاوە سازگارەكان و نێو كەپرەكانەوە شادی و خۆشییان دەردەبڕی و خۆیان فێنك دەكردەوەو منداڵان بەتۆپی لاستیكی یارییان دەكرد، بەڵام سوپاكەی ئەردۆغان خۆشییەكانان لێدەكەن بەشیوەن. حاجی مەحمود محو، خاوەنی ئەو شوێنە گەشتیارییەی گوندی پەرخێ كەتوركیا كردووەیەتە ئامانج كە لەساڵی 1991 تائێستا لەو گوندە دەژی، بەهاوڵاتی وت:» لە رۆژی تۆپبارانەكەی سوپای توركیا لەماڵ بووم دوای رووداوەكە خێرا بەچەند خولەكێك گەیشتمە شوێنەكەو هاوكاری تیمەكانی تەندروستیمان كرد بۆ گەیاندنی بریندارەكان». هەروەها وتیشی:» رووداوەكە ئەوەندە ناخۆش بوو ناتوانم وەسفی بكەم ئەو خەڵكە هیچ گوناهیان نەبوو شەهیدو برینداركران، چەند ساڵێكە شوێنێكی گەشتیاریمان دروستكردوە بۆ ئەوەی ببێتە داهاتێك بۆ هەموومان، هەموو ئەو كەسانەی كاریان دەكرد خەڵكی گوند بوون، بەڵام توركیا لێی تێكداین». سێ خاڵی سەربازی توركیا لەدەوروبەری گوندی پەرخێ جێگیركراون، كە تەنها  پێنج كێلومەتر لەگوندەكەوە دوورە. خاوەنی ئەو شوێنە گەشتیارییەی گوندی پەرخێ جەختی لەوەكردەوە كە لەدوو مانگی رابردوو تائێستا سەدان جار دەوروبەری گوند بۆردومانكراوە ناتوانن بیژمێرن، وتیشی:» رۆژانە چەندجارێك ناوچەكە بۆردومان دەكرێت، ئێستا هیچ خۆشیمان نیە، بەڵام سەڕەرای هەموو ئەمانەو ئەو رووداوە كەسوپای توركیا بۆردومانی كردووە ئیرادەمان بەهێزەو گوندەكەی خۆمان بۆ هیچ كەسێك چۆڵناكەین». گوندی پەرخێ، نزیكەی 30 خێزانی تێدا دەژین، رێگای گوندەكە قیركراوە، تەنها یەك شوێنی گەشتیارییان هەیەو زیاتر لە 20 كانی و ئاوی سازگاریان هەیە، خەڵكی گوندەكە لە»عەشیرەتی سندی»ن. جەمیل عەبدوڵا، موختاری گوندی پەرخێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»خەڵكی گوندەكە زیاتر كاری چاندن و بەرهەمەكانی هاوینی وەك سێو، هەنجیر، ترێ، هەنار، هەروەها سەرقاڵن بە بەخێوكردنی مەڕو ماڵاتەوە، پێشتر نزیكەی 500 سەرمەڕ لەگوند هەبووە، ئێستا بەهۆی بۆردومانی توركیا ژمارەیان كەمبووەتەوە، چونكە خەڵكی گوند لەترسی بۆردومانەكان خەریكە وازی لێدێنن». «زورینەی نیشتەجێبووانی گوند دوو ماڵیان هەیە یەكێك لەگوندو ئەوەی دیكە لەناوەندی زاخۆ، هەندێكجار ژمارەی خێزانەكان دەگاتە 30 خێزان، هەندێكجاریش دەبێتە 10 خێزان، ئێستا نزیكەی 100 كەسێك لەگوند دەژین، بنكەی تەندروستی و خوێندنگامان نیە»، موختاری گوندی پەرخێ وای وت. هەریەك لەگوندەكانی قەسرۆك، دەشتەتەخێ، پەڤلان، بهێرێ، باجوا، شەرانش، كەدەكەونە دەوروبەری گوندی پەرخێ چوڵكراون، تەنها دانیشتوانی گوندی پەرخێ نەبێ وەك موختاری گوندەكە وتی:» ئێمە بڕیارمان داوەو  گوندەكە چۆڵ ناكەین». سوپای توركیا سەرەڕای ئەوەی بەقوڵی بیست كیلۆمەتر زیاتر خاكی هەرێمی كوردستانی داگیركردووە، ساڵی رابردوو ئەمساڵیش تاوانی ژینگەیشی ئەنجام داوەو هەزاران داری بڕیوەتەوەو دەیباتەوە بۆ توركیا كەداری تێدا بووە تەمەنی سەد ساڵ بووە. بەوتەی بەڕێوەبەری ناحیەی دەركار لەساڵی 1991 تائێستا لەسنوری دەركار و باتیڤا 32 كەسی مەدەنی شەهیدو برینداربوون بەهۆی بۆردومانەكانی سوپای توركیاوە. دڵشێر عەبدولستار، بەرێوەبەری ناحیەی دەركار لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی هێمای بۆ ئەوەكرد كە 63 گوند لەسنوری ناحیەی دەركار هەیەو تائێستا 23 گوند بەتەواوی چوڵكراون و لەئێستادا 33 خێزان لەگوندی پەرخێ بوونیان هەیە. دڵشێر عەبدولستار وتیشی:»تالێكۆڵینەوەكان لەسەر رووداوەكە بەردەوامبن رێگا بەهیچ گروپێكی گەشتیاری نادەین سەردانی ناوچە گەشتیارەكانی سنوری ناحیەی دەركار بكەن، چاوەڕێی دەرئەنجامی كۆتایی راپۆرتی لیژنەكان دەكەین، دواتر ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ بڕیار بۆ هاتنی گەشتیارەكان دەردەكات». دوابەدوای بۆردومانەكەی سوپاكەی ئەردۆغان بۆ سەر گوندی پەرخێ، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق، وەفدێكی باڵای ئەمنی رەوانەی ناوچەكە كرد كە فوئاد حسێن، وەزیری دەرەوەی عێراق سەرۆكایەتی دەكرد. دوابەدوای لێكۆڵینەوەی لیژنە ئەمنییەكەی عێراق، فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق رایگەیاند:» دەركەوت توركیا شەڕەكەی لەگەڵ پەكەكە نیە». فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لەزاخۆ رایگەیاند:» ئێمە شارەزاو بەرپرسی سەربازیمان لەگەڵدایە دوای لێكۆڵینەوە گەیشتینە ئەو ئەنجامەی بۆردومانەكە لەلایەن سوپای توركیاوە ئەنجامدراوە». ئەو لێدوانەی وەزیری دەرەوەی عێراق دوای ئەوەهات كەوەزارەتی دەرەوەی توركیا رایگەیاند ئەوان كۆمەڵكوژیەكەیان ئەنجام نەداوەو پەنجەی تۆمەتیان ئاراستەی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) كرد. فوئاد حسێن كە لەسەر پشكی پارتی دیموكراتی كوردستان وەزیری دەرەوەی عێراقە وتیشی:» پرۆسەی سەربازی توركیا لەناو خاكی عێراق قبوڵناكرێت، دەركەوت توركیا شەڕەكەی لەگەڵ پەكەكە نیە، توركیا دەیان گوندی كوردستانی عێراقیان داگیركردووە، لەجیاتی شەڕی پەكەكە پەلاماری گوندەكان دەدەن و خەڵكی سڤیل دەكوژن».

هاوڵاتی     کوشتاری هاووڵاتیانی مەدەنی یەکێک لەکۆڵەکە نەگۆڕەکانی سیاسەتی دەوڵەتی تورکیایە. ئەو دەوڵەتە لەڕۆژی دامەزراندنییەوە تاوەکو ئەمڕۆ بە بەردەوامی و لەچواەچێوەی پلانێکی وردی ئەمنی، سیاسی، ئایدۆلۆژی و هەواڵگریدا هەمیشە هاووڵاتیانی مەدەنی و بێ دیفاع و بێ چەکی کۆمەڵکوژ کردووە.  هەموو جومگەکان و دامەزراوەکانی وەک حکومەت، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی، دەزگای هەواڵگری، سوپا، پۆلیس، دادگا، راگەیاندن، ئۆپۆزسیۆن، سەرمایەدارەکان و هاوبەشانی بازرگانی و سیاسی و ئابوریی دەوڵەتی تورکیا لەناوخۆی تورکیا و لەناوچەکە و ئەوروپاو جیهان یەک دەنگ و لەپێناو کوشتارکردنی هاووڵاتیانی مەدەنیدا پاڵپشت و یارمەتیدەرو داپۆشەرو پاکانەکاری دەوڵەتی تورکیا بوون.  هیچ حکومەت و حزبێکی دەسەڵاتدار لەتورکیادا نییە، کە بەشداریی لە پرۆسەی جینۆساید و کوشتاری هاووڵاتیانی مەدەنیدا نەکردبێت. جا بەشداریکردنەکەی بەشێوەی سەربازی، یان راگەیاندن و پاساوهێنانەوە، یان بێدەنگە لێکردن بووبێت هیچ جیاوازییەکی نییە، چونکە لەیەکێک لە رەهەندەکانەوە بەشداریی لەتاوانی دژ بەمرۆڤایەتیدا کردووە. لەمێژووی دەوڵەتی تورکیادا دەیان کۆمەڵکوژی و سڕینەوەو پاکتاوکردنی هاووڵاتیانی مەدەنی دەبینرێن. هەموو کۆمەڵکوژیەکان لەڕوانگەی نەتەوەپەرستی تورکی و ئیسلامی تورکییەوە بە بەکارهێنانی ئەوپەڕی توندوتیژی و ترسناکرترین شێوازەکانی کوشتن و سڕینەوەی ئیتنی و ئایینی ئەنجامدراون. نەریتی کوشتارکردن و کۆمەڵکوژکردنی هاووڵاتیانی مەدەنی لەعوسمانییەکانەوە بە شێوەیەکی وردو رێکوپێک گواستراوەتەوە بۆ دەوڵەتی تورکیا، چونکە مێژووی دەوڵەتی عوسمانی پڕە لەکوشتار، کۆمەڵکوژی، تاڵانی، داگیرکاری، توندوتیژیی زۆر بێوێنە و خوێنڕشتنی بەردەوام و بێ راوەستان. دەوڵەتی تورکیای ئەمڕۆ ئەزموون و میراتی کۆمەڵکوژکردنی ئەلبانییەکان، یونانییەکان، بۆسنییەکان، هەنگارەکان، مەجەڕەکان، ئەرمەنییەکان، ئێزدییەکان، سوریانی و ئاشوریەکانی و میرایەتییە کوردیەکانی زۆر بە باشی لەعوسمانیەکانەوە وەرگرتووە، درێژەیان پێدەدات، کاریان پێدەکات، شێوازەکانی ئەنجامدانی دەوڵەمەند دەکات و ئەوپەڕی تەکنەلۆژیا و توندوتیژی و چەکی قورس، ناپاڵم، موشەک، تۆپخانە، چەکی کۆکوژ، فڕۆکەی جەنگیی پێشکەوتو، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، چەکی فسفۆڕی، چەکی کیمیایی، چەکی تیرمۆباریک و چەکی ئەتۆمی تاکیتکی بۆ ئەنجامدانی کوشتارەکانی بەکاردەهێنێت. لێرەدا بەشێک لەو کوشتارو کۆمەڵکوژکردنەی هاووڵاتییانی مەدەنی، کە لەلایەن دەوڵەتی تورکیا لەباکووری کوردستان و باشووری کوردستان و رۆژئاوای کوردستان روویانداوە دەخەینەڕوو.   کۆمەڵکوژیەکانی تورکیا کۆمەڵکوژیی هاووڵاتییان لەڕاپەڕینەکەی شێخ سەعیدی پیراندا لەشوباتی ١٩٢٥دا دەوڵەتی تازە دامەزراوی تورکیا بۆ بەرەنگاربوونەوەی راپەڕینەکەی شێخ سەعیدی پیران لەناوچەی پیرانی پارێزگای ئامەد لە باکوری کوردستان بە ٥٢ هەزار سەربازو چەکدارەوە هێرشی کردەسەر ١٥ هەزار چەکداری کوردو لە ئاکامدا جگە لە جەنگی نێوان چەکدارەکان، سوپای تورکیا لەناوچەکانی پارێزگای ئامەدو پارێزگاکانی هاوسنوری ئامەد نزیکەی ٥٢ هەزار هاووڵاتیی مەدەنییان کۆمەڵکوژ کرد.   کۆمەڵکوژیی دۆڵی زیلان سوپای تورکیا هاوکات لەگەڵ هەوڵەکانیدا بۆ سەرکوتکردنی شۆڕشی ئاگری بەسەرۆکایەتیی ئێحسان نوری پاشا، لە رۆژانی ١٢ بۆ ١٣ی تەمموزی ١٩٣٠ هێرشی کردە سەر دۆڵی زیلان لەناوچەی ئەردیشی پارێزگای وان لە باکوری کوردستان و ٥٠ هەزار هاووڵاتیی کۆمەڵکوژکردو ٤٤ گوندی ئەو سنورەشی بە تەواوەتی خاپوورو تاڵان کرد. رۆژی ١٦ی تەمموزی ١٩٣٠ رۆژنامەی جمهوریەت، رۆژنامەی فەرمیی ئەوکاتی دەوڵەت لەبارەی کۆمەڵکوژیی دۆڵی زیلانەوە بڵاویکردەوە «ئەو گوندانەی لە دەورووبەری چیای ئاگری پێشوازییان لە یاخیبووەکان دەکرد بە تەواوەتی خاپوورکران و سوتێنران و گوندییەکان گواسترانەوە بۆ ئەردیش. ژمارەی ئەو یاخیبووانەی لەئۆپراسیۆنی زیلاندا لە ناوبران زیاتر لە ١٥ هەزار کەس بوون. تەنها لە بەردەم مەفرەزەیەکدا هەزار کەس کوژران. پێنج یاخیبوو، کە لە دۆڵەکەدا گیریان خواردبوو خۆیان رادەستکرد. شەڕ لەوی بەشێوەیەکی گەورەو فراوان بەڕێوەچوو و دۆڵی زیلان لیپاولیپ پڕ کرابوو لە تەرم». سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی دەوڵەتی تورک عیسمەت ئینۆنو لە ٣١ی ئابی ١٩٣٠ دا بە رۆژنامەی میللیەتی ئەوکاتی راگەیاندبوو «لەوڵاتدا تەنها نەتەوەی تورک مافی هەیە، کە داوای مافە ئیتنیکی و نەژادییەکانی خۆی بکات. هیچ کەسێکی تر ئەو مافەی نییە. ئەوانە  بەپڕوپاگەندەی بێ بنەما فریودراون و رێگایان لێ تێکچووە، تورکە رۆژهەڵاتییەکانن». دەوڵەتی تورکیا بۆ ماوەی ٢٠ ساڵ هەموو هاتۆچۆکردن و سەردانکردنێک بۆ دۆڵی زیلان قەدەغە کرد. دەوڵەتی تورکیا لەساڵی ١٩٧٨دا بەنداوی کۆچ کۆپروی لەدۆڵی زیلان دروستکرد و بەشێکی زۆی لەگۆڕە کۆمەڵەکانی کرد بەژێر ئاوەوە. هەروەها لەساڵی ١٩٨٠دا تورکە قڕقیزەکانی تیادا نیشتەجێ کردو سیاسەتی بەتورککردنی ناوچەکەی بەڕێوەبرد و ئەو تورکە قڕقیزانەشی کرد بە جەردەوان لەدژی کورد شەڕی پێکرد.   کۆمەڵکوژیی دێرسیم دەوڵەتی تورکیا بەسەرۆکایەتیی مەستەفا کەمال ئەتاتورک و عیسمەت ئینونو بۆ سەرکوتکردنی کوردە راپەڕیوەکانی دێرسیم بەسەرۆکایەتیی سەید رەزای دێرسیمدا دەستیانکر بەهێرشکردنە سەر دێرسیم. جگە لەکوژران و لەسێدارەدانی سەید رەزاو هاوڕێکانی، دەوڵەتی تورکیا ٧٠ هەزار هاوڵاتیی مەدەنیی خەڵکی دێرسیمی کۆمەڵکوژکرد. خەڵکی دێرسیممان لەدۆڵەکاندا کۆدەکردەوە و لەئاسمانەوە بۆردمانیان دەکرد، کە سەبیحە گۆکچەی کچی هەڵگیراوەی ئەتاتورک وەک یەکەم ژنە فڕۆکەوانی دەوڵەتی تورکیا، رۆڵی گەورەی لەکوشتاری هاووڵاتییانی دێرسیمدا بینی. سوپای تورکیا هاووڵاتیانیان لە ئەشکەوتەکاندا کۆمەڵکوژ دەکرد، دەرگای ئەشکەوتەکانیان دەتەقاندەوەو گازی کیمیایی ئەڵمانییان دەکردە ئەشکەوتەکان و بەدوکەڵ ئەشکەوتەکانیان پڕ دەکردو بۆ ئەوەی هەموو هاووڵاتییان لەئەشکەوتەکاندا بخنکێن و کۆمەلکوژ بکرێن. ئەشکەوتی کورتوزیکداغ لە دۆڵی ئیسکۆلار، کە ٢ هەزار و ٥٠٠ ژن و منداڵی تیادا بوو، یەکێکە لەو نموونانە. دەوڵەتی تورکیا خۆی باسی ئەوە دەکات، کە ١٣ هەزار و ١٦٠ کەسی مەدەنی لە دێرسیم کوژراون، ئەردۆغان لەو ساڵانەی دەسەڵاتەکەیدا کە پێویستی بەزۆری بە دەنگی کورد داوای لێبوردنی لەو کۆمەڵکوژییە کرد، بەڵام دواتر خۆیشی درێژەی بەسیاسەتەکانی مستەفا کەمال ئەتاتورک و عیسمەت ئنونو لە دژی کورد لە دێرسیم و سەرتاسەری کوردستان دا. جگە لەوانەش دەوڵەتی تورکیا بۆ سڕینەوەی کورد لە دێرسیم ١١ هەزار و ٨١٨ کەسی لە دێرسیم بە زۆر بۆ ناوچە تورکییەکان راگواست و منداڵە دێرسیمیەکانی بە بنەماڵە تورکەکاندا تاوەکو بیانکەن بە تورک.   کۆمەڵکوژیی قەلقەلیی وان ناسراو بە ٣٣ گولـلە خەڵکی گوندەکانی سەر سنووری ناوچەی پایزئاوا و قەلقەلیی پارێزگای وان لەگەڵ پارێزگای ورمێ لەڕۆژهەڵاتی کوردستان وەک نەریتێکی دێرین کاری سەر سنوریان دەکرد، بەڵام ٢٨ی تەمموزی ١٩٤٣دا جەندرمەی دەوڵەتی تورکیا بە فەرمانی ژنەڕاڵ مستەفا موغالی هەڵیکوتایە سەر گوندەکان و ٤٠ کەسیان لە عشیرەتی میلان دەستگیرکرد. بە کەسوکاری دەستگیرکراوەکانیان وتبو، لەدوای دوو بۆ سێ رۆژ ئازادیان دەکەن، بەڵام ٣٣ کەسیان دەبەن بۆ سەر سنوورو کۆمەڵکوژیان دەکەن. ئەو تاوانە بە ناوی ٣٣ گولـلە لەمێژوودا ناوبانگێکی زۆری هەیە. وەک نموونەیەک لە تاوانەکانی دەوڵەتی تورکیا بەرامبەر بەهاووڵاتییانی مەدەنی باس دەکرێت.   کۆمەڵکوژیی مەرەش (مەرعەش) دەوڵەتی تورکیا لەچوارچێوەی پلانی شەرق ئیسڵاحاتەکەی لەساڵی ١٩٢٦ەوە کاری بۆ سڕینەوەی کورد لە رۆژئاوای رووباری فورات دەکرد، بەڵام بەهۆی بیری پێشکەوتوخوازی و شۆڕشگێڕی و هۆشیاربوونەوەی خەڵک، ئەو دەوڵەتە نەیدەتوانی هەموو پلانەکانی جێبەجێ بکات، بۆیە بە کردنەوەی دەرگا بۆ نەتەوەپەرستەکان و گروپە میلیشایی و فاشیستەکان دەستیکرد بەکۆمەڵکوژکردنی هاووڵاتیانی کورد لەمەرەش، کاتێک لەئێوارەی رۆژی ١٩ی کانوونی یەکەمی ١٩٧٨ لە سینەمای چیچەک لەمەرەش فیلمی «زەینەل و ڤەیسەل « نمایش دەکرا، لەناکاو لەسینەماکەدا فیلمێکی نەژادپەرەستەکانی تورک و مەهەپەی هاوپەیمانی ئێستای ئاکەپە و ئەردۆغان بەناوی «رۆژ کەی هەڵدێت» پەخشکرا، کە لەفیلمەکەدا سوکایەتیی زۆر بە کۆمۆنیزم  دەکرا و لە رێگەی فیلمەکەوە پەیامێکیان بۆ چەپەکانی ئەو سەردەمە بڵاوکردەوە. هاوکات لەو ساڵانەدا پەکەکە لەو ناوچانەدا گەشەیەکی بەرچاوی کردبوو. کاتێک گەنجانی نەتەوەپەرست سەیری فیلمەکەیان دەکرد، بۆمبێکی دەنگی کەزیانی زۆر کەمبوو تەقێنرایەوە. قەرەباڵغی سینەماکەی شێواند و یەکێک هاتەدەرەوەو وتی «چەپەکان بۆمبیان هەڵداوەتە سینەماکە». ئەو قسەیە بەخێرایی و لەماوەیەکی کەمدا بەشارەکەدا بڵاوبوویەوە. چەند گروپێک رژانە شەقامەکان و دروشمی «ئێمە عەلەوییەکانمان ناوێت»یان بەرزکردەوە و هەوڵیاندا گەل دنە بدەن. ئەندامانی کۆمەڵەی گەنجانی نەتەوەپەرست (UDG) لە ناوچەکانی ترەوە هێنران بۆ ناو شارەکە و بەو شێوەیە ژمارەی فاشیستەکان زیادیکرد. بەدروشمی «خوێنیشمان بڕژێت سەرکەوتن هەر بۆ ئیسلامە» دەستیان بەهێرشەکانیان کرد. رۆژی دوای ئەوە، فاشیستەکان چەکیان هەڵگرتبوو و دەیانوت «عەلەوییەکان هێرش دەکەن» و بەشێوەی بەربڵاو چەک لەگەڕەکە سونەکاندا بڵاوکرایەوە. لەو کاتە بە دواوە کۆمەڵکوژییە گەورەکە دەستیپێکرد. بەبێ هۆ هێرشیان کردە سەر کۆمۆنیست، چەپەکان و عەلەوییەکان. تێکدان و رووخاندن، ئاگرتێبەردانیان ئەنجام دەداو هەرکەسێکێش بهاتایەتە سەر رێگاکەیان دەیانکوشت. محەمەد لەبلەبیجی سەرۆکی کۆمەڵەی گەنجانی نەتەوەپەرستی قارەمان مەرەش (مەرەش) و موستەفا کانلدەرەیی جێگری، سەرۆکایەتیی ئەو هێرشانەیان دەکرد. دواتر ناوی ئەو کەسانە لە ناو رووداوە سیاسییەکاندا زۆر بیسترا. ئەوەی بۆمبەکەی لە سینەماکەدا تەقاندبووە کەسێک بوو بەناوی ئۆککەش کەنگەر، کە یەکێک لە ئەنجادەرە سەرەکییەکانی کۆمەڵکوژییەکەی مەرەش بوو، نەک چەپەکان. ئێوارەی ٢٠ی کانوونی یەکەمی ١٩٧٨ بۆمبێک لە قاوەخانەی عەلەوییەکان تەقێنرایەوە. دەیان کەسی بریندار کرد، بەڵام هاووڵاتییان لەترساندا نەیاندەوێرا بڕۆن بۆ نەخۆشخانە. رۆژی ٢١ی کانوونی یەکەم ٢ مامۆستا کوژران. لەمەراسیمی بەخاکسپاردنی مامۆستاکاندا مستەفا یڵدز مەلای مزگەوتی باغلار باش، کە تەرمەکان لەمزگەوتەکەیدا دەبران بۆ گۆڕستان خوتبەیەکی داو وتی «بە رۆژووبوون و بە نوێژکردن مرۆڤ نابێت بەحاجی. کێ عەلەوییەک بکوژێت ئەوەندە خێری دەگات، کە وەک ئەوە وایە پێنج جار چووبێت بۆ حەج. دەبێت هەموو برا ئاینییەکانمان لە دژی حکومەت، کۆمۆنیزم و بێ دینەکان راپەڕن. ئێمە عەلەوییەکان و سونە بێ ئیمانەکان لەدەورووبەری خۆمان پاک دەکەینەوە». و وتیان، «نابێت نوێژ لەسەر تەرمی عەلەوییەکان بکرێت» و هێرشیان کردەسەر تەرمەکان و بەرەو ناوەندی شارەکە رۆیشتن سێ کەسی تریان کوشت. هاوکات نەژادپەرستەکانیان بە لۆری بۆ شارەکە دەهێناو سوپاو جەندرمە رێگایان نەدەدا کەسی تر بڕوات بۆ شارەکە. فاشیستەکان لەهەموو لایەکەوە هێرشیان کردە سەر گەڕەکەکانی یەنی محەلە، سەرین تەپە، ماگارالی، قەرەمەرەش و یۆرویوک هەموو گەڕەکە عەلەونیشینەکانی شارەکە. سەرەتا ماڵە عەلەوییەکانیان دیاری دەکرد، یانی دەرگا و دیوارەکەیان بۆیاخ دەکرد یان شتێکیان لەسەر دەنووسی، بە دوای ئەوەدا بەدەستڕێژی گولـلە هێرشیان دەکردەسەر ماڵەکە، بۆمبیان هەڵدەدایە ناو ماڵەکە و ئاگریان تێبەردەداو تاڵانیان دەکرد. لەبەرئەوەی بەهاناوە هاتن و هاوکاری نەبوو، بریندارەکان لەشوێنەکانی خۆیان گیانیان لە دەستدەدا. ئەوانەی هەوڵیان دەدا بچن بۆ نەخۆشخانەکان دەبوونە ئامانجی گولـلەی فاشیستەکان. رێگا نەدەدرا تەرمەکان لەسەر شەقام  و کۆڵانەکان کۆبکرێنەوە. ژن، منداڵ، گەنج، بەتەمەن، دووگیان، نەخۆش و هەموو مرۆڤەکان یەک بەیەک خرابوونە ژێر چەپۆکەی مەرگەوە. بەپێی ئاماری فەرمی، لەو کۆمەڵکوژییەدا ١١١ کەس کوژران، بەڵام بەپێی سەرچاوەی نافەرمی بەلانیکەمەوە ٥٠٠ کەس لەو کۆمەڵکوژییەدا کوژراون. زیاتر لە ٢٠٠ ماڵ و ٧٠ کارگە خاپوورکران. رۆژی ٢٦ی کانوونی یەکەم ئیتر تەنها یەک عەلەویش لەشارەکەدا نەمابوو. ئەوەی بە زیندوویی رزگاری بوو لەشارەکە رایکردبوو. دوای کۆمەڵکوژییەکەی مەرەش، گۆڕینی دیموگرافیاو باری دانیشتوان لە رۆژئاوای فورات و ناوچەکانی کوردانی عەلەوی، بە شێوەیەکی وردو بەرنامە بۆداڕێژراو بۆ سڕینەوە و پاکتاوکردنی کوردانی عەلەوی بەڕێوەچوو. کوردانی عەلەویی شارەکانی مەرەش، مەلاتییە، سیواس، سەمسوور، ئەرزینجان و دێرسیم و شار و شارۆچکەکانی تر سەدان هەزار کوردی عەلەوی ناچار بوون کۆچ بۆ گەورە شارەکانی تورکیا بکەن و لەوێشەوە لە رێگەی میتەوە دیسانەوە ناچار کران روو لەئەوروپا بکەن. پێش کۆمەڵکوژییەکەی مەرەش لەساڵی ١٩٧٨دا لە رۆژئاوای فورات زۆرینەی دانیشتوان کوردانی عەلەوی بوون، بەڵام دوای کۆمەڵکوژییەکە کوردانی عەلەوی بوونە کەمینە. دۆسیەی کۆمەڵکوژیی مەرەش تاوەکو ساڵی ١٩٩١ بەردەوامیی هەبوو. زیاتر لە ٨٠٠ کەس دادگایی کران. تاوانباری سەرەکیی ئەو کۆمەڵکوژییە ئۆککەش کەنگەر (دواتر ناوی خۆی گۆڕی بۆ شەندیللەر)، هەروەک ئەوەی بەشداریی لەپێکهەڵپژانێکی ئاسایی لە گەڕەکێکدا کردبێت پارێزگاریی لێکرا و ئازادکرا. لەساڵی ١٩٩١ لەلایەن حزبی رەفاوە بۆ پەرلەمان پاڵێورا و بووە پەرلەمانتاری قەهەرەمان مەرەش. ئەو کەسە هەموو کات وەک مەکینەی کۆمەڵکوژی و وەک کەسێکی بکوژ ناوی دەبرا. هاوڕێکانیشی بوونە دەسەڵاتدار. ئونال عوسمان ئاغا ئۆغڵو، هالوک کرجی، بونیامین ئادانالی، ئەحمەد ئەرجومەنت گەدیکلی... هتد. بەپێی بەڵگەکان، ئەوان لەکاتی کۆمەڵکوژییەکەدا لەمەرەشدا بوون، بەڵام ناویان لە دۆسیەی کۆمەڵکوژییەکەدا شاردرایەوە. بەپێی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریش ئەو دۆسیەیە داخرا.   کۆمەڵکوژیی مادیماکی سیواس دوای ٢ ساڵ لە داخستنی دۆسیی کۆمەڵکوژیی مەرەش ئەمجارە لە ٢ی تەمموزی ١٩٩٣دا رۆشنبیران و هونەرمەندانی عەلەویی بانگهێشتکرا بۆ ئاهەنگی پیر سوڵتان ئابداڵ لە ئۆتێل مادیماکی سیواسدا کۆمەلکوژ کران. ئوتێلی ئەو رۆشنبیرو هونەرمەندانە لەلایەن ئیسلامییەکان و فاشیستەکانەوە بە دروشمی ئەڵاهوکبەر هێرشی کرایە سەر و بە بەنزین و تینەر و بۆمب و دەستڕێژی گولـلە ئاگریان لەئۆتێلەکە و میوانەکانی ناوی بەردا و لەپەخشی راستەوخۆی تەلەفزیۆنیدا ئەو ٣٣ کەسە کۆمەڵکوژکران. سولەیمان دەمیرڵ سەرۆک کۆماری ئەو کاتی تورکیا لە کاردانەوە بەرامبەر بەو تاوانەدا وتی، «پۆلیس رووبەڕووی گەل نەکەنەوە، وروژاندنێکی گەورە لەگۆڕێدایە». تانسو چیللەر سەرۆک وەزیرانی ئەوکات وتی، «هاووڵاتیانی بەشدار بوو لەڕووداوەکەدا هیچ زیانێکیان پێ نەگەیشتووە!». ئەرداڵ ئینۆنۆ جێگری سەرۆک وەزانیر وتی، «نیگەران نەبن، هێزە ئەمنییەکان لە رێدان». مەسعود یڵماز سەرۆکی حزبی راستڕەوی دایکی نیشتمان وتی، «پێویست بەگەورە کردنەوە ناکات، دەکرا لەپێشبڕکێیی دوگۆڵیشدا ئەوندە کەس بمرن!». محەمەد قازی ئۆغڵو وەزیری ناوخۆش وتی، «ئۆتێلەکە لەلایەن خاوەنی ئۆتێلەکەوە ئاگری تێبەردراوە».   کۆمەلکوژییەکەی گەڕەکی گازیی ئیستانبول لەدوای کۆمەلکوژییەکانی دێرسیم، مه‌ره‌ش و سیواس ئەمجارە له ١٢ی ئادار ی ١٩٩٥ لە‌گه‌ڕه‌کی گازیی ئه‌سته‌مبۆل قاوه‌خانه‌یه‌ک به‌ناوی (دۆستله‌ر یاوز قارداشله‌ر)، که‌ هاووڵاتیانی عه‌له‌وی هاتوچۆیان دەکرد، درایه‌ به‌رده‌ستریژی گوله‌و له‌ئاکامدا شێخی عه‌له‌وییه‌کان بە ناوی خه‌لیل  کایا کوژراو ٢٥ که‌سی دیکه‌ش برینداربوون .هێرشبه‌ران به‌ ته‌کسییه‌ک له‌ناوچه‌که‌ هه‌ڵهاتن، بەڵام لە دوای هەڵهاتنەکەیان شۆفێری ته‌کسیه‌که‌شیان کوشت و ئاگریان له‌ته‌کسیه‌که‌ به‌ردا . خه‌ڵکی گه‌ڕه‌کی گازی بۆ شه‌رمه‌زارکردنی هێرشه‌کان به‌ره‌و بنه‌کی پۆلیسی گه‌ڕه‌که‌که‌ ده‌ستیان به‌ رێپێوان کرد، بەڵام له‌لایه‌ن هێزه‌کانی پۆلیسەوە ده‌ستڕێژی گولـله‌یان لێکراو که‌سێک به‌ناوی مه‌حه‌مه‌د گوندوز کوژرا . هاووڵاتییان توڕە بوون و لەدژی ئەو تاوانە ده‌یان هه‌زار که‌س بۆ ده‌ربڕینی ناڕه‌زایی به‌ره‌و بنکه‌کانی پۆلیس ده‌ستیان به‌ رێپیوان کرده‌وه، بەڵام پۆلیس دووبارە ده‌ستڕیژی گوله‌ی لێکردنە‌وەو له‌ئاکامدا ١٢ که‌سی دیکه‌ لەهاووڵاتییانیان کۆمه‌ڵکوژ کرد. پاش ئه‌م کۆمه‌ڵکوژیه‌ش هه‌م له‌گه‌ڕه‌که‌که‌ و هه‌م له‌ ده‌ڤه‌ره‌کانی دیکه‌ی ئه‌سته‌مبۆل راپەرینی گەل بەردەوام و لەوانەشدا پێنج هاووڵاتی تریش لەلایەن پۆلیسەوە کوژران. بەگشتی ٢٣ که‌س کوژران و سه‌دانی دیکه‌ش برینداربوون. لەدوای دوو ساڵ لە کۆمەڵکوژییەکەو لە‌ساڵی ١٩٩٧ دۆزو سکاڵا لە دژی ئەو کۆمەڵکوژییەی گەڕەکی گازیی ئیستەنبول کرایه‌وه، ‌ به‌ڵام دۆزه‌که‌ هیچ ئه‌نجامێکی نەبوو‌. ئەو ٢٠ پۆلیسه‌ی  له‌سه‌ر کۆمه‌ڵکوژییه‌کان دادگایی کران هیچیان سزا نه‌دران و کۆمه‌ڵکوژیه‌که‌ په‌رده‌پۆش کرا.   بێسەروشوێنکردنی ١٨ هەزار هاووڵاتیی مەدەنی و ٦٠٠ گۆڕی بە کۆمەڵی هاووڵاتییان لەساڵانی ١٩٩٠دا دەوڵەتی تورکیا لە بەردەوامیی سیاسەتەکانی بۆ کۆمەڵکوژکردنی هاووڵاتییانی مەدەنی هەزاران گوندی باکووری کوردستانی کاول و خاپور کرد. لەو پرۆسەیەدا زیاتر ١٨ هەزار هاووڵاتیی مەدەنی دەستگیرو بێسەروشوێنکران، بەڵانیکەمەوە ٦٠٠ گۆڕی بەکۆمەڵی ئەو هاووڵاتیانە دەستنیشانکراون. کۆمەڵکوژکردنی زیاتر لە ٩٥ رۆژنامەنووس لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە دەوڵەتی تورکیا جگە لەهاووڵاتییانی ئاسایی و ژنان و منداڵانی بێ تاوان ئەو کەسە مەدەنیانەش دەکاتە ئامانج، کە کاری رۆژنامەوانی و چالاکوانی و ژینگەپارێزی و گەنجان دەکەن. لەساڵانی باکووری کوردستان ٧٦ رۆژنامەنووس و کارمەندنی راگەیاندنی رۆژنامەکانی ئۆزگیو گیوندەم و ئولکە و وڵاتی کوشتوە. لە کۆمەڵکوژییەکەی ١٦ی ئایاری ساڵی ١٩٩٧یشدا لەهەولێر ١٩  رۆژنامەنووس، کە زۆربەی هەرە زۆریان خەڵکی باشووری کوردستان بوون کۆمەڵکوژکران. ئەو رۆژنامەنووسانە لە رۆژنامەکانی وڵات، وڵاتی رۆژ، گۆڤاری رۆژو گۆڤاری ژنی ئازاددا کاریان دەکرد.   کۆمەڵکوژیی رۆبۆسکی فڕۆکە جەنگییە ئێف ١٦ەکانی سوپای دەوڵەتی تورکیا لە ٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١١دا کاروانی کاسبکارانی گوندی رۆبۆسکی ناوچەی قلابانی وان بۆردومان کردو ٣٤ کەسی کۆمەڵکوژکردن، کە زۆرینەیان مێردمنداڵ بوون. سەرباری بوونی ڤیدیۆ، بەڵگە، دیمەنی بۆردومانی خودی فڕۆکەکان، وتەی تیمی چاودێریی فڕۆکەخانەکان و کامێراکان، بەڵام هیچ یەک لەفەرمانپێکەران و ئەنجامدەرانی ئەوکۆمەڵکوژییە سزا نەدران.   کۆمەڵکوژیی پرسوس (سروج) هاوکات لەگەڵ بەرەنگاریی بێوێنەی شەڕڤان لەدژی ئەفسانەی تۆقاندن و تیرۆری داعش لەکۆبانێ، فیدراسیۆنی کۆمەڵەکانی گەنجانی سۆسیالیستی حزبی چەوساوەکان ناسراو بەئەسەپە کاروانێکی هاوکاریی مرۆییان لەتورکیاوە بەرەو کۆبانێ بە رێکخست. کاتێک کاروانی ئەو ٣٣٠ گەنجانە لە ٢٠ی تەمموزی ٢٠١٥دا گەیشتە ناوەندی رۆشنبیریی ئامارا لەناوچەی پرسوس (سروج)ی پارێزگای رحا (ئورفا) لەسەر سنوری کۆبانێ، کاروانەکە لەلایەن خۆکوژێکی داعشەوە کرایە ئامانج و بەو هۆیەوە ٣٣ چالاکوانی مەدەنیی کۆمەڵکوژ کردو زیاتر لە ١٠٠ کەسی تریشی بریندار کرد. گەرچی ئەو خۆکوژە داعش بووە، کە گەنجانی کردووەتە ئامانج، بەڵام زۆرێک لەسەرچاوەکان و ناوەندەکان باس لەوە دەکەن، ئەو خۆکوژەی داعش بە ئاسانکاری و رێنمانیی دەوڵەتی تورکیا و دەزگای هەواڵگریی ئەو دەوڵەتە ناوسراو بەمیت ئەو تاوان و کۆمەڵکوژییەی ئەنجامداوە، چونکە جەخت لەوە دەکرێتەوە تورکیا هاوپەیمان و یارمەتیدەری داعشە و بۆ ئەوەش هەموو کارێکی کردووە تاوەکو کۆبانێ بکەوێت و داعش داگیری بکات. لەبەرئەوەش رێگریی لەوە کردووە ئەو گەنجانە هاوکاریی مرۆیی بەکۆبانێ بگەیەنن.   کۆمەڵکوژکردنی بنەماڵەی شەنیاشار لەپرسوس لە ١٤ی حوزەیرانی ٢٠١٨داو هاوکات لەگەڵ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پەرلەمانی تورکیادا، بنەماڵەی ئیبراهیم خەلیل یڵدز پاڵێوراوی ئاکەپە لەو ناوچەیە وەک پیشەی دێرینەیان سەردانی دوکاندارەکان و کاسبکارەکان دەکەن تاوەکو لە ژێر هەڕەشەو گوڕەشەدا دەنگ بەپاڵێوراوەکەی ئاکەپە بدەن، کاتێک کوڕەکانی بنەماڵەی شەنیاشار داواکەیان رەتدەکەنەوە و گرژی دروست دەبێت، دەیان کەس لەخزمان و پاسەوان و کەسوکاری پاڵێوراوەکەی ئاکەپە هێرش دەکەنەسەر دوکانەکەی شەنیاشارەکان و لەوێدا جەلال شەنیاشار دەکوژن و شەڕ روودەدات و ٣ کەسیش لەهێرشبەرەکان دەکوژرێن و نۆ کەس بریندار دەبن. هەروەها محەمەد شەنیاشاری برای جەلال و فەریدو فازڵ بریندار دەبن. کاتێک حاجی ئەسوەد شەنیاشارو ئامینە شەنیاشاری باوک و دایکیان لە هێرشەکە ئاگادار دەکرێنەوە دەڕۆن بۆ دوکانی کوڕەکەیان، بەڵام خەڵک گواستونیانەتەوە بۆ نەخۆشخانە، کاتێک دایک و باوکیان دەڕۆن بۆ نەخۆشخانەی حکومیی پرسوس بۆ هەواڵی کوڕەکانیان، دیسانەوە بنەماڵەی یڵدزی ئاکەپە هێرش دەکەنە سەریان و بەبرینداری جەلال دەکوژن و بەشوشەی بتڵی ئۆکسیجنی نەخۆشخانەکە قوڕگی دەبڕن، هەروەها بتڵی ئۆکسیجن بەسەری حاجی ئەسودی باوکیاندا دەکێشن و ئەویش دەکوژن و بەشوشە قوڕگی دەبڕن. سەرباری ژمارەیەک گرتەی ڤیدیۆی و دەیان شایەتحاڵ هیچ یەک لەتاوانباران و پلاندانەرانی هێرشەکە دەستگیر نەکران و سزا نەدران، کە ژمارەیان ٢٣ کەسە. بەڵام فازڵ شەنیاشاری کوڕی حاجی ئەسوەد لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە ٣٧ ساڵ سزای زیندانیی بەسەردا سەپێنراوە. ئەردۆغان خۆی لەبارەی ئەو رووداوە وتی، «ئەوە بنەماڵەیە تیرۆریستن!» ئیدی لەوکاتەوە کەس ناتوانێت لەسەر ئەو دۆسیەیە قسە بکات و تاوەکو ئێستا شەش داواکاری گشتی بۆ دۆسیەکە گۆڕدراوە. بنەماڵەی شەنیاشار لە ١٩ی ئاداری ٢٠٢١ەوە لەبەردەم دادگای رحا لەچالاکیدان بۆ دادگای عادیلانەی تاوانباران، بەڵام ئاکەپەو ئەردۆغان تاوانبارەکان دەپارێزن.   کۆمەڵکوژکردنی ئاشتیخوازانی لەبەردەم میترۆی ئەنقەرە لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ لەلایەن دوو خۆکوژەوە، کە دوو بۆمبیان لەناو ئاپۆرای رێپێوانی «ئاشتی بۆ دیموکراسی» دا لەبەردەمی میترۆی ئەنقەرەدا بەخۆیاندا و ئاشتیخوازاندا تەقاندەوە ١٠٢ کەسی مەدەنییان کۆمەڵکوژکردو زیاتر لە ٢٥٠ کەسی تر لەئاشتیخوازەکان بریندار کرد. ئەو ئاشتیخوازانە ئەندامی حزبی سۆسیالیستی چەوساوەکان و بندەستانن، کە لە ٢٠ تەمموزدا لەکاتی بردنی هاوکاری بۆ کۆبانێ لەلایەن خۆکوژێکی داعشەوە ٣٣ ئەندام و لایەنگرایان کۆمەڵکوژ کرابوون. ئەم کۆمەڵکوژییەش بەهەمان شێوەی ئەو کۆمەڵکوژییەی پرسوس ئەنجامدرایەوە. سەرچاوەی هەواڵیی ئەحوال و ناوەندی هەلومەرج و ئاسایشی یەکێتیی ئەوروپا باس لەوە دەکەن، ئەو خۆکوژانەی داعش لەلایەن دەوڵەتی تورکیاو میتەوە پلانیان بۆ دانراوەو ئاڕاستەکراون تاوەکو ئەو کۆمەڵکوژییە ئەنجام بدەن. دۆسیەکە ٣٦ تاوانباری هەیەو ١٩ کەسیان لەزینداندان و هێشتا دەوڵەتی تورکیا یەکلایی نەکردووەتەوە.   کۆمەڵکوژیی ژێرزەمینەکانی جزیر دەوڵەتی تورکیا لەهێرشەکانیدا بۆ سەر شارەکانی باکووری کوردستان لەدوای تێکچوونی پرۆسەی ئاشتی لەساڵی ٢٠١٥دا، لە ١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥دا هێرشی کردەسەر شارۆچکەی جزیر لەپارێزگای شرنەخ و لەناوەڕاستی ٢٠١٦ دا تەواوی شارۆچکەکەی کۆنترۆڵ کرد. دەوڵەتی تورکیا لە سێ ژێرزەمینی جزیردا ١٣٧ هاووڵاتی و کەسانی مەدەنی، کە لەشارەکەدا مابوونەوە کۆمەڵکوژکرد. زەید عەبدولحسەین ریپۆرتەری ئەوکاتی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ ئەو تاوان و کۆمەڵکوژییەی دەوڵەتی تورکیای ئیدانە کرد. دەڵەتی تورکیاو سوپاکەی لە بەردەوامیی تاوانەکانیدا دژ بەهاووڵاتییانی مەدەنیدا، سەربازەکانی تەرمی هاووڵاتی حاجی لوقمان بیرلیک لە ٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ دا لەشرنەخ بە دوای ئۆتۆمبێلەکەیاندا راکێشا. لە ٤ی کانونی دوەمی ٢٠١٦ هەریەک لە خانمە چالاکوانەکان لەسلۆپی، پاکیزە نایرو سێوە دەمیر و فاتمە ئۆیار-یان گرت و کۆمەڵکوژیان کردن.   کوشتن بەزرێپۆش و کوشتنی منداڵان سوپای و جەندرمەی دەوڵەتی تورکیا جگە لە کوشتن بە چەک و بۆردومان، بەزرێپۆشیش هاووڵاتیان دەکەن بە ژێرەوە و دەیانکوژن، بە گشتی نزیکەی ٧٠ هاووڵاتیی مەدەنییان بەزرێپۆش کردووە بە ژێرەوە و کوشتنیان. هەروەها نزیکەی ٥٢٠ منداڵیان بەتەقە و بۆمب کوشتوە.   گیان لەدەستدان لەزیندانەکاندا دەوڵەتی تورکیا جگە لە زیندانیکردنی نزیکەی ١٢ هەزار کوردو گەنج و چالاکوان و تێکۆشەری سیاسی، لە زیندانەکانیشدا ئەو کەسە مەدەنییانە دەکوژێت. سەرباری ئەوەی زیاتر لە ٨٠٠ زیندانیی نەخۆشیی قورسیان هەیەو دەبێت ئازاد بکرێن، بەڵام ئازادیان ناکەن تاوەکو بەدەم نەخۆشییەوە لەزینداندا گیان لەدەستدەدەن. بەپێی زانیارییەکانی کۆمەڵەی مافی مرۆڤ (ئیهەدە) لەنێوان ساڵانی ٢٠٢١ تا ٢٠٢٢دا بە گشتی ٨٧ زیندانی لە زیندانەکانی تورکیادا گیانیان لەدەستداوە. کۆمەڵەی مافی مرۆڤ رایگەیاندووە، گیان لەدەستدانی ١٧ کەس لەو زیندانیانە «بە شێوەی گوماناوی» بووە.   کوشتنی کەسایەتییەکان وەدات ئایدن، ساواش بوڵدان، موسا عەنتەر، تاهیر ئەلچی و لیستێکی سەدان کەسیی لەو شێوەش لەکەسایەتییەکان هەیە، کە لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە کۆمەڵکوژ کراون.  

    سەركۆ جەمال   بەشێك لەكارمەندانی رێكخراوەكان كە كادری یەكێتین و مووچەكانیان سەر بەگەنجینەی وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمە، هێشتا دۆسیەكانیان بەهەڵواسراوی ماوەتەوەو چاوەڕێی ئەنجومەنی راژە دەكەن لە رێكخستنەوەی میلاكاتدا دەرماڵەیان بۆ هەژمار بكرێت نەك تەنها مووچەی بنەڕەتی. لەهەرێمی كوردستان ملیۆنێك و 274 هەزار مووچەخۆر هەیەو تەنها 750 هەزار فەرمانبەری هەیە، لەو ژمارەیە زیاتر لە 40% ی لەخانەنشین و مینحەی كەسوكاری شەهیدان و چەند چین و توێژێكی دیكە پێكهاتوون. لەهەرێمی كوردستان یەكێتی و پارتی هەزاران كادری حزبییان لەدامەزراوەكانی حكومەتی هەرێم جێكردووەتەوە، زۆرێكیان دابەشكراون بەسەر فەرمانگەكانی حكومەت و ئەركی خۆیان جێبەجێ دەكەن، بەڵام بەشێكیان تائێستاش دەوام ناكەن، لەسنووری دەسەڵاتی پارتی ئەو كەسانە هیچ كێشەیەكیان نەماوەو پلەی وەزیفی و خزمەتیان بۆ هەژماركراوە، بەڵام لەسنووری دەسەڵاتی یەكێتی هێشتا نزیكەی 400 لەو كادرانە كێشەكانیان یەكلایی نەكراوەتەوەو مووچەی بنەڕەتی وەردەگرن. ئەحمەد عەلی، یەكێك لەو كارمەندانەیە كە سەر بەگەنجینەی وەزارەتی داراییە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»لەساڵی 2013ەوە وەك كارمەندی حكومەت مووچە وەردەگرم، بەڵام مووچەكەم بنەڕەتییەو كەمترە لە 500 هەزار دینار». ناوبراو هێمای بۆ ئەوەشكرد كە ئەوان دەوام ناكەن و چاوەڕێی یەكلاكردنەوەیانن، وتیشی:» وەك بەشێك لەكارمەندانی دیكە دابەش نەكراوین بەسەر وەزارەتەكاندا و بەوهۆیەوە تەنها مووچەی بنەڕەتی وەردەگرن و هیچ پلەیەكی زانستی و خزمەتمان بۆ هەژمار نەكراوە». رۆژی 19ی تەمموزی 2022، قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەگەڵ رێباز حەملان كۆبووەوەو هەیكەلی ئەنجومەنی راژە پەسەندكرا بۆ ئەوەی دەست بكرێت بەرێكخستنەوەی میلاكات. سەمیر هەورامی وتەبێژی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»گفتوگۆ كرا لە‌بارە‌ی چۆنییە‌تی كارو رۆڵی ئەنجومەنی گشتی راژەو رێكخستنەوەی میلاكات، یەكێك لەئامانجەكانی ئەم ئەنجومەنە پەرەپێدانی ژێرخانی حكومەتە لە‌پرسی رێكخستنەوەی میلاكات و درێژەپێدانی ریفۆرمی ئیداریی و رێكخستنی پلەبەندی راژەی فەرمانبەران لەكەرتی گشتی». ناوبراو باسی لەوەشكرد ئەوەش بەپێی پێویستی و پسپۆڕییان و دیاری كردنی پلەو وەسفی وەزیفی فەرمانبەران لەناو دامەزراوەكانی حكومەت پشت بەست بەمیلاكاتی ئە‌لكترۆنی كەبڕیارە دروستبكرێت». زیاد جەبار سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو بڕیاری ئەنجومەنی راژە پێویستی بەوەیە بچێتە وەزارەتی دارایی ئەوكات وەكو لیژنەی دارایی پەرلەمان ئاگاداری وردەكاریەكەی دەبن. بەوتەی سەرچاوەیەكی وەزارەتی دارایی رێكخستنەوەی میلاكات بارگرانی بۆ وەزارەتەكە دروستدەكات سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت:»رێكخستنەوەی میلاكات بارگرانی بۆ بودجەی حكومەت دروستدەكات بۆ پێدانی مووچە، هەر گۆڕانكارییەك دروست ببێت كاریگەری دەبێت، ئەو كەسانەشی سەر بەرێكخراوەكانن كۆنن و هیچ كێشەیەكیان نابێت». سەرچاوەكە وتیشی:»ئەگەر پلەكانیان دەستكاری بكرێت بێگومان مووچەكانیان چارەسەر دەكرێت و ئەوكات مووچەی بنەڕەتی وەرناگرن، بەڵام بەشێكی زۆریان كێشەكانیان چارەسەر كراوە». لەسەر ئەو پرسە نەبەرد فوئاد وتەبێژی وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»تائێستا لەئەنجومەنی راژەوە هیچ وردەكارییەك بەئێمە نەدراوە و هەرچی بێتە ئێرە دەرخستەی بۆ دەكەین». سەرچاوەیەك لەئەنجومەنی راژە چارەنووسی بەشێك لەفەرمانبەرانی رێكخراوەكان رووندەكاتەوە كە تائێستا دابەشنەكراون بەسەر وەزارەتەكاندا، :»هەر شتێك كە لایەنی دارایی دەگرێتەوە پێویستی بەپلانە، هەرێمی كوردستان ملیۆنێك و 274 هەزار فەرمانبەری هەیە، بەدەر لەخانەنشینان 750 هەزار فەرمانبەر دەمێنێتەوە ئەگەر مانگانە یەكی هەزار دینار بچێتە سەر مووچەكەی زۆردەكات». وتیشی:»زۆربەی كارمەندەكانی رێكخراوەكان دابەشكراون بەسەر وەزارەتەكاندا، هەركاتێك ئەوانەی ماون بڕیاریان بۆ دەربچێت مووچەكانیان دەستكاری دەكرێت و بەپێی پسپۆڕی و خزمەتەكانیان لەشوێنی خۆیان یاخود شوێنی دیكە دادەنرێن». ئەنجومەنی راژەی هەرێمی كوردستان، بەپێی یاساكە 14 ئەركی هەیە، بەشێك لەئەركەكانی بریتین لەپرۆسەی دامەزراندنی فەرمانبەران لەسەر بنەماو پێوەری تایبەتی و بەڕەچاوكردنی پرەنسیپی شیاویی كەسەكان و تواناكانیان، رێكخستنەوەی میلاكی فەرمانبەران و گواستنەوەی راژەو هاوسەنگیی لەژمارەی فەرمانگەكان.

  هاوڵاتی   رووداوی تۆپبارانەكەی سوپاكەی ئەردۆغان بۆ سەر گوندی پەرەخێ لە زاخۆ توركیا دەباتە ئەنجومەنی ئاسایش، وەزیری دەرەوەی عێراق و جنین پلاسخارت راپۆرتی ورد لەوبارەیەوە دەخەنەڕوو و فوئاد حوسێن  لەنیۆیۆرك رایگەیاند:» داوا دەكەین سوپای توركیا لەخاكی عێراقدا نەمێنێت و ئۆپەراسیۆنەكانی كۆتایی پێبێت». تۆپبارانی توركیا بۆ سەر ناوچەی گەشتیاری گوندی پەرەخێ لە 20ی تەمموزدا لەزاخۆ 9 كوژران و 31 برینداری لێكەوتەوە، كە خەڵكی ناوەڕاست و  باشووری عێراق بوون، ئەوەش توڕەیی بەرفراوانی شەقامی عێراقی بووەوە، لەشارە جیاجیاكان خۆپیشاندان دژی توركیا كراو وێنەی سوتانی ئاڵای ئەو وڵاتە لەلایەن خەڵكەوە لەبەردەم ناوەندی ڤیزای توركیا لەكەربەلا بڵابووەوە. لەبەغداد خۆپیشاندەران ئاڵای توركیایان لەسەر باڵیۆزخانەكەی هێنایەخوارەوە، هاوكات لە نەجەف و ناسریەو كەركوك خۆپیشاندان كراو دروشمی توند دژی رەجەب تەیب ئەردۆغان و حكومەتەكەی بەرزكرایەوە. بەغداد نزیكەی 216 سكاڵای پێشكەشی خودی حكومەتی ئەنقەرە كردووە، بەڵام وادیارە ئەنقەرە هیچی لەبەرچاو نەگرتووە، چونكە پێشلكاریەكانی بەرامبەر سەروەری خاكی عێراق و هێرشەكانی بۆ سەر هەرێمی كوردستان بەردەوامەو  تەنها لەماوەی چوار ساڵداو لەساڵی 2018ەوە توركیا  22 هەزارو 740 پێشێلكاری ئەنجامداوە، دوای هێرشەكەی بۆ ناوچە گەشتیارییەكەی زاخۆش بەردەوام بووە لەتۆپباران و بۆردومانكردنی خاكی هەرێم. وەزارەتی دەرەوەی عێراق ئەوەی دووپاتكردووەتەوە كەهیچ رێككەوتنێكی ئەمنی و سەربازی لەگەڵ ئەنقەرەدا نیەو توركیا ئامانجی فراوانخوازی هەیە لەپشتی ئەو هێرشانەی كە ئەنجامی دەدات. هاوكات فوئاد حوسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لەئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لەشاری نیویۆرك وتی:» هەفتەی رابردووی سەر هاوینەهەواری پەرەخی لەپارێزگای دهۆك 9 كەسی گەشتیار تێیدا شەهید بووەو 31 كەسی دیكە برینداربوون، لەناو شەهیدەكاندا منداڵی تەمەن یەك ساڵەی تێدایە». هەروەها وتیشی:» توركیا بەردەوام پێشێلكاری كردووەتە سەر خاكی عێراق و ئێمە وەك حكومەتی عێراق داوا لەئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایش  دەكەین بەتوندترین شێوە ئیدانەی ئەو هێرشە بكەن و هەڵوێستیان هەبێت». فوئاد حوسێن جەختی لەوەشكردەوە كە بۆ خۆی چووتە شوێنی رووداوەكەو شوێنی پێكدادانی پەكەكەو سوپای توركیا نییەو ناوچەی شەڕ نەبووە، ئەوە ئێمەی وەك حكومەتی عێراق نیگەران كردووەو وتیشی:» داوا لەسەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایش دەكەم هەڵوێستی روون بەرانبەر حكومەتی توركیا دەرببڕن و كۆتایی بەئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان و پێشێلكارییەكانی بۆ سەر خاكی عێراق بهێنێت». وەزیری دەرەوەی عێراق ئەوەشی خستەڕوو كە توركیا رێز لەسەروەری خاكی عێراق ناگرێت و داوا دەكەین مامەڵەی دوژمنكارانەی توركیا كۆتایی پێبهێندرێت، وتیشی:» توركیا رێز لەداواكارییەكانی ئێمە ناگرێت، گرنگە ئەنجومەنی ئاسایش هەڵوێستی هەبێت، دەبێت ئاگار بن رێكەوتن لەگەڵ توركیادا نییە، ئەگەر توركیا باسی ئەوە بكات ئەوە بەهیچ شێوەیەك ئەوە راست نییە». ئاماژەی بەوەشكردووە، هەوڵەكانی توركیا بۆ نكۆڵیكردن لەوەی ئەو لەپشتی هێرشەكانی دهۆكەوەیە هیچ لەبارودۆخەكە ناگۆڕێت و وتووشیەتی، «ئێمە زانیاریی پێویستمان هەیە كەدڵنیایی دەدات لەبارەی ئەوەی توركیا دەستدرێژی كردووەتە سەر خاكەكەمان». هاوكات وەزیری دەرەوەی عێراق ئەوەشی دووپاتكردووەتەوە كە توركیا بە بیانووی بوونی هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) هاتووەتە ناو خاكی عێراقەوەو پەكەكەش بەهەمان شێوە لەناو خاكی عێراقدا بوونیان هەیەو ئەوەش شتێكە كە مایەی قبوڵ نییە كە كێشەكانی توركیا لەناو خاكی عێراقدا یەكلایی بكرێنەوە.  فوئاد حوسێن ئەوەشی دووپاتكردەوە لەناو ئەنجومەنی ئاسایش كە»گوشار بكرێت و ناچار بكرێت كۆتایی بە لەشكركێشییەكان بهێنێت، بوونی هێزەكانی توركیا لەسەر خاكی عێراق ناسەقامگیری دروستكردووە، خەڵكی عێراق چاوەڕێی هەڵوێستی ئەنجومەنی ئاسایش بێت بێت بەدەمییەوە». نكۆڵی توركیا ... گاڵتەی رەش نوێنەری توركیا لەئەنجومەنی ئاسایش باسی لەوەكرد لەماوەی چل ساڵی رابردوودا بەهۆی پێكدادانەكانیان لەگەڵ پەكەكەدا 40 هەزار سەربازیان كوژراون، هاوكات نیگەرانی خۆشی لەبارەی وتەكانی فوئاد حوسێن دەربڕی كە حكومەتی توركیای بەو رووداوەی زاخۆ تۆمەتبار كردووە. مەولود چاوشئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی توركیا لەبارەی هێرشەكەی گوندی پەرەخی رایگەیاند: «بەپێی ئەو زانیاریانەی لەلایەن هێزە چەكدارەكانمانەوە بەدەستمان گەیشتووە، هیچ هێرشێك دژی هاووڵاتیانی مەدەنی لەدهۆك ئەنجام نەدراوەو هاوكات رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا وتی: هێرشەكەی هەفتەی رابردووی پارێزگای دهۆك پەكەكە ئەنجامیانداوە بەئامانجی زیانگەیاندن بەپەیوەنیەكانی توركیاو عێراق. لەبەرامبەردا وەزارەتی دەرەوەی عێراق ئەم نكۆڵیكردنەی توركیا لەهێرشەكەی سەر پارێزگای دهۆك بە «گاڵتەی رەش» وەسفی كردو رایگەیاند: دیبلۆماسیەتی عێراقی ئەم شێوازە لەوەڵامدانەوە قبوڵناكات. ناوەندی راگەیاندن و چاپەمەنی هێزەكانی پاراستنی گەل (هەپەگە)ش سەبارەت بەتۆپبارانەكەی زاخۆ راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو دەڵێت:» هیچ هێزێكیان لەو ناوچەیە نیە و گردەكانی چواردەوری ئەو هاوینەهەوارەش سوپای توركیای لێیەو رووداوەكە پەیوەندی بەئێمەوە نیە. فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق جارێكی دیكە توركیای بەدرۆخستەوەو رایگەیاند:» ئێمە شارەزاو بەرپرسی سەربازیمان لەگەڵدایە دوای لێكۆڵینەوە گەیشتینە ئەو ئەنجامەی بۆردومانەكە لەلایەن سوپای توركیاوە ئەنجامدراوە». دوێنێ سێشەممە 26ی تەمموز، عەبدولئەمیر ئەلشەمەری، جێگری فەرماندەی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكانی عێراق، گەیشتە زاخۆو  سەردانی بارەگای فەوجی دووی لیوای یەكی پاسەوانی سنوور و لیوای یەك لەناوچەی باتوفە لەقەزای زاخۆی كرد راپۆرتێكیان لەبارەی دۆخی سنووریی عێراق و توركیا ئامادەكردووەو ئاڵای عێراقیان بەرانبەر ئاڵای توركیا بەرزكردەوەو وتیشی:» پلانی تەواو هەیە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی هێڵی سنوورەكە». ئەنجومەنی‌ نوێنەرانی عێراقیش رۆژی شەممە 23/7/2022 بەئامادەبوونی‌ هەردوو وەزیری‌ بەرگری‌ و دەرەوەو سەرۆك ئەركانی‌ سوپاو جێگری‌ پرۆسە هاوبەشەكان سەبارەت بەهێرشەكانی توركیا كۆبوەوەو رێوشوێنەكانی عێراق بەرامبەر رووداوەكە تاووتوێكرا. لەكۆبوونەوەكەدا سەرۆكی‌ لیژنەی‌ ئاسایش و بەرگری‌ پەرلەمان داوای كشانەوەی‌ سوپای‌ توركیا لەخاكی‌ عێراق كرد، لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی‌ رێكەوتننامە ئەمنیەكان لەگەڵ وڵاتی‌ توركیا. كاردانەوە لەسەر ئاستی كوردستان سەبارەت بەكاردانەوەی دەسەڵات و سەرۆكایەتیەكان و حزبەكانی هەرێم لەبارەی پەلامارەكەی توركیا بۆسەر ناوچەی گەشتیاری گوندی پەرەخێ، رووبەڕووی رەخنەی جددی دەبنەوەو لەسەر ئاستی نووسەران و خەڵك و هەڵوێستەكانیان بەلاواز وەسف دەكرێت، لەبەرامبەردا ئەگەر تێبینی كاردانەوەی سەركردە عێراقیەكان بكەین هەڵوێست و كاردانەوەكانی ئەوان روونتر و توندترە، هەر بۆ بیرهێنانەوە، موقتەدا سەدر هەرزوو هاتەجواب و رایگەیاند:» توركیا زیاتر بێ ئەدەب بووە»، وتیشی: «وەك هەنگاوی یەكەم پێشنیاز دەكەم، نوێنەرایەتی دیپلۆماسی لەگەڵ توركیا كەمبكرێتەوە، فرۆكەخانەو دەروازە زەمینییەكانی نێوان عێراق و توركیا دابخرێن». هاوكات، هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح داوای لەحكومەتی عێراق كرد «سنوور لەگەڵ توركیا دابخات و كۆمپانیاكانی توركیا لەكاركردن بوەستێنێت».

سەركۆ جەمال نزا بەكر ئەو منداڵەی رێژەی زیرەكییەكەی 125%ە لەدایكبووی 1/1/2015 یەو دانیشتووی هەڵەبجەی تازەن، بەوتەی پزیشكەكەی بە 25 خولەك كتێبێكی خوێندووەتەوە و شەوانەش كتێب دەخوێنێتەوە، وەزیری پەروەردەش بەڵێنی پێداوە لەكۆلێژی زانكۆی كامبریج لەسلێمانی بەردەوامی بەخوێندنەكەی بدات. چۆن زیرەكیەكەی ئاشكرابوو؟ زیرەكی ئەو منداڵە كاتێك ئاشكرابووە كەبەهۆی كەمی كێشیەوە دایكی بردوویەتیە لای پزیشك، بەڵام لەچاوەڕوانی تەواوبوونی پشكنینەكەی كە 25 خولەكی خایاندووە كتێبێكی خوێندووەتەوە. پاشان پشكنینی زیرەكی بۆ كراوە و دەركەوتووە ئاستی زیرەكییەكەی 125% زیاترە و وەزیری پەروەردە قسەی لەگەڵ دایكی منداڵەكە كردووەو بڕیاریداوە بینێرێتە كۆلێژی زانكۆی كامبریج لەسلێمانی. پزیشكەكەی وردەكاریەكەی ئاشكرادەكات كۆچەر عومەر، پزیشكی پسپۆڕی مناڵان یەكەمجار پشكنینی بۆ منداڵەكە كردووە بەهاوڵاتی وت: «ئەو منداڵەی كە پشكنینی  IQی بۆ كراوە یەكێكە لە نەخۆشەكانم، تەمەنی تەنها حەوت ساڵە و دەیان كتێبی خوێندووەتەوە، لەپێشانگای نێودەوڵەتیی كتێب یەك عەرەبانە كتێبی كڕیبوو، هەرزوو هەمووی خوێندبووەوە، زیرەكییەكی لەڕادەبەدەری هەیە و ئاستی زیرەكی (125%) زیاتریشە». وەك ئەو پزیشكە دەڵێت « كێش و خواردنی كەم بوو و لەم نەخۆشخانەیەدا چیرۆكێكی منداڵانم پێدا بیخوێنێتەوە بەڵام وتی من ئەو چیرۆكانە ناخوێنمەوە، پاشان چیرۆكێكی دیكەم پێدا كە بۆ منداڵی نۆ ساڵ دەبێت، بەڵام تا پشكنینەكەی تەواو بوو كە 25 خولەكی پێچوو ئەویشی خوێندەوە». «هەر منداڵێك دێتە لام چیرۆكێكی دەدەمێ تا پێوەی سەرقاڵ بێت ئەو چیرۆكەی من پێمدا بۆ تەمەنی خۆی بوو وتی ئەوە بۆ من هیچ نییە بۆیە چیرۆكێكی دیكەم پێدا، ئەویشی بەكەمتر لەنیو كاتژمێر خوێندەوە منیش بەلامەوە نائاسایی بوو، دوای گفتوگۆ لەگەڵ دایك و باوكی بۆم دەركەوت منداڵێكی نائاساییە بەتایبەت بۆ وڵاتی ئێمەو لەدەرەوەی شاریش». د.كۆچەر عومەر وای وت. بەوتەی د.كۆچەر عومەر :»بەهۆی گومانی لەزیرەكی ناسروشتی منداڵەكە ناردوویەتی بۆلای د.ئەفرام تا پشكنینی زیرەكی بۆ بكەن و ئەویش كە پشكنینەكەی بینیوە سەری سوڕماوە لەئاستی زیرەكی و ناسروشتی منداڵەكە». كوێستان ئەحمەد دایكی منداڵەكە بەهاوڵاتی وت «تەمەنی حەوت ساڵەو دەرچووە بۆ پۆلی دوو، هەموو شەوێك كتێب دەخوێنێتەوەو لەپێشانگای نێودەوڵەتی رۆشتووە زۆرترین كتێبی كریوە». بەوتەی دایكی :»پێشتر زانیویانە منداڵەكەیان زیرەكە، بەڵام نەك بەو ئاستە، بۆیە كاتێك پزیشكەكە گومانی كردووە بۆیان دەركەوتووە ئاستی زیرەكی زۆر بەرزە».

هاوڵاتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئامادەكاریی دەكات بۆ گۆڕانكاریی نوێ و ئەوەش لەگەشتی بایدن بۆ تەلئەبیب و پوتن بۆ تاران زیاتر خۆی دەنوێنێت، ئێرانیش پێی وایە هەموو پلانەكان بۆ كۆنترۆڵی ئەوەو هەنگاوێكە بۆ ملكەچبوونی بە رێككەوتنی ئەتۆمیی. سەرۆكی ئەمریكا بەڕاشكاوی لەگەڵ بەرپرسانی سعودیەو ژمارەیەك لەوڵاتانی كەنداو رایگەیاندووە؛ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ نەیارەكانی وڵاتەكەی چۆڵ ناكات و هەوڵ دەدات چەترێكی نوێ بۆ پاراستنی ئاسایش و سەقامگریی ئەو ناوچەیە دروست بكات. ئێران ئەو هەنگاوانەی ئەمریكا بەشكستخواردوو ناوبردووەو باس لەوە دەكرێت تاران زیاتر لەچوار سیناریۆی لەدژی پلانە نوێیەكانی واشنتۆن بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئامادە كردووە كەزۆربەیان دەبنەهۆی ئاڵۆزیی و پێكدادان لەناوچەكە. ئێران دەتوانێت لەڕێگەی گروپە شیعەكانەوە، عێراق و هەرێمی كوردستان و لوبنان رووبەڕووی كێشەی گەورە بكاتەوەو لەبەرامبەردا ئەمریكا نایەوێت لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو چەند وڵاتە پێكدادانی سەربازیی رووبدات، لەهەمان كاتدا ئامانجیەتی لەچوارچێوی پلانێك بەناوی هاوسەنگیی لەدوورەوە رۆڵی ئێران لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەمبكاتەوە.   فشارە نوێیەكانی ئەمریكا لەدژی ئێران ئەمریكا دەیەوێت بەنزیككردنەوەی وڵاتانی عەرەبی، ئێران ناچار بكات بەگەڕانەوەو پابەندبوون بە رێككەوتنی ئەتۆمیی. ئێران لەساڵی رابردوودا ساردوسڕیی نێوان ئەمریكا لەگەڵ سعودیەو ئیمارات و میسر وەك دەستكەوتێكی گرنگ لەبەرژەوەندیی خۆی دەبینی و ئەوەش وایكردبوو ئاستی داواكارییەكانی تاران لەدانوستانەكانی ڤیەننا لەبەرامبەر واشنتۆن بەرز ببێتەوە. گەرمبوونەوەی پەیوەندییەكانی ریازو واشنتۆن دەبێتە هۆی كرانەوەی دەرگاكانی ئەمریكا بەڕووی سعودیە بۆ كڕین و هێنانی چەك و كەرەستەی سەربازیی نوێ كەدەبێتە چەترێك دژی ئێران  كە لەسعودیەوە تا ئیسرائیل و زۆربەی وڵاتانی كەنداو دەگرێتە خۆی. بەبڕوای ئێران هاوتەریبوونی و هاوكاریی بۆماوەیی ئەمریكاو وڵاتانی عەرەبی، كارتە گرنگەكانی تاران لەگەمەی سیاسیی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەناودەبات، هەر لەم سۆنگەیەوە ئێران هەوڵەكانی دەخاتەگەڕ بۆ شكستی نزیكبوونەوەی واشنتۆن و وڵاتانی عەرەبیی كەنداو. سیناریۆو كارتی فشارەكانی ئێران ئێران هەوڵ دەدات لەڕێگەی لۆبیكردن لەئەمریكا فشار بۆ ئیدارەی جۆو بایدن-ی سەرۆكی وڵاتەكە بهێنێت كە پەیوەندییەكانی واشنتۆن و ریاز لەوەی رابردوو تووندوتۆڵتر نەبێت، لەبەرامبەردا هەوڵی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بدات لەگەڵ تاران بەتایبەت كە (تەلەفیزیۆنی سی ئێن ئێن) و (رۆژنامەی واشنتۆن پۆست) و (رۆژنامەی نیویۆرك تایمز) زیاتر لەیەك ساڵە دژی ئەوە وەستاونەتەوە ئیدارەی بایدن پەیوەندییەكانی لەگەڵ ریاز ئاسایی بكاتەوە. ئەو میدیانەی ئەمریكا لەگەڵ گەشتەكەی ئەم دواییەی بایدن بۆ ئیسرائیل و دواتر سعودیە، رایانگەیاند پێویستە بایدن بەڵێنەكانی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتیی خۆی بهێنێتەدی كەبریتی بووە لەفشارخستنە سەر میسر و ئیمارات و بەحرەین و سزادانی سعودیە بووە سەبارەت بەپێشێلكارییەكانی ئەو وڵاتانە لەئاستی مافی مرۆڤدا. دوەم هەنگاو و كارتی ئێران ئەوەیە كە دەتوانێت ئاستی توندوتیژی و گرژییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاد بكات و ئەوەش رەنگە واشنتۆن ناچار بكات لە پێناو گەڕانەوەی ئارامی و مسۆگەركردنی ئاسایش لەو ناوچەیە ئاستی توندوتۆڵكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل و سعودیە كەم بكاتەوە. ئێران دەتوانێت بە هاندانی چەكدارانی شیعە لەعێراق توندوتیژییەكان و پێكدادانەكان بگەیەنێتە هەولێر بەتایبەت كە لەڕابردودا بە بیانوی بوونی هێزەكانی ئێسرائیل چەند شوێنێكی لەڕێگەی ئەو گروپانەوە موشەكباران كردووە و تەنانەت سوپای پاسدارانیش چەند جارێك موشەكبارانی هەولێری كردووە لەكاتێكدا ئەمریكا دژی دروستبوونی شەڕو ئاڵۆزییە لەخاكی عێراق و هەرێمی كوردستان. هاوكات ئێران لەڕێگەی حزبڵای لوبنان دەتوانێت هاندەربێت لە بەریەككەوتنی و شەڕی نێوان لوبنان و ئیسرائیل لەسنورە ئاوییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتەو لەلایەكی دیكەوە تاران بەوروژاندنی چەكدارانی حوسی لەیەمەن دەكرێت ببێتە مایەی شكستی ئەو ئاگربەستەی كە زیاتر لەسێ مانگە بەدەستپێشخەریی نەتەوەیەكگرتووەكان و هەندێك وڵاتی رۆژئاوایی لەنێوان حوسییەكان و حكومەتی نزیك لەسعودیە لەوڵاتی یەمەن راگەیەنراوە. سیناریۆیەكی دیكە یان كارتی سێیەمی ئێران كەئاسانترین هەنگاوی ئەو وڵاتەیە دژی بەرەی ئەمریكا لەئیسرائیل و وڵاتانی كەنداو، ئەوەیە كە تاران بەتەواوەتی بچێتە بەرەی مۆسكۆو پەكین لەكیشوەری ئاسیاو  ببێت بە بەشێك لەو جەمسەرەی چین و روسیا كە لەجیهاندا بوژاندویانەتەوەو لە رووی ئابوریی و تەنانەت سەربازییەوە دژی ئەوروپاو ئەمریكا هەنگاو دەنێن. یەكلابوونەوەی تاران بۆ بەرەی چین و روسیا بەگەورەترین شكستی سیاسیی ئەوروپاو ئەمریكا لەقەڵەم دەدرێت بەتایبەت كە تاساڵی 1975 ئێران بەستراتیژیترین و گرنگرتین هاوپەیمانی ئەمریكاو رۆژئاوا دژی بلۆكی سۆڤیەتی لەو سەردەمەدا ئەژمار دەكرا . وەلید فارس، كە پێشتر یەكێك لە راوێژكارەكانی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشووی ئەمریكا بووە، رایگەیاندووە ئەگەری هەیە ئێران لەهەر سیناریۆو كارتی فشارێكی هەندێكی جێبەجێ بكات و ئەوەش هاوشێوەی یارییەكی شەترەنجە كە تاران شارەزایی تێیدا هەیە، بەڵام لەبەرامبەردا نەیارانی تارانیش بەباشیی فێری ئەو یارییە بوون كە لەئەنجامدا وا دەردەكەوێت هیچ گۆڕانكارییەكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (100%)و بەردەوام نییە.   بایدن لەتەلئەبیب و پوتن لەتاران بەچاوخشاندنێكی خێرا بەمێژووی جەنگی سارد كە لەساڵی 1947 واتە دوای كۆتایی دووەم جەنگی جیهانی تاساڵی 1991 واتە رووخانی یەكێتی سۆڤیەتی جاران لەنێوان روسیاو ئەمریكا هەبوو، ئەوەی ئێستا لەگەشتەكەی بایدن لە (15/7/2022) بۆ ئیسرائیل و سعودیەو گەشتەكەی ڤلادیمیر پوتن سەرۆكی روسیا لە (19/7/2022) بۆ تاران دەخوێندرێتەوە، تۆخكردنەوەی مێژووی جەنگی ساردە لەنێوان واشنتۆن و مۆسكۆ لەجیهان و بەتایبەت لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەوەی ئێستا زیاتر جێگەی سەرنجە لەهەموو مێژووی جەنگی سارددا ئێران یا پشتیوان و هاوكاری ئەمریكا بووە یان بێلایەنیی لەو جەنگە دەربڕیوە، بۆیە ئەگەر ئەمجارە تاران بەرەی خۆی بەئاشكرا لەدژی واشنتۆن رابگەیەنێت جەنگی ساردی ئەمریكاو روسیا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێتە جەنگێكی گەرم و ئەگەری پێكدادانی نێوان هاوپەیمانەكانی ئەمریكا بەتایبەت ئیسرائیل لەدژی ئێران زیاددەكات.   ئێران لەگۆڕانكاریی نوێی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رۆژنامەی (ئیبتیكار) سەر بە ریفۆرمخوازانی ئێران لەلاپەڕەی یەكەمیدا بەناونیشانی (دەستی بەتاڵی ئیسرائیل و پێشوازیی سارد لەسعودیە) نووسیویەتی: ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا 20 ساڵەو لەدوای روودانی 11ی سێبتەمبەری 2001 بەهێرشكردنە سەر ئەفغانستان و دواتر عێراق لەشكركێشییەكانی بۆ رۆژئاوای كیشوەری ئاسیا دەستپێكردووەو ئەو ناوچەیەی كردووە بە بنكەیەكی سەربازیی خۆی تەنها لەپێناو ئەوەیدا بتوانیت هەوڵەكانی ئێران كۆنتڕۆڵ بكات. «ئەمریكا لەم ساڵانەدا لەهیچ هەوڵێك دژی ئێران درێغی نەكردووە بۆ گۆڕانكاریی لەپلان و بەرنامەكانی هەر لەفشارو سزای ئابورییەوە بگرە تا بوونی سەربازیی لەچواردەوری سنورەكانی خاكی ئێران و كوشتنی قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشووی فەیلەقی قودس لەسوپای پاسداران بەڵام دوای 20 ساڵ خۆی ناچاربوو هەندێك وڵاتی ناوچەكە چۆڵ بكات، لەبەرامبەدا ئێران هیچ شوێنێكی چۆل نەكردووەو لەبواری سەربازیی و سیاسەتی نێودەوڵەتیدا شوێن پێی خۆی پاراستووە.» رۆژنامەكە نووسیویەتی زۆربەی ئەو وڵاتانەی لەژێر كاریگەریی ئەمریكا لەڕابردوودا دژایەتی ئێرانیان كردووە لەئێستادا هەوڵی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەكانیان لەگەڵ تاران دەدەن كە نموونەی ئەو گۆڕانكارییە لەوڵاتانی (توركیا، ئازەربایجان، پاكستان، ئیمارات، تاڵیبان لەئەفغانستان) هەروەها سعودیە بەنێوەندگیریی عێراق دوای شەش ساڵ لەهەوڵەكانی دژی ئێران لەئێستادا هەوڵی كەمكردنەوەی تەنگەژەو ناكۆكییەكان لەگەڵ تاران دەدات و هاوكات ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی هەندێك لەوڵاتانی عەرەبی لەگەڵ رژێمی سوریا دوای 10 ساڵ ئاماژەی سەركەوتنی سیاسەتەكانی ئێرانە لەو ناوچەیە.   ئەمریكا لەدوورەوە كۆنترۆڵی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات لەئێستادا ئەمریكا لەچوارچێوەی بەرنامەیەك كە بەهاوسەنگیی لەڕێگەی دوورە (Offshore Balancing)  ناوی دەهێنرێت دەیەوێت خەرجی و تێچووە سەربازییەكانی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەم بكاتەوە، چونكە بەوتەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ئەمریكا، وڵاتەكەی لەماوەی 20 ساڵدا هەشت ترلیۆن دۆلاری بۆ رۆژئاوای ئاسیا خەرج كردووە. ئەمریكا پلانی هەیە لەڕێگەی وڵاتانی عەرەبی كەنداوەوە بەبێ تێچوویەكی زۆری سەربازیی جێبەجێكاری پلانی خۆی لەڕۆژهەلاتی ناوەڕاست دەستنیشان بكات، بۆیە لەهەنگاوەكانی یەكەمی ئەو پلانەدا هەوڵی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی وڵاتانی عەرەبی لەگەڵ ئیسرائیل دەدات. ئیسرائیل گرنگترین بەڕێوبەری پلانی هاوسەنگیی لەڕێگەی دوورەوەیە كە ئەمریكا خوازیارە بۆ كەمكردنەوەی خەرجییە سەربازییەكانی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بیكاتە پێشەنگ و پێشڕەوی وڵاتانی عەرەبیی كەنداو. ئێران لەبەرەی نەوت و وزەدا ئەگەرچی ئێران چوارەمین وڵاتی نەوتی و دووەم وڵاتە لەڕووی یەدەگی غاز لەجیهان، بەڵام پابەندبوونی ئەو وڵاتە بە رێكەوتنی ئەتۆمیی و سازش نەكردنی واشنتۆن بۆ تاران وای كردووە ئێران ئەو توانا سنوردارەی كە لەئێستادا هەیەتی بۆ بەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوت و غاز بۆ وڵاتانی نەیاری ئەمریكا بەكاری بهێنێت. ئەمریكا لەساڵی 2018 توندترین سزای بەسەر كەرتی نەوتی ئێراندا سەپاندووە بەڵام بەواژۆكردنی گرێبەستێكی 25 ساڵە لەگەڵ چین كە بەهاكەی بە 400 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت هەناردەی نەوتەكەی لە 65 هەزار بەرمیلی رۆژانە بۆ چین گەیاندووەتە زیاتر لە 850 هەزار بەرمیل و دوور نییە ئەو بڕەش زیاتر بكات بەتایبەت كە ئەمریكا لەئێستادا دوای روسیا چین بەنەیاری سەرەكیی خۆی دەزانێت. هێرشەكانی روسیا بۆسەر ئۆكرانیا گورزێكی دیكەی بەرزبوونەوەی بەهای غازو نەوت لەجیهان و بەتایبەت لەئەوروپا بوو كەئەوەش پێگەی ئەمریكای لەئاستی نێودەوڵەتیدا لاواز كرد، چونكە نەیتوانیی نرخی نەوت كۆنتڕۆڵ بكات و بەشێوەیەكی بەرچاو بەرز كردەوە لەكاتێكدا دەیتوانی بە رێككەوتن لەگەڵ ئێران رێگریی لە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەجیهاندا بگرێت و هاوكات هەڵاوسانی ناوخۆیی ئەمریكا بەو هۆیە نەگاتە بەرزترین ئاستی 40 ساڵی رابردو كە بەپێی بانكی ناوەندیی ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی ئەمریكا لەم مانگەدا 9.1% بووە. لەلایەكی دیكەوە ڤەنزوێلا كەسزاكانی ئەمریكا كەرتی نەوتەكەی رووبەڕووی كێشە كردووەتەوە وەك هاوپەیمانێكی بلۆكی چین و روسیا لەلایەن ئێرانەوە هاوكاریی دەكرێت و لەڕێگەی كەشتییەوە تائێستان بەملیۆنان بەرمیل نەوت و گاز لەئێرانەوە رەوانەی ڤەنزوێلا كراوە. ڤەنزوێلا كە لە رابردودا بە پێنجەم بەرهەمهێنی نەوت لەجیهاندا ئەژمار دەكرا بەهۆی سزاكانی ئەمریكا پیشەسازیی نەوتی وڵاتەكەی رووبەڕووی كێشە بووەتەوەو تەنها لەماوەی رابردوودا واشنتۆن بڕیاریدا بەهۆی جەنگی ئۆكرانیا بڕێكی زۆر كەم لەنەوتەكەی تەنها رەوانەی وڵاتانی ئەوروپا بكات. زۆربەی وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت لەجیهاندا بەتایبەت ئێران و ڤەنزوێلا لە رووی سیاسەتی نەوتییەوە خۆیان بەچین و روسیا گرێداوەتەوە كەئەوەش بەرەی وزەی دوو نەیاری سەرەكیی ئەمریكا بەهێزتر دەكات مەگەر ئەوەیە كە واشنتۆن بیر لەكردنەوەی دەرگای فرۆشتنی نەوت و بەرهەمهێنانی سوتەمەنیی زیاتر بە رووی تاران و ڤەنزوێلادا بكاتەوە.

سەركۆ جەمال نابینایان لەهەرێمی كوردستان لەدۆخێكی خراپدان، ئەوان لە 29 هەمین ساڵیادی دامەزراندنی یەكێتی نابینایانی كوردستان لەسلێمانی باسیان لەگرفتەكانی خۆیان كرد، كە چاوەڕێی جێبەجێكردنی یاسایەكن. عومەر خدر، سكرتێری یەكێتی نابینایانی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد یاسای خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان كە ماوەی 11 ساڵە لەپەرلەمانی كوردستان دەرچووە بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە، كە سەرجەم داواكاری و مافەكانیان لەو یاسایەدا دیاریكراوە، وتیشی:»یەكێتی نابینایانی كوردستان لەڕێگای كردنەوەی خوێندنگەیەك بۆ منداڵانی خوار 14 ساڵ و كردنەوەی خولی نەهێشتنی نەخوێندوەواری بۆ ئەو كەسانەی تەمەنیان لەسەروو 14 ساڵیەوەیەو توانیومانە بەدەیان كەس پێبگەیەنین، كە هەڵگری بڕوانامەی بەكالۆریۆس، ماستەرو دكتۆران». عومەر خدر باسی لەوەشكرد كە لە لایەنی ئابوورییەوە نزیكەی 200 یەكەی نیشتەجێبوون بۆ نابینایان دابینكراوە، تائێستاش نزیكەی 200 كەس بەپێی پسپۆری لەسەر میلاكی وەزارەتەكانی كاروباری كۆمەڵایەتی، ئەوقاف و پەروەردە دامەزراوە، لەڕووی تەندروستیشەوە توانیویانە بەهاوكاری كەرتی تایبەت و خێرخوازان چارەسەر بۆ ئەو كەسانە دابینبكەن كە پێویستیان بووە. سكرتێری یەكێتی نابینایانی كوردستان داواشیكرد حكومەتی هەرێمی كوردستان پێداچوونەوە بەمووچە و ئەو هاوكاریەی كە مانگانە دەدرێت بەخاوەن پێداویستییە تایبەتەكان بكرێت، كە تەنها 150 هەزار دینارە و وتی: «خێزانێكی كرێچی خاوەن پێداویستی تایبەت ناتوانێت بەو بڕە پارەیە پێداویستییەكانی ژیانی خۆی دابین بكات، پێویستە لەو 20 هەزار یەكەی نیشتەجێبونەی كە بڕیارە لەداهاتوو دروستبكرێت پشكی خاوەن پێداویستییە تایبەتەكانی تێدابێت». ئەحمەد محەمەد، یەكێكە لەنابینایانی كوردستان، ئەو بەهاوڵاتی وت: «نابینا بەگشتی هەژارن، زۆربەی نەخۆشەو كرێچییە، نابینا چاوی لەدەستی حكومەت و خێرخوازانە، مووچەكەم 100 هەزارە، چونكە پێشتر لەوەزارەتی ئەوقاف بووم بەهۆی ئەوەی خزمەتەكەشم 12 ساڵ بوو خانەنشینیان نەكردم ئێستا تەنها 100 هەزار دینار وەردەگرم». یەكێكی دیكە لەنابینایان بەناوی سامی عوسمان بەهاوڵاتی وت:» من جگە لەچاوم دەستیشم نەماوە، هیچ كەسێك نییە بەخێوم بكات، چەندین جار داوای بەخێوكەرم لەوەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی كردووە، بەڵام هیچیان بۆ نەكردووم، خۆم 240 هەزاری خانەنشینیم هەیەو 100 هەزاری نابیناییش وەردەگرم، كرێچیم و هیچ شتێكم نییە». لەبارەی كێشەكانی نابینایانەوە بەتایبەت راگرتنی مووچەی بەشێكیان، ئاریان ئەحمەد وتەبێژی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت: «هەندێك لەو كەسانەی نابینان و لەوەزارەتی ئەوقافن بەشێوەیەكی كاتی مووچەكانیان راگیراوە، بەڵام بەیەكجاری مووچەی هیچ نابینایەك نەبڕاوە لەلایەن وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتییەوە». هاوكات ئەوەشی روونكردەوە كە لەهەولێر پێنج هەزارو 71 نابیناو لەسلێمانی دوو هەزارو 872 نابیناو لەدهۆك دوو هەزارو 199 نابیناو لەئیدارەی گەرمیان 845 نابیناو لەهەڵەبجە 644 نابینا بوونیان هەیەو ژمارەكەیان دەگاتە  11 هەزار و 629 نابینا. یەكێتی نابینایانی كوردستان لەساڵی ١٩٩٤ دامەزراوە، دوو لقی سەرەكی و هەشت نوسینگەی لەشارو شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان هەیە، لقی سەرەكی یەكێتییەكە لەسلێمانیە، نزیكەی سێ هەزار ئەندامی هەیە.  

كاوە رەش- بەریتانیا ‎چیرۆكی خێزانێكی كورد لەبەریتانیا، كچەكەیان لەژێر پاساوی (پاراستنی شەرەف) كوشتووە، هێشتا لەمیدیاكاندا باس دەكرێت، رۆژنامەی میترۆی بەریتانی، لەزاری خوشكی یەكێك لەقوربانیەكانەوە، چیرۆكێكی تاڵ دەگێڕێتەوە لەساڵڕۆژی یادەوەریی نیشتمانی  قوربانیانی شەرەف پارێزیی لەبەریتانیا. پایزە مەلیك، ناوی خوازراوی ئەو كچە كوردەیە، كەخوشكی (بەناز مەحمود) بووە، ئەو خانمەی لەووڵاتی بەریتانیا، بەپاساوی پاراستنی شەرەفی خێزانەكەی، لەلایەن كەسوكارییەوە كوژراو دواتر جەستەشی شاردرایەوە. ‎پایزە، باس لەچیرۆك و سەرگوزشتەی ژیانی تاڵی خۆی و خوشكەكەی (بەناز) دەكات و بەوە دەستپێدەكات كەدەڵێت، لەكوردستانی عێراق لەگەڵ خێزانەكەیان روویان كردۆتە بەریتانیا، وتی:»ئەوكاتەی تەمەنم شازدە ساڵان بوو، لەباشوری لەندەن دەژیان، كچە هەرزەكارێكی ئاسایی بووم و بەچێژەوە دەچوومە بەرخوێندن و ئارەزووی پۆستەرەكانی ئەستێرەی پۆپ، بریتنی سپیرس و وێستلایفم دەكرد، وێنەكانم بەدەرگای دۆڵابەكەم هەڵدەواسی، كتێبەكانی گۆسبۆمپم كۆدەكردەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەش، بەپێچەوانەی زۆربەی هاوتەمەنە هەرزەكارەكانم، ناچاری هاوسەرگیری منداڵی كرام، لەلایەن خێزانەكەمەوە». خوشكەكەی بەناز دەشڵێت:» لەماڵی ئێمە بەردەوام ئاژاوەو درامای خێزانی هەبوو، تەنها دەتوانم وێنای ئەوە بكەم، كەدووەم گەنجترین كچ بووم، لەو پێنج كچەی تەنها لەهاوبەشی كردنی حەمامێكدا یەكسان بووین، سەرباری ئەمەش، دایك و باوكم، كەسانێكی زۆر توند بوون و  بۆ زۆرشت، رێگەمان پێنەدەدرا». ‎پایزە دەڵێت، بۆ نموونە نەیانتوانیوە «جلی رۆژئاوایی» لەبەر بكەن،  یان لەگەڵ هاوڕێكانی دەرەوەی قوتابخانە گفتوگۆ بكەن، تەنانەت لەهەندێك باردا، هەڵبژاردن و رای خۆیان لەسەر شتەكان مەحاڵە بووە. ‎»یەكێك لەبژاردەكانی خێزانەكەمان ئەوە بوو، كەبەچ كەسێك و چ كاتێك ئەوان دەخوازن، ئێمە دەتوانین شوو بكەین. هەرچەندە دایك و باوكم خۆیان پێشتر هاوسەرگیری زۆرەملێیان ئەنجام نەدابوو»، خوشكەكەی بەناز وای وت. بەپێی یاسای ئەوكاتە لەئینگلتەرا و وێڵز، تەمەنی یاسایی هاوسەرگیری 18 ساڵان بوو و لەهەمان كاتدا، هەرزەكارانیش دەیانتوانی لە تەمەنی 16 ساڵیدا بەڕەزامەندی خۆیان و دایك و باوك ، هاوسەرگیری بكەن. ‎بەڵام پایزە وتی:» لەخێزانێكی وەك ئێمە، رای كچەكان بەهەند وەرنەدەگیرا چونكە لەوكاتەدا كەگفتوگۆی هاوسەرگیری من دەكرا، لەگەڵ دایك و باوكم، من لەسەر جێگاكەم لەژوورێكی دیكە دانیشتبووم و پێیان وتم، كەپیاوێكی تەمەن 30 ساڵان، ناسیاوی باوكمەو دەیەوێت من شوو بەئەو بكەم. من هەرگیز ئەوم نەدەناسی، بەڵكو ئەوان، ئەویان دەناسی لەڕێگای بنەماڵەو دۆستایەتیەوە»دایك و باوكم دەیانەوێت هاوسەرگیری بكەم. بۆیە سەرم لێشێوابوو، خەیاڵم دەكردەوە، كەئاخۆ چ هەڵەیەكم ئەنجامداوە، بۆ ئەوەی بەو شێوازە هاوسەرگیری لەگەڵ كەسێكی تەواو نامۆ بكەم». ‎یەك دوو هەفتە دواتر من (جۆرجم) بینی، (كە ناوی خوازراوی هاوسەرەكەمە) لەماڵی خۆمان، من لەتەنیشت دایكم و باوكیشم لەگەڵ ئەو بەرامبەرمان لەسەر قەنەفەكە دانیشتبوو. ‎پێشتر لەلایەن دایك و باوكمەوە پێم وترابوو، كە پێویستە تەنها بەڕێزەوە سڵاو و بەخێرهاتنی بكەم، بەڵام دوای ئەوە قسە ناكەم. بۆیە دانیشتم و گوێم لە دایك و باوكم گرت، ئەوان وەسفی منیان وەك كچێكی باش دەكرد بۆ ئەو، پاشان منیان ناردە دەرەوە. ‎پایزە درێژە بەچیرۆكەكەی دەدات دەگێڕێتەوە و دەڵێت:» یەكەم شت كەتێبینیم كرد لەو پیاوە، كەئەو زۆر لەمن بەتەمەنترە. ئەوەش لەڕووخسارو قژیدا دیاربوو. تەنانەت پۆشاك و شێوازی جلوبەرگی وەك یەكێك لە مامەكانم دەچوو. بیرمە كەهەستم بە ترس دەكرد لەوەی ئاخۆ  ژیانم چۆن دەبێت لەگەڵ ئەم پیاوە. ‎دوای ئەو یەكەم چاوپێكەوتنە، ئیدی گەورەكان بڕیاریاندا كەدوای چەند هەفتەیەكی دی ژووانی زەماوەندەكە سازدەدرێ. ‎پایزە وتیشی:» یەكەم ساڵی چوونە كۆلێژم بوو، دەمویست بچمە چاپتەرێكی دیكەی ژیانە تازەكەی كۆلێژ، نەك شوكردن، بەڵام لەجێی ئەوەی ئاشنایەتی لەگەڵ هاوڕێ تازەكانم دروست بكەم،  تووشی هاوسەرگیریان كردم». ‎»لەڕۆژی زەماوەندەكەمدا، هیچ هەستێكم نەبوو، جگە لەترس. ئەوان جلی بوكێنیان بۆ هەڵبژاردبووم و دەم و چاویشیان بەچینێك ماكیاج داپۆشی بووم، لەبەرامبەر ئەندامانی خێزان و ئەو كەسانەی كە بەڕاستی نەمدەزانی كێن، دانیشتبوم و  شووم بەكەسێكی نامۆ دەكرد!». ‎»لەتەواوی رۆژی ئاهەنگ و زەماوەندو پێشوازی، هەستم بە نەخۆشی و سەرلێشێواوی دەكرد. تێنەگەیشتم كەبۆچی هەموو ئەم خەڵكانە نەیاندەتوانی ببینن، كەمن زۆر ناڕازیم و چی ڕوودەدات؟ بەڕاستی ئەو رۆژە هەستمكرد كەخیانەتم لێكراوە لەلایەن هەموو ئەو كەسانەی لەوێ ئامادەبوون». ‎هەرچەندە دوای هاوسەرگیرمان جاربەجار بەردەوامیم دەدا بەكۆلێژ، بەڵام ئەوە هاوسەرەكەم بوو بڕیاری دەدا كەبچم یان نا چونكە هێندێك جار، بەهەفتە رێگری لێدەكردم لەخوێندن. ‎لەهەمان كاتیشدا، دەبوو وەها خۆم نیشان بدەم، كەهاوسەرێكی باشم لەبەردەم ئەو هاوڕێیانەی كەدەیهێنانەوە ماڵەوە» ‎بەڕاستی ژیانم زۆر سەخت بوو، لەگەڵ ئەوەش بەردەوام هەستم بەتەنیایی دەكرد، بەڵام پیاوەكەم دەیخواست كەببینە خێزان و دوای چەند مانگێك لەهاوسەرگیری، هەستم كرد دووگیانم». ‎لەكاتی بینینی پەرستارەكەم، پێم راگەیاند:»دەمەوێت زگەكەم بۆ لەبار بەریت، چونكە لەڕاستیدا هیچ داهاتوویەكم لەگەڵ ئەو پیاوە بەدی نەدەكرد. ئەگەر منداڵیشم لێی ببوایە دەبوو درێژە بەهاوسەرگیریەكە بدەم و گیرۆدەی كێشەی زیاتر ببینەوە. ‎كاتێكش بیرۆكەی لەباربردنی كۆرپەكەم بەمێردەكەم و خێزانەكەم راگەیاند، ئەوان هەوڵیان لەگەڵدام، منداڵەكەم هەبێت و گوتیان كەیارمەتیت دەدات مێردەكەم خۆش بووێت، بەڵام من پێم گوتن كەمن ناتوانم دایكێكی باشبم و منداڵەكەم بێ داهاتوو دەبێ، بۆیە ئەوان بەناچاری و دواجار رێگەیان پێدام بەلەبارچوونەكە». ‎پایزە، لەدرێژەی سەرگوزشتەكەیدا دەڵێت:»هەموو رۆژێك كە لەخەو رادەبووم، ئومێدەواربووم كەژیانم جیاواز بێت، ئەوەی دەمویست، تەنها ئەوە بوو كەوەك هەموو هاوەڵەكانی دیم، درێژە بەخوێندن بدەم و بڕۆمە كۆلێژ، نەك هاوسەرگیری بكەم و ببمە ژنی ماڵەوەو بەرپرسیاریەتی بگرمە ئەستۆ، ئەو كاتەی كە لەیەكەم مانگی تەمەنی هەژدەساڵیدا بووم هاوسەرگیریەكەم، كەمتر لەدوو ساڵ بەردەوامی هەبوو. ‎دواجار تەڵاقم وەرگرت، هەر لەو مانگەدا بوو، كاتێك خوشكەكەم (بەناز) لەژێر پاساوی (پاراستنی شەرەف) كوژرا. ‎»مێردەكەم هەڕەشەی دەكرد، كەمنیش چارەنووسی بەنازی خوشكم دەبێت و دەكوژرێم. ‎لەكاتی داواكردنی جیابوونەوەم خێزانەكەم رێگریان دەكردو هەوڵی گەڕانەوەیان دەدا لەگەڵم، بەڵام لەوكاتەوە تائێستا رووخساری ئەوم نەبینیوەتەوەو لەدەستی ئازاد بووم. ‎هاوشێوەی منیش، بەنازی خوشكم، وەك هەرزەكارێكی تەمەن 17 ساڵان بەزۆر هاوسەرگیریان پێكردبوو. بەناز، لەهاوسەرگیریەكەیدا بەتەواوی لەكێشەو گیروگرفت دابوو، چەندین جار بەوێنەو بەڵگەوە، جێگای ئازارو ئەشكەنجەی برینەكانی وەك سكاڵا بەپۆلیس دابوو، بەڵام دواجار هیچ كەسێك نەیتوانی ژیانی ئەو لەكوشتن بپارێزێت». ‎لەچەند مانگی كۆتایی ژیانی بەنازدا، زۆر بەخێرایی شتەكانی تێدا گۆڕا، هەر لەو ماوەیەدا، كەوتە داوی خۆشەویستی كەسێكی دیكەوە، كەدەیویست تێیدا دەست بەژیانێكی تازەبكات و تێیدا بەختەوەربێت، بەڵام هەرزوو لەلایەن ئەوانەی  بەنازیان» بەبێ ئابڕوو بێشەرم دەزانی، كۆتایی بەهەموو خۆزگەكانی هێندرا». كاتێك لەجەنیوەری ٢٠٠٦ گەڕامەوە ماڵی باوكم و شەو پۆلیس لەدەرگای ماڵەوەیانداو باوكمیان دەستگیركرد. دواتر هەریەكە لەباوكم و مامم و دوو لەئامۆزاكانم بەتاوانی كوشتنی بەناز، سزای هەتا هەتایی دران. دوای نزیكەی سێ مانگیش، تەرمی بەناز، لەناو جانتایەك و لەژێر باخچەی ماڵێك، لەشاری بێرمینگهام دۆزرایەوە. ‎»ئەوساتە، ناخۆشترین رۆژەكانی ژیانم بوو، كاتێك هەواڵی مەرگی خوشكەكەمم بیست، وام هەست دەكرد، كە لەناو ئاگردابم و بەزەحمەت هەناسەم بۆ دەدرا. نەم دەتوانی باوەڕبكەم و هێشتاش ناتوانم بڕوا بكەم چۆن روویدا». ‎پایزە دەڵێ، ژیان بۆ من ئێستا تەحەدایەكی بەردەوامە. زۆر شت هەیە كە لەگەڵیدا بژیم و هێشتاش شۆكێكی زۆرم هەیە، بەڵام  هەموو هەوڵێك بۆ ئەوە دەدەم، كەئەم ئەزموونە ئازاربەخشانەی ژیانم، بگۆڕم بۆ چالاكی وزە». خوشكەكەی بەناز دەشڵێت:» ئێستا چالاكوانێكی بواری بەرگریكردن لەمافەكانی ئافرەتانم و لەچەند رێكخراوێك كاردەكەم لەوانە، (ئای سی دەبلیو ئاڕ ئۆ) كەئەركەكانیان تەرخانكراوە بۆ پشتگیری كردن لەمێینەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقیا، لەبەریتانیا، لەمەترسی كوشتن و چەوساندنەوەیان لەژێر ناوی (شەرەف)، هاوسەرگیری منداڵان، هاوسەرگیری بەزۆرەملێ، خەتەنەكردن».

نیگار عومەر لەسنوری ئیدارەی گەرمیان 55 گوند بێ ئاون و گوندنشینەكان شوێنەكانیان جێدەهێڵن و بەرەو ناحیەو قەزاكان دەڕۆن كەهەفتەی یەك رۆژ بەتانكەر ئاوی خواردنەوەیان پێدەگات. ئیدارەی گەرمیان 882 گوند بوونی هەیە لەگەڵ نۆ ناحیەو دوو قەزا، لایەنی پەیوەندیدار دەڵێت:»ئاوڕی جددی لەگوندەكان نەدرێتەوە جێی دەهێڵن و دێنەوە ناوشارەكان كەئەمەش مەترسییە لەسەر سامانی ئاژەڵ و كشتوكاڵی ناوچەكە». سەلام رەحیم، دانیشتووی گوندی دوانزە ئیمامی سەر بەقەزای كفری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» وەك دانیشتووی گوندەكە هیچ جۆرە سەرچاوەی ئاوی خواردنەوەیەكمان نیەو ژیانی گوندنشینەكان لەمەترسیدایەو وەختە خۆمان لەتینوێتیدا بخنكێین ئاو نیە خۆمان بیخوێینەوە ئەی چۆن ئاو بۆ ئاژەڵەكان پەیدابكەین». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد كە ناچارن رۆژانە بەپارە ئاو بكڕن، حكومەتی هەرێم هیچ هاوكارییەكی نەكردوون، وتیشی:» زۆرجار باس لەوە دەكەن دەبێ خەڵك بگەڕێتەوە گوندەكان، من لێرەوە پێیان دەڵیم چەند ساڵی تر وابڕوات شتێك نامێنێت بەناوی گوندنشین هەمووی دێتە نێو شارەكان و گوندەكان چۆڵ دەكەن، زۆربەی ئەو گوندانەی كە لەیەكەوە نزیكن بەهۆی بێئاویەوە بەشێكی ماڵەكان كۆچیان كردووەتە ناوچەكانی دیكە یان ئاژەڵەكانیان فرۆشتووە». «كەس ئاگای لەژیانی گوندنشینەكان نیە بەهۆی بێئاویەوە، بەڕاستی لەبارودۆخێكی ناڕەحەتداین»، سەلام رەحیم، وای وت. وتەبێژی ئاوی دەوروبەری گەرمیان ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە 55 گوند بێئاون و ژیانیان لەمەترسیدایە. سالار عەزیز، وتەبێژی ئاوی دەوروبەری گەرمیان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»  ئەوەی لەتوانای ئێمەدابێت لەهەموو دەسەڵاتی بەڕێوەبەرایەتیەكانماندا تەنها شەش تانكەرمان هەیە كە ئاوی خواردنەوە بۆ گوندەكان دەگوێزێتەوە، ئەوەش بەشی ئەو گوندانە ناكات كە لەئێستادا بێئاون». وتەبێژی ئاوی دەوروبەری گەرمیان ئەوەشی روونكردەوە كە بەهۆی گرفتی كەمئاوییەوە لەم هاوینەدا 10 گوند بەتەواوەتی چۆڵ كراوە لەنێوان ئەو گوندانەی كە بێئاون گوندەكانی دیكەش ناوبەناو خەڵكەكەی كۆچ دەكات، وتیشی:» بۆیە  گەرمیان پێویستی بەوەیە بودجەیەكی تایبەتی بۆ دابین بكرێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی كەمئاوی، گەر بەم شێوازە بڕوات زۆربەی گوندنشینەكان ئاژەڵەكانیان دەفرۆشن و روودەكەنە نێو شارەكان، كەئەمەش زیانی گەورە بەكشتوكاڵ و ئاژەڵداری دەگەیەنێت». ئەو دەڵێت، ئەم گرفتەمان گەیاندووەتە بەڕێوەبەرایەتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێم، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ وەڵامێكمان وەرنەگرتووە بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتە». مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەبەرواری 13/6/2022 لەكۆبوونەوەیەكدا لەگەڵ وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی هەرێمی كوردستان كۆبووەوە، رایگەیاند:» پێویستە خەڵك هانبدرێت بگەڕێتەوە گوندەكان و  پێشخستن و پەرەپێدانی ئابووری هەر وڵاتێك دەبەسترێتەوە بەپێشخستنی كەرتی كشتوكاڵ. هەروەها راشیگەیاند:»جووتیارێك بێت شتێك دروست بكات، بۆ ئەوەی ئەو جووتیارە بەرهەمەكەی بفرۆشێت، پێویستی بەچەند شتە، دەبێت لەكۆگایەك هەڵبگیرێت، دەبێت لەشوێنێك بكرێت بەخواردن، دەبێت لەشوێنێك بگوازرێتەوە، دەبێت لەشوێنێك بفرۆشرێت»، واتا بۆ بەرهەمی هەر جووتیارێك چوار تا پێنج هەلی كاری دیكە دەڕەخسێنرێت، ئینجا ئەگەر پڕۆژەی گەورە دروست بكەین، لەوانەیە لەئایندەدا بەرهەمی ناوخۆیی زۆر بێت، دەبێت ئامێرە كشتوكاڵییەكانیش دروست بكرێن، لەبری ئەوەی ئەو ئامێرانە لەدەرەوە هاوردە بكەین، دەتوانین لێرە كارگەیەك بۆ دروستكردنی ئەو جۆرە ئامێرانە دروست بكەین، ئەمەش دواجار دەبێتە هۆی پێشخستنی كەرتی پیشەسازیش». «دەبێت خەڵك هانبدرێت بگەڕێتەوە بۆ گوند، بەچی دەچێتەوە؟! بەدروستكردنی خانوو ناچێتەوە، بەڵام دەكرێت پڕۆژە بۆ خەڵك دروستبكرێت، پڕۆژەی بچووك لەدێهاتەكان دروستبكرێت، بۆ ئەوەی خەڵك سوودمەند بێت، واتا هەر كەسێك ئەگەر لێكدانەوە بكات و بزانێت لەشار داهاتەكەی چەندەو بەگەڕانەوەی بۆ گوند داهاتەكەی چەند ئەوەندە دەبێت، ئەوكات ئامادە دەبێت بگەڕێتەوە بۆ گوند»، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت وای وت. بورهان ئەمین، ئەنجومەنی گوندی گومار سەر بەناحیەی كوڵەجۆ، بۆ هاوڵاتی هێمای بۆ ئەوەكرد بەهۆی بێئاویەوە گوندەكەیان 12 ماڵ بووەو 10 ماڵیان گوندەكەیان جێهێشتووە كە زۆربەی  ئاژەڵەكانیان فرۆشتووەو گەڕاونەتەوە ناوشار، وتیشی:» خۆشم بەهەمان شێوە لەداخی بێئاویدا جێمهێشتووە، هەفتەی جارێك تانكەرێ ئاو دێت بۆ گوندەكەمان پێم ناڵێن ئەمە بەشی چیدەكات». هەروەها وتیشی:» هیچ داوایەك لەحكومەت ناكەم، چونكە حكومەت نیە  تا داوای لێبكەم پێم كفرە بەمانە بوترێت حكومەت نەك كارئاسانی ناكەن بەڵكو رێگریش بۆ ئیشوكارەكانت دروست دەكەن».

شەنای فاتیح سەرەڕای گرانبوونی نرخی سوتەمەنی بازرگانی، حكومەتی هەرێم ئامادە نییە كوالێتی بەنزینە 800 دینارەكەش چارەسەر بكات و شۆفێران ئۆكتان دەكەنە تەنكی ئوتومبێلەكانیانەوە. لەئێستادا نرخی نەوتیخاو لەبازاڕەكانی جیهاندا بە 105 دۆلارەو بڕیار بووە نرخی بەنزینی نۆرماڵی بازرگانی بەپێی نرخی نەوتی خاو بێت، بۆ نموونە نرخی نەوت بە 105 دۆلار بێت، لیترێك بەنزینی نۆرماڵ بەهەزارو 50 دینار بێت، بەڵام نەبوونی چاودێری و بازاڕی بەرەڵا وای كردووە هیچ بەنزینخانەیەك نرخەكان كەمنەكاتەوە. لەئێستادا یەك لیتر نرخی بەنزینی بازرگانی بەم شێوەیەیە (بەنزینی سوپەر هەزارو 525 دینار، بەنزینی موحەسەن هەزارو 475 دینار، بەنزینی نۆرماڵ هەزارو 350 دینار) بەپێی ستانداری وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەبێت بەنزینی 800 دیناری ئۆكتانەكەی 92 كەمتر نەبێت و 690 دیناری ئۆكتانەكەی 90 كەمتر نەبێت، بەڵام بەنزینی 800 دینارییەكە لەئێستادا ئۆكتانەكەی 89 بۆ 90 و بەنزینی 690 دیناری ئۆكتانەكەی 86 بۆ 87 و تائێستا چارەسەر نەكراوە. وتەبێژی بەنزینخانەكانی سلێمانی: پارێزگای سلێمانی لەنرخ و كوالێتی بەنزیندا لەپارێزگاكانی دیكە باشترە بەهمەن شێخ قادر، وتەبێژی بەنزینخانەكانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: بەنزینی 800 دینارییەكە كە دێتە بەنزینخانەكانەوە سەرف دەبێت و نامێنێـت، لەبەرئەوەی نرخەكەی هەرزانە». هەروەها پێشیوابوو شۆفێران سوودیان لێبینیوە، بەڵام لەوەرزی هاویندا تووشی كێشە دەبنەوە و شۆفێران گلەیی خراپی كوالێـتی بەنزینەكە دەكەن. بەهمەن وتیشی:»پارێزگای سلێمانی لەنرخ و كوالێتی بەنزیندا لەپارێزگاكانی دیكە باشترە، بەردەوام نرخ لەسلێمانیدا هەرزانتر بووە و كوالێتییەكەشی باشترە» و ئەوەش ئەولەویەتی ئێمە بووە كە «قازانجێكی كەمتر بخەینە سەر نرخی بەنزینەكە بۆ ئەوەی هاووڵاتیان سودمەند ببن». سەبارەت بەنرخی بەنزینی بازرگانی»جیاوازی هەیە لەنرخەكەیدا لەهەولێرو سلێمانی و دهۆك، بەڵام كێشەكە ئەوەیە سوتەمەنی لەشوێنی سەرەكی سوتەمەنیەوە گرانەو كە بۆرسە روو لە دابەزین بێت بێگومان نرخ دادەبەزێـت».  شۆفێران گلەیی لەخراپی كوالێتیی بەنزینی 800 دیناری دەكەن و شۆفێرێكی تاكسیش دەڵێت: «كوالێتی ئەم بەنزینە هەتا بڵێی خراپە». كوالێتی ئەم بەنزینە هەمان ئەو كوالێتییە نییە كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دایناوە بۆ هێنانی بەنزین لەدەرەوە،  ئەم كوالێتییە لەپشكنیندا ئۆكتانی كەمترە، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئۆكتانی 92ی داناوە، بەڵام ئەم بەنزینە لە پشكنینەكاندا ئۆكتانی 90.5 دەردەچێت و لەعێراقدا لیترێك بەنزینی پشتیوانیكراو 450 دینارە، بەڵام لەهەرێمی كوردستاندا 800 دینارە. چالاك ئەحمەد شۆفێرێكی تاكسیە لەسلێمانی كە ماوەی 17 ساڵە ئەو كارە دەكات و لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەم بەنزینە بۆ تاكسی نرخەكەی زۆرباشە، بەڵام كوالێتیەكەی زۆرخراپە وتیشی:» تا تاكسی مۆدێلەكەی بەرزتربێت خراپی كوالێتی بەنزین كێشەی زیاتری بۆ دروستدەكات». «ئەگەر بێت و تاكسیەك ئیشی پێبكەیت و پڕی بكەیت لەبەنزین بەشی سێ‌ رۆژ دەكات، بۆ سەرە گرتنیش بەشێوەیەكی گشتی بیست خولەك بۆ نیو كاتژمێر دەخایەنێـت و هەندێ‌ كات قەرەباڵغە». خەلیل عەبدوڵا، ئوتومبێلێكی تایبەتی پێیەو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەنزینی 800 دینارییەكەم كردووەتە ئوتومبێلەكەو نەمتوانیوە تەبرید هەڵبكەم بەم چلەی هاوینە، ناچار پەنام بۆ كرینی تەنەرو ئۆكتان بردووەو بایی 12 هەزارم بۆ كڕیوە، ئەنجا دوای ئەوەش بایی 10 هەزار دینار بەنزینی سوپەرم تێكردووە تا باش بووە». هاوكات، خۆشەویست ئەحمەد كە پیشەی فیتەرە لەسلێمانی ئەوەی ئاشكرا كرد كە  رۆژانە بەشێكی زۆری شۆفێران سەردانیان دەكەن كەكێشەیان هەیە لە ئۆتۆمبێلەكانیاندا بەهۆی خراپی كوالێتی بەنزینەوە. «ئەم بەنزینە 800 دیناری و 690 دینارییە حكومییە هیچ بەكەڵك نایەت، چونكە هەمووی خڵتەیەو نەوتیشی تێكەڵە لەبەرئەوەی بەنزین دەبێت ئۆكتانی باش بێت، زۆربەی ئەو شۆفێرانەی دێنە لامان فیت پەمپیان ئەوەستێت، كێشە بۆ سەر بزوێنەری ئۆتۆمبێل دروستدەكات»، خۆشەویست ئەحمەد وای وت. لەدوو هەفتەی رابردوودا هێڤیدار ئەحمەد پەرلەمانتاری پارتی رایگەیاند كە «بەنزینە 800 دینارییەكە خراپەو گوناحە بەسەر خەڵكیدا دابەشدەكرێـت». تاساڵی 2019 نرخی بەنزین لەهەرێمی كوردستاندا 500 دینار بوو و ساڵی 2020 بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە نرخەكەی زیاتر دابەزی، بەڵام ساڵی 2021 نرخی بەنزین بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینی و نرخی لیترێك بەنزینی نۆرماڵا بوو بە 650 دینارو لەكۆتایی هەمان ساڵدا لیترێك بەنزینی نۆرماڵا نرخەكەی گەیشتە 950 دینار لەئێستاشدا نرخی لیترێك بەنزینی نۆرماڵ لەهەرێمی كوردستان 1350 دینارە، لیترێك بەنزینی نۆرماڵا لە بەغدا و كەركووك 450 دینارە.  وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان پاش بەرزبوونەوەی نرخی بەنزین و گلەیی و گازاندەی هاووڵاتیان، رۆژانە یەك ملیۆن لیتر بەنزینی 690 دیناری و دوو ملیۆن لیتر بەنزینی 800 دیناری لەلایەن كۆمپانیاكانی كارو قەیوانەوە بەرهەمدێت. سەرۆكی لیژنەی وزە لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر: بەنزینی هەرزان دەستكاری كوالێتیەكەی كراوە، بۆیە نرخی هەرزانە. نافیز ناوپردانی،سەرۆكی لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكان لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» كێشەی بەنزین ئەوەیە یەك سەرچاوە و یەك پاڵاوگە نییە، ئەو بەنزینەی كە دەگاتە سەر سنوور لەوێ‌ دەستكاری كوالێتییەكەی دەكرێ بۆ ئەوەی نرخەی هەرزان بێت و حكومەتیش چاوپۆشی لێدەكات لەبەر ئەوەی نرخەكەی هەرزانترە». هەروەها  وتیشی:» بەبێ‌ پشتگیری حكومەت بەنزین بەشێوەی بازرگانی بەهیچ شێوەیەك هەرزان نابێـت و پێویستە حكومەت و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان پشتگیری پاڵاوگەكان بكات و بەنرخێكی زیاتر بیكڕێت و بەنرخێكی مەدعوم بیداتەوە بە بەنزینخانەكان». سەرۆكی لیژنەی وزە لەئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی: ئەم بەنزینە 800 دیناریە بڕەكەی و  كوالێتییەكەی و نرخەكەشی جێی تێبینی ئێمەیە. كەریم عەلی، سەرۆكی لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكان لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد كەئەم بابەتە بەشێوازێك قۆرغكاریەو تەنها بۆ دوو پاڵاوگە دانراوە لەكاتێكدا دەیان كۆمپانیاو پاڵاوگە لەهەرێمی كوردستاندا هەن،وتیشی:» بەداخەوە ئەم بەنزینە نەبووە جێی متمانەی هاووڵاتیان، بۆیە كاریگەرییەكی ئەوتۆشی لەسەر بازاڕی بەنزین نەبوو». سەبارەت بەنرخی بەنزین كەریم عەلی وتی: ئێمە وەك ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی «پێشنیازمان كردووە كە نرخەكەی داببەزێنرێت و بڕەكەی زیاد بكرێـت و كوالێتییەكەشی باش بكرێت و بەلایەنی كەمەوە نرخی بەنزین ببێتە 500 بۆ 550 دینار بۆ ئەوەی هاووڵاتیان سودمەند بن، بەڵام تائێستا وەڵامنەدراوینەتەوە. جێگری سەرۆكی لیژنەی وزە لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك: كێشەی خراپی كوالێتی بەنزین لەئۆكتانەكەیدایە ایشخان ملكون سركیس، جێگری سەرۆكی لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكان لە ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێدا بەهاوڵاتی وت:»كوالێتی بەنزینە 800 دیناریەكە گلەیی زۆری لەسەر هەیە كەكوالێتییەكەی خراپەو كێشە بۆ فیت پەمپی ئۆتۆمبێل دروستدەكات».

هاوڵاتی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا لەسلێمانی دەڵێت بۆ تووشبووانی شێرپەنجە ساڵانە پێویستی بە 40 ملیار دینارە بۆ دابینكردنی پێداویستیەكانی و حكومەت پارەمان بۆ خەرج ناكات و  نەخۆشخانەكە لەخراپترین قەیراندایە. بەپێی ئامارێكی نەخۆشخانەی هیوا تەنها رۆژی دووشەممەی رابردوو هەزارو 50  نەخۆش سەردانی نەخۆشخانەی هیوایان كردووەو سێ هەزارو 912  پشكنینی جۆراوجۆری تاقیگەیی  بۆ نەخۆش ئەنجام دراوە. هەروەها  263  نەخۆش چارەسەری كیمیاییان وەرگرتوە، هەروەها 228  نەخۆش پشكنینی تیشكی و ئیكۆو  سۆناریان بۆ كراوەو 80    نەخۆشی  لەبەشی فریاكەوتنی خێرا داخڵ بوون و 385   نەخۆشی دیكەش لەقاوشە جۆراوجۆرەكانی نەخۆشخانەكە داخڵ كراون. هاوڵاتی بۆ بەدواداچوون سەبارەت بەكێشەكان سەردانی نەخۆشخانەكەی كرد، قەرەباڵغییەكی زۆری پێوەدیاربوو، بەشێكی زۆری نەخۆشەكان بەهۆی نەبوونی دەرمان ناچارن لەدەرەوە دەرمان بكڕن، لەكاتێكدا ئەو نەخۆشخانەیە لەعێراقدا بەپێشكەوتوترین نەخۆشخانە بۆ تووشبوانی شێرپەنجە دیاری کراوە. یەكێك لەتووشبووەكان بەناوی زوهرە عەلی بەهاوڵاتی وت «شەش ساڵە تووشی نەخۆشی  شێرپەنجەی سییەكان بووم، پزیشك پێم دەڵێت هەفتەی جارێك وەریبگرم، بەڵام لەڕێگەی قاچاخچییەوە دەستم دەكەوێت، پێیان وتووم هەشت نەخۆشی دیكەش هەیە كە ناتوانن داخڵی بكەن». هەروەها فاتیمە بورهان یەكێكی دیكەیە لەنەخۆشەكان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت « مانگ نییە بەبەهای 150 بۆ 250 هەزار دەرمان نەكڕم، لە2004 ەوە شێرپەنجەمە، ئەمە چوارەم جارە نەخۆشییەكە تێمدا سەرهەڵدەداتەوە، بەس كیمیاییەكە لێرە وەردەگرم 14 رۆژ جارێك دێم وەریدەگرم». سەنگین عەبدوڵا یەكێكی دیكەیە لەنەخۆشەكان كە 54 رۆژە تووشبووە و لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت :»لەكۆیەوە سێ هەفتە جارێك بۆ چارەسەر سەردانی نەخۆشخانەی هیوا دەكەم، لەو ماوەیەدا سێ جار دەرمانی بایۆلۆجیم لە دەرەوەی نەخۆشخانە كڕیوە كە لەنەخۆشخانەكە نەماوەو تێچووەكەی دوو هەزارو 400 دۆلارە».  ئەو توشبووە وتیشی: «دەرمانەكان گرانن، زۆرمان لەسەر دەكەوێت، بۆ هەر 420 ملیمێك دەرمانی بایۆلۆجی دەبێت 800 دۆلار بدەین، سێ جارم كڕیوە، داواكارین دەرمان بۆ ئێرە دابین بكرێت.» ساڵانە نەخۆشخانەی هیوا پێویستی بە زیاتر لە 40 ملیار دینارە بۆ دابینكردنی دەرمان و پێداویستییە پزیشكییەكان، بەڵام ساڵێكە كێشەی كەمیی دەرمان بەرۆكی نەخۆشخانەكەی گرتووە، ئێستا بەشێكی زۆر لە دەرمان لە نەخۆشخانەكەدا نەماوە. ئەو دوو دەرمانەی نەخۆشەكان بەدوایدا وێڵن و دەستناكەون بریتین لە( پێندرۆلیزۆماپ و پێترۆزوماپ) ئەو دوو جۆرە دەرمانەیە كە مانگانە 160 نەخۆش زیاتر پێویستیانە لە نەخۆشخانەی هیوا، تێچووەكەیان یەك ملیارو 40 ملیۆن دینارە، بەڵام ئێستا لەنەخۆشخانەكە نەماوە، نەخۆش دەبێت خۆی بیكڕێت كە تێچووی 200 ملیمی زیاترە لەدوو ملیۆن دینار. جۆرێك لەدەرمانەكان نرخی سێ ملیۆن و ئەوی دیكەش نۆ ملیۆن دینارە  د.سیڤەر رزگار، بەرپرسی كۆگای دەرمان لە نەخۆشخانەی هیوا لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»دوو دەرمان، بۆ جۆرێكیان زیاتر لە سێ ملیۆن دینار و ئەوی دیكەیان نۆ ملیۆن دینارە، ئەمە نەخۆش بیكڕێت دەبێت چی بكەن؟ زۆر قورس دەبێت لەسەریان، كۆمپانیاكان پێیان وتووین گەر حكومەت پارەمان بۆ خەرج نەكات، ئەوا دەرمان ناهێنین، گەر ئەمە رووبدات و هەموو كۆمپانیاكان وابكەن، ئیدی ئێمە تەواو.» هەرچەندە تەندروستیی سلێمانی داوایان لە لیژنەی چارەسەری كێشەی دەرمان كردبوو، كە لەسێ مانگی رابردوودا بۆ چارەسەری كێشەی دەرمان چارەسەر بكرێت لەداهاتی نەوت پارەی دەرمان و پێداویستییە پزیشكییەكان دابین بكرێت، بۆئەوەی راستەوخۆ پارەكەی خەرج بكرێت، بەڵام بەرپرسانی تەندروستی دەڵێن هەرچەندە بەڵێنیان پێدراوە، بەڵام یەك دیناریان بەدەست نەگەیشتووە بەهۆی ئەوەی پارە لەبانكدا نەماوە. ئامارەكانی نەخۆشخانەی هیوا دەریدەخەن رۆژانە زیاتر لە 15 تووشبووی نوێی شێرپەنجە لەلایان تۆمار دەكرێت و تەنیا لە یەك رۆژدا نزیكەی هەزار نەخۆش سەردانیان دەكات. د.یاد نەقشبەندی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا لەسلێمانی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» زۆر لەقەیرانداین، زۆربەی كۆمپانیاكانی دەرمان بەفەرمی پێیان وتووین كە ناتوانن دەرمان دابین بكەین، چونكە شایستە داراییەكانمان بۆ دابین نەكراوە، تەنانەت كۆمپانیاكانی پێداویستی پزیشكی و تاقیگەییش بەهەمانشێوەیە «. هەروەها وتیشی: »گرفتێكی دیكە ئەوەیە ئامێرەكانمان پێویستیان بەچاككردنەوەیە تائێستا بابەتی چاككردنەوەی ئامێرەكان یەكلایی نەكراوەتەوە، یەكێك لەو گرفتانەی دروستبووە سەنتەری ژیانەوەیە كە تایبەت بەتیشكە و چالاك نییە». بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا دەڵێت:»نەخۆش هەبووە لەماوەی ئەم شەش مانگە كە كاتی بۆ دانراوە، دەبوو یەكەم رۆژ وەریبگرێت، بەڵام دواتر دوای شەش مانگەكە گیانی لەدەستداوە و وەرینەگرتووە دەرمانەكە». «دەبێت ئاستی باڵاتر لەوەزارەتی تەندروستی بێنەسەرخەت، گرفتەكە دەبێت لەبنەڕەتەوە چارەسەر بكرێت نەك بۆ دوو مانگ و سێ مانگ». یاد نەقشبەندی وا دەڵێت. لەبارەی هۆكارەكانی زۆربونی تووشبوانی شێرپەنجە بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا ئەوەی خستەڕوو كە گرنگترینیان زۆربوونی ئۆتۆمبێل و كوالێتی خۆراك و پیسبوونی ژینگەیە كە لەهەرێمی كوردستان و عێراق رۆژ بەڕۆژ بەوهۆیەوە توشبووان زیاتر دەبن.  

سەركۆ جەمال پەرلەمانتارانی كوردستان وەڵامی سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی و وەزیرەكان دەدەنەوە كە لە رێگەی  پەیامی ڤیدیۆییەوە باسیان لەدەستكەوتەكانی ئەم كابینەیە كردو دەڵێن:» ئەم كابینەیە شكستەكانی زۆرتر بووە لە دەستكەوتەكان و بارگرانی گەورە لەسەر هاووڵاتیان دروست بووە». سێ ساڵ بەسەر كابینەی نۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان تێپەڕی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم و جێگرەكەی لەگەڵ وەزیرەكان لەڕێگەی پەیامی ڤیدیۆییەوە باسیان لەو كارو چالاكیانە كرد كە ئەنجامیانداوە، بەڵام هیچ یەكێك لەو بەرپرسانە ئەوەیان نەخستەڕوو كە زیادكردنی داهات كەوتۆتە سەر شانی هاووڵاتیان و كێشەی كارەباو رێگاوبان و گرانی سوتەمەنی (بەنزین، نەوتی سپی) هەیەو هەوڵی چارەسەركردنیان دەدەن. بەبۆنەی تێپەڕبوونی سێ ساڵ بەسەر كابینەكەی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان وتی:» لەماوەی سێ ساڵدا، مووچە بەبەردەوامی دراوە، بەپێی بودجەی بەردەست، توانیومانە بارگرانی سەر خەڵك و حكومەت كەمبكەینەوە». هەروەها وتیشی:» داهاتی ناوخۆ 100% زیادیكردووە، زۆرترین خەرجیش بۆ رێگاوبان بووە». هاوكات، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان وتی:» حكومەت، لەڕێگەی پرۆگرامی خزمەتەوە، كە زیاتر لە ٤٩٠ خزمەتگوزاریی لەخۆدەگرێت، پێداچوونەوە بە هەموو ئەو خزمەتگوزارییانە دەكات، كە پێشكەشی هاووڵاتیان دەكرێن». « ٩٥ ملیار دینار بە رێگەگرتن لە بەهەدەردانی سامانی گشتی گێڕدراوەتەوە بۆ حكومەت، داهاتی گومرگیش لە ٩٥٦ ملیارەوە بۆ یەك ترلیۆن و ٦٩١ ملیۆن دینار لە كابینەی نۆیەمدا بەرزكراوەتەوە»، ئاوات جەناب نوری، وەزیری دارایی وای وت. پەرلەمانتارانی كوردستان كابینەی نۆیەم دەدەنە بەر نەشتەرو ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە لەم كابینەیەدا قاچاغچێتی رێكخراو زۆر بووەو باجەكان لەسەر هاووڵاتیان زیادی كردووەو خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكان بەردەست نییە.  عەلی حەمەساڵح ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت :»وەزیرەكان تێكرا باسیان لەدەستكەوتەكان كرد، لەكابینەی نۆی حكومەتی هەرێم، بەڵام باسیان لەگرفتەكان نەكرد، بۆیەكەمجار لەم كابینەیە لە سەرەتای 2020 ەوە قاچاخی رێكخراو دەستیپێكرد، هاوشێوەی كابینەی پێشوو یاسای بودجە نەبووە، كە یاسای بودجە نەبوو چاودێریكردنی داهات زۆر قورس دەبێت، هەموو ئەو پارانەی خەرج كراون دیارنییە». « لەم كابینەیە دووئیدارەیی زەق بووەوە، لەهەندێك پرۆژە هەیەو لەهەندێك نییە، لەهەندێك شوێن مووچە هەیە و لەهەندێك شوێن نییە، وەك چۆن لەكابینەكانی پێشوو زەوی بەهای نەبوو لەم كابینەیە بۆ دەوڵەمەندكردنی هەندێك كەس بەكارهێندرا»، عەلی حەمەساڵح وادەڵێت. عەلی حەمەساڵح ئاماژەی بەوەشكرد تەنها ئەو زەویانەی لەشارەكان بەناوی پرۆژەوە بۆ چەند كەسێكی دیاریكراو بوون چەندین جار زیاترە لەپارەی پرۆژەكانی نیشتەجێبوون و ئاوەڕۆ و ئەوانی دیكە، ئەگەر حكومەت بیفرۆشتایە زیاتری دەكرد، وتیشی:» تەنها مووچە لەم كابینەیە دوانەكەوتووە چونكە نەوت بەرزبووە، جگە لەوەی پارەی نەوت زیاتر دەگەڕێتەوە بەڵام ناكرێت بووترێت گرنگە چونكە هەمانشێوەی رابردوو پارەیەكی زۆری نەوت بەفیڕۆ دەڕوات». عەلی حەمەساڵح روونكردنەوەی زیاتری لەسەر داهاتی نەوت خستەڕوو كە لەئێستادا نزیكەی 500 ملیۆن دۆلار داهاتی نەوت دەگەڕێتەوە ئەگەر نرخی نەوت دابەزێت گرەنتی نییە داهاتی نەوت دانەبەزێت، هەرێمی كوردستان یەدەگ و توانای قەرزی نیە بەرگەی دابەزینی نەوت ناگرێت بەم فۆڕمەی ئێستا، كە هەرێمی كوردستان دەبێتە قوربانی سنووری سلێمانی زیاتر زیان دەكات چونكە بەشێك لەپرۆژەكان و مووچەش لەسەر داهاتی سلێمانی خۆیەتی، وتیشی:» شتێك نییە بەناوی خەزێنەی داهات هەر ناوچەیە و داهاتی خۆی خەرج دەكات، 873 پرۆژە لەسلێمانی وەستاون بەڵام لەسنووری پارتی هەموو پرۆژەكان كاردەكەن، تەنانەت 100 مەتریەكەش پارەی بۆ خەرج نەكراوەو ڕاگیراوە، یەكێكی دیكە لەگرفتەكان ئەوەیە بەرپرسانی حكومەت لەم كابینەیە بەدواداچوون بۆ بڕیارەكانی خۆیان ناكەن دەتوانم دەیان پرۆژەیان پێبڵێم». عەلی حەمەساڵح جەختی لەوەشكردەوە كە هێزی چەكدار هەر حزبییە و وردتریش كراوەتەوە، لەهەردوو زۆنەكە دادگا لەژێر هەژموونی حزبدایە، بەڵام «دادوەری باشیش ماوە». بەوتەی ئەو پەرلەمانتارە «لەئەمساڵدا هیچ دەرمانێك لەبودجەی هەرێم بۆ سلێمانی نەكڕدراوە، ئەوەی هەیە لەبەغداوە دێت، تەنانەت چەكەكانی نەخۆشخانەی هیوا لەبانك خەرج ناكرێت، جگە لەوەی 50%ی كارگەكانی كوردستان داخراون چونكە باری سەرشانیان قورسكراوە كەواتە شانازی نییە بڵێن داهاتی باج زیادیكردووە پرۆژە گەورەكانیش لەباج بەخشراون واتە ناعەدالەتی زۆر لەباجدان هەیە». «لەخاڵە سنوریەكان لەبری ئەوەی قاچاغی نەهێڵن دوو كۆمپانیای دیكەیان زیاتركردووە بۆ وەرگرتنی باج بەشێوەیەكی نایاسایی، ئەمەش بە رێككەوتن كراوە، دەبوو بەرپرسانی حكومەت هەموو ئەو كەموكورتیانەیان دیاریبكردایە و چارەسەریان پێبوایە، بەڵام نییانە». عەلی حەمەساڵح وای وت. پەرلەمانتارێكی دیكە پێیوایە كە كۆمپانیا گەورەكان باج نادەنە حكومەت و لەسەدا 80ی باج لەسەر شانی هاوڵاتیانە. عومەر گوڵپی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری كوردستان بەهاوڵاتی وت:» كۆمپانیای روسنەفت و گروپی كۆمپانیاكانی كار 840 ملیۆن دۆلاری لە2021 وەرگرتووە بەڵام یەك دینار باجیان نەداوە، ژمارەیەكی زۆر كۆمپانیای نزیك لەحزبەكانیش خۆیان دەدزنەوە لەباج، پێویستە یاسای باج و یاسای وەبەرهێنان و نەوت و گاز هەمواربكرێتەوە كە سەرچاوەی بەفیڕۆدانی داهاتە». هەروەها باسی لەوەشكرد كە زۆرینەی وەبەرهێنەران دەبوو لەبواری كشتوكاڵ و پیشەسازی وەبەرهێنان بكەن، بەڵام زۆربەیان لەنیشتەجێبووندا وەبەرهێنان دەكەن كە قازانجێكی زۆر دەكەن، ئەمەی بە بەفیڕۆدانی سەروەت و سامان و زەوی و ئاوی ئەم وڵاتە وەسف كرد. بەوتەی ئەو ئەندامەی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری كوردستان «سێ مەترسی زۆر گەورە لەسەر هەرێم هەیە، یەكەم بێكاری دووەم هەژاری سێیەم بێئاوی، لەماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا مەترسی گەورەی لێدەكەوێتەوە و لەبەسرە و عەمارە و بەغدا خراپتر دەبێت، ئەوەی كەئێستا حكومەت مووچەی بۆ دەدرێت چاكسازی و ئازایی حكومەت نییە بەرزبوونەوەی داهاتی نەوتە ئەی ئەگەر نەوت دابەزی چۆن مووچە دەدەیت و خزمەتگوزارییەكان بەردەوامی پێدەدەیت؟». «نابێت یەك بەیەك وەزیرەكان بێنە سەر شاشە و بەشتی بچووكەوە خەڵك مەشغول بكات، پێویستە گۆڕانكاری ڕاستەقینە بكرێت و حكومەتی هەرێم بەزوویی خۆی بۆ قۆناغی ئایندە ئامادەبكات، لەهەولێر خەڵك بەدوو هەفتە جارێك ئاوی پێدەدرێت، ئاو هەیە بەڵام بەفیرۆدەچێت». عومەر گوڵپی وای وت. عومەر گوڵپی ئاماژەی بەوەشدا «لەكاتێكدا حكومەت هاوكاری گەنجان ناكات بۆ دۆزینەوەی كار و قەرزی بچوك و هاوسەرگیری نەماوە، باجی ئینتەرنێتیشی لەسەر %20 زیادكردووە، جگە لەوەی یاسای خانەنشینان لەبەغدا دەرچووە و لەهەرێم جێبەجێناكرێت». پەرلەمانتارێكی یەكگرتوو دەڵێت:»شێوازێكی مەترسیداری باج پەیڕەو دەكرێت، كە باجیش شڵەژاو بوو چالاكی ئابووری خاو دەكاتەوە و گەرموگوڕی بازاڕیش كەم دەكاتەوە». شێركۆ جەودەت، ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»باج سیستەمێكە بەرامبەر خزمەتگوزاری وەردەگیرێت، واتە دەبێت چالاكی ئابووری هەبێت لەلایەن ئەو كەس یان كۆمپانیایەوە بڕێكی دەگێڕدرێتەوە بۆ حكومەت، بەڵام ئەوەی روویداوە نەچالاكی ئابووری هەیە نە سیستەمە حكومیەكە وەكو خزمەتگوزاری دابینی كردووە، حكومەتی هەرێم زۆر نەشارەزایانە دەستكاری باجی كردووە باجی خانووبەرەی لە%1ەوە كردووە بە %3 ئەمەش بەدەر لەیاسایە». « تائێستاش بۆ بەرزكردنەوەی باج نەگەڕاونەتەوە بۆ پەرلەمانی كوردستان، جگە لەوەی باج خۆی كەموكورتی زۆری تێدایە، كۆمپانیاكان هەروا لە رێگەی ژمێریارێكەوە بودجەیەك رێكدەخەن و دەیدەن بە حكومەت كە زۆرینەی راست نییە، دەتوانین بڵێین بۆ كاسبكار و هاووڵاتیان باج هەیە بەڵام كۆمپانیا زەبەلاحەكان و كۆمپانیا نەوتی و سەرمایەدارەكان باجیان لێوەرناگیرێت، بۆیە شێوازێكی مەترسیداری باج پەیڕەو دەكرێت»، شێركۆ جەودەت وای وت. شێركۆ جەودەت پێشیوابوو كە پەرلەمان رۆژ لەدوای رۆژ عەیبدار دەكرێت و لێی ئەدرێ تاخەڵك رقی لێی بێت، چونكە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و یاسادانان لەپەرلەمان دەكرێت، هەمیشە هەموو هێزی خۆیان خستووەتەگەڕ تا پەكی بخەن و ناشرینی بكەن، چونكە پەرلەمان هەڵبژێردراوی خەڵكە وتیشی:»بینیمان سێ مانگ لەمەوپێش چۆن یەكێتی و پارتی پەكیان خست و نایانەوێت هەڵبژاردن بكرێت، ئێمە ململانێمان بۆ ئەوەیە پەرلەمانێكی بەهێز هەبێت، ئەوانیش بەپێچەوانەوە دەیانەوێت پەرلەمانێكی لاواز و پەككەوتوو بێتەدی». بەوتەی ئەو ئەندامەی فراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان «لەم كابینەیەدا حكومەت بووەتە داردەستی سەرمایەدار و كۆمپانیا حزبیەكان بەیەكێتی و پارتی و گۆڕانیشەوە ئەوەی ئەوان بیانەوێت لەئاسانكاری بۆیان دەكرێت و سەرمایەداری گەورەی هەڵتۆقیو دروستبووە، نەوت بەناشەفافی دەبرێت بەڕێوە نۆ ساڵیشە ئەم حكومەتە بودجەی نییەو داهاتیش بەشێوازێكی قێزەون لەلایەن ئەو حزبانەوە بەڕێوەدەبرێت، ئەمە دەستكەوت بێت لەو هەموو گەندەڵییەی رۆژ بەرۆژ زیاتر دەبێت». پەرلەمانتارێكی یەكێتی كە حزبەكەی بەشدارە لە حكومەتی هەرێم، هاوشێوەی پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن رەخنە لەكابینەی نۆیەم دەگرێت. عەباس فەتاح ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەفراكسیۆنی یەكێتی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» لایەنێكی باشتری ئەم كابینەیە نابینم لەكابینەكانی پێشوو، چونكە باشتر ئەوەیە ژیانی خەڵك بەرەو باشتر چووبێت، هەلیكار بۆ خەڵك دۆزرابێتەوە و پاشەكەوتی مووچە لەوانی دیكە كراوە لەم كابینەیە درابێتەوە، باشتر ئەوەیە رێگاوبان و خزمەتگوزارییەكان باشتر بێت بۆیە من جیاوازیەك نابینم كە دیار بێت ئەم كابینەیە باشتر بێت». بەوتەی ئەو پەرلەمانتارەی یەكێتی «زیاتر لە هەشت ساڵە بودجە نەهاتووەتە پەرلەمان كەواتە ناتوانم بڵێم باشترە بۆ چاودێریكردن، هاتنی وەزیر و بەرپرسەكان جیاوازییەكی ئەوتۆ نییە، لەكابینەی پێشتر هەندێك دۆخی ناهەموار هاتە پێشەوە لەوانەش شەڕی داعش، بۆیە بەراوردی بكەین بە كابینەكانی پێشووتر ئەوا ئەم كابینەیە باشتر نییە، دۆخی دووئیدارەییش لەم كابینەیە زیاتر دێت كە ئەمەش جیاوازیكردنە بەتایبەت بوونی پرۆژە و مووچە لەناوچەیەك و نەبوونی لەناوچەیەكی دیكە». سەبارەت بەدۆخی مافی مرۆڤ لەكابینەی نۆ عەباس فەتاح دەڵێت:»لەوانەیە هەندێك بابەت زۆر گەورە بكرێت یاخود بەدواداچوونی جددی تری بۆ دەكرێت، مەسەلەی كوشتن و گرتنی رۆژنامەنووسان زیاتربووە، مەسەلەی مافی مرۆڤ بووەتە جێی پرسیار لای هەموان».

هاوڵاتی وتەبێژی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم ئاشكرای دەكات لەكۆی ملیۆنێك و 250 هەزار مووچەخۆر، 750 هەزاریان كارمەندی حكومەتن دەشڵێت:» یەكێك لەكێشەكانی ئەم حكومەتە خراپ دابەشكردنی فەرمانبەرانە بەسەر فەرمانگەكاندا». سەمیر هەورامی، وتەبێژی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» زیاتر لە 750 هەزار فەرمانبەرمان هەیە، بەڵام مووچەخۆر ملیۆنێك و 250 هەزار زیاترە، یەكێك لەكێشەكانی ئەم حكومەتە خراپ دابەشكردنی فەرمانبەرانە بەسەر فەرمانگەكاندا، لەهەندێك شوێن كێشەی كەمیی میلاك هەیە و لەهەندێك شوێنیش زیادەی میلاك و كەموكورتی میلاكیش لەهەمانكاتدا هەیە». ناوبراو نموونەی ئەوەی هێنایەوە كە بۆ نموونە شوێنێك پێویستی بە 60 كەسە خۆی 80 كەس لەو شوێنە دەوام دەكات، بەڵام ئەو پسپۆڕیەیان نییە كە لەو بەڕێوەبەرایەتیە پێویستیانە، وتیشی:» لەبەڕێوەبەرایەتیەكی دیكە ئەو پسپۆڕییەی لەفەرمانگەكەی دیكە پێویستە زیادە میلاكیان هەیە، بۆیە یەكێك لە ئامانجەكانی ئەنجومەنی راژە داڕشتنەوەی هەیكەلیەتی حكومەتی هەرێمی كوردستانە و دابەشكردنی فەرمانبەران بەشێوەی زانستی گونجاوتر». وتەبێژی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم ئەوەشی دووپاتكردەوە كە هەموو فەرمانگەیەك هەموو بەڕێوەبەرایەتیەك كە دادەمەزرێت پێویستە لەپێشدا هەیكەلیەتی دیاریبكرێت و لەكۆبوونەوەی دوێنێ سێشەممە 19ی تەمموزدا چەند ئامانجێك دیاریكراوە  كە بەشێكیان داڕشتنەوەی میلاكاتە بەشێوەیەكی باشترو هەندێك شتی دیكە كە رێككەوتنی لەسەركرا كە قوباد تاڵەبانی سەرپەرشتی كۆبوونەوەكەی كرد بە ئامادەبونی رێباز حەملان كە یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتە بۆ كاروباری دارایی و سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانیش ئامادەیبوو. سەمیر هەورامی وتیشی:» وەكو وتم یەكێك لەئامانجەكانی ئەم ئەنجومەنە پەرەپێدانی ژێرخانی حكومەتە لەپرسی رێكخستنەوەی میلاكات و درێژەدان بە ریفۆرمی ئیداری و رێكخستنەوەی پلەبەندی فەرمانبەرانیش لەكەرتی گشتیدا و پسپۆڕییان دیاریدەكرێت و دابەش دەكرێنەوە بەسەر فەرمانگەكانی حكومەتدا».

  هاوڵاتی ئێران هەوڵی رازیكردنی توركیا دەدات بۆ راگرتنی ئۆپەراسیۆنی سەبازیی ئەو وڵاتە لە سوریا بەمەبەستی پاراستنی بنكە و پێگەی خۆی لەخاكی ئەو وڵاتە كە بەدوایین سەنگەری ئێران دژی ئیسرائیل لەقەڵەم دەدرێت بۆ ئەو مەبەستەش هەوڵی نێوەندگیری دیمەشق و ئەنقەرە دەدات. ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەكانی تەلئەبیت و ئەنكەرە و ئەنجامدانی ئۆپەرسیۆنی سەربازیی لەخاكی سوریا پێگەی سیاسی و سەربازیی ئێران دەخاتە ژێر مەترسییەوە ، ئەو دوو هۆكارە وای كردووە بەرپرسانی تاران هەوڵی نێوەندگیریی دیمەشق و ئەنكەرە بدەن. وەزیری دەرەوەی ئێران لەدیمەشق رایگەیاند وڵاتەكەی دژی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازییە بە هەر بیانویەكەوە بێت ، هاوكات نیگەرانییەكانی توركیای گەیاندووەتە بەرپرسانی سوریا. سەڕای هەوڵەكانیان، پێناچێت تاران بتوانێت رێگریی لەئۆپەراسیۆنی سەربازیی توركیا لەرۆژئاوای كوردستان و ناوچەكانی باكوری رۆژهەڵاتی سوریا بكات. ئەگەرچی ئێران وا پیشان دەدات كە هەوڵەكانی بۆ راگرتنی ئۆپەراسیۆنی نوێی سەربازیی توركیا لەو ناوچانە چڕكردووەتەوە بەڵام مێژووی 30 ساڵی رابردوی ئەو وڵاتە دەری دەخات ئامانجی سەرەكیی تاران بەهێزكردنی پێگەی سەربازیی خۆیەتی لەسوریا بە تایبەت كە وەك نزیكترین پێگە لەدژی ئیسرائیل لێی دەڕوانێت. توركیا لەئێستادا كەوتووەتە خراپترین دۆخی ئابوریی بەجۆرێك كە هەڵاوسانی ئابوریی ئەو وڵاتە گەیشتوەتە 74% و بەبڕوای چاودێرانیش سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە ئەو بیانوەی بەسە بۆ ئەوەی بەبێ گوێدان بە ئێران و تەنانەت ئەمریكا، ئۆپەراسیۆنێكی نوێی سەربازیی لە خاكی سوریا ئەنجامبدات، چونكە تەنها ئەو هەنگاوە سەربازییە دەتوانێت شكستی سیاسی و ئابوریی دەسەڵات لەتوركیا داپۆشێت.   لەسەرەتای ساڵی 2011 تائێستا نزیكەی شەش هەزار و (500) چەكداری ئێران لەسوریا كوژراون كە بە رەسمی تەنها كوژرانی 200 كەسیان پشتڕاست كراوەتەوە.  فەرعی: تەلئەبیب پێی وایە بوونی چەكدارانی ئێران لەسوریا پێش ئەوەی بۆ بەرگریی و پاراستنی دەسەڵات لە دیمەشق بێت بۆ زیان گەیاندنە بەئیسرائیل، هاوكات بەرنامەی ئەتۆمیی و موشەكیی تاران بەهەڕەشەیەكی راستەوخۆ بۆ سەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتەكەی لەقەڵەم دەدات و جەختی لەوە كردووەتەوە دەست ناپارێزێت لە هێرشكردنە سەر چەكدارانی ئێران لە سوریا   نێوەندگیریی ئێران لەنێوان سوریاو توركیا رۆژی یەكشەممە (3/7/2022) ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران لەگەڵ بەشار ئەسەد، سەرۆكی رژێمی سوریا لە دیمەشق كۆبووەوە و عەبدوڵاهیان دوای كۆبوونەوەكە رایگەیاند، تاران بەهەموو شێوەیەك دژی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازییە لەسوریا و لەو پێناوەشدا نیگەرانییەكانی ئەردۆغانی گەیاندووەتە بەشار ئەسەد. وەزیری دەرەوەی ئێران كە پێش گەشتەكەی بۆ دیمەشق ماوەی چوار رۆژ لە ئەنكەرە بوو، لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا و وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە كۆبووەوە، رایگەیاند: تاران هەوڵی نێوەندگیریی لەنێوان دیمەشق و ئەنكەرە دەدات بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندیی سیاسیی و دیپلۆماسیی لەنێوان ئەو دو وڵاتە. عەبدوڵاهیان دوای ئەوەی لەدیمەشق لەگەڵ فەیسەڵ میقداد، وەزیری دەرەوەی سوریا كۆبووەوە جەختی لەوەكردەوە كە وڵاتەكەی رۆڵی نێوەندگیریی دەدات بۆ ئەوەی توركیا ئۆپەراسیۆنی سەربازیی لەخاكی سوریا ئەنجام نەدات. وتەكانی عەبدوڵاهیان لە كاتێكدایە توركیا لەساڵی 2016 تا ئۆكتۆبەری 2019 زیاتر لەچوار ئۆپەراسیۆنی سەربازیی لەدژی رۆژئاوای كوردستان و ناوچەكانی باكوری رۆژهەڵاتی سوریا ئەنجام داوە سەرەڕای ئەوەش كە روسیاو توركیا و ئێران لەچوارچێوەی كاری هاوبەشدا ساڵی 2017 گفتوگۆكانی ئەستانە-یان بۆ دانوستانەكانی نێوان لایەنەكانی جەنگ لەسوریا راگەیاند و تائێستاش 18 گەڕی ئەو گفتوگۆو دانوستانانە بە سەرپەرشتیی مۆسكۆ، ئەنكەرە و تاران بەڕێوەچووە بەبێ ئەوەی دەستكەوتێكی ئەوتۆ بۆ ئاگربەست و كۆتایی جەنگ لەسوریا بەدی هێنابێت.   سەرەڕای هەوڵەكانیان، پێناچێت تاران بتوانێت رێگریی لەئۆپەراسیۆنی سەربازیی توركیا لە رۆژئاوای كوردستان و ناوچەكانی باكوری رۆژهەڵاتی سوریا بكات     ستراتیژی دیمەشق و تاران تاران و دیمەشق بەدوو هاوپەیمانی ستراتیژیی لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەم دەدرێن، سوریا پردی پێكگەیشتنی نێوان ئێران و حیزبوڵڵایە لە لوبنان و ئەو هێڵە لە دژی ئیسرائیل، خۆیان بەبازنەی بەرگریی لەدژی ئیسرائیل ناو دەبەن. پەیوەندییەكانی تاران لەگەڵ دیمەشق تا ئاستێك ستراتیژییە كە ئەو وڵاتە بەوتەی حشمەتوڵڵا فەلاحەت پیشە، ئەندامی پێشوی دەستەی ئاسایشی نیشتیمانی لەپەرلەمانی ئێران، لەساڵی 2011 تا 2017 نزیكەی 30 ملیارد دۆلار هاوكاریی پێشكەشی رژێمی سوریا كردووە. پەیوەندییەكانی ئێران و سوریا بەیەكێك لەكۆنترین پەیوەندییە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەژمار دەكرێت ئەوەش بە بەردەوامی هۆكارێك بوە كە وڵاتانی كەنداو بەهەموو شێوازێك هەوڵ بدەن ئەو وڵاتە عەرەبییە لەتاران داببڕن. وڵاتانی رۆژئاوا و وڵاتانی عەرەبی لەساڵی 1980 و تەنها یەك ساڵ دوای رووخانی سیستمی پاشایەتی و دەستبەكاربوونی كۆماری ئیسلامی لەئێران زیاترین هەوڵیان داوە تاران لەدیمەشق داببڕن چونكە هۆكاری سەرەكیی ئەم داوكارییە هاوسنوربوونی سوریا بووە لەگەڵ ئیسرائیل. عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامیی ئێران، بە بەردەوامی جەختی لەوە كردووەتەوە، سوریا نزیكترین هاوڕێ و دۆستی تارانە لەچاو وڵاتانی دیكەی عەرەبی و ئەو وڵاتەشی بەسەنگەری بەرگریی لە دژی ئیسرائیل ناوزەد كردووە. بە بڕوای عەلی خامنەیی، هۆكاری سەرەكیی سەرهەڵدانی جەنگی سوریا كەبریسكەكەی لەساڵی 2011 و هاوكات لەگەڵ شەپۆلی (بەهاری عەرەبی) بوو دەگەڕێتەوە بۆ پلانی ئەمریكا و هەندێك لە وڵاتانی عەرەبی و رۆژئاوا بەمەبەستی شكستی ئەو بەرەیەی كە ئەو وەك بازنەی بەرگریی ناوی دەهێنێت.    تاران و دیمەشق بەدوو هاوپەیمانی ستراتیژیی لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەم دەدرێن، سوریا پردی پێكگەیشتنی نێوان ئێران و حیزبوڵڵایە لە لوبنان و ئەو هێڵە لەدژی ئیسرائیل، خۆیان بەبازنەی بەرگریی لەدژی ئیسرائیل ناو دەبەن   ئێران لەنێوان بەعس لەسوریا و عێراق پەیوەندیی سیاسی و دیپلۆماسیی تاران و دیمەشق دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1946 واتە لەو سەردەمەی كە سوریا سەربەخۆیی خۆی راگەیاند هەر ئەو كاتیش ئێران  كۆنسوڵخانەی خۆی لەو وڵاتە كردەوە . پەیوەندییەكانی تاران و دیمەشق بەهۆی جیابوونەوە لە نێوان حزبی بەعس لەساڵی 1961 كە ناوەندەكەی لەپایتەختی سوریا بووە توندوتۆڵتر بووەوە بە تایبەت كە ئەو جیابوونەوەیە بووە هۆی لەدایكبوونی حزبی بەعس لەعێراق و بەدەسەڵاتگەیشتنی لەبەغدا لەساڵی 1968، بەوەش ململانێكانی ئەو دوو باڵە بۆ بە میراتبردنی بیروباوەڕی بەعسی و عەرەبی سەری كێشا بۆ جەنگی ئێران و عێراق لەساڵی 1980 ئەوەش وای كرد سوریا یەكەم وڵات و تاكە وڵاتی عەرەبی بێت كە پشتگیریی ئێران بكات لەدژی بەعسی عێراق. حافز ئەسەد باوكی بەشار ئەسەد، سەرۆكی كۆچكردوو ئەو كاتی سوریا لەساڵی 1978 پشتیوانیی خۆی بۆ روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی و لایەنگرانی لە ئێران دەربڕی و دژی سیستمی پاشایەتی و محەمەدڕەزا پەهلەوی، دوایین پاشای ئێران، پشتیوانیی لەكۆماری ئیسلامی كرد و هاوكات لەگەڵ فشارەكانی ئەمریكا دژی ئێران لەساڵی 1979 ، دیمەشق و تاران هاوپەیمانیی خۆیان لەدژی واشنتۆن راگەیاند. بەپێی ئەو بەڵگانەی بڵاوبوونەتەوە سوریا لەساڵەكانی جەنگی نێوان ئێران و عێراق بە رەوانەكردنی ئەفسەرو جەنەڕاڵەكانی بۆ وڵاتانی یەكێتی سۆڤیەت، چەك و كەرەستەی سەربازیی روسیی لەدژی عێراق بۆ ئێران كڕیوەو هاوكات زانیاریی لەسەر ئەو چەكە روسیانەی كە رژێمی بەعسی عێراق بەكاری هێناون بەئێران داوە و رۆڵی باڵای بینیوە لەوەی كەئێران بتوانێت سەرەڕای گەمارۆكانی مۆسكۆ دژی تاران، لەو سەردەمەدا چەكی روسی و زانیارییەكانی بەدەست بهێنێت و لەبەرامبەر بەعس شكست نەهێنێت. بەشار ئەسەد كە نۆزدەیەمین سەرۆكی سوریا لەقەڵەم دەدرێت لە رۆژی دەستبەكاربوونی وەك سەرۆكی وڵاتەكەی لەساڵی 2000 زیاتر لە 13 جار گەشتی بۆ تاران كردووە كە ئەوەش ئاماژەی روونی توندوتۆڵی پەیوەندییەكانی نێوان ئەو دو وڵاتەیە، ئەو بە بەردەوامی جەختی لەوە كردووەتەوە پەیوەندییەكانی نێوان سوریا و ئێران لەسەرووی سیاسەت و ئابورییەوەیە و مامەڵەی پێوە ناكرێت. زۆرترین پلەداری سەربازیی ئێران لەسوریا لەماوەی 11 ساڵی جەنگی سوریا، 15 فەرماندەی سەربازیی ئێران بەپلەی عەمید و بەسەرپەرشتیی قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشوی فەیلەقی قودس لەسوپای پاسداران بەشدارییان لە جەنگ دژی نەیارانی بەشار ئەسەد و رژێمی بەعسی سوریا كردووە. لەسەرەتای ساڵی 2011 تا ئێستا نزیكەی شەش هەزار و (500) چەكداری ئێران لە سوریا كوژراون كە بە رەسمی تەنها كوژرانی 200 كەسیان پشتڕاست كراوەتەوە.  ئێران تەنها ناوی 19 ئەفسەرو پلەداری خۆی بە فەرمیی بڵاوكردووەتەوە كە لەجەنگی سوریا كوژراون. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا سالی 2011 لەیەكەم كاردانەوەی بەرامبەر بوونی هێزەكانی ئێران لەسوریا بۆ یەكەمجار قاسم سولەیمانی خستە لیستی سزاكانییەوەو رایگەیاند سولەیمانی سەرپەرشتیی و فەرماندەیی هێزەكانی ئێران لەسوریا دەكات. لەسوپا تاسایپا لەسوریا سەرەڕای ئەوەی لە رووی سەربازییەوە زۆرترین هێزی سەر بەسوپای پاسداران لەسوریا بوونیان هەبووە ، كۆمپانیای سایپا كە بە یەكێك لە گەورەترین بەرهەمهێنەكانی ئۆتۆمبێل لە ئێران لەقەڵەم دەدرێت بەشی دووەمی كارگەی بەرهەمهێنانی ئەو كۆمپانیایە لەساڵی 2007 تائێستا سەرقاڵی ئۆتۆمبێل دروست كردنە لەو وڵاتە. كۆمپانیای سایپا ساڵانە توانای دروستكردنی 500 هەزار ئۆتۆمبێلی هەیەو لقی دووەمی ئەو كۆمپانیایە لە سوریا ساڵانە زیاتر لە 10 هەزار ئۆتۆمبێل بۆ ناوخۆی سوریا دروست دەكات كە زۆربەیان لەشێوەی تەكسی لەشەقامەكانی دیمەشق و شارەكانی دیكەی ئەو وڵاتە بە رەنگی زەرد دەبینرێن. جەنگی ئیسرائیل و ئێران لەسوریا تەلئەبیب و تاران زیاتر لە 40 ساڵە هەڕەشە لەیەكتر دەكەن، ئیسرائیل دەسەڵاتی ئێران بە دوژمنی ژمارە یەكی خۆی لەقەڵەم دەدات و بەرپرسانی سەربازیی ئێران و سوپای پاسداران دەیان جار هەڕەشەی سڕینەوەی ئیسرائیلیان لە نەخشەی جیهان كردووە. ئیسرائیل دەڵێت گەورەترین بنكەی سەربازیی ئێران لە 50 كیلۆمەتری سنوری وڵاتەكەی لەخاكی سوریا هەیە كە دەكەوێتە باشوری شاری دیمەشقی پایتەختی وڵاتەكە.  هاوكات بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی ئەمریكا بڵاوی كردووەتەوە، سوپای پاسدارانی ئێران 10 بنكەی سەربازیی لەسوریا هەیە كە بووەتە شوێنی راهێنان چەكدارانی سەر بە رژێمی سوریا وەك ئامادەكارییەك بۆ ئەگەری هێرشكردنە سەر ئیسرائیل. رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز) بڵاوی كردووەتەوە ئێران سەرپەرشتیی زیاتر لە 20 هەزار چەكدار دەكات كە هاوشێوەی باڵێكی سەربازیی كۆماری ئیسلامییە لەسوریا و ئەوانەش هەندێكجار لە ریزەكانی هێزی نیشتیمانی (جەیشی وەتەنی) ئەركەكانیان جێبەجێ دەكەن. رۆژنامەكە ئاشكرای كردووە سوپای پاسداران لەسوریا راهێنان بەچەكدارانی حیزبوڵڵای لوبنان، بزوتنەوەی حەماس و جیهادی ئیسلامی فەلەستین دەكات. تەلئەبیب پێی وایە بوونی چەكدارانی ئێران لە سوریا پێش ئەوەی بۆ بەرگریی و پاراستنی دەسەڵات لەدیمەشق بێت بۆ زیان گەیاندنە بەئیسرائیل، هاوكات بەرنامەی ئەتۆمیی و موشەكیی تاران بەهەڕەشەیەكی راستەوخۆ بۆسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتەكەی لەقەڵەم دەدات و جەختی لەوە كردووەتەوە دەست ناپارێزێت لە هێرشكردنە سەر چەكدارانی ئێران لەسوریا و زیانگەیاندن بە بەرنامە ئەتۆمییەكەی تاران. ئیسرائیل تەنها لە ماوەی سێ ساڵدا زیاتر لە هەزار هێرشی سەربازیی لەخاكی سوریا ئەنجامداوە كە زۆربەیان لە رێگەی فڕۆكەی جنگی و موشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە بووە بەوتەی بەرپرسانی ئیسرائیلیش ئەو هێرشانە لە دژی پێگە سەربازیی و چەكدارییەكانی ئێران لەو وڵاتە بووە كە بە مەترسیی بۆسەر تەلئەبیب لەقەڵەم دەدرێن. ئیسرائیل زیاترین جار ناوچەكانی (پالمیرا، مەسیاف، لازقیە، دیمەشق،حۆمس، بوكەمال)ی كردوەتە ئامانج و رایگەیاندووە زیاترین بنكە و پێگەی سەربازیی ئێران و چەكدارانی لەو ناوچانەی سوریان ئەوەش لەپێناو ئەوەی ئێران ئەو ناوچانە نەكاتە خاڵی بەهێزكردنی هاوسەنگیی سەربازیی لە دژی ئیسرائیل. بەریەككەوتنی تەلئەبیب و تاران بەجۆرێك هەستیار بووەتەوە كە یائیر لاپید دوای چەند كاتژمێرك لەدەستبەكاربوونی وەك 14 یەمین سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل، رایگەیاند؛ ئێران گەورەترین مەترسییە بۆسەر وڵاتەكەی، بۆیە رێگەنادەن ئەو وڵاتە پێگەی خۆی لەسنورەكانی ئیسرائیل بەهێز بكات و هاوكات هەمو هەوڵێك لەدژی بەرنامە ئەتۆمییەكەی تاران دەدەن. شینی ئێران لەسوریا روون و ئاشكرایە، سوریا گرنگترین بنكەو سەنگەری سەربازییە بۆ ئێران، بۆیە هەموو هەوڵێك دەدات كەتوركیا و چەكدارانی لایەنگری ئەو وڵاتە لە سوریا كێشە بۆ پێگەی تاران دروست نەكەن، هاوكات ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئەنكەرە لەگەڵ تەلئەبیب كە ماوەی چەند مانگێكە هاتووەتە ئاراوە، دەبێتە مەترسییەكەی دیكە بۆسەر پێگەی ئێران لە سوریا. توركیا لەساڵی 2008 نێوەندگیریی نێوان تەلئەبیب و دیمەشقی كردووە بۆ چارەسەری كێشەی بەرزاییەكانی جۆلان كەدەكەوێتە سنوری نێوان ئیسرائیل و سوریا بەڵام ئەو هەوڵە نێوەندگیرییەی شكستی هێنا ئەوەش وا دەكات تاران بەبەردەوامیی گومانی لەهەوڵە سیاسی و سەربازییەكانی ئەنكەرە لەسوریا هەبێت بەتایبەت كە توركیا لەلایەن ئەمریكا و روسیاوە تائاستێك دەستكراوەیەو هاوشێوەی ئێران لەژێر فشاری قورسی سزاو گەمارۆدا نییە.     

نیگار عومەر  ئامارەكانی چۆڵكردنی دانیشتوانی قەزای كفری بۆ ناوچەكانی دیكە مەترسیدارن و ئاسایش دەڵێت:"سێ رۆژ جارێك خێزانێكی كورد شارەكە چۆڵ دەكات"، بەڵام ئامارە نافەرمییەكان دەڵێن رۆژانە سێ بۆ چوار خێزانی كورد شارەكە جێدەهێڵن و عەرەبەكان جێگەیان دەگرنەوە. كفری دەكەوێتە باشوری رۆژهەڵاتی كەركوك و رۆژئاوای كەلار، لەباشوریشەوە چیای حەمرین جیای دەكاتەوە لەپارێزگای دیالە، لەباكوریشەوە دەكەوێتە باشوری قەزای چەمچەماڵ. واتە كفری دەكەوێتە نێو ئیدارەی گەرمیان لەباشوری پارێزگای سلێمانی، لەبەشی باشوری باشوری هەرێمی كوردستان. رووبەری قەزای كفری پێنج هەزارو 275كم چوارگۆشەیە، ژمارەی دانیشتوانی بەپێی دەستەی ئاماری سەر بەوەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2018 55 هەزارو 332 كەس بووە، بەڵام بەوتەی بەڕێوەبەری ئاسایشی ئێستای كفری دانیشتوانەكەی بۆ 45 هەزار كەس كەمبووەتەوە. لەماوەی شەش مانگی ئەمساڵدا 56ماڵ لەسنوری قەزای كفری كۆچیان كردووەو ماڵەكانیان گواستۆتەوە بۆ نێو قەزاكانی دیكەی كوردستان و هاووڵاتیانی شارەكەش دەڵێن ئەو ئەو ئارامەی لایەنی پەیوەندیدار بڵاوی دەكاتەوە وانیەو رۆژانی وا هەیە چوار بۆ پێنج ماڵ بار دەكات لەقەزاكەدا. رزگار سەباح، پێشتر دانیشتوانی كفری بووە و لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" هۆكاری سەرەكی بەشێكی زۆری چۆڵكردنی قەزاكە دەگەڕێتەوە بۆ نەبونی هەلی كارو نەبوونی پرۆژەی خزمەتگوزاری خراپ و كەمی كارەبای قەزاكە". رزگار وتیشی:" زۆرم پێناخۆشە جێگەی رەسەنی خۆمم جێهێشتووە، بەڵام بەناچاری ئێمە قەزاكەمان چۆڵكردووەو عەرەب لەجێگەی ئێمەدا نیشتەجێ دەبێت و چارەنووسی قەزاكە بەرەو چارەنووسێكی نادیار دەڕوات و مەترسییە بۆ هەموو دانیشتوانەكەی كە كەس خۆی بەخاوەنی نازانێت و رۆژانە سێ بۆ چوار ماڵ تێیدا ماڵەكانیان دەگوێزنەوە بۆ شارەكانی دیكەی كوردستان".    حكومەت ناكرێت هەمان باج لەو كۆمپانیایانە وەربگرێت كە وەبەرهێنان لەكفریدا دەكەن، چونكە وەبەرهێن نایات ئیش بكات     رێكخراوی پاڵپشتی كفری بۆ پەرەپێدان ئەوە دووپاتدەكاتەوە قەزای كفری فەرامۆش كراوەو حكومەت ئاوڕی لێناداتەوەو خەڵكەكەی بەناچاری چۆڵی دەكەن. سیروان سەرتیپ، دانیشتوی قەزای كفری و ئەندامی رێكخراوی پاڵپشتی بۆ گەشەپێدان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" نەبوونی هەلی كار گەورەترین گرفتە لەنێو قەزاكەدا، كێڵگەی نەوتی حەسیرە لەكۆی 400 كەس كەمتر لەسەد كارمەندی لەناحیەو گوندەكانی قەزای كفری كاری تێدا دەكات، بەشی زۆریان خەڵكی دەرەوەی سنورەكەن". " كفری قەزایەكە تایبەتمەندی خۆی هەیە و پێویستە بۆ هاناندانی پرۆژەی وەبەرهێنان ئەوە لەبەرچاو بگیرێت كەوەك پارێزگاكانی دیكەی كوردستان نیە لەكاتی جێبەجێكردنی پرۆژەیەكدا حكومەت هەمان باج و زەریبە لەخاوەنی پرۆژەكان وەرنەگیرێت، گەر بەم شێوازە كار بكرێت لەكفریدا هیچ خاوەن پرۆژەیەك نایەت پرۆژە جێبەجێ بكات كە بەداهاتێكی كەم و باجێكێكی زۆر كاربكات"، سیروان سەرتیپ وای وت. هەروەها ئەو ئەندامەی رێكخراوی پاڵپشتی كفری بۆ گەشەپێدان وتیشی:"ماڵ گواستنەوەی خەڵكی كفری و هاتنی عەرەب لەشوێنەكانیان كاریگەری دەبێت لەسەر دیموگرافیای كوردستان نەك تەنها بۆ كفری، ئەمە بەمەترسی دادەنرێت و پێویستە كاری جددی لەسەر بكرێت، چەندینجار بۆ خزمەتی شارەكەمان داومانە لەدەرگای زۆر لایەن و هیچی بۆ نەكردووین لێرەوەش داوادەكەین سەرۆكی ئێستای یەكێتی ببینین تا گیروگرفتەكانی پێ بگەیەنین". كفری سەرەڕای ئەوەی هەلی كاری كەمە، لەكۆی 16 كۆلێژ لەسنوری گەرمیاندا تەنها یەك كۆلێژ لە قەزای كفریدا بوونی هەیە. هیوا عەلی، بەڕێوەبەری ئاسایشی قەزای كفری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت" لەئێستادا نزیكەی  45 هەزار كەس دانیشتووی كفرین، لەساڵی رابردوودا نزیكەی 45ماڵ لەقەزاكە ماڵەكانیان گواستۆتەوە، لەماوەی شەش مانگی ئەمساڵیشدا نزیكەی 56ماڵی دیكە كفریان بەجێهێشتووە". هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد، كفری شارێكی پێكەوە ژیان بووە لەنێوان كوردو عەرەب و توركمان، وتیشی:"ئەگەرچی ئامارێكی وردمان لەبەردەست نیە، بەڵام سێ بەشی قەزاكە كوردەو بەشەكەی دیكەی پێكدێت لەعەرەب و توركمانی رەسەنی قەزاكە". قەزای كفری لەپێنج ناحیە پێكدێت (كفری، ئاوە سپی، سەرقەڵا، نەوجۆل، كۆكس ) كەناوەندی كفری ناوەندی قەزاكەیە، عەشیرەتە سەرەكییەكانی ئەم قەزایە لە (دەلۆ، زەنگەنە، داودی، جاف، هەمەوەند و گێژەن) پێكدێن. قایمقامی قەزای كفری ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە هەبوونی مەترسی جوڵەكانی داعش و نزیك بوونی لەكفری یەكێكە لەهۆكارەكانی چۆڵكردنی كفری.  شەماڵ نامیق، قایمقامی قەزای كفری، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" چۆڵبوونی قەزاكە دەگەڕێنێتەوە بۆ نەبوونی پرۆژە خزمەتگوزاریەكان و كۆلیژی خوێندن و بینا لەنێو قەزاكەدا بۆ كردنەوەی كولێژ، هەبونی مەترسی جوڵەكانی داعش و نزیك بوونی لەو ناوچانە كاریگەری هەبووە بۆ ئەوەی كورد ناوچەكە چۆڵ بكات". ناوبراو ئەوەشی روونكردەوە كەبۆ چارەسەركردنی ئەو گرفتانەی شارەكەیان، چەند پرۆژەیەكی خزمەتگوزارییان ئاڕاستەی حكومەت كردووە وەك پرۆژەی قیرتاوكردنی رێگەوبان دروستكردنی نەخۆشخانە و پرۆژەی ئاو بۆ گوندەكانی سنورەكە و دابین كردنی پرۆژەی ئاو بۆ گەڕەكانی قەزای كفری، وتیشی:"ئەم پرۆژانە لەپلانی ئەمساڵدایەو و پەسەند كراوە بۆ جێبەجێكردن". كفری شارێكی دێرینی كوردستانە دەكەوێنە نێو ئیدارەی گەرمیانەوە، دانیشتوانی ئەم شارە كوردن و هەندیك لە عەرەب و توركمانیش تێیدا دەژین.  لەڕووی ئاینەوە، موسڵمان و كاكەیی تێدا دەژین، كفری پێگەیەكی گرنگ و پڕبایەخی هەیە لەمێژووی گەرمیاندا، مەڵبەندێكی دێرینی رۆشنبیری و ئەدەبی بووە، بەتەواوی مێژووی بنیاتنانی كفری روون نیە، بەڵام چەندان سەدەیە كفری بنیات نراوە.  چەندین شوێنەواری گرنگ و مێژوویی تێدایە كە لەچاخ و سەردەمە جیاوازەكاندا دروستكراون، لەوانە: ئاسكی كفری، ئاشتۆكان، تلیشان، دوانزە ئیمام، سەرقەڵا، گردەگۆزینە.