ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

سەركۆ جەمال پەنجا ساڵ بەسەر كۆچی دوایی هونەرمەندی گەورەی كورد حەسەن زیرەك تێدەپەڕێت، هاوسەری پێنجەمی بۆ هاوڵاتی دەڵێت:» هەموو گۆرانیەكانی بۆ من وتووە». كاتێك باس لەهونەری میوزیك و گۆرانیی كوردی دەكرێت، حەسەن زیرەك بەیەكێك لەئەستێرە هەرە درەوشاوەكانی هونەری كوردی دادەنرێت كە تائێستاش گۆرانییەكانی بە زیندوویی ماوەتەوە. حەسەن زیرەك لە 29ی تشرینی دووەمی 1921 لە دایكبووە، دوو بۆچوونی جیاواز لەبارەی زێدی ئەو هونەرمەندە هەیە، یەكێكیان بۆ بۆكانی رۆژهەڵاتی كوردستانی دەگەڕێننەوە، ئەوی دیكەشیان بۆ گوندی هەرمێلەی سەقز. جگە لەوتنی، حەسەن زیرەك تێكست و ئاوازی بۆ گۆرانیەكانیشی داناوە، بەهۆی دەنگە خۆش و هونەرە بەرزەكەیەوە لەهەر چوار پارچەی كوردستان ناسراوە، بەتایبەتیش لە رۆژهەڵات و باشووری كوردستان. ئەو هونەرمەندە لەتەمەنی منداڵییەوە گۆرانی وتووەو بەهۆی ئەوەی لێهاتوو بووە، بەزیرەك ناسراوە، بەهۆی رووداوێكەوە رووی كردووەتە باشووری كوردستان، لە 1953 دەچێتە بەغداو هونەرمەند عەلی مەردان دەبینێت، بۆ یەكەمجار دەنگی لە رادیۆی بەغدا تۆمار دەكرێت، دواتر چەندین بەرهەمی دیكەی لەو رادیۆیە تۆماركردووە و ئەوەش هۆكارێكی دیكەی بەناوبانگبوونی بووە. هونەرمەند حەسەن زیرەك لە 1958 گەڕاوەتە ئێران و لە رادیۆی تاران، كرماشان و تەورێز گۆرانی وتووە، هەر لەو ساڵەدا، میدیا زەندی، میدیاكاری كورد دەناسێت و ژیانی هاوسەری لەگەڵدا پێكدەهێنێت و دوو منداڵیان دەبێت. زیرەك شیعری بەشێك لەشاعیرانی كوردی لەبەرهەمەكانیدا بەكارهێناوە، لەوانە نالی، وەفایی، پیرەمێرد، هێمن، سەید كامیل ئیمامی، كوردی و هەردی. لەبەرهەمە بەناوبانگەكانی ئەو هونەرمەندە، «نەورۆز»، «وەك قومری»، «كەتانە»، «هەی نار»، «كرماشان شاری شیرینم»، «ئەمان دكتۆر» و «ئەسمەر» ن. حەسەن زیرەك لە 26 حوزەیرانی 1972 بۆ دواجار چاوی لێكنا، بەڵام هونەرەكەیی هەر زیندووە، پاش كۆچی دوایشی لەبۆكان بەخاكسپێردرا. لەرۆژهەڵات و باشوری كوردستان بەگۆرانی و میوزیك و گێڕانەوەی بەسەرهاتەكانی  50 هەمین ساڵیادی كۆچی دوایی حەسەن زیرەك بەرزڕاگیرا. لەسلێمانی لەچەند شوێنێك لەیەك كاتدا یادی حەسەن زیرەك كرایەوە، رابیعەخان هاوسەری پێنجەمی حەسەن زیرەك، لەیەكێك لەمەراسیمەكان ئامادەبوو، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» حەسەن زیرەك، لەزەماوەندێكدا منی ناسی و عاشقم بوو دواتر ژیانی هاوسەریمان پێكهێنا، ئەو قوتابخانەیەكی جوانی بۆ تەواوی جیهان جێهێشتووە، بە نەخوێندەواری خۆی ئەو گۆرانیە جوانانەی وتووە،  هەموو كەس لێی رازی بووە». هاوسەری پێنجەمی حەسەن زیرەك كە بەوتەی خۆی كۆتا هاوسەری بووە، داوا دەكات ئەو هونەرمەندە كۆچكردووە لەیاد نەكرێت، چونكە وەك ئەو دەڵێت هیچ كوڕێكی نەبووە، تەنها دوو كچی هەیەو ئەوانیش لەتارانن. وەك رابیعەخان دەڵێت:»حەسەن زیرەك هەزار و 800 بەرهەمی هەبووە، ئێستاش زیاتر لە 800 بەرهەمی بەتۆماركراوی ماوەتەوە». هەروەها وتیشی:» حەسەن زیرەك تەنیا دەفێكی جێماوە تاخۆم بمێنم بە كەسی نادەم». لەوەڵامی پرسیارێك كە ئایا حەسەن زیرەك هیچ گۆرانییەكی تایبەتی بۆ وتووە، رابیعەخان وتی:» ئەرێوەڵا تا بەیانی گۆرانی بۆ دەوتم، وەكو كراس رەشێ و لەسیلەی قەبران و هەموو گۆرانیەكی بۆ دەوتم هیچ گۆرانیەكیم لەیادناچێت». «من پێنجەم هاوسەری حەسەن زیرەكم، ئەو كەسایەتیەكی زۆر ئاغا بوو، رێزی بوو لەهەموو جێگایەك كەس لێی ناڕەحەت نەدەبوو، منیش هەمووكات لەخزمەتی بووم و نەمهێشتووە بەتەنیا بێت، منداڵەكانی لای من نەبوون، لای دایكی خۆیان بوون، سێ بۆ چوار مانگ نەخۆش بوو، كۆتا قسەی وتی رابە گیان دوای پرسەكەم بچۆرەوە ماڵی باوكت و زوو زوو بێرە سەر گۆڕەكەم»، رابیعە وای وت. هاوكات، هونەرمەند سەڵاحی خزری بۆ هاوڵاتی، ئاماژەی بەوەكرد كە زیرەك نازناوێكی زۆر شیاو بوو بۆ حەسەن زیرەك، یەكێك لەبەختەوەرترین گۆرانیبێژانی كورد بووە، ئەو خۆی خۆی پێگەیاندووە لەسفرەوە هەتا سەد، لەگەڵ گەورەترین ئۆركێستراكانی ئەوكات گۆرانی وتووە، هەمیشە شانازی بەكوردبوونیەوە كردووە پێویستە كوردیش شانازی پێوەبكات. هاوڕێ كوڕی رابیعە خان، هاوسەری پێنجەمی حەسەن زیرەك ئەوەی خستەڕوو كە ماڵی سۆفی كەریم هەموو ساڵێك یادی حەسەن زیرەك دەكەنەوە لەڕۆژهەڵات و باشووری كوردستان هەمیشە یاد دەكرێتەوە، وتیشی:»زۆر گۆرانی حەسەن زیرەك هەیە بڵاونەكراونەتەوە و لای ئەو بنەماڵەو شوێنانەن كە تێیدا تۆماركراوە، ئەوەی تائێستا تۆماركراوە زیاتر لەهەزار گۆرانی تۆماركراوی هەڵگیراوە». هاوكات ئەوەشی روونكردەوە كە ئەوەندەی زانیاریم هەیە حەسەن زیرەك تەنیا پێنج جار هاوسەرگیری كردووە.

ئیمان زەندی هاوردەكردنی ئاژەڵ هاوشێوەی پێداویستییەكانی دیكە بەڕێگای قاچاغ  لە سوریاو ئێران و تەنانەت توركیاشەوە دەهێندرێتە هەرێمی كوردستانەوەو نەخۆشیان لەگەڵدایەو ساغدەكرێنەوە لەبازاڕەكاندا. بەپێی ئامارێكی فەرمی بۆ ساڵی 2021 و سێ مانگی ئەمساڵ 355 هەزارو ٢٨٢ سەر ئاژەڵ هاوردەی هەرێمی كوردستان كراوە، هەزارو ٨٥٧ سەریان لە كەرەنتیەنەكان رەتكراوەتەوەو بەمەش لەساڵی ٢٠٢٠ بۆ ٢٠٢١ لەكوشتارگەكانی سلێمانی و هەولێر زیاتر لە ١٦٢ هەزارو ١٠٣ كیلۆ گۆشت رەتكراونەتەوە و سوتێنراون. لایەنە پەیوەندیدارەكان مانگانە كۆبوونەوە دەكەن لەسەر پێویستی رێژەی ئاژەڵ بۆ ناوخۆی كوردستان كەپێكهاتوون لەقایمقامیەتەكان و بەڕێوەبەری كشتوكاڵ و ڤێتێرنەری و ئاسایش لەگەڵ نوێنەری كێڵگە پەلەوەرییەكان، گەر ئەو رێژەیەی پڕ نەكردەوە پەنا دەبرێتە بەر كۆمپانیاكانی دەرەوە بۆ دابینكردنی ئەو رێژەیەی تری ئاژەڵ، هاوردەی ئاژەڵ بەپێی خواستی پارێزگاكانە. لەحەوت ناوچەی دەوروبەری هەرێمی كوردستان قاچاخی بەئاژەڵەوە دەكرێت، سنوری سەرەكی قاچاخكردنەكە وڵاتی ئێران و توركیایە. حەسەن بامەڕنەیی ناوی خوازراوی خاوەن پەیجێكە بەناوی مەیدانی ئاژەڵانی كوردستان، ئەوەی خستەڕوو كە  هۆكاری بەقاچاخ هێنانی ئاژەڵ بۆ هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێك كەڕێگا فەرمییەكان كە تێچووی زۆری دەوێت بازرگانەكە دەبێت كۆمپانیا دابنێت مۆڵەت وەرگرێت بۆ هێنانی ئاژەڵ و  بۆ سەر سنورو یان فڕۆكەخانەكان، وتیشی:" بەڵام بەڕێگای قاچاخیەكە یان نافەرمیەكە قازانجەكەی زیاترە لەڕێگا فەرمیەكە، چونكە باج نادەن، هەروەها پێویستی بەكۆمپانیا دانان ناكات و پشكنین بۆ ئاژەڵەكان ناكرێت، بەڵكو راستەوخۆ لەودیو ئاودیو دەكرێت". ناوبراو باسی لەوەشكرد ئاژەڵ بەقاچاخ لەناوخۆی هەرێم مامەڵەی پێوە دەكرێت و دەهێنرێن لەدەربەندیخان و قەڵادزێ و حاجی ئۆمەران لەگەڵ كوێستانەكانی سیدەكان و برادۆست هەروەها بارزان كە هاوسنورە لەگەڵ شاری شنۆی ئێران و دەهێندرێتە گوندی بەرمیزەی هاوسنور لەگەڵ وڵاتی توركیا. باجی گومرگی لەهەرێمی كورستان بۆ ١٠٠ كیلۆ گۆشت ١٠ بۆ ١٢ دۆلارە، بەمەش بۆ ٥٠٠ كیلۆ ١٢٠ دۆلار وەردەگیرێت. بەپێی ئەو داتاو ئامارەی هاوڵاتی لە لێپرسراوی كەرەنتینەی هەموو پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان دەستی كەوتووە بۆ ساڵی ٢٠٢١ و سێ مانگی ئەمساڵ ٣٥٥ هەزار و ٢٨٢ سەر ئاژەڵ هاوردەی هەرێمی كوردستان كراوە لەو ژمارەش هەزار و ٨٥٧ سەریان رەتكراوەتەوە بە هۆكاری نەخۆشی جۆراو جۆر و لاوازی ئاژەڵەكە. كوشتارگەكان پشكنینی تەواو بۆ ئاژەڵەكان دەكەن لەهەولێر كوشتارگەی ئەهلی هەیە لە بنەسڵاوە بیناكەی حكومیە و دراوە بە كەرتی تایبەت، كوشتارگەیەكی تر كە دەستی بەكارنەكردوە، لە قوشتەپە، لەگەڵ كوشتارگەیەكی تر لە قایمقامیەتی قەزای خەبات، لەگەڵ چەند كوشتارگەی بچووك بچووكی تر، لەسلێمانی كوشتارگەی ئەهلی تر نیە، تەنها رێكخراوی ڤێتێرنەری هەیە. هەڵمەت هەمزە، بەڕێوەبەری كوشتارگەی هاوچەرخی هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" ئاژەڵی نەخۆش توانای تێپەڕبوونی نیە، رێگای قاچاخكردنیش بە پیادەیە ئاژەڵەكان دەهێنرێن و بەناوی لەوەڕاندن ئاژەڵی نەخۆش دەهێنرێنە ناوەوە، دۆكیۆمێنتمان هەیە كە چەندینجار كتابمان كردووە كە داوامان كردوە ئاژەڵ بەقاچاخ نەمێنێت، چونكە سەرسنورەكان زۆر بەرفراوانن، زۆربەی گلدراوەكانیش لەڕەگەزی مێن و دووگیانن". بەڕێوەبەری كوشتارگەی هاوچەرخی هەولێر، پێشیوابوو كە بەشێوەیەكی گشتی قاچاخكردن بەئاژەڵ بەهۆی ناسەقامگیری وڵاتانەوەیە، چونكە دراویان دابەزیوە وایكردوە ئاژەڵ بەشێوەی قاچاخ وەكو ساڵانی ڕابردوو ئاودیو بكرێت. هەمزە ئەوەشی وت:" ئاژەڵی نەخۆش زیاتر بوونی هەیە لەناوخۆو یان كاتێك هاوردە دەكرێت و لەبەلەد مەنشا دادەنرێت ئاژەڵەكان نەخۆش دەكەون، چونكە گەرمیان و كوێستان بەم ئاژەڵانە دەكرێت یان شێوازی عەلەفەكەی خراپە، یاخود جوان بەخێوناكرێن، ...هتد‌. لەساڵی ٢٠٢٠ بۆ ٢٠٢١ كە لەكوشتارگەی نوێی سلێمانی ١٨٧ هەزار و ٢٨٥ كیلۆ گۆشت لەگەڵ ئەندام رەتكراونەتەوە سووتێنراون، لە كوشتارگەی هاوچەرخی هەولێر بۆ ساڵی ٢٠٢٠ بۆ ٢٠٢١و پێنج مانگی ٢٠٢٢،  ٦٤ هەزار و ١٧٠ كیلۆ رەتكراونەتەوە و سووتێنراون، لە كوشتارگەی هەڵەبجە بۆ ئەو دوو ساڵە ٣٦ هەزار و ٣٠ سەر كراون بەقوربانی، ئاماری رەتكراوە و سووتێنراو لە بەردەستی بەڕێوەبەری كوشتارگەی هەڵەبجە نەبوو، هەروەها لەساڵی ٢٠١٩ بەفەرمی زیاتر لە ١٢٠ كۆمپانیا بازرگانی بەئاژەڵەوە دەكرد بەڵام لەمساڵدا ئاماری كۆمپانیاكان لەبەردەست نین. لەپەرلەمان كار بە دوو یاسا دەكرێت، یاسایی تایبەتی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ یاسای جێگیری عێراقی، شوان زراری جێگری سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵ لە پەرلەمان بە هاوڵاتی وت:" ئەو ئاژەڵانەی وەزارەتی كشتوكاڵ و وەزارەتی دارایی رێگەی پێدەدەن، لەخاڵە گومرگیەكان و فرۆكەخانەكان دێن، لەبەرئەوەی هاوسنورین لەگەڵ وڵاتە دراوسێكان، هاتنی ئاژەڵی نەخۆش بەقاچاخ ساغدەكرێتەوە، بەڵام ئاژەڵی نەخۆش هاوردە نەكراوە". هەر بەپێی یاسای پەرلەمان، پاپەند نەبوون بەیاساكەوە غەرامەی بۆ دانراوە بۆ هەر جۆرێك لەجۆرەكان و غەرامەكانیش بەڕێنمایی دەردەچێت، بەڵكو بەیاسا دەرناچێت، چونكە یاسا جێگیرەو غەرامەكەش بەرزو نزمی دەكات، جۆری غەرامەكان ئاژەڵەكە دەگەڕێنرێتەوە غەرامەكەشی لەگەڵە یان دەگەڕێنرێتەوە یاخود دەسووتێنرێت. ئاژەڵە نەخۆشەكان پێی دەڵێین كەلەشی و نەخۆشییەكانیان هەمەجۆرەن وەكو كرمی شریتی، زەردوویی، حەمەی ماڵتا، گرانەتا، دەردە پشیلە، ...هتد، بەڵام ئەو نەخۆشی ئاژەڵانە لەژێر كۆنتڕۆڵدان لەكوشتارگەكان، لەكوشتارگەدا ئەو ئاژەڵانەی رەت دەكرێنەوە بە دوو قۆناغدا تێدەپەڕێت، قۆناغی پێش كوشتاركردن و پاش كوشتاركردن، هەروەها سێ جۆر نەخۆشی ئاژەڵیش هەیە بەكتریایی و ڤایرۆسی و مشەخۆری. نەخۆشی مرۆڤژەڵی، ئەو نەخۆشیانەن كە هاوبەشن لە نێوان مرۆڤ و ئاژەڵداو سەرچاوەكەی ئاژەڵە، شاڵاو عارف لێپرسراوی ستافی پزیشكی كوشتارگەی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:"لە وڵاتان بۆ بەرەنگاربوونەوە و كۆنتڕۆڵكردنی نەخۆشی مەترسیدار سیستەمی تەندروستی خۆراكی پێشكەوتوویان هەیە، بەڵام لە كوردستان ئەم سیستەمە پێشكەوتووە نیە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ خەمساردی حكومەت و پەرلەمان". "پەرلەمان خاوەنی یاسای تایبەتی نیە بۆ بەرەنگاربوونەوە و كۆنتڕۆڵكردنی نەخۆشی ئاژەڵ، هەتا ئێستا پشت بەیاسایەك دەبەسترێت لە ساڵانی شەستەكان پەرلەمانی عێراق دەریكردوە كە زۆر كاڵ و كرچە، لەڕووی زانیارییەوە زۆر سادەو ساكارو سەرەتاییە، كوردستان مامەڵە بەم یاسایە دەكات" لێپرسراوی ستافی پزیشكی كوشتارگەی سلێمانی وای وت. ئەو پزیشكە باس لەوە دەكات بەدوو جۆر ئاژەڵ لەناودەبەن سوتاندن و ناردنەوەی ئاژەڵەكە بۆ خاوەنەكانیان لەگەڵ گۆشتی رەنگ تێكچوو ئاژەڵی دووگیان رەت دەكەنەوە، چونكە زیان بەئابوری گشتی دەگەیەنێت. د.شاڵاو ئەوەش دەڵێت:" كاتێك سەر ئاژەڵێك رەتدەكەینەوە، لەوێوە دەینێرنەوە بۆ مەیدانی ئاژەڵان یان سەر شەقام یاخود ئەفرۆشرێتەوە بەڕیستۆرانتەكان". تای خوێنبەربوونی ئاژەڵ گوێزەرەوەكەیەتی، بەتایبەت ئاژەڵی مەڕو لەگەڵ ئاژەڵی كێوی، تووشبونەكەش لەڕێگای دەردراوەكانیەتی و ئەم ئاژەڵە هەڵگری گەنەیە. نەخۆشە بەكتریاییەكان وەك برۆسێلا، سالمۆنێلا، ئی كۆلای، سیل، ... هتد، نەخۆشیە ڤایرۆسیەكانیش وەك تای خوێن بەربوون، ئۆرف، مشەخۆریش وەكو ساركۆسیست، سیستی سەركەس، رینگ ۆرم ئەنسراكس. سالار حارس، خاوەنی قەسابخانەیەكە لەشاری سلێمانی، گۆشت داوا دەكات لەكوشتارگەكان و ئاژەڵەكانی بۆ سەر دەبڕدرێت و مۆری پزیشكی لێدەدرێت و لەناو بەڕاد بۆی دەهێنرێت بە هاوڵاتی وت:" بەپێی بازاڕ داوای گۆشت دەكەین، چونكە لە وڵاتان كەم دێت بەشی كوردستان ناكات و لەناوخۆی خۆمان دەیكڕین، بەڵام بەبێ بەرامبەر گۆشتی سەر ڕێگاكانمان بدەنێ نامانەوێ، چونكە ناتەندروستەو قەدەغەیە".

هاوڵاتی سەرۆك وەزیرانی عێراق هەوڵ دەدات بەنزیك كردنەوەی سعودیەو ئێران پریسكی ئاگری ئەم دوو وڵاتە دوورخاتەوەو هاوكات بەختی خۆی بۆ مسۆگەركردنەوەی تەختی دەسەڵات بەهێزتر بكات. سەردانە كتوپڕەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ سعودیەو ئێران وەك نێوەندگیرییەك بۆ تاران و ریاز لێكدرایەوە، بەڵام كازمی جگە لەو ئامانجە هەنگاوەكانی لەپێناو ئارامبوونەوەی گۆڕەپانی سیاسیی عێراق و بەهێزبوونەوەی پێگەی وڵاتەكەیە لەناوچەكە بەتایبەت كازمی سەرقاڵی ئەوەیە كۆتایی بەگرژی و ناكۆكیی شەش ساڵی رابردووی سعودیەو ئێران بهێنێت. هاوكات لەلایەكی دیكەوە نێوەندگیرییەكی مێژویی نێوان قاهیرەو تارانی دەستپێكردووە كە زیاتر لە 40 ساڵە پەیوەندییەكانیان ئاسایی نەبووەتەوە بۆیە كازمی وەك كۆتری ئاشتی لەنێوان میسرو ئێرانیش وەسف دەكرێت. هەنگاوە خێراكانی كازمی لەتاران و ریازو قاهیرە ئەنجامە ئەرێنییەكانی لەگۆڕانكاریی لێدوانی بەرپرسانی ئێران سەبارەت بەهەرێمی كوردستان بەدی دەكرێت، چونكە پێشتر بەرپرسانی ئەو وڵاتە بەموشەك هەڕەشەیان دەكرد، بەڵام لەنوێترین لێدواندا وەزارەتی دەرەوەی ئێران هیوای چارەسەریی كێشەكانی نێوان بەغداو هەولێر دەخوازێت و دەڵێت:» هەرێمی كوردستان تێگەیشتنی باشی بۆ پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەغدا هەیە». لەئێستادا كە بەهۆی كشانەوەی موقتەدا سەدر لە ئەنجومەنی نوێنەران، لایەنەكانی نزیك لەئێران رۆڵی سەرەكی لەپێكهێنانی حكومەت دەبینن كازمی دەیەوێت بەدروستكردنی هاوسەنگیی لەنێوان واشنتۆن و سعودیەو تاران دەستكەوتی هەنگاوەكانی بچنێتەوەو ئەوەش بە بوونەوەی بەسەرۆك وەزیرانی عێراق بەدی دێت. كازمی لە تاران مستەفا كازمی رۆژی یەكشەممە 28ی حوزەیرانی 2022 بۆ دووەمجار وەك سەرۆك وەزیرانی عێراق سەردانی تارانی پایتەختی ئێرانی كردو لەگەڵ سەرۆك كۆمارو وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتەو ژمارەیەك لەبەرپرسانی دیكە كۆبووەوە. كازمی لەو گەشتەدا كە پێشتر بەرنامەكەی رانەگەینرابو و بەگەشتی چاوەڕوان نەكراوەو بەپەلە وەسف كرا، سەرۆكایەتی شاندێكی باڵای بەرپرسانی عێراقی دەكرد كە بەوتەی ئەو مەبەست لێی ئەنجامدانی رێككەوتنی سیاسی و ئابووریی لەگەڵ تاران بووە. میدیاكانی ئێران ئاشكرایان كردووە لەسەردەمی كازمیدا بە بەهای 13 ملیار دۆلار كاڵای ئێرانی رەوانەی عێراق كراوە كە بەهۆی سزاكانی ئەمریكا لە دژی تاران كاڵاكان بەدراوی یۆرۆو تمەن مامەڵەی پێوەكراوە. ئیبراهیم رەئیسی لە كۆنگرە رۆژنامە هاوبەشەكەی لەگەڵ كازمی، رایگەیاند:» ئاسایش و سەقامگیریی لەناوچەكەدا بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ ئیسرائیل مسۆگەر نابێت، دەبێت وڵاتانی ناوچەكە بەبێ دەستوەردانی وڵاتانی بیانی كێشەكانیان چارەسەر بكەن. رەئیسی راشیگەیاند كە ئێران لە رۆژە سەختەكاندا پشتی لەعێراق نەكردووە و بەبەردەوامی لەگەڵ ئەو وڵاتەدا دەمێنێتەوە. لای خۆیەوە مستەفا كازمی لەو كۆنگرەیەدا وتی:» ئێران وڵاتێكی گرنگەو دەمانەوێت پەیوەندییەكانمان لەگەڵ تاران بەهێز بكەین و لەو چوارچێوەیەشدا ئەمڕۆ رێككەوتین لەسەر بەهێزكردنی پەیوەندییەكان لە پێناو بەرژەوەندیی هاوبەشی خەڵك و حكومەتی عێراق و ئێرا». ئەو لە بەشێكی لێدوانەكانیدا ئاماژەی بەوەكرد كە تاران و بەغدا پشتیوانیی لە ئاگربەستی وڵاتی یەمەن دەكەن كە نزیكەی سێ مانگە بە نێوەندگیریی نەتەوەیەكگرتوەكان راگەیەنراوە. پێگەی بەغدا لەتاران شەفاعەت بۆ هەولێر وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند لەگەڵ وەرگرتنی پەیامی سعودییەكان لەلایەن كازمییەوە، بڕیارە بەرپرسانی دیپلۆماسیی هەردوولا لە ئاستی باڵادا كۆببنەوە كە ئەمەش ئەنجامی نێوەندگیرییەكانی عێراقە. سەعید خەتیب زادە، هەر ئەو رۆژە لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند:» بەوردیی چاودێریی پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا دەكەین و نیگەرانین لەو ناكۆكییانەی لەسەر كێلگەكانی غازو نەوت لەنێوان هەرێمی كوردستان و عێراق دروستبووە». ئەو وتی: ئەگەرچی ئەو پرسە بابەتێكی ناوخۆیی دەسەڵاتی ناوەندو ناوچەكانی دیكەی عێراقە لەگەڵ ئەوەشدا بەوردیی چاودێریی بارودۆخەكە دەكەین، لەم ساڵانەی دوایدا لێكتێگەیشتنی باش لەنێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا دروستبووەو هیوادارین ئەو گرژییانە كۆتایی پێبێت. لێدوانی ئەو بەرپرسەی ئێران لەكاتێكدا پێشتر خەتیب زادە هێرشە موشەكییەكانی سوپای پاسدارانی وڵاتەكەی بۆ سەر هەولێر بە نەشتەرگەریی بچووك ناوهێناو لەچوار مانگی رابردووشدا زۆربەی بەرپرسان و فەرماندە سەربازییەكانی سوپای پاسداران هەڕەشەی ئەنجامدانی هێرشی دیكەیان لەهەرێمی كوردستان دەكرد. لانیكەمی ئەنجامی سەردانەكەی كازمی بۆ تاران رەنگە ئەوە بێت كە هەڕەشەكانی بەرپرسانی ئەو وڵاتەی گۆڕی بۆ هیواخواستن لەپێناو چارەسەری كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدا. كازمی لەكۆتری ئاشتیی بۆ كورسیی دەسەڵات زۆربەی میدیاكانی سەر بەدەزگا دیپلۆماسی و سیاسییەكانی ئێران حاشایان لەوە نەكردووە كە كازمی دەوری گرنگیی لە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و وڵاتانی عەرەبی ناوچەكە هەیەو ئاشكرایان كردووە سەرۆك وەزیرانی عێراق دوو ئامانجی سەرەكیی لەهەنگاوە ئاشتیخوازنەكانی هەیە كە رەنگە لەداهاتودا دەستكەوتەكانی بچنێتەوە. بەپێی لێكدانەوەی ئەوان كازمی دەیەوێت لەم قۆناغەدا كە زیاتر لەهەشت مانگ بەسەر هەڵبژاردنەكانی وڵاتەكەیدا تێپەڕیوە و تائێستا چارەنووسی حكومەت و دەسەڵات لەبەغدا یەكلایی نەكراوەتەوە رەزامەندیی تاران و لایەنگرانی شیعەی ئێران لەعێراق بەدەستبهێنێت و جارێكی دیكە كورسیی سەرۆك وەزیران بۆخۆی مسۆگەر بكاتەوە لەو پێناوەشدا نایەوێت وڵاتەكەی لەئەنجامی ململانێكانی سعودیەو ئێران گرژیی و ناكۆكی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت، بۆیە كازمی لەسەرەتای دەستبەكاربوونیشی وەك سەرۆك وەزیرانی وڵاتەكەی زیاترین هەوڵی داوە جگە لەكەمكردنەوە گرژییە ناوخۆییەكان، هاوسەنگیی ئێران و ئەمریكا لەگۆڕەپانی عێراق بپارێزێت. قاچێكی كورسییەكەی كازمی لەتارانە رۆژنامەی (ئارمانێ میللی) كە سەر بەباڵی ریفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامی ئێرانە: لە لاپەڕەی یەكەمدا بە ناونیشانی (یەكێك لەسەرەكیترین ئامانجەكانی مستەفا كازمی لەگەشتكردن بۆ تاران بەدەستهێنانەوەی كورسیی سەرۆك وەزیرانی عێراقە). رۆژنامەكە نووسیویەتی گەشتەكە كتوپڕو بەپەلەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ تاران دوای سەردانی سعودیە بووە، بەپێچەوانەی شیكارییەكان و لێكدانەوەكان ئامانجی سەرەكیی كازمیی نێوەندگیریی نێوان سعودیە و ئێران نییە، بەڵام كازمی بەزمانێكی ساددە سعودییەكانی ئاگادار كردووەتەوە هەنگاوەكانیان بۆ لێكتێگەیشتن لەگەڵ تاران پێچەوانەی تێڕوانینەكانی ئەمریكا بۆ گۆڕانكارییە نوێیەكانی ناوچەكە نییە. ئەو رۆژنامەیە جەختی لەوە كردووەتەوەتەوە كازمی هەوڵدەدات بە رازیكردنی ئێران و نزیكایەتیی لەحەشدی شەعبی و هاوپەیمانە شیعەكانی تاران لەعێراق، پێگەی خۆی وەك سەرۆك وەزیرانی داهاتووی وڵاتە بەدەست بهێنێتەوەو بە راگرتنی دڵی سعودییەكانیش نەبێتە مایەی گومان بۆ بەرنامەكانی واشنتۆن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراقیش. عێراق لەئاگربەستی یەمەن تا گەڕانەوەی دیپلۆماتكارەكانی ئێران بۆ سعودیە عێراق لەسەرەتای ساڵی 2021 تائێستا میوانداریی پێنج گەڕی دانوستانی نێوان بەرپرسانی ئاسایشی و دیپلۆماسیی ریازو تارانی كردووە كە ئاماژەیە بەڕۆڵی باڵای بەرپرسانی عێراق و پێگەی سیاسیی وڵاتەكە لەنێوەندگیریی نێوان وڵاتانی دراوسێی. ئەنجامی ئەو نێوەندگیرییەی عێراق بووە هۆی ئەوە سێ دیپلۆماتكاری ئێران دوای شەش ساڵ بتوانن بچنە سعودیە و نوێنەرایەتیی خۆیان لەبارەگای سەرەكیی وڵاتانی هاریكاریی ئیسلامیی لەشاری جەددە بكەنەوە و دەست بەكارەكانیان بكەنەوە. ساڵی 2016 دوای ئەوەی سعودیە لەمانگی كانونی دووەمی ساڵی 2016، شێخ نەمر باقر، زانای ئایینی شیعەی لەوڵاتەكەی بەتۆمەتی تێكدانی ئاسایشی نیشتیمانی سعودیە لەسێدارەدا كە ئەوەش كاردانەوەی توندی ئێرانی لێكەوتەوە و بەرپرسێكی سوپای پاسدارانیش رایگەیاند سعودیە دەكەن بەدۆزەخ. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هەواڵی لەسێدارەدانی نەمر، هێرش دەكرێتەسەر باڵیۆزخانەی سعودیە لەتاران و كۆنسوڵخانەی ئەو وڵاتە لەشاری مەشهەد دەسوتێنرێت كەئەوەش ناڕەزایەتیی ریازی لێكەوتەوەو بووە هۆی پچڕانی پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەكان، هاوكات ئەوەش بە هۆكاری توندبوونەوەی جەنگی یەمەن لەقەڵەمدەدرێت كە بەجەنگی ساردی نێوان تاران و ریاز لەیەمەن ناودەهێنرێت. دوای ئەوەی ساڵی 2014 چەكدارە حوسییەكانی یەمەن كە سەر بەئێران لەقەڵەمدەدرێن  توانیان شاری سەنعا-ی پایتەخت كۆنتڕۆڵ بكەن، سعودیە لەساڵی 2015 راستەوخۆ لە رێگەی سەربازییەوە دەستوەردانی كردو بنكە و پێگەكانی حوسییەكانی دەكردە ئامانج كە لەگەڵ گرژبوونەوەی پەیوەندییە سیاسیی و دیپلۆماسییەكانی تاران و ریاز ئاگری جەنگ لەو وڵاتەش توندتر بووەوە، یەكێك لەمەرجەكانی سعودیە بۆ ئێران لەدانوستانەكانیان لەبەغدا لەساڵی رابردوودا، كۆتایی پشتیوانییە سەربازییەكانی ئێران بۆ حوسییەكان بووە. رەئیسی لە كۆبوونەوەی لەگەڵ كازمی پێنج مەرجی وڵاتەكەی سەبارەت بەیەمەن بۆ سعودیە راگەیاندووە كە سەرەكیترینیان نەمانی گەمارۆی سعودیە لەدژی دانیشتوانی یەمەن و پابەندبوونی ریاز بووە بەئاگربەستی وڵاتەكەوە. وەزارەتی درەوەی ئێران بەفەرمی بڵاویكردووەتەوە؛ مستەفا كازمی پەیامەكانی سعودیەی بە فەرمی گەیاندووەتەوەتە تاران بەپێی راگەیەنراوەكە، ریاز ئامادەیی دەڕبڕیوە گەڕی دیكەی دانوستانی نێوان ئێران و سعودیە لەبەغدا بەڕێوەبچێت و كات و شوێنی كۆبوونەوەی و دانوستانەكان دیاریكراون و دوای ئەنجامدانی ئەو پڕۆسەیە، شاندی دیپلۆماسیی هەردولاو ئامادەكاریی دەكەن بۆ كردنەوەی باڵیۆزخانەكانی دوو وڵاتەكە لەتاران و ریاز. بەغدا هەوڵی نزیكکردنەوەی قاهیرەو تاران دەدات ئاژانسی هەواڵی خوێندكارانی ئێران بەناونیشانی (نێوەندگیریی لەنێوان تاران و بەغدا، گەیاندنی پەیام بۆ قاهیرە) بڵاوی كردەوە، مستەفا كازمی لە كۆبوونەوەی لەگەڵ ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران، جەختی لەئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان تاران و ریاز كردووەتەوەو عەبدوڵاهیانیش ئاشكرای كردووە بەنێوەندگیریی و هەوڵەكانی عێراق ئامادەكاریی كراوە بۆ ئەنجامدانی گەڕی شەشەمی دانوستانی بەپرسانی باڵای سعودیە و ئێران لەبەغدا. عەبدوڵاهیان سوپاسی رۆڵی عێراقی لە نێوەندگیرییەكان و میوانداریی پێنج گەڕی دانوستانی نێوان تاران و سعودیە كردووەو ئاماژەی بە كۆبوونەوەی نهێنیی شەرم شێخ لەمانگی ئازاری ئەمساڵدا كردووە كە هەریەكە لەبەرپرسانی باڵای  وڵاتانی (ئیسرائیل، سعودیە، ئوردن، قەتەر، میسر) بە سەرپەرشتیی ئەمەریكا بەشدارییان تێدا كردووەو كۆبوونەوەكەش لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی جموجۆڵە سەربازی و هەنگاوە موشەكییەكانی ئێران بووە لەناوچەكەدا. عەبدوڵاهیان بەكازمی راگەیاندووە؛ تاران خوازیاری پەیوەندیی بەهێزە لەگەڵ قاهیرە، چونكە ئەوە لە بەرژەوەندیی ناوچەكەو وڵاتانی ئیسلامییە. پەیامەكەی عەبدوڵاهیان لەكاتێكدایە ئێران و میسر لەساڵی 1979 پەیوەندییەكانیان بەهۆی ئەوەی محەمەد ئەنوەر سادات،  سەرۆكی ئەوكاتی میسر، رایگەیاند روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی لەئێران كەسێكی نەخۆشەو مایەی شەرمەزارییە بۆ ئیسلام، لەو رۆژەوە پەیوەندییەكانی تاران و قاهیرە كە پەیوەندییەكی توندو تۆڵ بوو، كێشە و ئاڵۆزیی تێكەوت و تائێستاش ئاسایی نەبووەتەوە. لەلایەكی دیكەوە، سەعید خەتیب زادە، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، رۆژێك دوای گەشتەكەی كازمی بۆ تاران جەختی لەوە كردەوە ئەگەرچی نوسینگەی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكەی لەقاهیرە كاردەكات لەسەر توندوتۆڵكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان تاران و قاهیرە، بەڵام میسر زۆر بۆ ئێران گرنگەو سود لەهەموو ئامرازێك وەردەگرێت بۆ توندوتۆڵكردنی پەیوەندییەكانی نێوان دوو وڵاتەكە. ئێران هەوڵدەدات پەیامەكانی بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ میسر بەكازمی بگوازێتەوە.

سەركۆ جەمال ئەو بەنزینە 800 دیناریەی حكومەتی هەرێم لەسلێمانی دابەشی دەكات كوالێتیەكەی جیاوازە لەبەنزینەكەی هەولێر، ئەمەش لیژنەی پشكنینی سامانە سروشتیەكان بۆ هاوڵاتی پشتڕاستیدەكاتەوە. بەنزین لەهەرێمی كوردستان یەكێكە لەو قەیرانانەی تائێستا بەردەوامەو چارەسەركردنەكەی كاریگەری كردووەتە سەر كوالێتی بەنزینەكە. داناز كەریم، دانیشتووی سلێمانییە، بەهاوڵاتی وت:» ئەو بەنزینە 800 دیناریەی حكومەتم كردووەتە ئوتومبێلەكەم، بەڵام رۆژێك دواتر بەهۆی خراپی كوالێتیەكەی فیتپەمپی ئوتومبێلەكەم سوتا». سەرۆكی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتییەكان دەڵێت گومانمان هەیە دەستكاری كوالێتیەكەی دەكرێت عەلی حەمەساڵح، سەرۆكی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتیەكان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»هەموو رۆژێك دوو ملیۆن بۆ سێ ملیۆن گازوایل لەپاڵاوگەكان دەبرێتە دەرەوەو لەگەڵ رۆن و تێزاب و نەفتا تێكەڵ دەكرێت تاچڕییەكەی كەمبكرێتەوە، ئەو ماددەیەش نایاسایی و قەدەغەكراوە، ئەو ماددەیەش غازێك دروستدەكات و خەڵك تووشی شێرپەنجەو چەندین نەخۆشی دەكات». عەلی حەمەساڵح وتیشی:»بەدواداچوونمان كردووە لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئەوان دەڵێن ئاگادار نین، ئەوەی لەناوخۆدا بەرهەم دەهێنرێت دەستكاری دەكرێت و ئەوەی باشە دەبرێتە دەرەوە». سەبارەت بەهۆكاری خراپی كوالێتی بەنزین، سەرۆكی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتییەكان وتی:»گومانمان هەیە بەنزینەكە لەڕێگاو لەبەنزینخانەكان دەستكاری دەكرێت و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانیش بەڵێنیداوە بەدواداچوون بكات». هاوكات، شێركۆ جەودەت، ئەندامی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتییەكان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»چونكە بەرهەمی خۆماڵییە بەو هۆیەوە یاری پێدەكرێت، هەموو شتێك دەكرێت رووبدات، وەكو لیژنەی سامانە سروشتییەكان سەرقاڵی لێكۆڵینەوەین و دەبێت وەكو ئارد لەناو دڕكدا بیدۆزینەوە كە كێشەكە لەكوێدایە». هاوكات، كاروان گەزنەیی ئەندامی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتییەكان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی، ئەوەی خستەڕوو كە بەنزینە 690 دینارییەكە كۆمپانیای كار دەیپاڵێوێت، ئەو بەنزینەی لەبەغداوە دێت جاروبار رادەگیرێت. وتیشی:» بۆیە دەبێت لەناوخۆ بپاڵێورێت، هەرێمی كوردستان نزیكەی شەش ملیۆن لیتری رۆژانەی پێویستە كەملیۆنێكی موحەسەن و سوپەرە، ئامانجی یەكەم ئەوەبوو ئەو بەنزینەی بەرهەم دەهێندرێت بەدادپەروەرانە بەسەر هەموو كوردستاندا دابەش بكرێت، ئامانجی دووەمیش ئەوەیە نرخەكەی لەئاستی داهاتی هاووڵاتیدا بێت، سێیەمیش ئەوەیە كە كوالێتییەكی باشی هەبێت، رەنگە ئەمە هەرسێكی پێكەوە قورس بێت». «دەمانەوێت ئەو بەنزینەی بەرهەم دەهێنرێت هەمان ئەو كوالێتیەی هەبێت كە لەعێراق بوونی هەیەو هاووڵاتیان لێی رازی بن»، كاروان گەزنەیی وای وت. لەهەولێر وەك سەرۆكی لیژنەی وزەی ئەنجومەنی پارێزگا دەڵێت تائێستا گلەیی هاووڵاتیانیان پێنەگەیشتووە. نافز مستەفا سەرۆكی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتییەكان لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»تائێستا بۆ ئەنجومەنی پارێزگا خەڵك نەهاتووە گلەیی لەبەنزینە 800ی و 650 ییەكە بكرێت، بەڵام وەك خەڵك دەڵێن كوالێتی 800 دینارییە كێشەی هەیەو كوالێتی باش نیە، تائێستاش بەنزینە 690 دیناریەكە لەهەولێر بەردەوامە». كەریم عەلی سەرۆكی لیژنەی پیشەسازی و وزە لەئەنجومەنی پارێزگا دەڵێت كە گلەیی و سكاڵای زۆری خەڵكیان بەدەست گەیشتووە، لەبارەی كوالێتی بەنزینی 800 دینارییەكە. كەریم عەلی وتیشی:»سەرەتا كە بەنزینەكە دەست بەدابەشكردنی كرا لەسنووری سلێمانی و گەرمیان بەدواداچوونمان كرد تێبینیمان هەبوو، بەڵام كوالێتی و غاز و ئۆكتانەكەی خراپ نییە، زیاتر لەهەفتەیەكە داوامان كردووە باش بكرێت، بەڵام تائێستا وەڵام نەدراوینەتەوە، ماددەی شێرپەنجەیشی باشەو زۆر نییە». وەك سەرۆكی لیژنەی پیشەسازی و وزە لەئەنجومەنی پارێزگا دەڵێت:»لەدوایین پشكنیندا دەركەوت كە ئۆكتانەكەی 91%ە، لەسەرەتادا 89% بوو، بەڵام پێویستە سەروو 92% بێت». رۆژی یەكشەممەی رابردوو٢٠٢٢/٦/١٩ بەمەبەستی تاووتوێكردن و بەدواداچوون بۆ پرسی بەنزین و نەوتی سپیی ماڵان و غاز، شاندێكی لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكان و پیشەسازی و بازرگانی لەپەرلەمانی كوردستان، بەسەرۆكایەتیی عەلی حەمەساڵح، سەرۆكی لیژنەو جێگری سەرۆكی لیژنەو ئەندامیەتی ژمارەیەك لەئەندامان و راوێژكارانی لیژنەكە، سەردانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانی كردو لەگەڵ كەمال محەمەد، وەزیری سامانە سروشتییەكان بەوەكالەت و بریكارو بەڕێوەبەرە گشتییەكانی وەزارەت كۆبووەوە، لەكۆبوونەوەكەدا، تاووتوێ و گفتوگۆ لەسەر پرسی بەنزین كرا. 

عەمار عەزیز جێگری پارێزگاری نەینەوا بۆ كاروباری كارگێڕی ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە شەنگال ناگەڕێتەوە بۆ پێش ساڵی 2014 و دۆخەكەی قورس و ئاڵۆز بووەو زەحمەتە بەمزووانە قایمقامی بۆ دابنرێت. رەفعەت سەمو، جێگری پارێزگاری نەینەوا بۆ كاروباری كارگێڕی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»پرسی شەنگال تابڵێی قورس و ئاڵۆزە، ئەوەش لەبەر دەستتێوەردانی دەرەكی و ناوخۆو بوونی یەبەشە، یەپەژەو حەشدی شەعبی هێزی پاراستنی ئێزدیخان و چەند هێزیكی تر، تا رێككەوتنی هەولێر و بەغدا جێبەجێ نەكرێت قایمقامێكی نوێ دانانرێت». ناوبراو ئەوەشی خستەڕوو كە پێش جێبەجێكردنی رێككەوتنی نێوان هەولێرو بەغدا هەركەسێك دابنرێت ناتوانێت ئیشەكانی خۆی بەڕێوەببات، وتیشی:»بڕی 28 ملیار دینار پێش 2021 بۆ ئاوەدانكردنەوەی شەنگال دابین كرابوو، بەڵام تائێستا خەرج نەكراوەو ئەوە دەمێنێتەوە سەر بڕیاری لیژنەی باڵای ئاوەدانكرنەوەی پارێزگای نەینەوا». جێگری پارێزگای نەینەوا بۆ كاروباری كارگێڕی لەسەر پشكی پارتی ئەو پۆستەی وەرگرتووەو  ئەوەشی دووپاتكردەوە كە نەك 28 ملیار ئەگەر 180 ملیار دیناریش دابین بكرێت ، شەنگال ناگەڕێتەوە بۆ پێش 2014، وتیشی:» ئاوەدانكردنەوەی شەنگال گرێدراوە بەمەلەفی ئەمنی و ئیداری، تا ئەو دوو مەلەفە تەواونەبن شەنگال ئاوەدان ناكرێتەوە». دوای ئەوەی مەحما خەلیل قایمقامی قەزای شەنگال بوو بە ئەندامی پەرلەمانی عێراق، نایف سەیدۆ بەڕێوەبەری ناحیەی سنون كراوە بەقایمقامی شەنگال بەوەكالەت، ناوبراو وتی»نووسراوی فەرمی لەپارێزگای نەینەوا دەرچووە، نایف سەیدۆ لەشوێنی مەحما خەلیل بووە بەقایمقامی شەنگال بەوەكالەت، ئێمە بەفەرمی مامەڵە لەگەڵ ئەو دەكەین». لەبەرانبەردا، فەهد حامد، كە لەدوای رزگاركردنی شەنگال لەدەستی داعش بووەتە قایمقامی قەزای شەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» زیاتر لەپێنج ساڵە بەردەوامین لەسەر كاری خۆمان و ئەوەی لەتواناماندایە بەزیادیشەوە بۆ شەنگالمان كردووە». ناوبراو باسی لەوەشكرد دەیان پڕۆژەی خزمەتگوزاری لەلایەن رێكخراوەكانی ناوخۆو دەرەوە ئەنجامدراون، سەرووی 85%ی پرۆژەكان لەلایەن رێكخراوەكان بووە، وتیشی:» ئیدارەی پارێزگای نەینەوا مامەڵە لەگەڵ مندا ناكەن و پارەمان بۆ نانێرن تابتوانین پرۆژەی پێ دروستبكەین». «لەگەڵ ئەوەداین ئیدارەیەكی نوێ دابنرێت رای خەڵكی ئێزیدی تیابێت و قبوڵ ناكەین تەنها بەغداو هەولێر بڕیار بدەن و رای ئێزدییەكانی شەنگال وەرنەگیرێت»، فەهد حامد وای وت.

  هاوڵاتی لەكابینەكەی مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی لەجیاتی چاكسازی لەسێكتەرە جیاوازەكاندا، تەنها لەدۆسییەی نەوتدا و لەكرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەرێم بۆ هەر بەرمیلێك لەدوو دۆلارو 87 سەنتەوە زیادی كردووە بۆ چوار دۆلارو 32 سەنت و رێژەی باج بەرێژەیەكی زۆر لەسەر هاووڵاتیان زیادكراوە. لەراپۆرتێكی رێكخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدان ئەوە ئاشكرا دەبێت لەوەی كابینەی نۆیەم لەجیاتی چاكسازی، باج و رسوماتی زیاد كردووەو لەبەرانبەردا پارەی كرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی بۆ نزیكەی دوو هێندە بۆ كۆمپانیایەكی توركی و كۆمپانیای كار زیاد كردووە. رێكخراوی ستۆپ لەم مانگەدا پێنجەمین راپۆرتی خۆی لەبارەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بڵاوكردەوەو تێیدا چەندین ئاماری مەترسیدار دەخاتەڕوو لەبارەی زیادكردنی باج و زیادكردنی خەرجی كرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم و كەمبوونەوەی گەڕانەوەی داهاتی نەوت بۆ حكومەت. خستنەڕووی داتا و زانیاری داهاتی ناوخۆ:  2012 تا  2021 داهاتی ناوخۆ یاخود نانەوتی لەهەرێمی كوردستان لە 10 ساڵی رابردوو گۆڕانكاری بەسەرداهاتووەو ساڵ دوای ساڵ رێژەی داهاتی ناوخۆ زیادی كردووە، بەتایبەت لەكابینەی نۆیەمدا توندكردنەوەی رێكارەكانی وەرگرتنی باج لەلایەن حكومەتی هەرێمی كورستانەوە زیادی كردووە. هەرێمی كوردستان لەساڵی 2012 داهاتی باج بڕەكەی 128 ملیار دینار بووە، بەڵام ئەو رێژەیە بۆ ساڵی 2021 زۆر بەرزدەبێتەوە و بڕەكەی دەگاتە 796 ملیار دیناری ساڵانە داهاتی باج لەهەرێمی كوردستان 10 ساڵی رابردوو بەپێی خەملاندنی ئەو داتاو زانیاریانەی داهاتی باج لەهەرێمی كوردستان هەیە، بەراوردی داهاتی باج لەنێوان ساڵانی (2012 بۆ 2021) دەردەكەوێت كە ساڵی 2021 رێژەی 621٪ داهاتی باج زیادی كردووە كە بڕی داهاتی باج لەساڵی 2012 تەنها       128 ملیاردینار بووە، بەڵام لە 2021 دەگاتە 796 ملیار دینار. دۆخی داهاتی ناوخۆ لەكابینەی نۆیەم كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكێك لەئامانجەكانی لەچوارچێوەی كارنامەكەیدا، رێكخستنەوەی باج و بەرپاكردنی دادپەروەری و شەفافیەت بووە، بەمەبەستی هەڵسەنگاندنی ئاستی هەوڵەكان لەبواری رێكخستنەوەی داهاتی ناخۆ بەراوردی دوو ساڵی داهاتی ناوخۆ ساڵانی (2019 و 2021) دەكەین، بەپێی ئەو داتایانەی دەستمان كەوتووە. داهاتی نانەوتی ساڵی 2019 كۆی گشتی داهاتی نانەوتی لەساڵی 2019 بڕەكەی سێ ترلیۆن و 266 ملیارو 384 ملیۆن دینار بووە و كۆی خەرجی لەو ساڵەدا 12 ترلیۆن و 660 ملیارو 765 ملیۆن دینار بووەو داهاتی نانەوتی لەسەدا 8.25% خەرجییەكانی پڕكردووەتەوە. داهاتی ناوخۆی ساڵی 2021 بڕەكەی سێ ترلیۆن و 726 ملیارو 31 ملیۆن دیناربووە، واتە بەراورد بەساڵی 2019 ( 459 ملیار و 353 ملیۆن دینار) زیادی كردووە. داهاتی باج لەساڵی 2021 بەپێی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كە هەولێر 389 ملیار دینارو سلێمانی 211 ملیارو  دهۆك 195 ملیار دینار بووە. هەروەها دابەشبوونی سەرچاوەكانی داهاتی باج لەساڵی 2021 بەم شێوەیە بووە لەهەرێمی كوردستان، كۆمپانیا و خاڵە سنورییەكان            570 ملیار دینار و خانووبەرە 128 ملیار دینارو دەرامەت 82 ملیار دینارو خانووبەرەی میری 15 ملیار دینار. لێكەوتەكانی زیادبوونی داهات و هەوڵەكانی چاكسازیی، توندكردنەوەی رێكارەكانی وەرگرتنی باج: كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێیوایە، ئەو گۆڕانكاریانە لەئەنجامی توندكردنەوەی رێكارەكان و چاكسازی بوو لە بواری باج، بە پابەندكردنی كۆمپانیاكانی وزەو گواستنەوەو گەیاندن بەپێدانی شایستە داراییەكان و بڕی پارەی باج و رەسم و سزای دواكەوتن و قەرزەكانیان. هاوكات سەپاندنی باج لەسەر شوێنە گەشتیارییەكان، نەخۆشخانە تایبەتەكان، گرێبەستە بانەوانییەكان و رێكخستنەوەو پێداچوونەوەو كۆنتڕۆڵكردنی كاروباری دەروازە سنوورییەكان و گرێبەستەكانیان. رێگریكردن لەخۆدزینەوەی باج و جێبەجێكردنی یاساو رێنماییەكان و سزادانی سەرپێچیكاران. هەر بەشێك لەم چاكسازی و رێكخستنەوەی داهاتەكان هۆكار بوونە لە كابینەی نۆیەم و لەماوەی پێنج مانگ داهاتی ناوخۆی هەرێم لە 140 ملیۆن دۆلارەوە بگاتە 244 ملیۆن دۆلار. لەلایەكی دیكەدا زیادبوونی باجدەرەكان، وەك لە بەڕێوەبەرایەتی گەورە باجدەران لە 240 كۆمپانیا دوای دوو ساڵ زیادی كردووە بۆ 678 كۆمپانیا، بەهۆی زیادكردنی رێوشوێنی وەرگرتنی باج لەسەر كۆمپانیاكان. گەورە باجدەران لەپارێزگای هەولێر ژمارەیان 533 كۆمپانیاو  لەسلێمانی 102 كۆمپانیاو لەپارێزگای دهۆك 52 كۆمپانیا بووە. دووەم: ئایا چاكسازیی ریشەیی كراوە؟ ئەنجومەنی وەزیران بەفەرمانی (ژمارە 96)ی رێكەوتی 10/1/2021، بەمەبەستی رێكخستنەوەی سیستەمی كۆكردنەوەی باج و رسومات 11 بڕیاری دەركرد، بەتایبەت پابەندكردنی كۆمپانیاكانی بواری ئەنتەرنێت و تیلیكۆم بەپێدانی باجی فرۆشراوەكان (مبیعات) كۆمەڵێك بڕیاری دیكە، فەرمانگەی هەماهەنگی و بەدواداچوون راسپێردراوە بۆ بەدواداچوون بۆ جێبەجێكردنی ئەو بڕیارانەی ئەنجومەنی وەزیران. هەروەها حكومەتی هەرێم بۆ زۆرێك كاروباری پشت بەلیژنە دەبەستێت، بەتایبەت بۆ ئەنجامدانی بەدواداچوون و لێكۆلینەوە زۆر لیژنە دروست دەكات. كەچی ئەنجامی لیژنەكان وەكخۆی دەمێنێتەوە و كار لەسەر سپاردەی لیژنەكان ناكرێت. بەمەبەستی رێكخستنەوەی رسومات حكومەتی هەرێم لیژنەی دیراسەكردن و رێكخستنەوەی رسومات بەبڕیاری ژمارە (3)ی ئەنجومەنی ئابووری لە 27/1/2020 پێكهێنا. لەچوارچێوەی هەڵسەنگاندن و لێكۆڵینەوەی تیمی ئامادەكاری راپۆرت دەركەوتووە حكومەتی هەرێم هەوڵەكانی لە چوارچێوەی دروست كردنی لیژنە و دەركردنی بڕیار و ئامادەكردنی راپۆرت زۆر بووە، بەڵام لە ئەرزی واقع چاكسازیی ریشەیی بەدی ناكرێت. هاوكات جێبەجێكردنی ئەو راسپاردەو پێشنیارانەی ئەو لیژنانە كە لە راپۆرتەكان پێشكەشی حكومەت كراون جێبەجێ ناكرێت. سێیەم: ئایا باج و رسومات زیاد كراوە؟ پرسی زیادكردنی باج و رسومات قسەو باسێكی زۆری دەربارە كراوە، رۆژانە هاووڵاتیان گلەیی لەبارەوە دەكەن، بەپێی زانیارییەكانی بەڕێوەبەری گشتی باج و دەراماتەكان، باج زیاد نەكراوە، تەنها رێكخراوەتەوە. هەروەها ئەنجومەنی باڵای ئابووری هەرێم دووپاتی كردووەتەوە، «كە كابینەی نۆیەم هیچ باجێكی زیاد نەكردووە، بەڵكو تەنیا شێوازی كۆكردنەوەی باجەكانی رێكخستووەتەوە و ئەو باجانەی پێشتر بەپێی یاسا دانراون، كۆیان دەكاتەوە». دوابەدوای ساڵی 2016 رسومات لە زۆربەی وەزارەت و دامەزراوەكان زیادی كرد، ئەنجومەنی وەزیران بەپشت بەستن بە ئەحكامی مادەی هەشتەم لەیاسای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كورستان ژمارە (3)ی ساڵی 1992 هەمواركراو، بەمەبەستی رێكخستنەوەی كرێ و رسومات، چەندین بڕیاری دەركرد، بەنموونە بەبڕیاری 78ی ساڵی 2016 رسوماتی تاپۆكردنی خانووبەرە لە 1% بۆ 3% زیادكرا.  هەروەها بڕیاری ژمارە (75)ی ساڵی 2016 سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران وەرگرتنی (ڕسووماتی) تایبەت بەكەرتی گەشتوگوزار لە هەرێمی كوردستان زیاد كرا. بڕیاری ژمارە (80)ی ساڵی 2016 سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران وەرگرتنی (رسوومات) و كرێی (أجور) لەبەرامبەر خزمەتگوزاری شارەوانییەكان لە هەرێمی كوردستان ئەمانە نیگەرانی و گلەیی زۆری لای هاووڵاتیانی لێكەوتەوە، بارگرانی لەسەر بژێوی هاووڵاتیان و بەتایبەتی چینی هەژار و مامناوەندی كۆمەڵگا دروست كردووە. بەهۆی دواكەوتنی مووچە لەدۆخێكی خراپی ئابوری دابوون، كە لەسەروبەندی ساڵی 2016 حكومەت بڕیارەكانی زیادكردنی رسوماتی دەركرد. لەو چوارچێوەیەدا، كاریگەری و زیادبوونەكانی روسمات دەركەوت بەنموونە لەساڵی 2015 بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی تۆماری خانووبەرە لەهەرێمی كوردستان، داهاتی رسوماتی نزیكەی 35 ملیار و 481 ملیۆن دینار بووە، كەچی لەساڵی دواتر لە 2016 گەیشتووەتە 57 ملیار و 876 ملیۆن دینار، كە زیاتر لە 22 ملیار دینار داهاتی رسوماتی تاپۆكردنی خانووبەرە زیادیكردووە. گرفتەكانی بەردەم كۆكردنەوەی داهاتی نانەوتی مامەڵەی دوو ئیدارەیی لەهەرێمی كوردستان لەهیچ دەق و بەڵگەنامەیەكی رەسمی و یاسا نییە كە تێیدا دوو ئیدارەیی چەسپابێت، لەدەرەوەی یاسای بودجە شێوازی بەڕێوەبردنی خەرجی و داهات چەندین ساڵە بەم شێوەیە دابەشكراوە، 57% هەولێر 43% سلێمانی. ئەنجومەنی باڵای ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان لەناوەڕاستی ساڵی 2021 بڕیارێكی داوە، لەداهاتی ناوەخۆ بۆ تەمویلی مووچە مانگانە لە ئیدارەی هەولێر 93 ملیار دینار و ئیدارەی سلێمانی 75 ملیار دینار دابین بكرێت. زیانەكانی مامەڵەكردنی دوو ئیدارەیی بەرامبەر داهاتی نانەوتی: 1. وون بوونی داهاتی راستەقینەی هەرێمی كوردستان. 2. نەمانی متمانەی هاووڵاتیان بەحكومەت. 3. پاشاگەردانی لەبەرێوەبردنی پرۆژەكان و دابەشكردنی مووچە. 4. دەرگایەكی بۆ گەندەڵی و قاچاخچیەتی كردووەتەوە. 5. رۆڵی دامەزراوەكان لاوازكردووە لەبەڕێوەبردنی ئەركەكانیان و بەرپرسیارەتی راستەقینەی دامەزراوەكان ون بووە. 6. داهاتی گشتی نەوتی و نانەوتی لەیەك سندوق كۆناكرێتەوە و دواتر بە دادپەروەری دابەش بكرێت. 7. نەمانی سەقامگیری سیاسی و ئیداری و ئابوریی، كاریگەری لەسەر بازاڕ و ژیانی هاوڵاتیان و گەشەی ئابووری كردووە. هەنگاوە گرنگەكان بۆ باشتر بەڕێوەبردنی داهاتی نانەوتی چاكسازی لەداهاتی نانەوتی چاكسازی لەسێكتەری داهاتی نانەوتی، ناكرێت تەنها لە زیادكردنی داهات كورتبكرێتەوە، هەوڵەكانی حكومەت زیاتر ئەو ئاراستەی ئەوەی لێ بەدیدەكرێت. بەلای ئێمە گرنگە هەنگاوەكان لەپێناو بەرپاكردنی دادپەروەری كۆمەڵایەتی بێت و هاوڵاتیان كاریگەری ئەرێنی لە چاكسازییەكان لەسەر ژیانی خۆیان بەدی بكەن. یەكەم: پێدانەوەی رۆڵ بە كەرتی حكومی كەرتی حكومی هەیكەلێكی گەورە و میلاكێكی زۆری هەیە، بەشی هەرە زۆری بودجە بۆ مووچە بەڕێژەی 85% دەچێت، زیاتر لە یەك ملیۆن و 251 هەزار مووچەخۆر هەیە، كەچی لەپێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان حكومەت چەندین سێكتەری بەكۆمپانیا و كەرتی تایبەت سپاردووە، داهاتەكەش بۆ كەرتی تایبەت دەچێت، لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم دەتوانێت ئەو خزمەتگوزاری و ئەركانە جێبەجێ بكات. لە خوارەوە چەند سێكتەرێك دەخەینەڕوو كە پێویستە چاكسازی تێدا بكرێت. 1. خاڵە سنورییەكان جاران كاروباری خاڵە سنورییەكان بەدەستی كەرتی حكومی بەڕێوەدەچوو، بەڵام لە 10 ساڵی رابردوو پێچەوانە بووەتەوە چەندین كۆمپانیا دامەزراوە ئەو ئەركە جێبەجێ دەكەن، لە كاتێكدا حكومەتی هەرێم دەتوانێت خۆی بەڕێوەی ببات. ڕیكخستنەوەی رەسم و كرێی دەروازە سنووریەكان، بەتایبەت وەرگرتنی كەرتی دڵنیایی و تصریحەی گومرگی لەلایەن حكومەت خۆیەوە، لە جیاتی كۆمپانیاكان. هەروەها وەرگرتنەوەی كاری دڵنیایی و ئیلزامی لە دەروازەكان و سپاردنەوەی بەوەزارەتی دارایی و ئابووری و وەرگرتنی كاری راگەیاندنی گومرگی سپاردنەوەی بەوەزارەتی دارایی و ئابووری كە پێشتر خۆی ئەنجامی داون و وەرگرتنەوەی قەپانەكانی كەرتی تایبەت كە كاری گومرگی ئەنجامدەدەن. ئەوانە وەك نموونە چەندان ئەركی دیكە كەپێویستە حكومەت لەبەڕێوەبردنی دەروازە سنورییەكان خۆی جێبەجێی بكات. 2. كۆمپانیا ئەمنیەكان پێداچوونەوە بەكارەكانی كۆمپانیا ئەمنییەكان. ئێستا لەهەرێمی كوردستان 68 كۆمپانیای ئەهلیی ئەمنی هەیە، كە لەچوارچێوەی چەند رێنماییەك كاردەكەن، چەندین سێكتەر دراوە بەكۆمپانیا ئەمنیەكان، بەتایبەت لە پاراستنی سێكتەری كێڵگە نەوتییەكان بەكۆمپانیا ئەمنیەكان دراوە، لەكاتێك دوو لیوای نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان هەیە كەژمارەیان نزیكەی شەش هەزار كەسەو بۆ پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان و كۆمپانیاكانی كەرتی نەوت دامەزراون. بەپێی سیستەمی بایۆمەتری‌ نزیكەی 417 هەزار فەرمانبەری سەربازی هەیە، كە دەكاتە لەسەدا 56ی كۆی گشتیی فەرمانبەرانی فعلی كە لەئەرك و‌ دەوامی فەرمیدان، كەچی داهاتێكی زۆر بۆ كۆمپانیا ئەمنیەكان دەچێت. 3. لێخۆشبوونی گومرگی: پرسی لێخۆشبوونی گومرگی پێویستی بە رێكخستنەوە هەیە، لەماوەی رابردوو بەشێوازی ناڕەوا پێشێلكراوە و جیاكاریو خۆدزینەوە لە باج و رسوماتی لێكەوتووەتەوە. لەرێگای سود وەرگرتن لەیاسای وەبەرهێنان ژمارە (4)ی ساڵی 2066، بۆیەش لەسەرەتای ئەم كابینەیە حكومەت بڕیاریدا هەمواری یاساكە بنێرێتە پەرلەمان، بەڵام دواتر نەكرا، لەشوێنی ئەوە حكومەتی هەرێم پشتی بە بڕیار و لیژنەی جۆراوجۆر بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەم دیاردەیە بەست، كە نەیتوانی كێشەكە چارەسەر بكات. حكومەتی هەرێم  لە 22-3-2022 لیژنەی پێداچونەوەوە بەبڕیار و رێنماییەكانی لێخۆشبوونی گومرگی پێكهێناوە، هەروەها بڕیاری ژمارە 89ی لەساڵی 2021 دەركرد كەوەزارەتەكانی (دارایی و ئابوری، سامانە سروشتیەكان، بازرگانی و پیشەسازی، كشتوكاڵ و سەرچاوەكان ئاو)و دەستەی وەبەرهێنان راسپێردران بەمەبەستی پێداچونەوە بەسەرجەم لێخۆشبوونی گومرگی و باج و رەسمی ناگومرگی، بەڵام تائێستا سەرەنجامی كاری لیژنەكان ناڕوونە، بۆیە پێشنیاری هەمواری یاسای وەبەرهێنان رێگری بنەڕەتی دەبێت لە خراپ بەكارهێنانی یاساكە لەبواری لێخۆشبوونی گومرگی. 4. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون: بەناوكردنی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەلای كۆمپانیاكانی وەبەرهێنانی خانوبەرە، وەرگرتنی باج و رسوماتی بەناوكردنی یەكە نیشتەجێكانی كۆمەڵگا و سیتیەكان كە لەلایەن وەبەرهێنەران دەكرێت، دوای ئەوەی وەبەرهێن دەیفرۆشێت واتە لەكاتی كڕین و فرۆشتنیان لەلایەن هاووڵاتیانەوە. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون كە ژمارەیان نزیكەی 190 هەزار  یەكەیە لەجۆری (خانوو، شوقە، ڤێلا) پابەند بكرێن بە پێدانی باجی خانووبەرە لەلایەن حكومەتەوە لەجیاتی كۆمپانیاكان لەكاتی گواستنەوەی خاوەنداریەتی موڵكەكان . پرسی دەروازە سنورییەكان و نەهێشتنی قاچاخچیەتی هەرێمی كوردستان 21 دەروازەی سنووری هەیە، كە 14 دەروازە لەژێر دەسەڵاتی یەكێتی نیشتمانی كوردستاندایە و حەوت دەروازەش لەژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستاندایە. بەشێكیان دەروازەی نێودەوڵەتی و فەرمین، بەڵام بەشێكی تر نافەرمین، مامەڵەكردن و هاوردەو هەناردەكردن تیایاندا ئاساییەو هاوشانی دەروازەی نێودەوڵەتی و فەرمی بەپێی دانپێدانانی بەرپرسانی باڵای حكومەتی هەرێم تائێستا كاری نایاسایی بەردەوامە. بەپێی زانیارییەكان حكومەتی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی بەسەر بەشێكی دەروازە سنوریەكاندا نییە، داهاتەكانیان شەفاف نییە، وەزارەتی دارایی و ئابووری نازانێت داهاتیان چەندەو  لەژێر دەسەڵاتی وەزارەتی دارایی و حكومەت نیە، لەم چوارچێوەیە حكومەت چەند لیژنەیەكی پێكهێنا بۆ كۆنترۆڵكردنیان. چاكسازی لەداهاتی كەرتی نەوت لێرەدا ئێمە شیكارییەكی بەراوردكاری دەكەین بۆ دوو راپۆرتی دیلۆیت، یەكەمیان راپۆرتی دیلۆیت كە بڵاوكراوەتەوە بۆ شەش مانگی یەكەمی 2017، دووەمیان كۆتا راپۆرتی بڵاوكراوەی دیلۆیتە بۆ ماوەی چارەكی كۆتایی 2021 بۆمان دەركەوێت  تا چ ئاستێك چاكسازی لەكەرتی داهاتی نەوت كراوە.  نرخی فرۆشی نەوت لەسەر چ  بنەمایەك دیاری دەكرێت؟ نەوتی هەرێمی كوردستان و عێراق لەسەر بنەمای نەوتی خاوی برێنت دەفرۆشرێت، نەوتی خاوی برێنت یان خاوی دەریای باكوور بەنەوتێكی سوك و شیرین ئەژمار دەكرێت، سوكە چونكە چڕی كەمەو شیرینە چونكە لە پێكهاتەكەیدا رێژەی گۆگردی كەمە. بەپێی راپۆرتەكانی بەشێك لە كۆمپانیا نەوتییەكان، نەوتی هەرێم بەهۆی كوالێتییەكەیەوە بڕی سێ دۆلار لەژێر نەوتی برێنتەوەیە، بەڵام زۆر لەوە زیاتر لەژێر نرخی برێنتەوە دەفرۆشرێت. شەش مانگی یەكەمی 2017: نرخی بەرمیلێك نەوتی برێنت (51.68و   نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم (41.297) و  داشكاندن بۆ نەوتی هەرێم (10.38 -)                                                                لەكۆتا ڕاپۆرتی دیلۆیت كە وردبینی بۆ چارەكی چوارەمی 2021 كردووە، بەتێكڕا نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم بە 68.43 دۆلار فرۆشراوە، لە كاتێكدا  نرخی نەوتی برینت كە نەوتی هەرێم لە سەر ئەو بنەمای نرخی برێنت دیاری دەكرێت بریتی بووە لە 79.59 دۆلار، واتە بەجیاوازی كەمتر لە 11.16 دۆلار كە نرخی بەرمیلێك نەوتی برێنت (79.59) نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم (68.43)             داشكاندن بۆ نەوتی هەرێم (11.16 -). بەو بەراوردە دەردەكەوێت نرخی نەوتی هەرێم لە چارەگی چوارەمی 2021 دا داشكاندنی زیاتری بۆ كراوە بەراورد بەشەش مانگی یەكەمی 2017 جیاوازییەكەش بۆ هەربەرمیلێك یەك دۆلارو 29 سەنت بووە. 2- داهاتی كۆمپانیا نەوتییەكان كۆمپانیا نەوتیەكان دوو جۆر داهات وەردەگرن، یەكەمیان ئەو پارانەی خەرجیان كردووە لە ماوەی گەڕان، پشكنین و پەرەپێدان،  تا خەرجی بەرهەمهێنان و دووەم جۆری داهات ئەو قازانجەیە كە لەبەرهەمهێنان و فرۆشی نەوت دەستیاندەكەوێت. لەشەش مانگی یەكەمی 2017 دا  كۆی داهاتی فرۆشی نەوت بریتی بووە لەچوار ملیار 69 ملیۆن و 634 هەزار دۆلار، بەڵام وەكو لە راپۆرتەكەی دیلۆیتدا هاتووە، ئەم داهاتە تەنها داهاتی كێڵگەكانی هەرێم نەبووە، بەڵكو بەشێكی بەرهەمی كێڵگە نەوتییەكانی كەركوكیشی تێدایە كە ئێمە مەزندەمان كردووە بە بڕی 200 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ شەش مانگەكەش دەكاتە 36 ملیۆن و 200 هەزار بەرمیل و  تێكرای نرخی نەوتیش بە 41.297  دۆلاربووە. كەواتە داهاتی نەوتی كەركوك لەو ماوەیەدا بریتی بووە لە یەك ملیارو 494 ملیۆن و 951 هەزار دۆلار. ئەم بڕە داهاتە كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێم شایستەكانی لێ وەرناگرن، چونكە نەوتی كۆمپانیای نەوتی باكورە. ئەوەی داهاتی بەرهەمی كێڵگەكانی هەرێمە بریتییە لە دوو ملیارو 574 ملیۆن و 682 هەزار دۆلارو  لەم داهاتەش بڕی 568 ملیۆن و 818 هەزار دۆلار دراوە بەكۆمپانیا نەوتییەكان كە دەكاتە رێژەی  22٪ی هەموو  داهاتی نەوت. لەشەش مانگی دووەمی 2021 دا لەكۆی چوار ملیارو 998 ملیۆن و 905 هەزار دۆلار،  بڕی یەك ملیارو 742 ملیۆن و 516 هەزار دۆلار  وەرگیراوە كە دەكاتە رێژەی لەسەدا 34.86٪ و گەر بێتو تەنها سێ مانگی كۆتایی وەربگرین ئەوا لە كۆی دوو ملیارو 569 ملیۆن و 143 هەزار دۆلار  داهاتی نەوت، بڕی یەك ملیارو 25 ملیۆن و 702 هەزار دۆلار دراوە بە كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوت، كە  رێژەكە بگرە زیاترە و بریتییە لە 39.92٪ ی هەموو داهات. ئەم زیادكردنە پەیوەست نییە بە بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە، چونكە كاتێك نرخی نەوت زیاد دەكات داهاتی نەوتیش زیاد دەكات. 3- خەرجی گواستنەوەی نەوتی هەرێم: هەرێمی كوردستان بەوپێیەی هیچ دەرچەیەكی دەریایی نییە بۆیە لەڕێی بۆرییەوە بەناو خاكی توركیادا بۆ بەندەری جەیهانی توركی دەیگوازێتەوە كە ئەو گرێبەستە 50 ساڵییەی كە تائێستا ناوەرۆكەكەی ئاشكرا نەكراوە لە نێوان هەرێمی كوردستان و توركیادا بەوەی ئیمتیازی باشی داوە بەحكومەتی توركیا. حكومەتی هەرێم بەفەرمی لە بەرواری لە22ی ئایاری 2014 هەناردەكردنی  نەوتی لەڕێی بۆری ڕاگەیاند. بەپێی گرێبەستەكانی هاوبەشیكردن لەبەرهەم PSA كەهەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان ئیمزایكردووە لەسنوری كێڵگە نەوتییەكانەوە گواستنەوەی نەوت دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی هەرێـم واتە خەرجی گواستنەوە لەسەر هەرێمە. ا- كرێی گواستنەوە لە خاكی توركیادا لەماوەی شەش مانگی دووەمی 2017 دا كۆمپانیای وزەی توركی TEC بڕی 233 ملیۆن و 949 هەزار دۆلاری وەرگرتووە وەكو كرێی گواستنەوە، كە دەكاتە رێژەی 6.7٪ ی هەموو داهاتی نەوتی ئەو ماوەیە و بۆ هەر بەرمیلێك نزیكەی دوو دۆلارو 87 سەنت دەكات. هەر بەپێی دوا راپۆرتی دیلۆیت كە ماوەی چارەكی كۆتایی 2021 دەگرێتەوە كۆمپانیای وزەی توركی، بڕی 297 ملیۆن و 349 هەزار دۆلاری وەرگرتووە بۆ گواستنەوە كە رێژەی 6.33٪ی هەموو داهاتی ئەو ماوە پێكدەهێنێت كە بۆ هەر بەرمیلێك چوار دۆلارو 32 سەنت دەكات. ب- كرێی گواستنەوە لەناو هەرێم هەرێمی كوردستان لەسەرەتادا لەڕێگەی تەنكەرەوە نەوتەكەی دەگەیاندە توركیا، پاش  دروستكردنی هێڵی هەرێم، كە ئێستا دەوترێت هەرێم دروستی نەكردووە، بەڵكو كۆمپانیای (كار) دروستی كردووە لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتەكانی هەرێم پارەی تەرخانكردووە بۆ فراوانكردنی بۆرییەكانی نەوت، پرسیارەكە لێرەدایە كە ئەگەر خاوەندارێتی بۆرییەكان هی هەرێم نییە چۆن پارەی بۆ تەرخانكردووە بۆ فراوانكردنی؟ پاشان ئەو هێڵە پشكی 60٪ ی لەلایەن هەرێمەوە فرۆشراوە بەكۆمپانیای رۆسنەفتی روسی لەساڵی 2017 دا لەبەرانبەر 1.8 ملیار دۆلار . لەڕاپۆرتەكانی دیلۆیتدا بۆساڵی 2017 و 2018 هیچ بڕە پارەیەك نەدراوە بۆ گواستنەوەی نەوت لەناو خاكی هەرێم بەڵكو لەچارەكی یەكەمی 2019 وە كرێی بۆری هەرێم لە راپۆرتەكانی دیلۆیتدا جێی كراوەتەوە و بڕگەیەك بۆ راپۆرتەكە زیادكراوە لەژێر ناوی»بڕی پارەی دراو بۆكۆمپانیای بۆری كوردستان (KPC ) بەپێی رێككەوتنی ئیمتیازی هێڵی بۆرییەكان» ئەمە بەو ئەنجامەمان دەگەیەنێت كە كرێی بۆری لەسەرەتای ساڵی 2019 وە دەستی پێكردووە و لەو ساڵانەی پێشوودا تەنها پارەی  تێچووەكانی پاراستنی دامەزراوە نەوتییەكان وەرگیراوە لەلایەن كۆمپانیاكانی پارێزگارییەوە (سكیۆرێتی). ئەوبڕە پارەیەی كە بۆ كرێی گواستنەوەی ناو هەرێم دراوە زۆر لەوە زیاتر بووە كە دراوە بۆ گواستنەوەی لەناو خاكی توركیادا، لەكاتێكدا درێژی بۆرییەكە لەناو خاكی توركیادا چەند هێندەی درێژی بۆرییەكەی هەرێمە لە دوورترین خاڵەوە. هەروەها نیوەی كێڵگە بەرهەمهێنەكانی هەرێم كە زیاتر لەنیوە بەرهەمی هەرێم پێكدەهێنن زۆر نزیكن لەسنوری توركیاوە، كە دەبێت كرێی گواستنەوەیان زۆر كەمتر بێت لەوەی كە لەخورمەڵەوە داخڵی هێڵی گواستنەوەی هەرێم دەبێت. لەكۆتا ڕاپۆرتی دیلۆیتدا بۆ چارەكی چوارەمی 2021  بڕی 197 ملیۆن و 153 هەزار دۆلار  بۆ كرێی گواستنەوەی ناو هەرێم دراوە كە دەكاتە رێژەی 7.67٪ ی هەموو داهاتی نەوتی هەرێمی ئەوماوەیە كە بۆ هەربەرمیلێك دەكاتە 4.87 دۆلار. ئەوەی كە ئاشكرایە نابێت گواستنەوە لەناو هەرێمدا لە كرێی ناو توركیا زۆرتربێت لەبەر ئەو هۆكارەی لەسەرەوە باسكرا و هەروەها لە رووی ئاسایش و پاراستنی هێڵەكانەوە لەناو هەرێمدا پارێزراوترە، پاراستنیشی لە ئەستۆی هەرێمە. ٤-  داهاتی ماوە بۆ هەرێم دوای دەركردنی خەرجی و تێچووەكان لەكۆتاییدا ئەو پارەیەی لە فرۆشی نەوت دەمێنێتەوە بزانین لەو دوو ماوە جیایەدا رێژەكەی چەندە گۆڕانی بەسەردا هاتووە. بەپێی دوایەمین راپۆرتی دیلۆیت كە بۆ ماوەی چارەكی چوارەمی 2021 كردوویەتی لەكۆی  دوو ملیارو 569 ملیۆن و 143 هەزار دۆلار، بڕی یەك ملیارو 94 ملیۆن و 365 هەزار دۆلار ماوەتەوە بۆ هەرێم دەكاتە رێژەیی 42.6٪ . دەرئەنجامی شیكاری لەداهاتی نەوت لەئەنجامی بەراوردی ئەو دوو ماوەیەدا بۆ ئەو سێ خەرجییە سەرەكییەی نەوت و ئەو پارەیەی كە لەداهاتی نەوت دەگەڕێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، دەردەكەوێت لە هیچ كام لەو بابەتانە رێژەی سەدی  تێچووەكان نەك كەمی نەكردووە بەڵكو زیادی كردووە و داشكاندنی نرخی فرۆشی نەوتیش لەبری ئەوەی كەم بكات زیادی كردووە. هەروەها ئەو داهاتەشی كە گەڕاوەتەوە بۆ هەرێم لەداهاتی نەوت بەراورد بەو دوو ماوەیەی كەشیكاریمان بۆ كردووە رێژەی 4.8٪ كەمی كردووە كە ئەمەش رێژەیەكی بەرزە.

نیگار عومەر ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوە ئاشكرا دەكات لەشەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا داهاتی دەروازەی پەروێزخان مانگانە 19 ملیار دینار بووەو بۆ خزمەتی گەرمیان بەكارناهێندرێت، دەشڵێت:» رۆژانە 250 بۆ 300 بارهەڵگر و تەنكەری نەوت دەڕواتە دەرەوەی سنور، بەپێ زانیاری ئێمە نەوتی خاوەو پشكنینی بۆ ناكرێت». ساڵی رابردوو داهاتی مەرزی پەروێزخان نزیكەی 240 ملیار داهاتی هەبووە، واتا مانگانە 21 ملیار داهاتی هەبووە. ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوە ئاشكرا دەكات كە لەشەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا مانگانە مەرزی پەروێزخان 19 ملیار دیناری داهاتی مانگانەی هەبووە، واتا لەكۆی ئەم شەش مانگانە دەگاتە نزیكەی 114 ملیار دینار. كەریم عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەشی خستەڕوو كە لەمانگی شوباتی ئەمساڵدا 22 ملیار دینار داهاتی هەبووە، بەڵام لەمانگەكانی 5 و 6 دا كەمبووەتەوە بۆ 19 ملیار دینار، «بەكۆی گشتی دەتوانین بڵێین مانگانە 19 ملیار دینار داهاتی هەبووە لەم شەش مانگەدا». ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە لەئێستادا جوڵەی بازرگانی كەمی كردووەو ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ بوونی كۆمەڵێك» كۆمپانیای مشەخۆری ناپێویست» بەناوی جۆراوجۆر پارە وەردەگرن لەشۆفێران و بارهەڵگرەكان كە بەناوی «بیمە، قەپان، كۆنترۆڵی جۆری، تەعقیم كردن، مەنەفێست، كۆنترۆڵی جۆری و پشكنینن» هەموو ئەمانەو باجی گومرگی زۆر  بارگرانی بۆ بازرگانان و بارهەڵگرەكان دروست كردووە، وای كردووە جوڵەی بازرگانی كەمبكاتەوە». كەریم عەلی ئەوەشی ئاشكراكرد كە «رۆژانە 250 بۆ 300 بارهەڵگرو تەنكەری نەوت دەڕواتە دەرەوەی سنوور كە ئێمە گومان دەكەین نەوتی خاو بێت هەرچەندە وادەگوترێت كە پاشماوەی پاڵاوگەیە، بەڵام بەپێ زانیاری ئێمە نەوتی خاوەو پشكنین ناكرێت و نازانرێت چیە». « داهاتی مەرزی پەروێزخان یەك دیناری  نەخراوەتەوە خزمەتی هاووڵاتیانی گەرمیان كە پێویستە بەشێك لەداهاتەكەی هیچ نەبێت بخرێتە خزمەتی رێگەوبانی مەرزەكەوە كەڕێگەوبانێكی زۆر خراپی هەیە»، ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی وای وت. سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان دەڵێت جوڵەی بازرگانی لەئاستێكی خراپدا نیە، بەڵام بەبەراود بەمانگەكانی یەك تا چوار لە هەریەكە لەمانگەكانی پێنج و شەش كەمی كردووە، واتا مانگەكانی پێشووتر باشتربووە. عەباس ئیسماعیل سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» حكومەتی هەرێم باجی گومرگی كەمكردۆتەوە لەسەر ماددە خۆراكییەكان و پیشەسازییەكان، لەئێستادا ئێمە بەرهەمی خۆماڵی سەوزەو میوەی خۆمان پێگەشتووەو رێگە نادەین هیچ بەرهەمێكی لەو بابەتانە بێتە كوردستانەوە بەئامانجی ئەوەی كەبەرهەمی خۆماڵی خۆمان بازاڕی هەبێت». سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان، باسی لەوەشكرد  كە داهاتی ئەم شەش مانگەی ئەمساڵ بەبەراورد بە شەش مانگی ساڵی پێشوو زیادی كردووە، وتیشی:» لەنێو مەرزی پەروێزخاندا هیچ گەندەڵییەك بوونی نیەو هەركەسێك هەر جۆرە گەندەڵیەك دەزانێت لەسەر مەرزەكە با بۆمانی بێنێت و ئێمە  ئەو كەس و لایەنە دەدەین بەدادگا». دەربارەی ئەوەی چەند كۆمپانیاییەك  پارە لە شۆفێران و بارهەڵگرەكان وەردەگرن، عەباس ئیسماعیل وتی:» ئەوە لەدەسەڵاتی ئێمەدا نیەو بەبڕیاری ئەنجومەنی وەزیران بۆ هەموو دەروازەكان بەهەمان شێوەیە تەنها لەمەرزی پەروێزخاندا نیە». «رۆژانە نزیكەی دوو هەزارو  700 شۆفێر لەنێو مەرزی پەروێزخان كاردەكەن  و خەڵكێك زۆر كاسبی تێدا دەكات و داهاتەكەی هەرچەندە دەگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، بەڵام دواجار بۆ خزمەتی گەرمیان دێتەوەو موچەی فەرمانبەرانی لێدەدرێت»، سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان وای وت. بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندەیەكان لەئیدارەی گەرمیان ئەوەی دووپاتكردەوە كەداهاتی مەرزی پەروێزخان هیچی ناگەڕێتەوە بۆ ئیدارەی گەرمیان و بەڵكو رادەستی وەزارەتی دارایی دەكرێت. چۆمان ئەحمەد، بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەئیدارەی گەرمیان، وتیشی:» چەندین جار داوامان كردووە كە پێویستە بەشێك لەداهاتەكەی بگەڕێتەوە بۆ ئیدارەی گەرمیان و ئێمە بتوانین هەندێك لەكەموكورتیەكانی ناوچەكەی پێ پڕبكەینەوە». چۆمان ئەحمەد ئەوەشی روونكردەوە كەمەرزی پەروێزخان دەرفەتی كاری بۆ دەیان خەڵك و سەدان بارهەڵگر رەخساندووەو تێیدا خەڵك كاردەكات سودی بۆ دەڤەرەكە هەیە بەگشتی و مەرزێكی پڕ جوڵەیە، وتیشی:» ئەوەی لەهەرێمی كوردستانەوە بۆ دەرەوەی سنور دەڕوات بەگشتی سامانی سروشتی نەوتە».

هاوڵاتی قەیران و ئێران بوونەتە دوو وشەی دانەبڕاو لەیەکتر بەتایبەت  کە ئەو وڵاتە سەرەڕای قەیرانە سیاسی و ئابورییەکان رووبەڕووی قەیرانی زۆری منداڵانی ئیشکەریش بووەتەوەو لەئامارەکاندا دەرکەوتووە ئەو وڵاتە یەکێکە لەوڵاتانی جیهان کەزیاترین منداڵی ئیشکەری تێدایە. ژمارەی منداڵانی ئیشکەر لەئێران دەگاتە نزیکەی یەک ملیۆن منداڵ و لەو ژمارەیەش زۆرینەیان رووبەڕووی دەستدرێژی و بێڕێزیی بوونەتەوەو سەرەڕای ماندوێتی و بەناچاری کارکردن ، پۆلیس و خەڵکی ئاسایی و رێبوارەکانی شەقام و شۆستەکانیش ئازاریان داون. بەرپرسانی پەیوەندیدار بەبواری کۆمەڵایەتی و منداڵانی ئیشکەر رایانگەیاندووە سەرهەڵدانی تاڵیبان لەئەفغانستان بووەتە هۆی ئەوەی ژمارەی ئەو منداڵانە لەیەک ساڵدا 20 هێندە لەئێران زیاد بکات. بەوتەی ئەو بەرپرسانە زیاترین منداڵی ئیشکەر بەتایبەت لەتاران-ی پایتەخت سەرقاڵی کۆکردنەوەی پاشماوەی پلاستیک و کاغەز و ئاسنن، چونکە تەنها ئەو شارە لەساڵێکدا زیاتر لە 200 ملیۆن دۆلار لەو پاشماوانە فڕێدەدات کە دواجار دەبێتە سەرچاوەیەکی ناوخوێی و ناتەندروست بۆ منداڵانی کار. نەخوێندەواری، بەدخۆراکی، دەستدرێژی، خەمۆکی و تەنانەت خۆکوژیی گەورەترین هەڕەشەن بۆ سەر ئەو ژمارە زۆرە لەمنداڵانی کار لە ئێران کە ئەوەش داهاتوی وڵاتەکە و نەوەیەکی نوێی تەندروستی خستەوەتە ژێر مەترسییەوە. ئەحمەد وەحیدی، وەزیری ناوخۆی ئێران جەختی لەوە کردووەتەوە زۆربەی منداڵانی ئیشکەر لەوڵاتەکە خەڵکی ئەفغانستانن و ئەمریکا هۆکاری سەرەکەیی ئەو دیاردەو حاڵەتەیە کە بەرۆکی ئێرانی گرتووەتەوە چونکە ئەمریکا بووەتە هۆی بەردەوامبوونی شەڕو ئاژاوە لەئەفغانستان و ئاوارەکانی ئەو وڵاتەش روو لەئێران دەکەن.  بەرپرسانی ئێران لەدەیان بۆنەو بەرنامە و رۆژنامەدا ئاماژەیان بەوەکردووە کەوڵاتەکەیان لە 43 ساڵی رابردوودا زیاتر لە پێنج ملیۆن هاووڵاتی ئەفغانستانی داڵدە داوە کە 33%یان منداڵ بوون و ئەو منداڵانەش بەهۆی هەژاریی خێزانەکانیان زۆربەیان بە ناچاریی کاریان کردووە و ئێستاش زۆرینەی منداڵانی ئیشکەر لەئێران هەر ئەندامی ئەو خێزانانەن. ئێران زیاترین منداڵی ئیشکەری تێدایە لەئامارە نێودەوڵەتییەکاندا دەرکەوتووە زیاتر لە 160 ملیۆن منداڵ لەسەرتاسەری جیهان بۆ بژێوی خۆیان و خێزانەکانیان بەناچاری کاردەکەن کە بەمنداڵانی کار یان منداڵانی ئیشکەر ناودەهێنرێن. لەئامارە رەسمییەکانی حکومەت لەئێران وا بڵاوکراوەتەوە کە 70 هەزار منداڵ لەسەرتاسەری ئەو وڵاتە کاردەکەن لەکاتێکدا ئامارە نافەرمییەکان باس لە بوونی نزیکەی یەک ملیۆن منداڵی ئیشکەر دەکەن. بەوتەی رێکخراوەکان ئەو یەک ملیۆن منداڵەی کە لەئێران بەناچاریی کاردەکەن 80%یان  بەناسنامە خەڵکی ئەو وڵاتە نین و تەنها 20%ی دانیشتوی وڵاتەکەن واتە لەو یەک ملیۆنە، رەنگە تەنها 200 هەزار کەسیان لەئێران لەدایکبووبێتن یان بەهاووڵاتیی وڵاتەکە ئەژمار بکرێن. ئامارەکانی حکومەت و رێکخراوو ئەنجومەنە ناحکومییەکانی ئێران بۆ منداڵانی ئیشکەر جیاوازە. بەڵام رێژەی ئەو تاوانانەی بەرامبەریان دەکرێت و جیاوازیی رەگەزیی لەهەردوو ئامارەکەدا هاوشێوەیە. بۆ نموونە لە راپۆرتی ناوەندی ئاماری ئێراندا کەناوەندێکی رەسمییە 600 هەزار منداڵ کە تەمەنیان لەنێوان 10 بۆ 14 ساڵە لەئێران بەدەستی کاری وڵاتەکە ئەژمار کراون کەدەکاتە 4%ی کۆی دەستی کار لەئێران. بەپێی رێژەکان زۆربەی منداڵانی ئیشکەر لە رەگەزی نێرینەن کەنزیکەی 67% دەکات و 23%یان رەگەزی مێینەن. لەکۆی ئەو دوو رەگەزە لەمنداڵانی ئیشکەر 1.6% رووبەڕووی دەستدرێژی و گێچەڵی سێکسی بوونەوە، 22.7% بەهۆی سەرماو گەرمای زیاد لە رادە، تووشی کێشەی تەندروستیی بوونەتەوە، 15.4% لەو منداڵانە لەلایەن پۆلیسەوە بێڕێزییان پێکراوەو لێدانیان بەرکەوتوە، 21% لە لایەن خەڵکەوە بێڕێزییان پێدەکرێت و لێیان دەدرێت، 3%یان هیچ شوێنێکی حەوانەوەو نووستنیان نییە، 20.7%یا رووبەڕووی برسێتیی دەبنەوە، 13.8% بەهۆی رووداوەکانی هاتوچۆوە زیانیان پێدەگات و ئەگەری مردنیشیان هەیە. لە رێژەکان و ئامارەکاندا هاتووە 2%ی کۆی منداڵانی ئیشکەر بێ دایک و باوکن و لەکۆی منداڵانی ئیشکەر تەنها 34%یان رووبەڕووی ئازارو لێدان و دەستدرێژیی نابنەوە. زبڵ و پاشماوەکان دەبنە بژێویی منداڵان قاسم حەسەنی، بەڕێوەبەری ئەنجومەنی پشتیوانیی لەمنداڵانی کار لەئێران رایگەیاندووە؛ بەپێی هەندێک ئامار نزیکەی 900 هەزار منداڵ لەئێران بەشێوەی خوازراوو نەخوازراو کاردەکەن کە پێچەوانەی ئەو جاڕنامەی مافەکانی منداڵانە لەجیهانداو ئێرانیش لەساڵی 1994 پابەندبوونی خۆی بەو جاڕنامەیەوە راگەیاندووە. ئەو وتی لەساڵی 2019 بەپێی توێژینەوەیەکی ئەنجومەنەکەیان ئەنجامی داوە نزیکەی چوار هەزار منداڵی ئیشکەر سەرچاوەی بژێوییان گەڕان لەپاشماوەکان و زبڵەکاندا بووە و لەو ساڵەدا بەری رەنجی ئەو منداڵانە 156 ملیۆن دۆلار بووە کە کەمترینی دەست خۆیان کەوتووە و قازانجەکەی بۆ دەڵاڵ و بازرگانەکان و هەندێکجاریش بۆ شارەوانییەکان بووە. هەر بەپێی توێژینەوەکە لەساڵی 2021 لەسەر دەستی منداڵانی ئیشکەر زیاتر لە 234 ملیۆن دۆلار تەنها لەتارانی پایتەخت کۆکراوەتەوە کە داهاتی ئەوەش کەمترینی بۆ ئەو منداڵانە بووە. بەوتەی شارەوانییەکانی تارانی پایتەخت، 93%ی ئەو منداڵانەی لەزبڵەکاندا سەرقاڵی کۆکردنەوەی پاشماوەی پلاستیک و کاغەزن، ئێرانیی نین و خەڵکی وڵاتانی دیکەن. تاران، پایتەختی منداڵانی ئیشکەر لە ئامارەکاندا دەرکەوتووە تەنها لەشاری تارانی پایتەخت کە زیاتر لە 14 ملیۆن دانیشتوای هەیەو رۆژانە لەنێوان چوار بۆ شەش ملیۆن خەڵک لە دەرەوەو ناوخۆی ئێران رووی تێدەکەن زیاتر لە 30 هەزار منداڵی ئیشکەر هەیە. دیاردەی کاری منداڵان بەشێوەیەکی بەرچاو لەشەقام و کۆڵان و شوێنە سەرەکییەکانی تاراندا بەدیدەکرێت، ئەو دیاردەیە بووەتە یەکێک لەدیمەنەکان کە بەناسنامەی تاران لەقەڵەمدەدرێت. لە تووێژینەوەیەک لەسەر منداڵانی ئیشکەر لەتاران دەرکەوتووە لە کۆی ئەو ئامارانەی کە سەبارەت بەکاری منداڵان ئاشکرا بووە 12 هەزارو 490 منداڵ تەنها بژێویان لەسەر دەستگێڕیی لە شەقامەکانی ئەو شارەدایە. دیمەنی منداڵانی دەستفرۆش لەتاران کە داوا لە رێبواران و شۆفێران دەکەن شتەکانیان لێبکڕن چیتر لەو شارە نامۆ نییەو ئەو منداڵانەش بە منداڵانی سەرشەقامەکان ناویان دەهێنرێت. هەژاری و  کۆرۆناو کار منداڵانی ئێران لەخوێندن بێبەش دەکەن منداڵانی کار بەهۆی توانای کەمی دارایی و دابینکردنی بژێویی خێزانەکانیان ناچارن دەستبەرداری خوێندن ببن و یان تەنانەت نەچنە بەر خوێندنیش لەدوایین راپۆرتی ناوەندی بەرگریی لەمافەکانی منداڵان ئاشکرابووە کە 14% منداڵانی ئیشکەر هیچ خوێندەوارییەکیان نییە و هاوکات 40 بۆ 60%ی ئەو منداڵانەی کە کاردەکەن بەبێ تەواوکردنی پڕۆسەی خوێندن دەستبەرداری خوێندن و خوێندگە دەبن سیامەک زەند رەزەوەی ، شارەزای کۆمەڵناسیی لەئێران رایگەیاندووە تەنها بەهۆی کۆرۆناوە سێ ملیۆن و 500 هەزار منداڵ لەوڵاتەکە لەپڕۆسەی خوێندن دواکەوتون کە هۆکاری سەرەکیشی قەیرانی ئابوریی بووە و خێزان و کەسوکاری ئەو منداڵانە توانای ماددی و ئابورییان نەبووە تابلێت و هێڵی ئینتەرنێت دابین بکەن تا منداڵەکانیان لەخوێندنی ئۆنلاین سوودمەند بن. زەند رەزەوی ئاماژەی بەوە کردووە ئەگەرچی ئامارەکانی نەخوێندەواری لەناو منداڵانی ئیشکەر زۆر مەترسیدارە، بەڵام هاوشانی ئەوان نزیکەی نیو ملیۆن منداڵ لەئێران بەهۆی هەژارییەوە نەیانتوانیوە بەشداریی پڕۆسەی خوێندن بکەن و بەزمانێکی دیکە خانەوادەی ئەو منداڵانە بەهۆی ئەوەی نەیانتوانیوە پێداویستییەکانیان بۆ دابین بکەن، نەیان ناردوونەتە بەردەم خوێندن. ئەو وتیشی حکومەتی ئێران بەرپرسیاری یەکەمە لەو منداڵانەی کە لەخوێندن بێبەش بوون، چونکە بەپێی جاڕنامەکانی مافی مرۆڤ حکومەتی هەر وڵاتێک دەبێت تاقۆناغی ناوەندیی خوێندن هەموو بوارو پێداویستییەکان بۆ منداڵان دابین بکات. زەند رەزەوی بەمیدیای وڵاتەکەی راگەیاندووە حکومەتی ئێران 40 ساڵە لەبواری مافەکانی منداڵاندا پاشەکشێی کردووە و بە بەردەوامیی رێژەو ئاماری قەیرنەکانی لەبواری پێشێلکردنی مافەکانی منداڵانی شاردراوەتەوە  یان حاشای لێکراوە کە ئەوەش داهاتووی وڵاتەکە بەرەو تاریکیی دەبات، چونکە بە بێ دابینکردن و مسۆگەرکردنی مافەکانی منداڵان داهاتووی هەر وڵاتێک تاریک و ناڕوون دەبێت. منداڵانی ئیشکەر دەروون و جەستەیان رووبەڕووی کێشەی تەندروستیی دەبێتەوە دامەزراوەی بێهزیستی (ژیانی باشتر) کە سەر بەحکومەتە بڵاوی کردووەتەوە 80%ی منداڵانی ئیشکەر بەژن و باڵایان هاوشێوەی منداڵانی ئاسایی گەشە ناکات و 86%یش کێشیان کەمە، 77%ی ئەو منداڵانە کێشەی تەندروستیی دەم و ددانیان هەیە، 73%یش رووبەڕووی کێشەی بینین و تەندروستیی دەبنەوەو 61%یش گیرۆدەی کێشەی هەناسەدانن.   لەو ئامارو رێژانەی دامەزراوەی بێهزیستیدا هاتووە 60%ی منداڵانی ئیشکەر کێشەی قوڕگ و گوێیان هەیەو 82% کێشەی تەندروستیی پێست و 64% نەخۆشییەکانی دڵ و 60%یان نەخۆشییەکانی گەدە هەڕەشە لەژیانیان دەکات. بەپێی تووێژینەوەکانی ئەو ناوەندە جگە لەو نەخۆشییە جەستەییانە، نەخۆشییە دەروونییەکانیش بەرۆکیان دەگرێت چونکە 80%ی ئەو منداڵانە تووشی هەڵەشەیی و توندوتیژیی دەبن و ناکرێت بەراورد بکرێن بەمنداڵێکی ئاسایی. منداڵانی ئیشکەر هەر بەهۆی ئەو ژینگەو دۆخە نەخوازراوەی کە لەئێران رووبەڕوویان بووەتەوە پەنا بۆ تاوان دەبەن و لە تووێژینەوەکانی وڵاتەکەدا دەرکەوتووە 50%ی منداڵانی ئیشکەری دزی دەکەن، 41%یان کڕین و فرۆشتن بەماددە هۆشبەرەکانەوە دەکەن، 85%یشیان زیان بەدارایی گشتی و حکومیی دەگەیەنن ، 54%یان بێڕێزیی بەخەڵک دەکەن و 55%یان مەیل و خواستی تاوانکارییان هەیە. لەتووێژینەوەکاندا دەرکەوتووە توانای تێگەیشتنی منداڵانی ئیشکەر بەهۆی زیانە دەروونی و جەستەییەکانیانەوە بەراورد بەمنداڵانی ئاسایی زۆر کەمتر، لەبەراوردکارییەکاندا ئەوە روون بووەتەوە کە 32%ی منداڵانی ئیشکەر کێشەی لەبیرچوونەوەیان هەیە، 30%یان کێشەی فێربوونیان هەیە، 71%ی بە رێژەیەکی کەم بیرو هۆشیارییان رووبەڕووی کێشە بووەتەوەو 61%یشیان کێشەیان لەقسەکردن و دەربڕیندا هەیە.  هۆکاری حاشاکردنی بەرپرسانی ئێران لەمنداڵانی ئیشکەر بەوتەی زۆربەی بەرپرسانی باڵای ئێران زۆرینەی ئەو منداڵانەی رۆژانە لەشەقامەکانی شارو ناوچە جیاوازەکاندا دەبینرێن خەڵکی وڵاتەکە نین و 70 بۆ 80%یان منداڵانی ئەفغانستانن کە بەهۆی بەدەسەڵات گەیشتووی تاڵیبان لەو وڵاتە ئەو منداڵانە لەگەڵ خێزانەکانیان روویان لە ئێران کردووە. ئەمانوڵڵا قەرائی، پسپۆڕی پێشکەوتوی کۆمەڵناسی لەئێران بەئاژانسی (دانشجو)ی لەوڵاتەکەی راگەیاندووە؛ هاووڵاتییانی ئێران رۆژانە بە بینینی ئەو ژمارە زۆرە لەمنداڵانی ئیشکەرو بە تایبەت ئەوکیژو منداڵە کچانەی کە دەستگێڕی دەکەن و هەندێکیشیان سواڵکردنیان کردووە بەپیشە، تووشی شۆک دەبن، چونکە ناکرێت وڵاتێکی وەک ئێران ئەو ژمارە زۆرە لەمنداڵانی کاری لەسەر شەقام و کۆڵانەکان و چواڕیان و شوێنە گشتییەکاندا هەبێت!. بەوتەی قەرائی ئەو دیاردەیە کاریگەریی زۆر نەرێنیی لەسەر باری دەروونیی دانیشتوانی ناوچە جیاوازەکانی ئێران داناوەو تەنانەت لەکۆنتڕۆڵی بەرپرسانیشدا نەماوە، بۆیە ناچار حاشای لێدەکەن.

ئارا ئیبراهیم سەرەرای ئەوەی بافڵ تاڵەبانی و قوباد تاڵەبانی پشتیوانی لە نوخشە ناسیح دەكەن بۆ وەرگرتنی پۆستی بەڕێوەبەری فڕۆكەخانەی سلێمانی، بەڵام شاناز ئیبراهیم ئەحمەد رێگە نادات. بەپێی بەدواداچونەكانی هاوڵاتی، كە لەناو یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەستی كەوتووە، پۆستی بەڕێوەبەری فڕۆكەخانەی سلێمانی كە تاهیر عەبدوڵا بەڕێوەبەری بووە خانەشین دەبێت، ناوی"نوخشە ناسیح" هاتووە بۆ وەرگرتنی ئەو پۆستە. بەپێی زانیاری و بەدواداچونەكانی هاوڵاتی، هەریەك لە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان پشتیوانی تەواوی خۆیان بۆ "نوخشە ناسیح" دەربڕیووە كە لە ئێستادا قایمقامی ناوەندی قەزای هەڵەبجەیە ببێتە بەڕێوەبەری فڕۆكەخانەی سلێمانی. یەكێك لەسەرچاوەكانی نێو یەكێتی بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە قوباد تاڵەبانی بەڵێنی داوە لە دوو هەفتەی رابردوودا فەرمانی دەستبەكاربوون بۆ نوخشە ناسیح دەربكات. سەرچاوەكەی سەركردایەتی یەكێتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە"دوای ئەوەی هەفتەی رابردوو لە تۆڕەكانی كۆمەڵایەتی فەیسبووك ناوی "نوخشە ناسیح" دێت، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد، كارێگری مەكتەبی سیاسی یەكێتی و سەرپەرشتیاری مەڵبەندەكانی سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان و راپەرین پەیوەندی بە قوباد تاڵەبانی و بافڵ تاڵەبانی دەكات و پێیان دەڵێت:" پرستان بە من نەكردووە و رێگە نادەم كەسێك خەڵكی سلێمانی نەبێت ئەو پۆستە وەربگرێت ". سەرچاوەكەی نێو یەكێتی جەختی لەوەشكردەوە كە "شاناز ئیبراهیم ئەحمەد هەمان پەیامی گەیاندووە بە نوخشە ناسیح كە رێگە نادات ببێتە بەرێوەبەری فڕۆكەخانەی سلێمانی و پێی وتووە تۆ خەڵكی سلێمانی نیت ناهێڵم ئەو پۆستە وەربگریت". هاوكات سەرچاوەكەی یەكێتی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە" شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كەسێكی هێناوە عەقید بووە لەتەیارانی سەربازی زەمانی بەعس، ئێستا لە فرۆكەخانەی سلێمانی بەرپرسی هۆبەی زەمینییەو ئەوی كاندید كردووە بۆ پۆستی بەرێوەبەری فڕۆكەخانەی سلێمانی كە خۆی داوای نەكردووەو پێیان وتووە، لەكاتێكدا ئەو كەسە هیچ چالاكییەكی لەنێو فڕۆكەخانە نەبووەكە 15 ساڵە لەوێیە و بەشداری هیچ چالاكییەكی دیكەی حكومی و حزبی نەكردووە". هەروەها وتیشی:"نوخشە ناسیح لەسەر حسابی ماڵی مام جەلال هەژمار دەكرێت و بەتایبەت لەسەر باڵی هێرۆخان حساب بووە بەو هۆی نزیكی لە هێرۆخان چەندین گرفتی بۆ دروست كراوە". نوخشە ناسیح لەساڵی 1978 لەدایك بووەو لەساڵی 1994 لەتەمەنی 16 ساڵی پەیوەندی كردووە بە كۆمەڵەی خوێندكاران و دوای تەواوكردنی كۆلێژی یاسا و پلەی زابتی هەبووەو 11 ساڵ لێپرسراوی بەشی یاسایی بووە لە ئاسایشی سلێمانی. هەروەها حەوت ساڵ بەرێوەبەری ناحیەی بیارە بووەو  شەش ساڵە وەك قایمقامی هەڵەبجە كار دەكات. نوخشە ناسیح پێشتر ئەندامی ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتی بووەو لە دواكۆنگرەی یەكێتی خۆی كاندید كردووە بۆ پۆستی ئەندامی سەركردایەتی، بەڵام لەبەرئەوەی سەر بەباڵی ماڵی مام جەلال بووەو بەدیاری كراوی نزیك بووە لە هێرۆخانەوە رێگەی پێنەدراوە ببێتە ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی. هاوڵاتی، پەیوەندی كرد بە نوخشە ناسیح كە ناوی دێت بۆ پۆستی بەرێوەبەری گشتی فڕۆكەخانەی سلێمانی، بەڵام وەڵامی پەیوەندییەكەی نەدایەوە.  

هاوڵاتى دوای دەستلەكاركێشانەوەی 73 پەرلەمانتارەكەی سەدرو شوێنگرتنەوەیان بە كاندیدانی دیكە، چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان بەتایبەت فراكسیۆنی فەتح كە هاادی عامری و قەیس خەز عەلی سەرپەرشتی دەكەن زۆرترین چانسیان هەبووە. رۆژی پێنجشەممەی رابردوو كۆبونەوەی پەرلەمان ئەنجامدرا بە ئامادەبوونی 202 ئەندامی پەرلەمان، 64 پەرلەمانتاری نوێ سوێندی یاساییان خوارد لە شوێنی پەرلەمانتارانی دەستلەكاركێشاوەی سەدر، كە هێشتا 9 كورسی دیكە ماوە شوێنیان پڕبكرێتەوە. پێشتر هاوپەیمانی فەتح كە هادی عامری و قەیس خەزعەلی سەرۆكایەتی دەكەن، تەنها 22 كورسیان هەبوو، بەڵام 13 كورسی دیكەیان بۆ زیاد بوو و ژمارەی كورسییەكانیان گەیشتە 35 كورسی. هەروەها دەوڵەتی یاسا كە نوری مالكی سەرۆكایەتی دەكات پێشتر 34 كورسی هەبوو، بەڵام ئەویش پێنج كورسی دیكە زیادی كردو ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی گەیاندە 39 كورسی. هەروەها لیستی(قوی الدولە) كە حەیدەر عەبادی و عەمار حەكیم سەرپەرشتیان دەكرد تەنها چوار كورسیان هەبوو، ئەوانیش هەشت كورسی دیكە زیادیان كردوو گەیشتە 12 كورسی پەرلەمان. هاوكات، لیستی (العقد الوطنی) كە فالح فەیاز سەرۆكایەتی دەكات پێشتر سێ كورسی هەبووە، بەڵام پێنج كورسی دیكە زیادی كردوو گەشتە هەشت كورسی. محەمەد شیح سودانی، كەپێشتر كاندیدی سەرۆك وەزیران بوو كە لیستی (تیار الفراتین)ی هەبوو تەنها یەك كورسی هەبوو، ئەویش دوو كورسی زیادی كردووە. تەحالف تصمیم كە لەلایەن چەند كەسایەتییەكەوە بەرێوە دەبرادوو كورسیان هەبوو ئەوانیش پێنج كورسی دیكە زیادیان كردووە. لەئێستادا هاوپەیمانی شیعەكان ژمارەی كورسییەكانیان گەیشتووەتە نزیكەی 129 كورسی و ئەگەر ئەو 9 كورسییەی دیكە كە ماوە هێشتا پەرلەمانتارانی شوێنگرەوە سوێندی یاساییان نەخواردووە، كە شەش كورسی بۆ هاوپەیمانی شیعەكان دەبێت و كورسییەكیان لە بەغدا بۆ سونەكان دەروات، ئەوا ژمارەی كورسییەكانیان دەگاتە 135 كورسی و دەبنە زۆرینەی نێو پەرلەمان بەراورد بە فراكسیۆنەكانی دیكە. لەلایەكی دیكەوە بەشێك لە شوێنگرتنەوەی پەرلەمانتارانی سەدر بەتایبەت لە بەغداو چەند پارێزگایەكی دیكە سونەكان پڕیان كردووەتەوە ئەوەش بە قازانجی محەمەد حەلبوسی و خەمیس خەنجەرو چەند لیستێكی دیكەی سونەی تێدا بووە. هاوڵاتی ناوی هەموو پەرلەمانتارانی فراكسیۆنی فەتح كە هادی عامری و خەزعەلی سەرۆكایەتی دەكات بڵاویدەكاتەوە: نواب الفتح ١ حسن سالم ٢ زينب الموسوي ٣ سهيلة السلطاني ٤ أحمد الاسدي ٥ مديحة الموسوي ٦ مهدي تقي امرلي ٧ ناسك مهدي الزنكي ٨ محمد البلداوي ٩ غريب عسكر ١٠ أحمد الموسوي ١١ همام التميمي ١٢ سهام الموسوي ١٣ عباس الزاملي ١٤ حميد الزاملي ١٥ وليد السهلاني ١٦ امل عطية ١٧ عزيز المياحي ١٨ ابتسام الهلالي ١٩ زهرة البجاري ٢٠ رفيق الصالحي ٢١ فالح الخزعلي ٢٢ انتصار الموسوي ٢٣ عدي عواد ٢٤ عدنان فيحان ٢٥ ثامر ذيبان ٢٦ علي تركي ٢٧ محاسن الدليمي ٢٨ معين الكاظمي ٢٩ علا الناشي ٣٠ حسين اليساري ٣١ وفاء الشمري ٣٢ قحطان عدنان كاظم ٣٣ مرتضى علي الساعدي ٣٤ كريم عليوي ٣٥ منتهى عبد الوهاب    

عەمار عەزیز حزب و گروپە چەكدارەكان داوای دانانی قایمقامێكی بێ لایەن بۆ شەنگال دەكەن  و راپۆرتێكی وورد لەرووی ئەمنی و گەڕانەوەی ئاوارەكان دەدەنە بەغدا و بڕیارە بەرهەم ساڵح پەیامەكە بگەیەنێتە مستەفا كازمی. وەفدێكی باڵا لە هەموو پێكهاتەكان و هێز و گروپە جیاوازەكان و قایمقامی شەنگال بەوەكالەت و بەرێوەبەری ناحیەی سنون لەبەغدا لەگەڵ بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عیراق كۆبوونەوە. عومەر ساڵح، سەرۆكی حزبی پادێ،یەكێك لەبەشداربوونی كۆبوونەوەكە لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت" نوێنەرانی شیعە، توركمان، سوننە، یەكێتی گرۆپە چەكدارەكانی ناو شەنگال هەموویان ئامادەبوون جگە لە پارتی نەبێت". هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە راپۆرتێكی ووردیان ئامادەكردبوو لەسەر دۆخی شەنگال لەرووی ئەمنی، خزمەتگۆزاری، ئاوەدانكردنەوە، گەڕانەوەی ئاوارەكان و زۆر بواری دیەو ئاراستەی بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراقیان كردووە. هەروەها ئەوەشی خستەروو كە لە كۆبوونەوەكە زۆر بە ووردی باسیان لەدانانی ئیدارەیەكی نوێی قایمقامێكی بێ لایەنیان كرد كە بەلایەنی كەمی بۆ ماوەی ئەو شەش مانگەی كە ماوەدەست بەكاربێت تا حكومەتی نوێی عێراق پێك بهێنرێت. هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كە "بە سەرۆك كۆماری عیراقمان ووت ناكرێت چیتر شەنگال بێ قایمقام و ئیدارە بێت، لە رێككەوتنی بەغدا وهەولێر بە روونی بە بەرهەم ساڵحمان ووت كە ئێمە كۆی بەندەكانی ئەو رێككەوتنەیە ڕەت ناكەینەوە بەڵام لە بابەتی دانانی ئیدارە و دەبێت بۆچوونی خەڵكی شەنگالی تێدا بێت". لەبەرانبەردا بەرهەم ساڵح پێی راگەیاندوون كە بە ئەمانەتەوە داواكارییەكانتان لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عیراق تاوتویێ دەكەین بەمەبەستی جێبەجێكردنیان. بەرهەم ساڵح پێشی راگەیاندوون:" زۆر جار لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عیراق باس لە دۆخی شەنگال دەكەین". نوسینگەی سەرۆك كۆماری عیراق ڕاگەیاندراوێكی بڵاوكردەوە كە نیگەرانیان دەربڕیووە ئەو گرژی و ئاڵۆزییانەی بەم دواییە لە شەنگال روداون، پێویست دەكات هەموو لایەنێك كار بۆ بەرقەراركردنی هێمنی شارەكە بدات تا خەڵك دڵنیا بێتەوە و ئاوارەكان بگەرێنەوە زێدی خۆیان". لەلایەكی دیكەوە خودێدا چوكی ، بەرێوەبەری ناحیەی سنون بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە هەرلەسەرەتای دەست بەكاربوونی بەرهەم ساڵح وەك سەرۆك كۆماری عیراق تا ئێستا لەگەڵیاندا هاوكارە و هەوڵ دەدات كێشەكان چارەسەربكات. هەروەها وتی:" ئامانجی سەرەكیمان دانانی ئیدارەیەكی نویێ بۆ قەزایەكە دابنرێت، هەروەها كەسێكی سەربخۆ بكرێتە قایمقام جا ئەوكەسە لەناو هێزی ئەمنی دابێت یان شوێنێكی تربێت، دڵنیام سەرۆك كۆماری عیراق ئەوەی لەتوانای دابێت بۆ خزمەتكردنی شەنگال درێغی ناكات".

نیگار عومەر  ژیانی ئاسك و ئاژەڵە كێوییەكانی دیكەی گەرمیان بەهۆی راوكردنی راوچیە یاساشكێنەكانەوە لەمەترسیدایەو لەئێستادا لەبەراورد بە 10 ساڵی رابردوو لەسەدا 80%یان لەناوچوون، بەڕێوەبەری پۆلیسی دارستان دەڵێت:" دەسەڵاتی لێپێچینەوەمان نییە لە راوكەران و دەسەڵاتی یاسایی سزای قورسی دیاری نەكردووە، بۆیە ئێستاش نەك بەشەو بەنوێژی نیوەڕۆش راوكردن بەردەوامە". لەناوچەكانی گەرمیان دەیان جۆر ئاژەڵی كێوی بوونیان هەیەو لەئێستادا رووبەڕووی دوو مەترسی بوونەتەوە، یەكێكیان وشكەساڵییە و ئەوی دیكەیان كە بەردەوامە راوكردنیانە. بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستان و ژینگەی گەرمیان دەڵێت:" بەهۆی ئەو كەموكورتیانەی كە هەمانە ناتوانین ژیانی ئاژەڵە كێوییەكانی گەرمیان بپارێزین و هیچ كەسێكیش گوێ لەداواكاریەكانمان ناگرێت". شوان محەمەد، بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستان و ژینگەی گەرمیان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" سنوری گەرمیان تایبەتمەندی خۆی هەیە بۆ ئاژەڵانی كێوی و ئاسك بەتایبەتی، بەڵام بەهۆی راوكردن و وشكەساڵییەوە تا بێت ژمارەی ئاسكەكانی سنورەكە كەم دەكات، تا وای لێهاتووە نەك بەشەو بەڕۆژی نیوەڕۆش راو دەكرێت". ناوبراو كەماوەی دوو ساڵە لەو پۆستەدایە، هێمای بۆ ئەوەكرد كە لەماوەی ساڵی رابردوودا  111كەسیان دەستگیركردووە و ساڵانە نزیكەی 100بۆ 200 كەس دەستگیردەكرێن لەكاتی راوكردندا، وتیشی:" ئێمە گرفتێكمان هەیە لەبەرئەوەی كە ناتوانین ئیجرائات لەگەڵ ئەو كەسانەدا بكەین كە دەستگیریان دەكەین دەبێ بەئەمری حاكم دەستگیر بكرێن و رادەستی ئەوان بكرێت، بۆیە زۆر جار ئەمە كێشە بۆ ئێمە دروست دەكات دەسەڵاتی لێپێچینەوەمان نیە لەگەڵ ئەو كەسانەدا". هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد لەو سزایانەی كە دادوەر دەریدەكات بۆ راوچیەكان لێی رازی نین، وتیشی:"  بەسزایەكی سووك ئەو كەسە بەغەرامەیەكی كەم رزگاری دەبێت، دادگاش ناتوانێت سزای قورسیان بەسەردا بسەپێنێت". "لەم مانگەدا چوار دەبەی سووتەمەنی بۆ یەك مانگی ئێمە دابین كراوە ئەمە بەشی یەك رۆژی یەك بنكەمان ناكات نەك بۆ مانگێك، زۆر جار ئاگادار دەكرێینەوە كە راوچیەك خەریكی راوكردنە لەشوێنێك وەك خۆم بەشەرمەوە بە بەڕێوەبەری بەشەكان دەڵێم بۆ ئەوەی بچنە ئەو شوێنە، چونكە سووتەمەنیمان نیە زۆر جار لەسەر گیرفانی خۆمان ئەركەكان رایی دەكەین، جگە لەوەش ئێمە كە سەیارەیەكمان خراپ دەبێت كەس نیە بۆمان چاك بكاتەوە"، بەڕێوەبەری دارستان و ژینگەی گەرمیان وای وت. بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستان و ژینگەی گەرمیان ئەوەشی روونكردەوە كە چەندین جار نووسراویان ئاڕاستەی ئیدارەی گەرمیان و بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی داستانی حكومەتی هەرێم كردووە، بەڵام هیچ كەسێك وەڵامیان ناداتەوە. شوان محەمەد ئەوەشی ئاشكرا كرد كە زۆرجار ئێمە تووشی شەڕە تەقە دەبینەوە لەگەڵ راوچیەكاندا،  وتیشی:" راوچیەكان تەقەمان لێدەكەن زۆر جار كەسی ئاسایی و پلەداری سەربازیشیان تێدا هەبووە و پۆلیسمان لێ بریندار دەبێت، هەندێ كات لەدەرەوەی دادگاو بەسوڵحی عەشایەری كێشەكان چارەسەر دەكرێت، هیچ بەرپرسێكمان لەسەر راوكردن دەستگیرنەكردووەو بەئێمە دەستگیر ناكرێن، جگە لەوەی كەپلەداری سەربازی هەبووە راوی كردووە و دەستگیركراون". سەرپەشتیاری ئیدارەی گەرمیان ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە هەموو كەسێك كە راو بكات لەبەرامبەر یاسادا یەكسانە چ بەرپرس بێت یان كەسی ئاسایی و كاری دادگایە سزاكان دیاری بكات. جەلال شێخ نوری، سەرپەشتیاری ئیدارەی گەرمیان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" زۆرجار داواكاریەكانی  بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی داستانمان جێبەجێ كردووەو ئەوەی لەتوانای ئێمەدا بێت كردوومانە و هەندێك داواكاریش لەدەسەڵاتی ئێمەدا نیەو گەیاندوومانەتە سەرووی خۆمان". هەروەها وتیشی:" هەموو كەسێك كە راو بكات لەبەرامبەر یاسادا یەكسانە چ بەرپرس بێت یان كەسانی ئاسایی، پێویستە وەك یەك سزا بدرێن لەماوەی رابردووشدا لەسەر بڕیاری ئێمە دوو پلەداری سەربازی لەسەر راوكردن دەستگیركراون و دراون بەدادگاو سزاشیان وەرگرتووەو كاری دادگایە سزاكان دیاری بكات". لەگەرمیان ئاژەڵی كێوی و بەتایبەت ئاسكەكانی دەشتی گەرمیان رووەو لەناوچوون دەچن و هیچ لایەنێكیش نیە پارێزگارییان لێبكات، لەكاتێكدا  بارودۆخی سروشتەكەی بووەتە شوێنی مانەوەی ئاسكی تایبەت بەخۆی. نیعمەت مەلۆ، چالاكوانی ژینگەو ئاژەڵی كێوی، بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو گەرمیان ناوچەیەكە كە زۆر ئاژەڵی كێوی تێدایە كە لەناوچەكانی دیكەدا نیە وەك ئاسكی گەرمیان، پشیلەی دارستان، سوێسكە، رێوی، پوش خورما، بەڵام ئەو ئاژەڵانەو بەتایبەت ئاسكی كێوی بەپێی ئاماری ساڵی رابردوو لە 10 ساڵی رابردوودا سەدا هەشتای ئاسكەكان كەمیان كردووە.  نیعمەت مەلۆ، جەختی لەوەشكردەوە كە ئەو رێژە بێسنورەی كە راوچیەكان راویان دەكەن و بەهۆی نەبوونی یاسایەكی تایبەت بۆ پارێزگاری ئاژەڵانی كێوی نەتوانراوە وەك پێویست بپارێزرێن. " لەئێستادا ئەگەر ناوچە سنووریەكانی ئێران نەبوایە وەك ئەودیوی شاخی بەمۆو سنوری خانەقین كەبەزۆری ناوچەیەكی پارێزراون بۆ ئاسكەكانی گەرمیان ئێستا بەتەواوەتی لەناوچوبوون بەهۆی راوكردنەوە"، نیعمەت مەلۆ چالاكوانی ژینگە و ئاژەڵی كێوی وای وت. ئەوەش دەڵێت، "گەر وەك پێویست كارنەكرێت بۆ پارێزگاری لێكردنی ئاسكەكانی گەرمیان بەتەواوەتی لەناودەچن و پێویستە لایەنی پەیوەندیدار ئاوڕی زیاتر بداتەوە بۆ هاوكاریكردنی ئەو لایەنانەی كە پاێزگاری لەئاژەڵە كێویەكان دەكەن".    

شەنای فاتیح ماوەی چەند رۆژێكە ژمارەی توشبوانی سكچوون و رشانەوە كۆلێرا لەهەرێمی كوردستان زیادی كردووە بەتایبەت پارێزگاكانی هەولێر و سلێمانی،  بۆ ئەم مەبەستەش رێكاری توند گیراونەتە بەر و سەوزە لە خواردنگەكاندا و كەلوپەلی شوشە لە چایخانەكاندا قەدەغە كراوە و چاودێَََََََریكردنی سەرچاوەكانی ئاو چڕبووەتەوە. بەڕێوبەری گشتی تەندروستی سلێمانی: ئەو كەسانەی گیانیان لەدەستداوە پشكنینەكان پشتڕاستیان نەكردۆتەوە كە بەكۆلێرا مردوون سەباح هەورامی بەڕێوبەری گشتی تەندروستی سلێمانی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:" لەپارێزگای سلێمانی 56 حاڵەتی توشبوون بە كۆلێرا و زیاتر لە دە هەزار حاڵەتی سكچوون و رشانەوە هەیە، تائێستا ئەو كەسانەی گیانیان لەدەستداوە پشكنینەكان پشتڕاستیان نەكردۆتەوە كەبە كۆلێرا مردوون تەنها منداڵێكی تازە لەدایكبوو پشتراستكراوەتەوە ". ناوبراو باسی لەوەشكرد كە چارەسەری توشبووانی سكچوون و رشانەوە هاوشێوەی نەخۆشانی كۆلێرا دەكەن و نەخۆشخانەكانی  شار، شەهید د.هێمن و منداڵان تایبەت كراون بەچارەسەری توشبوانی سكچوون و رشانەوە، وتیشی:"هۆكاری سەرەكی سكچون و رشانەوە لەگەڵ كۆلێرا تەنها ئاوی پیسە و گەرما راستەوخۆ پەیوەندی بە نەخۆشیەكەوە نییە و تەنها پەیوەندی بە بەكتریاوە هەیە". هەروەها دلۆڤان محەمەد بەڕێوبەری گشتی تەندروستی هەولێر رایگەیاند كە لە سنوری پارێزگای هەولێر نۆ نەخۆش گومانی كۆلێرایان لەسەر بوو و پاش پشكنینیان چوار حاڵەتیان پۆزەتیڤ دەرچوون و توشبونیان بە كۆلێرا پشتڕاستكرایەوە، راشیگەیاند:"ئامادەكاری كراوە بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەر ئەگەرێكی نەخوازراوە و رێوشوێنی چاودێریكردنی ئاو و بیرەكانی هەولێر چڕكراونەتەوە. هاوكات، هەمزە رەزیكی، بەرپرسی راگەیاندنی تەندروستی دهۆك لە لێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی، ئەوەی خستەروو كە حاڵەتی سكچوون و رشانەوە لەپارێزگای دهۆك هەیە و رۆژانە نزیكەی 70 كەس سەردانی نەخۆشخانەكان دەكەن بۆ  وەرگرتنی چارەسەری و زۆربەی نەخۆشەكان منداڵن، وتیشی:" نەخۆشخانەی لالاف كە پێشتر چارەسەری توشبوانی كۆرۆنای تێدا دەكرا لەئێستادا تەرخان كراوە بە چارەسەری توشبووانی سكچوون و رشانەوە. بەڕێوبەری گشتی تەندروستی هەڵەبجە، هێمای بۆ ئەوەكرد كە پێنج كەیسی گومانلێكراوی كۆلێرا لەهەڵەبجە هەبووە بەڵام سەرجەمیان نێگەتیڤ  بووە ئازاد مستەفا بەڕێوبەری گشتی تەندروستی هەڵەبجە لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد كە نزیكەی هەزارو 700 كەس سەردانی نەخۆشخانەكانی هەڵەبجەیان كردووە بە مەبەستی وەرگرتنی چارەسەری سكچوون و رشانەوە و توشبووەكانیش هەموو تەمەنێك لەخۆدەگرن و "بچوكترین تەمەنی توشبووی سكچوون و رشانەوەی لەپارێزگای هەڵەبجە تەمەنی سێ‌ مانگە." هاوشێوەی پارێزگاكان لەئیدارە سەربەخۆكانی هەرێمی كوردستاندا رێكار بۆ رووبەڕووبوونەوەی سكچوون و رشانەوە و كۆلێرا گیراوەتە بەر. لێپرسراوی پتەوكردنی تەندروستی لەخۆپاراستنی تەندروستی گەرمیان ئەوەی خستەروو كە چەند گومانلێكراوێكی كۆلێرایان هەبووەو پشكنینەكانیان نێگەتیڤ دەرچووە و هیچ حاڵەتێكی كۆلێرا لە گەرمیاندا نییە. ئەدیب عارف لێپرسراوی پتەوكردنی تەندروستی لە خۆپاراستنی تەندروستی گەرمیان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: لەئیدارەی گەرمیان سكچوون و رشانەوە زیادی كردووە و رۆژانە نزیكەی 100 كەس سەردانی نەخۆشخانەكانی گەرمیان دەكەن،  تووشبووەكان هەموو تەمەنێك لەخۆدەگرن. هەروەها باسی لەوەشكرد كە نەخۆشخانەی قەڵا كەپێشتر تووشبووانی كۆرۆنای تَێدا چارەسەر دەكرا لەئێستادا تایبەتكراوە بە نەخۆشانی سكچوون و رشانەوە. لای خۆیەوە، وتەبێژی تەندروستی راپەڕین باسی لەوەكرد كە حاڵەتێكی سكچوون و رشانەوەی توند هەبووە. پێشڕەو خالید وتەبێژی تەندروستی راپەڕین لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" سكچوون و رشانەوە تائێستا لەراپەڕن ئاساییە و هاوشێوەی ساڵانی رابردووە ژمارەكە زیادی نەكردووە و گومانلێكراوی كۆلێراش نەبووە و رۆژانە نزیكەی 15 كەس سەردانی نەخۆشخانەكانیان كردووە". بەڕێوبەری گشتی تەندروستی سۆران ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە  حاڵەتی سكچون و رشانەوە لەئیدارەی سۆان هەیە و رۆژانە نزیكەی 200 حاڵەتی سكچوون و رشانەوە تۆماردەكرێت، بەڵام تائێستا هیچ حاڵەتێكی كۆلێرا تۆمارنەكراوە. شاكر عبدالرحمان بەڕێوبەری گشتی تەندروستی زاخۆ پێیوابوو كە تائێستا حاڵەتەكە نەگەیشتۆتە ئەوەی لۆد لەسەر نەخۆشخانەكانی زاخۆ دروستببێت، وتیشی:" تائێستا هیچ گومانلێكراوێكی كۆلێرا نییە و رۆژانە نزیكەی 15 كەس سەردانی نەخۆشخانەكانی زاخۆ دەكەن.

هاوڵاتی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەرپرسی یەكەمی میدیاكاندا كۆبووەوەو لە سێ كاتژمێردا زۆر پرسی گرنگ وەڵامدرانەوە، مەسرور بارزانی وتی:" چاكسازی تەنها سزادانی گەندەڵكاران نییە، چاكسازی بە سیستم دەكرێت". مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەشی دووپاتكردەوە كە "بێگومان سیاسەتی حكومەتی هەرێم ئەوە نییە هیچ كەسێك لەسەر بیروبۆچوونی سیاسی بگیرێت بەهیچ شێوەیەك، هەرگیز لەگەڵ ئەوە نیم ئازادی رادەربڕین سنووردار بكرێت". مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆژی دووشەممە 20ـی حوزەیرانی 2022 لەشاری هەولێر لەدیدارێكدا لەگەڵ بەڕێوەبەرو نوێنەرانی ژمارەیەك لە دەزگاكانی راگەیاندنی هەرێمی كوردستان، كە تاریق فاتیح سەرنووسەری رۆژنامەی هاوڵاتی ئامادەیبوو لەسەر پرسەكانی پەیوەست بە دۆخی ژیانی هاووڵاتیان، ئازادی رادەربڕین، كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا، چاكسازیەكانی حكومەت، كاری رۆژنامەوانی، پرسی نەوت و فەرمانبەران و چەندین پرسی دیكە قسەیكرد. سەبارەت بەئینتیمای خەڵك و خۆشەویستی وڵات لەوەڵامی یەكێك لەپرسیارەكان سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، وتی: "كاتێك رەخنە دەگیرێت یان باسی ئەدای حكومەت یان دەسەڵات دەكرێت، ئەركی رۆژنامەنووس ئەوەیە چۆن بتوانن خۆشەویستی وڵات لەناو دڵی خەڵكدا بهێڵێتەوە، هەر هیچ نەبێ ئێوە نابێ دەسەڵات بەخاوەنی ئەو وڵاتە بزانن، بەڵكو دەبێ خەڵك بە خاوەنی وڵات بزانن". هەروەها وتیشی:" كەواتە نابێ خەڵك دڵ رەش بكرێت لە خۆشەویستی بۆ نیشتمان، خۆتان كە رەخنە لە دەسەڵات و كەموكوڕییەكان دەگرن، هیچ نەبێ بەرنامەیەكیشتان هەبێت كە چی بكەن، بۆ ئەوەی پەیوەندی خەڵك لەگەڵ نیشتمان دروستبكەنەوە، یان بەرنامەتان چی بووە، من نەمبینیوە بەرنامەتان هەبێت بۆ ئەوەی ئینتیمای هاووڵاتیان بۆ نیشتمان زیاد بكەن، سەرۆكی حكومەتی هەرێم باسی لەوەشكرد كە" ئەمە رەخنەیەكە هەقە خۆتان ئەو رەخنەیە لەخۆتان بگرن، من دان بەوەدادەنێم رەنگە ئێمە لەحكومەت كەمتەرخەمی ئەوەمان هەبووبێت كە هەموو زانیارییەكان بەئێوەو هاووڵاتیان نەگەیشتووە، هەرچەند بەدڵنیاییەوە دەڵێم لەم كابینەی حكومەتدا زیاتر لەهەموو كابینەكانی تر لێدوان دراوە، روونكردنەوە دراوەو دیدار ئەنجامدراوە، هەروەها لەگەڵ پەرلەمانی كوردستان زۆرترین بەشداری لەدانیشتنەكانی پەرلەمان هەبووە، جگە لەوەی وەزیرەكان ئامادەی كۆبوونەوەكانی پەرلەمان بوونە، لەئاستی بەڕێوەبەرە گشتییەكان بەشداریكردن هەبووە لەكۆبوونەوەی لیژنەكانی پەرلەمان، بەڵام دیارە هێشتا لەو ئاستەدا نییە كە ئێوە رازی بن، هاووڵاتی هەقی خۆیەتی لەهەموو ورەكارییەكانی حوكمداری و حوكمڕانی ئاگادار بێت".   كاتێك دەستمان بەو كابینەیە كرد، وتم دەبێت بزانین حكومەت چ مومتەلەكاتێكی هەیە، لە هەموو حكومەت ئەوەی كە تۆماركرابوو و بۆیان هێنام، وتیان 28 مومتەلەك لەسەر ناوی حكومەت تۆماركراوە، ئەمەش نەك لەبەر ئەوەی نەبوو، بەڵام تۆمارنەكرابوو، ئێمە هەر لەم كابینەیە لیژنەمان پێكهێنا بۆ ئەوەی بزانین ئێمە چیمان هەیە، دوای ماوەیەك هاتنەوە 36 هەزار مومتەلەكات بەناوی حكومەت هەبوون كە ئێستا تۆماركراون   بەراوردكاری سەبارەت بەخۆ بەراوردكردنی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وڵاتانی پێشكەوتوو، مەسرور بارزانی، لەوەڵامی پرسیارێكدا وتی: "ئەوە تموحێكی زۆر باشە كە ئێمە هەوڵبدەین باشتر هەنگاو بنێین، نەك لەئاستی ناوچەكەدا بمێنینەوە، بەڵام بیرتان نەچێت لە هەموو كۆمەڵگەیەكی دیموكراسی و پێشكەوتوو تەنها دروشم نییە، بەڵكو بەرپرسیاریەتی هاوبەش هەیە، هاووڵاتیش بەرپرسیاریەتی هەیە بەرامبەر نیشتمانەكەی، تەنیا ئەرك ناكەوێتە سەرشانی دەسەڵات و حكومەت، دەبێ هاووڵاتیش ئەركی خۆی لەبەرچاوبگرێت، باسی ئەوروپا دەكەن، فەرموون بزانن بەرپرسیاریەتی هاووڵاتی لەئەوروپا چییە، ئایا ئەو بەرپرسیاریەتییە لەلایەن هاووڵاتییان و میدیاكاران هەڵگیراوە، ئەمە پرسیارێكە خۆتان وەڵامەكەی دەزانن". لەوەڵامی پرسیارێك سەبارەت بەدەستگیركردنی رۆژنامەنووسان و ئازادی كاری رۆژنامەوانی، سەرۆكی حكومەت وتی: "باسی ئەوە دەكەن رۆژنامەنووس لەسەر كۆمێنت گیراوە، من ناڵێم بەشێوەیەكی قەتعی ئەوە نەبووە، بەڵام بێگومان سیاسەتی حكومەتی هەرێم ئەوە نییە هیچ كەسێك لەسەر بیروبۆچوونی سیاسی بگیرێت بەهیچ شێوەیەك، هەرگیز لەگەڵ ئەوە نیم ئازادی رادەربڕین سنووردار بكرێت، بەڵام ئازادی و تۆمەت بەخشینەوە دوو شتی جیاوازن، هاوڵاتی لەهەر ئاستێك بێت، رۆژنامەنووس یان پزیشك بێت یان دەسەڵاتدار بێت بەرامبەر بە یاسا ئەركێكی هەیە نابێ پێشێلی مافی خەڵكی تر بكات و نابێ تۆمەت بەخشینەوە بەئازادی پێناسە بكات، هەروەها دەبێ هەموو كەس لەبەردەم یاسا یەكسان بێت، لەلایەك ئێوە وادەڵێن و لەلایەكی دیكەش رەخنە لەدادگاكان دەگرن، كاتێك دادگا بڕیار لەسەر كارێكی نادروستی كەسێك دەدات ئێوە جارێكی تر دێن دادگا تاوانبار دەكەن دەڵێن بۆچی ئەو بڕیارەی داوە، رۆژنامەنووس وەك هەر هاووڵاتییەكی دیكە بەرپرسیارە بەرامبەر بەیاسا، ئەگەر كەسێك بەناوی پزیشك بێت مومارەسەی پیشەی پزیشكی بكات و پزیشك نەبێت لە ئەنجامی ئەو كارەی دەیكات خوا نەخواستە هاووڵاتییەك لەناو دەستی گیان لەدەستبدات، ئێوە وەك رۆژنامەنووس هەڵا دەنێنەوە و دەڵێن دەبێ ئیجرائات بەرامبەر ئەو كەسە بكرێت، چونكە پیشەكەی ئەو نەبووە سوو ئیستیفادەی كردووە، ئەمە راستە بۆ هەموو پیشەكانی دیكەش، كەسێك رۆژنامەنووس نەبێت نابێ بەناوی رۆژنامەنووس مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، رۆژنامەنووسیش وەك هەموو هاووڵاتیانی دیكە تاكێكی ئەم كۆمەڵگەیە دەكرێ هەڵە و شتی نایاسایی بكات، هەموومان بەخۆشمەوە پێویستە بەرامبەر یاسا ملكەچ بین".    با بە ژمارە پێتان بڵێم پێشتر 25%ی داهاتی نەوت بۆ مووچە دەگەڕایەوە، من ناڵێم داهاتی كوردستان لەبەر ئەوەی هەندێكی بۆ كولفەی كۆمپانیاكان دەگەڕێتەوە هەندێك بۆ قەرزەكان دەچێت، هەندێكی بۆ گواستنەوەی نەوت ئەمە هەمووی داهاتە بەڵام كولفەیە، حكومەتی هەرێم ناچارە ئەو پارەیە بداتەوە، لەگەڵ ئەوەش ئێمە هاتین ئەو رێژەیەمان لە 25% بۆ 42% بەرز كردەوە، كە وایە داهاتی زیاتر بۆ گەنجینەی حكومەت دەگەڕێتەوە تەنها بۆ مووچە".   شەڕی گەندەڵی سەبارەت بە بەشداریكردنی رۆژنامەنووسان لەشەڕی گەندەڵی، مەسرور بارزانی رایگەیاند: "لەوانەیە وابێت، دەبێ ئەم كەمتەرخەمییە لەبەرچاو بگیرێت، لەمەودوا زیاتر سوود لە توانای رۆژنامەنووسان وەربگیرێت، بۆ ئەوەی ئەو بەرنامە چاكسازییە كە حكومەت هەیەتی و ئەو كارانەی دەیكات زیاتر روونبكرێنەوە، منیش دەمەوێت ئێوەی رۆژنامەنووس بەشدارو پشتیوان بن، بۆ ئەوەی بەیەكەوە شەڕی بنبڕكردنی گەندەڵی بكەین، زۆرم پێمخۆشە ئێوەش بەشداربن ئەگەر ئێوە ئامادەیی ئەوەتان هەبێت، ئامانجی ئەم كۆبوونەوەیەش ئەوە بووە كە ئەم پچڕانە نەبێت، هیوادارم ئەم كۆبوونەوەیە بە خاڵێكی ئیجابی وەربگرن، كە ئەم دانیشتنە دەكەین دیارە هەست بەوەكراوە كە بۆشاییەك هەیەو دەمانەوێت ئەو بۆشاییە پڕبكەینەوە، دانیشتنەمان لێرە پێكەوە نیشانەی ئەوەیە نیەتی ئەوەمان هەیە دەمانەوێت زیاتر لێك نزیك بینەوە و سوود لەتواناكانی ئێوەش وەربگرین". لە وەڵامی پرسیارێك سەبارەت بە پارەی سیاسییەكان بۆ راگەیاندن، مەسرور بارزانی، ئاماژەی بەوەدا: "بەڕێزێك باسی ئەوەی كرد فڵان و فڵان خاوەن پڕۆژەی میدیایین، راستە من نایبینم هیچ یەكێك لە ئێوە بێلایەن بن، هەر یەكێكتان لەلایەن كەسێك یان لایەنێكی سیاسی پاڵپشتی دەكرێن، بۆیە داوا لەوەزارەتی رۆشنبیری و خۆشتان دەكەم، ئەوانەی لەلایەن لایەنە سیاسییەكان پاڵپشتی دەكرێن دیارن راگەیاندنی فەرمی حزبەكان سەرچاوەی داراییان دیارە لە كوێوە دێت، بەڵام هەقە ئەوانەی سەرچاوەی داراییان دیار نییە با ئەوانیش ئەو راستیە بۆ خەڵك روونبكەنەوە، پێویستە وەزارەتی رۆشنبیری بۆ خەڵك ئاشكرای بكات كە سەرچاوەی دارایی ئەمانە لەكوێ هاتووە، بۆ ئەوەی خەڵكیش بزانێت". یاسای كاری رۆژنامەوانی سەرۆكی حكومەت، سەبارەت بەكاری رۆژنامەوانی رایگەیاند: "پێویستە یاسای رۆژنامەگەری كە لەكوردستان هەیە رەچاو بكرێت، بۆ ئەوەی هیچ رۆژنامەنووسێك بەدەر لەیاسا كار نەكات و ئەو ئەرك و بەرپرسیاریەتییەی لەسەر شانیەتی جێبەجێی بكات، ئێوە وەك رۆژنامەنووس ئەركی ئەوەتان هەیە هاووڵاتییان ئاگادار بكەنەوە، لەهەمانكاتدا ئەركی ئەوەشتان هەیە خەڵك لەنیشتمان و كوردستان نزیك بكەنەوە، خۆشەویستی وڵات و دەسەڵات تێكەڵ نەكەن، دوو شتی جیاوازن، بەڵام من ئەوەم نەبینیوە، نەمبینیوە ئێوە پڕۆژەیەك پێشكەش بكەن كە هاووڵاتی نیشتمانەكەی خۆی خۆشبوێت، نەمبینیوە كار لەسەر ئەوە بكەن هاووڵاتی شانازی بەمێژووی پڕ سەروەری گەلەكەی بكات كە هەزاران شەهیدو قوربانی داوە، ئەگەر لەدەسەڵات یان لایەن و كەسایەتیەك ناڕازین، مانای ئەوە نییە حوكم بەسەر مێژوودا بدەن و پەلاماری بدەن، پێموانییە لەهیچ وڵاتێك ئەمە قبووڵ بكرێت، بەتایبەتی لەوڵاتی دەوروبەر، ئەوەی ئێوە دەتوانن لە هەرێمی كوردستان ئەنجامی بدەن تەحەداتان دەكەم ئەگەر بتوانن لە هیچ وڵاتێكی دراوسێ بەو جۆرە قسە بكەن، فەرموون بڕۆن لەوڵاتێكی دراوسێ تۆمەت ببەخشنەوە یان ئیهانەی مەرجەعیەت و موقەدەساتی ئەو وڵاتانە بكەن بزانن لێتان قبووڵ دەكەن، كەس لێتان قبووڵ ناكات، كەواتە رادەی ئازادی دەربڕین لە هەرێمی كوردستان بەراورد ناكرێت بەوڵاتانی ناوچەكە، ئازادی رادەربڕین لە هەرێمی كوردستان زۆر لەوە زیاترە كە هەندێك كەس دەیانەوێت پێناسەی بۆ بكەن". بازگەكان لەوەڵامی پرسیارێك لەبارەی خراپی رێگاو بازگەكان لەنێوان شارەكانی هەرێمی كوردستان، سەرۆكی حكومەت وتی: "ئەمە 30 ساڵە حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان هەیە، هەموو ئەو كەموكوڕیانەی دەیبینن هی ئەم كابینەیە نییە، دەبوایە لەماوەی ئەم 30 ساڵە ژێرخانێكی ئابووری بەهێز دروست بكرێت، كە پێویست نەبوایە ئێستا ئێمە باسی ئەو كێشانە بكەین، منیش پێم خۆشبوو لە حكومەتێكدا حوكمڕانی بكەم كە هەموو شت زۆر باش بوایە و ئیشی زیاترم كردبا، بەڵام ناكرێ ئەوەی خراپ كراوە هەمووی رووبەڕووی ئەم كابینەیە بكرێتەوە، منیش خۆزگەم دەخواست هیچ بازگەیەك لە هەرێمی كوردستان نەبوایە، بەڵام ئەوە لەبەر ئەوە نییە تەنها لەبەر ئەوەی لەنێوان هەولێر و سلێمانی هەبن، لەنێوان هەولێر و دهۆكیش هەیە لەنێوان هەموو شارەكانی كوردستان بازگە هەن، ئەمەش لەبەرئەوەی هێشتا مەترسی تیرۆر لەسەر كوردستان ماوە، هێشتا شانە نوستووەكانی داعش و تیرۆرستان لەلایەن هێزە ئەمنییەكان دەستگیر دەكرێن، ماددە هۆشبەرەكان لەم شار بۆ ئەو شار هاوردە دەكرێن، كە ئەمە دەبن بە مەترسی گەورەتر لەسەر كۆمەڵگەی ئێمە، بازگەكان بۆ ئەوە نییە سنوورەكانی ئیداری ئەم پارێزگا لەگەڵ ئەو پارێزگا لە یەكتر جیا بكاتەوە، بەڵكو بۆ ئەوەیە ئەم مەترسیانە بڕەوێننەوە، هیوادرم رۆژێك بێت هیچ مەترسییەك لە هەرێمی كوردستان نەمێنێت و بازگەكان هەڵبگیرێن، سەرەڕای ئەوەش دەبێ پێداچوونەوەیەكی جددی بكرێت، كە بە هیچ شێوەیەك بازگەكان رەنگدانەوەی دوو ئیدارەییان پێوە دیار نەبێت".   وڵاتانی دراوسێ بە تەنیا ناتوانن ئەوە بكەن ئەگەر یارمەتیان نەدرێت، ئەو درۆنانە لەكوێوە دێن؟ لەلایەن توركیاوە بۆردومانی ناوچەكانی هەرێمی كوردستان دەكرێت بە حیساب پەكەكەی لێیە، ئەگەر پەكەكە خەمی هەرێمی كوردستانیەتی و دەزانێت توركیا ئەوان وەك بیانوو بەكاردێنێت بۆ پەلاماردانی هەرێمی كوردستان بۆ ئەو بیانووە نابڕن و شوێنەكان چۆڵ ناكەن     زیندانی سیاسیی؟! مەسرور بارزانی، لە وەڵامی پرسیاری رۆژنامەنووسێك لەبارەی زیندانیانی سیاسی وتی: "خۆم لەگەڵ ئەوە نیم هیچ كەسێك لەسەر بیروباوەڕی سیاسی بگیرێت، بەڵام سوو ئیستیفادە كردن لەپیشەی رۆژنامەنووسی یان سیاسەت یان هەر پیشەیەكی تر نابێ قبووڵ بكرێت، كەسێك بیەوێت خزمەتی وڵاتەكەی بكات و بەئازادی رادەربڕێت هەقی خۆیەتی، بەڵام سوو ئیستیفادەكرن لە پیشەكەی بۆ مەرام و ئامانجی دیكە، ئەمە كاری یاساو دادگایە، باوەڕ بكەن خۆم حوكمم بەسەر هیچ كەس نەداوە، لەگەڵ ئەوەش نیم هیچ دەسەڵاتێكی سیاسی مافی ئەوەی هەبێت حوكم بەسەر هیچ كەسێكدا بدات، ئەگەر ئێوە كێشەتان لەگەڵ دادگا هەیە رەخنەكان ئاراستەی دادگا بكەن نەك حكومەت، من متمانەم بە دادگاكانی خۆمان هەیە و رێزیان دەگرم، ئەگەر دادگا بڕیارێك بدات ئەركی حكومەتە جێبەجێی بكات". مەسرور بارزانی: میدیای سێبەرم نییە دەربارەی كاری میدیای سێبەر، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند: "باسی ئەوە كرا كە من میدیای سێبەرم هەیە، من هیچ میدیای سێبەرم نییە، بەهیچ شێوەیەكیش پاڵپشتی میدیایەكی سێبەری واناكەم پەلاماری خەڵك بدات، دووپاتیدەكەمەوە هەقە وەزارەتی رۆشنبیری سەرچاوەی داهاتی هەموو دەزگاكانی راگەیاندن بۆ خەڵك ئاشكرا بكات، بۆئەوەی دیاربێت لە كوێوە پشتیوانی دەكرێن و لە كوێ ئاراستە دەكرێن". بێئومێدی خەڵك لەوەڵامی هەندێك لە رۆژنامەنووسان كە دەڵێن "خەڵك بێئومێدە و رۆژانە وڵاتانی دراوسێ بۆردومانی ناوچە سنوورییەكانی هەرێمی كوردستان دەكرێت"، مەسرور بارزانی، ئەوەی خستەڕوو: "ئەوە راستە، بەڵام دەبێ بپرسین خەڵك نائومێدە یان نائومێد كراوە، یان هەوڵی نائومێدكردنی خەڵك دەدرێت، ئەمە دوو شتی جیاوازن، بەداخەوە من دەبینم لەجیاتی هەوڵی بەرزكردنەوەی مۆڕاڵی خەڵك بدرێت، بە بەرنامەیەكی رێكخراو هەوڵی دابەزاندنی مۆڕاڵی خەڵك دەدرێت، كێشەی بچووك زۆر گەورە دەكرێن و دەستكەوتەكان بەبێ نرخ پێشان دەدرێن، كە پەلاماری هەرێمی كوردستان دەدرێت خەتای حكومەتی هەرێم نییە، ئەگەر خوێندنەوەیەكی قوڵی سیاسی و ستراتیژی بۆ دۆخی ناوچەكە بكەن، راستە لەناوچەیەكی زۆر قەیراناویی و ناخۆشداین، قەزیەی كورد هێشتا چارەسەر نەبووە، هێشتا لەگەڵ حكومەتی عێراق نەگەیشتووینەتە چارەسەر لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ كێشە هەیە، هەندێك لایەن لەجیاتی هاوكاریكردنی كیانی هەرێمی كوردستان وەك كیانێكی دانپێدانراوی یاسایی بكەن، بەداخەوە هەوڵی تێكدانی دەدەن، دەستی هەندێك لایەنی سیاسیشی تێدایە، وڵاتانی دراوسێ بە تەنیا ناتوانن ئەوە بكەن ئەگەر یارمەتیان نەدرێت، ئەو درۆنانە لەكوێوە دێن؟ لەلایەن توركیاوە بۆردومانی ناوچەكانی هەرێمی كوردستان دەكرێت بەحیساب پەكەكەی لێیە، ئەگەر پەكەكە خەمی هەرێمی كوردستانیەتی و دەزانێت توركیا ئەوان وەك بیانوو بەكاردێنێت بۆ پەلاماردانی هەرێمی كوردستان بۆ ئەو بیانووە نابڕن و شوێنەكان چۆڵ ناكەن، بەڵام بەداخەوە هەندێك لە راگەیاندنەكانی خۆمان كە دێن باسی ئەوە دەكەن لەجیاتی راستی بابەتەكە بۆ خەڵك باس بكەن، لایەنگری دەكەن و ناتوانن خۆتان لەوە دەرباز بكەن، ئەگەر پەكەكە نەبێ توركیا هیچ بیانووێكی نابێ بۆردومانی هەرێمی كوردستان بكات، هەموو ئەو بۆردومانانەی دەكرێنە سەر هەرێمی كوردستان دروستكراون، بەهیچ شێوەیەك هەرێمی كوردستان نەبووەتە پەناگە بۆ دروستكردنی مەترسی لەسەر شوێنێكی دیكە بەتایبەتی دراوسێكانی، بەڵام كەس ناڵێ لەخۆڕایی بۆردومانت دەكەم، بەڵكو دەبێ بیانوێك بدۆزێتەوە، وەك بینیمان لە بۆردومانكردنی هەولێر چەندین تۆمەت خرانە پاڵ هەرێمی كوردستان، هیچ بەڵگەیەكیش نەخرایەڕوو كە راستی و دروستی ئەو تۆمەتانە پشتڕاست بكاتەوە ئەسڵ و ئەساسی نەبوو، هەرێمی كوردستان نەبووەتە شوێنێك بۆ دروستكردنی مەترسی لەسەر وڵاتانی دراوسێ، هەروەها لە عێراق هەندێك هێزی لەیاسا دەرچوو بەدرۆن و مووشەك بۆردومانی هەرێمی كوردستان دەكەن، ئەگەر باوەڕیان بە پێكەوەژیان و بنەماكانی دەستوور هەبێت نایەن بەبێ بڕیاری حكومەتی فیدراڵ ناوە ناوە بۆردومانی هەرێمی كوردستان بكەن، ئێمە بەپێی توانا رووبەڕووی هەڕەشەكان بووینەتەوە، ئێمە نە لەگەڵ شەڕین نە دەمانەوێت شەڕ لە ناوچەكە هەبێت، دەمانەوێت چۆن ئێمە رێزی دەوروبەر دەگرین ئەوانیش رێز لە هەرێمی كوردستان بگرن". دەبێت سیستەم رێكبخەین مەسرور بارزانی لەوەڵامی پرسیارێكی دیكەدا وتی: "باوەڕناكەم ئەو بێئومێدییە هەبێت ئێمەش خەڵك دەبینین، راستە كەموكوڕی هەیە و تموحی ئێمە زۆر لەوە زیاترە و دەمانەوێت خزمەتێكی زیاتری خەڵكی خۆمان بكەین، بەو ئیمكانیەتەی لەبەر دەستە و ئەو هەموو ساڵەی رابردوو نابێ وا سەیر بكرێت كە ئێمە لێی بەرپرسین لەو قەیران و گرفتانەی كە تووشی خەڵك بوونە، سەرەڕای ئەوەش بەرنامەمان هەبووە و كارمان لەسەر كردووە، بەڵام هەنێك لەو هەنگاوو چاكسازییەی گرتوومانەتە بەر رەنگە ماوەیەكی دیكە ئەنجامەكەی دەربكەوێت، دروستكردنی ژێرخانێكی ئابووری دروستكردنی بینایەك نییە ئێوە بەچاو بیبینن، دوای ماوەیەكی دیكە ئێوە دەبینن ئێمە چیمان كردووە لە كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی و ریفۆرم". لەبارەی پرۆسەی چاكسازی و رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵكاران،  سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان وتی: "چاكسازی تەنها سزادانی گەندەڵكاران نییە، چاكسازی لە سیستەم دەكرێت نەك تەنیا لەخەڵك، ئەگەر سیستمێك هەبێ و هەركەسێك بێت بتوانێت بەردەوام بێت لەگەندەڵی ئەوە هەرگیز گەندەڵی كۆتایی نایەت، دەبێ سیستمەكە وا رێكبخرێتەوە كە دەرفەتی گەندەڵی تێدا نەمێنێت، ئێمە میكانیزمان هەیە بۆ چاكسازی و ریفۆرم لەسیستمەكە، ئەوەی تر بۆ دادگا دەمێنێتەوە، هەر كەسێك سكاڵای لەسەر گەندەڵی فڵان و فڵان كەس هەیە با پێشكەشی دادگای بكات با دادگا بە ئەركی خۆی هەڵسێ و ئیجرائات بكات، بەڵام سەبارەت بە حكومەت ئێمە دەمانەوێت چاكسازی لە سیستەم و ژێرخانی ئیدارەدا بكەین، كە چۆن بتوانین رێگری لە گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی گشتی بكەین".     ئەمە 30 ساڵە حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان هەیە، هەموو ئەو كەموكوڕیانەی دەیبینن هی ئەم كابینەیە نییە، دەبوایە لەماوەی ئەم 30 ساڵە ژێرخانێكی ئابووری بەهێز دروست بكرێت...بەڵام ناكرێ ئەوەی خراپ كراوە هەمووی رووبەڕووی ئەم كابینەیە بكرێتەوە     دۆسیەی نەوتی هەرێم سەبارەت بەدۆسیەی نەوت لەهەرێمی كوردستان، مەسرور بارزانی، ئاماژەی بەوەدا: "ئێوە پرسیارتان لە هەموو شت كردووە و ئێمەش وەڵامان داونەتەوە، بەڵام ئەگەر بە كورتیش بێت جارێكی دیكە لێرە باسی دەكەم، جێی سەرنج و پێكەنینە كە دەوترێت خەڵك بە بڕیاری دادگای فیدراڵی دژی هەرێمی كوردستان دڵخۆشن یان بەهۆی نەوتەوە هەرێم قەرزدار بووە، دەوترێ پێشتر حكومەتی فیدراڵی بودجەی بۆ هەرێمی كوردستان هاتووە و بەهۆی هەناردەكردنی نەوت بڕاوە، لە نووسینی دەستوور خۆم یەكێك بووم لەو شاندەی لە بەغدا بووین لەنووسینەوەی دەستوور بەشداربووین، یەكێك لەخاڵە گرنگەكان ئەوەیە كە ئەو سامانە سروشتییەی لە هەرێمی كوردستان هەیە لە خزمەتی خەڵك بەكاربهێنرێت، ئەگەر سەیر بكەن تاساڵی 2003 هەرچی سەروەت و سامانی سروشتی هەرێمی كوردستان بووە دزراوە و بڕدراوە، داهاتەكەی دراوە بە بۆمب وڵاتەكەی ئێمەیان پێ خابوور كردووە، سەروەت و سامانی ئێمە دژی هاووڵاتیانمان بەكارهێنراوە، كراوە بە چەك و كیمیایی و ئەو هەموو تاوانە دەرهەق بەگەلی كورد كراوە. سەبارەت بەنەوتی كەركووك مەسرور بارزانی وتی :"ئەگەر ئێوە نەوتی كەركووك بە نەوتی كوردستان بزانن، كە من پێموایە كەركووك بەشێكە لەكوردستان و ئەو نەوتەی چەندین ساڵ لەوێ بڕدراوە، دەبوایە بۆ ئاوەدانی كوردستان و هەموو عێراق بەكاربهێنرێت، بەڵام بەشی كوردستان لەو داهات و سەروەت و سامانە چی بووە؟ جگە لە وێرانكاری و ئەنفالكردن و ئەو هەموو تاوانكارییەی دژی هەرێمی كوردستان كراوە، لە نووسینەوەی دەستوور ئێمە ویستمان ئەو مافە بۆ خەڵكی كوردستان بگەڕێتەوە، هەوڵدرا یاسای نەوت و غاز لە حكومەتی فیدراڵی پەسەند بكرێت، ساڵی 2007 رەشنووسێك ئامادەكرا بۆ ئەوەی یاسای نەوت و غاز دروست بكرێت، بەڵام حكومەتی عێراقی نەهاتە پێشەوەو ئەو یاسایە نەچووە پەرلەمان، ئەگەر ئەوە هەبوایە ئێمە لە چوارچێوەی ئەو یاسایە رەفتارمان دەكرد، دواتر بەپێی دەستوور یاسای نەوت و غاز لەپەرلەمانی كوردستان پەسند كرا، هەرچی لە هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە بەپێی ئەو یاسایە بووە، ئێمە یاسای نەوت و غازمان هەبووە، بەڵام تائێستاش حكومەتی فیدراڵی ئەو یاسایەی نییە، ئەوكاتە لێكتێگەیشتن لەنێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێم هەبوو تا یاسای نەوت و گاز لەپەرلەمانی عێراق پەسند دەكرێ، حكومەتی هەرێم دەتوانێت كاری خۆی بكات، ئێستا دادگای فیدراڵی پەنا دەباتەبەر یاسایەك كە لەساڵی 1976 بۆ حكومەتێكی مەركەزی نووسراوە، دوای ئەوە عێراق گۆڕانكاری بەسەرداهاتووە لەحكومەتێكی دیكتاتۆری بووەتە حكومەتێكی فیدراڵی، بەڵام ئایا ئەو یاسایەی لەساڵی 1976 نووسراوە رەنگدانەوەی دەستووری عێراقە؟ بەهیچ شێوەیەك وا نییە، حكومەتی عێراق یاسای نییە، جگە لەوە كە دەوترێت حكومەتی فیدراڵ بەهۆی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بودجە بۆ هەرێمی كوردستان نانێرێت راست نییە، ساڵی 2014 یەك بەرمیل نەوت هەناردە نەدەكرا كە بودجەی هەرێمی كوردستان بڕدرا، ئەگەر پێیانوایە هۆكارەکە نەوتی كوردستانە ئەوكاتە هیچ نەوتێك هەناردە نەدەكرا، دوای بڕینی بودجەی هەرێم بۆ چارەسەركردنی قەیرانی دارایی و ئابووری بڕیاری هەناردەكردنی نەوتی دا، كۆمپانیاكانیان بەپێی ئەو یاسایەی لە پەرلەمانی كوردستان دەركرا هێنایە كوردستان و دوای ئەوە نەوتی هەرێمی كوردستان هەناردەی دەرەوە كرا، دوای ئەوەش رێككەوتنی تر كراوە جار بەجار بودجە بۆ هەرێم هاتووە، بەڵام بڕینی بودجە بە هیچ شێوەیەك پەیوەندیدار نەبووە بەوە، چونكە دوای بڕینی بودجە هەرێم نەوتی هەناردە كردووە، ئینجا خەڵك پێی خۆشە دادگای بەناو فیدراڵی ئەو بڕیارەی دەركردووە، ئێمە دژی بڕیاری دادگای فیدراڵی نین، بەڵام كوا دادگای فیدراڵی لەعێراق، لەدەستوور هاتووە دەبێ دادگای فیدراڵی بەپێی ئەو رێكارانە دروستبكرێ و كارا بكرێت، كام دادگای فیدراڵی لەعێراق بەپێی دەستوور دروستكراوە، ئەم دادگایە لەسەردەمی برێمەر هەبووە و تائێستا بەردەوامە، بەڵام بەهیچ شێوەیەك بەپێی ماددەی دەستووری دروست نەكراوە، تائێستا دادگای فیدراڵی كە بگونجێت لەگەڵ دەستوور لەعێراق بوونی نییە، ئێمە دژی دادگای فیدراڵی نین، بەڵام حكومەتی عێراق دادگای فیدراڵی نییە، بەڵكو دادگایەكە بەناوی فیدراڵی ئیشوكارەكان دەكات، ئەگەر هەشبێت هیچ دادگایەكی فیدراڵی ماددەیەكی دەستووری هەموار بكاتەوە، بەبێ ئەوەی ئەو ماددە دەستوورییە بچێتە ریفراندۆم، دەستوور بە ریفراندۆم هەموار دەكرێتەوە نەك بە بڕیاری دادگا، هەڵوێشتی هەرێمی كوردستان دیار بوو، هەر چوار سەرۆكایەتی بڕیارەكەیان رەتكردووەتەوە، چونكە نا یاساییە و سیاسیی بووە و لایەنێكی سیاسیی لە پشت بڕیارەكە بووە، ئەم هەموو ساڵە بۆچی تا ئەمساڵ هەڵبژاردنەكان كران و هاوپەیمانیەتی سیاسی كرا ئەو بڕیارە كارا نەكرا، هۆكارەكە چی بوو، ئەگەر هۆكارێكی سیاسی لە پشت بڕیارەكە بووبێت دەبێ وەكو خۆی باس بكرێت، ئینجا كە خەڵك بڕیارەكەی پێخۆشە چی، هەرێمی كوردستان وەكو عێراقی لێبێت؟ وەكو كام شاری عێراق؟ تكایە پێم بڵێن كام شاری عێراق لە هەولێر و سلێمانی و دهۆك خۆشترە؟ كام خزمەتگوزاری عێراق لەهی هەرێمی كوردستان باشترە؟ 95%ی داهاتی عێراق بەدەستی حكومەتی فیدراڵییەوەیە ئەگەر بەو داهاتە نەیانتوانی بێت خزمەتگوزاری بكەن، كە هێشتا ئاوی خواردنەوەو بابەتی تەندروستی و پەروەردە ئەگەر بەراوردی بكەیت بەهەرێمی كوردستان لە قۆناغێكی زۆر پاشكەوتوودایە و ئێمە زۆر لە پێشترین بە 5%ی داهاتی عێراق ئێمە ئەوەمان كردووە، بە هەموو كەموكوڕییەكان كوردستان بووەتە پەناگەی ملیۆنان مرۆڤ كە شوێنەكانی دیكەی عێراق بەهۆی قەیرانی ئابووری و ئەمنی هاتوونەتە هەرێمی كوردستان و بەشوێنێكی ئارامیان بینیوە بۆیە هاتوونەتە ئێرە".   ئێوە وەك رۆژنامەنووس ئەركی ئەوەتان هەیە هاووڵاتییان ئاگادار بكەنەوە، لەهەمانكاتدا ئەركی ئەوەشتان هەیە خەڵك لە نیشتمان و كوردستان نزیك بكەنەوە، خۆشەویستی وڵات و دەسەڵات تێكەڵ نەكەن، دوو شتی جیاوازن   سەبارەت بەدۆسیەی نەوت و غاز سەرۆكی حكومەتی هەرێم وتی :"حكومەتی عێراق 12 ملیار دۆلاری داناوە بۆ لێگەڕان و پێشخستن و دەرهێنانی نەوت كە لەسەر بودجەی نەوت حیساب نییە، بەڵكو لە بودجەی سیادی عێراق تەرخانكراوە، بە هیچ شێوەیەك ناچێتە سەر كولفەی دەرهێنانی نەوت، ئەگەر ئەوە حیساب بكرێت كولفەكە زیاترە، دووەم كێڵگەكانی نەوت لە شوێنێك بۆ شوێنێكی دیكە جیاوازییان هەیە لەهەندێك شوێن ئاسانترە و لە هەندێك شوێن زەحمەتترە، سێیەم كۆمپانیای سۆمۆ كە بە حیساب كۆمپانیای بەرپرسە لەدەرهێنان و فرۆشتنی نەوتی عێراقی كۆمپانیایەكە لە سەردەمی رژێمی بەعس دروستكراوە و تاكو ئێستا گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە بە هیچ شێوەیەك رەنگدانەوەی حكومەتێكی فیدراڵی پێوە دیار نییە، ئەگەر سۆمۆ گۆڕانكاری بە ستراكچەرەكەی دا بكرێت و بۆ كۆمپانیایەكی فیدراڵی و جێگری سەرۆكی سۆمۆ ببێت بەكەسێكی خەڵكی كوردستان و مافی ڤیتۆی هەبێت لەسەر بڕیارەكان بۆ ئەو نەوتەی لەهەرێمی كوردستان دەفرۆشرێت، وەكو هی عێراقی لێبێت كە چۆن و بەچەند دەیفرۆشن، هەروەها لە یاسای نەوت و غازی هەرێم باسی ئەوە كراوە هەرێم دوو كۆمپانیا دروست بكات كۆمپانیانی نیشتمانی، كۆمپانیانی فرۆشتنی نەوت، كە كۆمۆ ناونراوە و هاوشێوەی سۆمۆ بێت و لەگەڵ سۆمۆ ئیش بكات بۆ هەناردەكردنی نەوت، سۆمۆ هاتووە هەر كەسێك نەوتی كوردستان بكڕێت هەڕەشەیان لێكردووە و پێیان وتون ئێوە هەقی كڕینی نەوتی كوردستانتان نییە بە نایاسایی لەقەڵەمی داوە، كۆمپانیایەك ئەو حەقە بە خۆی دەدات كە بڕیار لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان بدات، ئەمە وایكرد كڕیارەكان بێن بەوەزارەتی سامانە سرووشتییەكانی هەرێم بڵێن نەوتی ئێوە مەترسی لەسەرە، لەبەر ئەوە دەبێ بەنرخێكی هەرزانتر پێمان بفرۆشن ئەگەرنا ئێمە ناتوانین بیكڕین، كەواتە هۆكارێك بۆ هەرزانتر فرۆشتنی نەوتی كوردستان خودی كۆمپانیای سۆمۆیە، دواتریش هاتووە رەخنەی لە هەرێمی كوردستان گرتووە و دەڵێ نەوتی ئێوە هەرزانتر فرۆشراوە، لەم كابینەیە ئێمە هاتین بانگی هەموو كڕیارەكانی نەوتمان كرد، پێمان وتن بەو داشكاندنەی كە بەئێوە دراوە، ئێمە چیتر ئەوە قبووڵ ناكەین، دەبێ ئەو نرخە كەم بكرێتەوە، لەهەر بەرمیل نەوتێك 3 تا 4 دۆلارمان بۆ خەزێنەی حكومەت گێڕاوەتەوە، ئەگەر ئەو هەڕەشانەی سۆمۆ نەبێت ئەو جیاوازییە لە نرخی هەرێم لەگەڵ عێراق نابێت، كە بەردەوام ئەو هەڕەشانە لەسەر كۆمپانیاكانی كڕیاری نەوتی هەرێمی كوردستانن، با بە ژمارە پێتان بڵێم پێشتر 25% داهاتی نەوت بۆ مووچە دەگەڕایەوە، من ناڵێم داهاتی كوردستان لەبەرئەوەی هەندێكی بۆ كولفەی كۆمپانیاكان دەگەڕێتەوە هەندێك بۆ قەرزەكان دەچێت، هەندێكی بۆ گواستنەوەی نەوت ئەمە هەمووی داهاتە بەڵام كولفەیە حكومەتی هەرێم ناچارە ئەو پارەیە بداتەوە، لەگەڵ ئەوەش ئێمە هاتین ئەو رێژەیەمان لە 25% بۆ 42% بەرز كردەوە، كە وایە داهاتی زیاتر بۆ گەنجینەی حكومەت دەگەڕێتەوە تەنها بۆ مووچە". فەرمانبەرانی هەرێم سەبارەت بەزۆری ژمارەی مووچەخۆران لەهەرێمی كوردستان مەسرور بارازانی، وتی: "پرسیار ئەوەیە بۆچی ئەوەندە مووچەخۆرمان هەیە؟ من حەزدەكەم ئەو پرسیارە لە 30 ساڵی رابردوو بكەن، لەجیاتی ئەوەی هەلی كار بۆ خەڵك دروست بكرێت كە ئەو هەموو فشارە نەخرێتە سەر حكومەتی هەرێم بۆ دامەزراندن، تەنیا ئەوە كراوە كە خەڵك لە حكومەت دابمەزرێت هەر نەوەیەك  هاتووە ئەو قوتابیانەی لە زانكۆ دەرچوونە چاویان لەوە بووە كە حكومەتی هەرێم دایانبمەزرێنێت رێژەی مووچەخۆر زیاد بوو، مووچەخۆرو فەرمانبەر دوو شتی جیاوازن كە بەداخەوە من نەمبینی لە راگەیاندنەكان ئاماژەی پێبكرێت لە جیاوازی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵ، حكومەتی عێراقیش رێژەی مووچەخۆری زۆرە، بەڵام ئەوان چیان كردووە هاتوون جیایان كردووەتەوە شەهیدانە، پەككەوتووان، زیندانی سیاسیی لەمیزانیەی سیاسی پێیان دەدەن، تەنها مووچەی فەرمانبەران بەناوی مووچە دەدرێت، لەكوردستان هەموویان مووچەخۆرن بەفەرمانبەر و زیندانی سیاسی و شەهیدانەو پەككەوتووان، بۆیە لەهەرێمی كوردستان ژمارەكە زۆرە، بەڵام دیسان ئێمە بەردەوام بین لەسەر ئەوەی ژمارەی مووچەخۆر زیاتر بكەین یان هەلی كار بۆ خەڵك دروستبكەین، بۆ ئەوەی حكومەت لە دوای توانای خەڵك بگەڕێت، كێ بەتوانایە بێتە ناو حكومەت، نەك خەڵك هیچ توانای نەبێت بكرێت بە مووچەخۆر، ئەمە لە روانگەی ئابوورییەوە كارێكی هەڵەیە كە حكومەت تەنها شوێنی دامەزراندن بێت، دەبێ هەلی كار دروستبكرێت و كەرتی تایبەت پەرەی پێبدرێت، شتی وا دروستبكرێت كە حكومەت مەمنون بێت خەڵك ئیشی بۆ بكات، هێندە هەلی كار زیاد بكرێت مووچەی لە كەرتی تایبەت زیاتر بێت هەوڵبدات لە كەرتی تایبەت ئیش بكات نەك لە حكومەت، بەڵام ئەمە خەتای ئەو كابینەیە نییە ئێستا خەریكی ئەوەین بیگۆڕین گرنگی زیاتر بە كەرتی تایبەت بدەین و هەلی كاری زیاتر بڕەخسێنین، ئەوكاتە خەڵك لەجیاتی بێت لە حكومەت بە ملیۆنێك یان دوو ملیۆن ئیش بكات با بچێت لە كەرتی تایبەت بە 5 ملیۆن ئیش بكات، بەو شێوە داهاتی حكومەتیش زیاتر دەبێت و فشار لەسەر حكومەت كەمتر دەبێت هەروەها لەكەرتی تایبەت باجی زیاتر بە حكومەت دەدرێت كەواتا داهاتی حكومەت زیاتر دەبێت، ئەم پرۆسەیە بە رۆژێك و دوو رۆژ ناكرێت، بەڵام پرۆسەیە و كاری لەسەر دەكەین".   جیاوازی شارەكان؟! لەوەڵامی ئەوەی كە دەوترێت سەرۆكی حكومەت جیاوازی لەنێوان شارەكان كردووە، مەسرور بارزانی رایگەیاند: "بەهیچ شێوەیەك ئەوە وانییە، من لەو رۆژەی كە سوێندم خواردووە وتوومە دەبێ سەرۆكی حكومەتێك بم لەزاخۆ تاوەكو كەلار و خانەقین حوكمڕانی بكات، هەروەها جێگری سەرۆكی حكومەتیش، جێگری سەرۆكی حكومەت  بێت لە زاخۆ تا خانەقین، بەهیچ شێوەیەك جیاوازی نەبێت و رەنگدانەوەی دوو ئیدارەیی نەبێت، ئەوە شتە ناخۆشەكانی پێشترە تائێستا ماوە، هەرچەند هەوڵیش دەدرێت، بەڵام رێگری هەیە بۆ ئەوەی ئەو سنوورە خاوبێتەوە، ئەگینا من حەز دەكەم لەهەموو كوردستان وەكو یەك حوكمڕانی تێدا بكرێت، بەڵام تەداخولاتی سیاسی لە حوكمڕانیدا تائێستا ئەو كێشەی ‌هێشتووەتەوە، بەڵام مانای ئەوە نییە ئیشی لەسەر ناكرێت، ئیشی لەسەر دەكرێت و ئومێد دەكەم رۆژێك دابێت ئەو هەڵە تێگەیشتنە بڕەوێنینەوە". سەبارەت بەنەمانی پارە لەبانكەكانی سلێمانی مەسرور بارزانی وتی:"ئەم قسەیە زۆر كرا، راست نییە، سلێمانی بە موڵكی هیچ لایەنێك نازانم، تا گەمارۆی ئابووری بخرێتەسەر، هەولێر و دهۆك بەموڵكی هیچ لایەنێك نازانم، تا بڵێم لەبەر ئەو لایەنە یارمەتی دەدەم، كوردستان هی هەموومانە، هەموومان خاوەنی ئەم كوردستانەین، دەبێت بەم جۆرەش كاربكەین. بە هیچ شێوەیەك فشار نەخراوەتە سەر سلێمانی، سەرچاوەی داهاتی هەرێمی كوردستان سێ شتە، لەعێراقەوە دێت، یاخود لە نەوت و سەرچاوە نانەوتییەكانەوە دێت، داهاتی ناوخۆی هەر پارێزگایەك جیاوازە، هەندێك پارێزگا زیادی كردووە و هەیە زیادی نەكردووە، لەسلێمانی داهاتی نانەوتی وەك پێویست كۆنەكراوەتەوە و نەگەڕاوەتەوە بۆ حكومەت،كە دەبوایە ئەو كورتهێنانە پڕ بكرێتەوە. نرخی نەوت سەبارەت بەنرخی نەوت مەسرور بارزانی وتی :"نرخی نەوت راستە هەڵكشاوە، بەڵام پێشتر بەشی مووچە و بودجەی نەكردووە، حكومەتی عێراق لە 29 مانگی رابردوو تەنیا 13 مانگ پارەی ناردووە. هەرێمی كوردستان تەنیا حكومەت نییە، هاووڵاتیانی كوردستانیشە، ئێوە بەرگریتان لەمافی هاووڵاتیان كردووە بەرامبەر بەحكومەتی فیدراڵی، حكومەت بێ هاووڵاتی نرخی چییە، ئەگەر ئێوە پشتیوانی حكومەت و هاووڵاتی نەبن، كێ پشتیوانییەتی. دەبێت ئێوە پشتیوانی هاووڵاتیان و حكومەتی هەرێم بن بۆ ئەوەی داكۆكی لەمافە پێشێلكراوەكانمان بكەین. دەبوایە ئاراستەی رەخنەتان بەرامبەر بە حكومەتی فیدراڵی بێت، نەك حكومەتی هەرێم. داواكاری یاسایی و سیاسیی و داراییمان كردووە، كە پێشێلی مافی دەستووریمان كردووە، دەبێت بەیەكەوە بەرگری بكەن و پشتیوانی بكەین، ئێمە هیچ جۆرە جیاوازییەكمان نەكردووە، دوای ئەوەی هەستمان كردووە، داهاتی زیاترمان لەبەردەستە، لەگەڵ بەرپرسانی ئیداری سلێمانی و هەڵەبجە كۆبووینەوە و بڕیارمان داوە هەرچی داهات هەیە تەرخان بكرێت، بۆ مووچە، راستە دواكەوتووە، بەڵام هەبووە، ئێوە پێویستە وەك خۆیان شتەكان بە خەڵك بگەیەنن، حەز دەكەم بیر لەوە بكەینەوە لە رابردوو چیمان بەسەرهات، دوای چەند مانگێك لە پێكهێنانی حكومەت كۆرۆنا هات، جووڵە وەستا، بەغدا ناردنی پارەی راگرت، داهاتی نەوت بووە سفر، ئێمە بەچاكسازیی و كەمكردنەوەی خەرجیی بەردەوامیمان دا بەكارەكان، خەرجی حكومەت لە 200 ملیۆن دۆلارەوە كەمكرایەوە بۆ 30 ملیۆن دۆلار، داهاتی ناوخۆمان زیاد كرد، توانیمان تەنیا بەوە، لە 79%ی مووچە دابین بكەین، تەنیا ئەوەمان پێكرا، دەبوایە بەغدا هاوكاریمان بكات، بەڵام نەیكرد، ملیۆنێك ئاوارە و پەنابەر لەكوردستان هەن، دەبوایە لەخەرجی سیادی عێراق پشكیان بۆ تەرخان بكرێت، بەڵام هیچیان بۆ نەدراوە، ساڵانە زیاتر لە ملیارێك و نیو دۆلار بۆ خەرجی ئاوارە و پەنابەران و كەمپەكانە. بەدەیان هەزار قوتابی لەشوێنەكانی دیكەی عێراقەوە هاتوون ئێمە پێداویستیان بۆ دابین دەكەین و بوونەتە بار بەسەرمانەوە و حكومەتی عێراق هیچی نەكردووە. سەبارەت بە پشكی بەرپرسان و پڕۆژەكان سەرۆكی حكومەت وتی : "پێم خۆشە نموونەم بۆ بنێرن و هەر پڕۆژەیەك داوای پشكیان لێكرد، با بێت من رووبەڕووی یاسایان دەكەمەوە، دەوترێت قاچاغچێتی زیادی كردووە، راستە، بەڵام لە هەموو سنوورەكان وەك یەك نییە. من داوام كرد، ئێستاش داوا دەكەم، وەزارەتی ناوخۆ و پێشمەرگە هێزی هاوبەش دروست بكەن و یەكەمجار لە بادینانەوە دەستپێبكەن، ئینجا بچنە شوێنەكانی دیكە بۆ ئەوەی رێگری لەو قاچاغچێتییە بكەن و ئێستاش سوورم لەسەر ناردنی ئەو هێزانە. نامەوێت بچمە ناو ئەو وردەكارییە، بەڵام سیاسەتی حكومەت ئەوە نەبووە، رێگری نەكرێت، بەڵام كە هەوڵەكە دراوە، وتراوە ئەوە بكرێت شەڕ دەبێت، ئێستا خەریكین رێگەیەك دەدۆزینەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو بابەتە، من نامەوێت كێشە قووڵتر بكرێت و دەمەوێت چارەسەری كێشەكە بكرێت. مەسرور بارزانی وتیشی: "دەوترێت لە بوارەكانی كۆمەڵایەتی و پەیوەندییەكان پاشەكشێ كراوە، ئەمە بە رەهایی نابێت، دەبێت داتاو پێوەر هەبێت بۆ هەڵسەنگاندنی حكومەت و بزانین پاشەكشەی كردووە یان پێشكەوتووە. سەبارەت بە رێگری لەپەیامنێران، مەسرور بارزانی وتی :"من لەگەڵ ئەوە نیم، ئاگاداریش نیم، سیاسەتی حكومەت نەبووە، رێگری لە هیچ پەیامنێرێك بكات، بە راگەیاندنی دەسەڵات و دەرەوەی دەسەڵات، هەندێك كات كێشەیەك بووە، یان لە شەڕی داعشدا دەچوون لایڤیان دەكرد، ئەمە لایەنی ئەمنیی پێی خۆش نییە، رەنگە مەترسی دیكەی بەدواوە بێت، ئەم شتانە نابێت راستەوخۆ باس بكرێن، رێگری لەوە ناكرێت بە رێگری لەئازادی رادەربڕین و رووماڵی هەواڵ پێناسە بكرێت، دەمانەوێت لە میدیا نزیك بین و هیوادارم ئەم كۆبوونەوەیەش وا لێكبدەنەوە. لەوەڵامی پرسیارێك سەبارەت بەكۆبوونەوەی حكومەت لە سلێمانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم وتی :"هیچ جیاوازییەك لەنێوان هیچ شوێنێك و بستێكی خاكی كوردستان ناكەم، شوێنی كۆبوونەوەكان دیارە، رەنگە رێك نەكەوێت لە رووی تەكنیكییەوە، ئەگینا هیچ كێشەم نییە لەهەر كوێیەك بێت. سەبارەت بە بیست هەزار یەكەی نیشتەجێبوون لەهەرێمی كوردستان كە بڕیاری دروستكردنی دراوە، مەسرور بارزانی وتی :"وتوومانە هەمووی بكرێتە ئۆنلاین و دەبێت شتێكی باش درووست بكرێت و ئەوەی دەكرێت، دەبێت كوالێتی بەرز بێت و مەترسی لەسەر ژیانی داهاتووی خەڵك درووست نەكات. لەوەڵامی پرسیارێكی دیكەدا مەسرور بارزانی وتی :"پەیوەندی بە كونسوڵخانەكانەوە دەكرێت و هەرچی خراپە لەپەنای دەرگا شاراوەكان بەو خەڵكە دەوترێت، باسكردن و خراپكردنی وڵات و نەتەوەو دەسەڵاتی خۆت بۆ خۆت خراپە، رەخنەت هەبێت بە دەسەڵاتی خۆتی بڵێ، بۆ بە بیانییەكانی دەڵێی، چی پێ دەكرێت؟ یارمەتیت دەدات؟ با حكومەتی خۆت یارمەتیت بدات، ئێمە ناترسین لە كەموكورتییەكان، بەڵام وەڵامی خۆمان هەیە، هەندێك شت هەیە كاریگەری لەسەر پرسی نیشتمانی و نەتەوەیی هەیە و دەبێت خۆتان لەبەرچاوی بگرن. سەبارەت بە مەترسی كەمئاوی لەوەڵامی پرسیارێكدا سەرۆكی حكومەت وتی :"ئەولەویەتی ئێمە دابینكردنی ئاوی خواردنەوەیە، سەرچاوەی ئاومان بارانە، رووبارەكانە، كە دراوسێكان گرتوویانن، ئاوی ژێرزەوییە، كە بە داخەوە سەدان مەتر دابەزیوە، ئاو پێویستە هەبێت، كە نەبێت دەبێت بزانین چۆن چارەسەری بكەین، ئاوی قورس پاككراوەتەوە و بۆ خواردن ناشێت و بۆ ئەو جۆرە شتانە بەكاردەهێنرێت.     ئێمە نین رێكناكەوین، ئێمە چەندین جار شاندمان نادرووەتە بەغدا بۆ ئەوەی رێكبكەوین، بەڵام ئێمە دەستوورمان هەیەو رێككەوتن لەگەڵ خۆڕادەستكردن دوو شتی جیاوازن، ئێمە دەڵێین: با دەستوور حەكەم بێت و هەرچی ئەركی دەستوورییە لەسەر شانی ئێمە جێبەجێی دەكەین، بەڵام هەرچی مافی دەستووریشمان هەیە دەبێت رێزی لێبگیرێت، بەغدا دەیەوێت ئێمە ئەركەكە جێبەجێ بكەین، بەڵام مافی ئێمە نەدات، ئەگەر بەغدا ئامادە بێت بێتە پێشەوە لەگەڵ ئێمە رێكبكەوێت، ئێمەش ئامادەین لەگەڵ بەغدا رێكبكەوین     ئینتیما مەسرور بارزانی لەوەڵامی پرسیارێكدا سەبارەت بەئینتیمای نیشتیمانی وتی :"زۆر لەو دیدارانەم بینیوە، كە پەیامنێرەكە تەحریكی خەڵك دەكات، پێی دەڵێت: كاكە تۆ نانت نییە و ئاوت نییە، رات لەسەر فڵان شت چییە، ئەمە بۆ خۆی هاندانە، خەڵك ئینتیمای هەیە، بەڵام هەندێك سەریان لە خەڵك تێكداوە، ئەگینا خەڵك وڵاتی خۆی خۆشدەوێت، ئەركی ئێوەیە خەڵك هانبدەن وڵاتی خۆی خۆش بوێت. لەبارەی دۆخی پێشمەرگە، سەرۆكی حكومەت وتی :"دەوترێت لە نۆرەی بەنزینم ناتوانم بەرگری بكەم، ئەی ئەو پێشمەرگەیەی لە هێڵی پێشەوەیە، ئەویش ماڵ و منداڵ و ژیانی نییە؟ بۆچی ئەو دەتوانێت بەرگری بكات، بەڵام كەسێكی دیكە لە نۆرەی بەنزینە ناتوانێت! لەكوردستان زیاتر لە 2 ملیۆن ئۆتۆمبێل تۆمار كراون، ئەگەر رەوشی ژیانی خەڵك ئەوەندە خراپە بۆچی دوو ملیۆن ئۆتۆمبێلی تۆمار كراو لەكوردستان هەن؟! لەدرێژەی قسەكانیدا سەبارەت بە قەیرانەكانی هەرێم، مەسرور بارزانی وتی :"لافاو بووە، گرانی بووە، كۆرۆنا بووە حكومەت لەوێ بووە، بە هەموو جومگەكانییەوە ئامادەیی هەبووە، بۆ نموونە لە رووی سووتەمەنی، بەداخەوە حكومەتی عێراق بڕی پێویست بۆ سووتەمەنی نەنارد، بە مووشەك لەپاڵاوتگەیەك درا، ئەمە وایكرد قەیرانێك درووست بێت، ئێوەی راگەیاندنكاران داواتان كرد، كە رێگری لەهێنانی ماددەی خراپ بكرێت، لەسەر پێشنیازی ئێوە حكومەت كۆمەڵێك رێكاری بۆ كۆنترۆڵكردنی هاوردەی بەنزین گرتەبەر، حكومەت دەیەوێت تەنیا بازرگان سوودمەند نەبێت، بەڵكو هاووڵاتی سوودمەند بێت. پشتیوانی لە بازرگانانیش دەكات، بەڵام نایەوێت بارگرانی تەنیا لەسەر هاووڵاتیان درووست بێت. دوای قەیرانەكە، حكومەتی هەرێم بڕیاری پێویستیی دا بۆ هەڵگرتنی گومرگ. سوپاس بۆ خوا قەیرانەكە تا رادەیەك چارەسەر بووە، بەڵام هەمووی چارەسەر نەبووە، چونكە لەهەموو جیهاندا ئەو قەیرانە هەیە لەبەریتانیا و ئەمریكاش، كاتێك نرخی سووتەمەنی بەرز بوو، نرخی هەموو شتێك بەرز دەبێتەوە، چونكە هەموو شتێك بە سووتەمەنی دەكرێت، تائەو ئاستەی كەرەستەی خواردن كە بۆ كوردستان دێت، گواستنەوەشی زیاد دەبێت، چونكە پەیوەستە بە گرانبوونی نرخی سووتەمەنی، بۆیە گرانییەكە دەچێتە سەر نرخی خواردنەكە، بۆ ئەوەی بارگرانی نەكەوێتە سەر خەڵك، حكومەتی هەرێمی كوردستان هاتووە هەندێك رێككاری گرتووەتەبەر، بۆ نموونە گومرگی لەسەر هاوردەكردنی ئەم جۆرە شتانە كەمكردووەتەوە، لەهەندێك شوێن 10 سەموون بوو بە هەزار دینار، بوو بەهەشت سەموون، یەكسەر خەڵك هاواری لێهەڵسا، حكومەت بۆ ئەمە كارەباكەی لەسەر فڕنەكان كردە بێ بەرامبەر، حكومەت شتی كردووە، ئەمە نییە نەیكردبێت، زۆر شت كراوە، جیا لەمە، زیاتر لە 20 ملیۆن دۆلار بۆ پشتیوانیكردن لە نرخی بەنزین خەرجكراوە، بۆ مەسەلەی پڕۆژەكان، ئێمە جیاوازیمان لەهیچ پڕۆژەیەك نەكردووە، بەڵام بازرگانەكان خۆیان دێن داوای ئەنجامدانی پڕۆژە دەكەن، حكومەت ناتوانێت پڕۆژە بكات، كاتێك بازرگان دێت حكومەت تەنیا هەڵسەنگاندنی بۆ دەكات، دواتر بڕیاری لەسەر دەدات، لەهەر شوێنێك یاخوود لە پارێزگایەك خەڵك هاتبێت داوای ئەنجامدانی پڕۆژەی كردبێت، ئەمە خەتای حكومەت نییە". سەبارەت بەدۆخی سلێمانی مەسرور بارزانی وتی :"بەڕێزێك دەڵێت، لە سلێمانی هیچی بەسەر هیچەوە نەماوە، یاخوود نۆرەی بەنزین هەشت سەعاتە، مووچەخۆر گلەیی دەكات، بەڕێزان كاتی خۆی داوایەك كرا، وتم ئێمە دەبێت بزانین سەرچاوەی داهاتی ئەم حكومەت و وڵاتە چەندە، داهاتی نەوت دیارە، دیلۆیتە یاخوود فڵانە، ئەمانە هەموویان دیارن، بەڵام سەرچاوەی داهاتی ناوخۆمان دیار نییە دەبێت بزانین چەندە، وتمان دەبێت هەمووی بگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، هەموو وەزارەتێكیش چوارچێوەی دیاریكراوی هەیە، داوامان كرد بزانین داهاتەكە چەندە، دوای ئەوە داوایەكی زۆر كرا بەحیساب ئەوكات تۆمەت خرایە پاڵ من بەحیساب من قۆرخی دەسەڵاتم كردووە، دەسەڵاتەكان بۆ خوارەوە شۆڕ ناكەمەوە، هەر لەسەر ئەم داوایە پێیانم وت فەرموون ئەمە دەسەڵات، بەڵام دەسەڵات لەگەڵ بەرپرسیارێتی دەبێت، تەنیا ئەوە نییە كە تۆ تەنیا دەسەڵاتت هەیە، دەبێت بەرپرسیارێتی ئیداری و داراییش وەربگریت، دەسەڵاتەكەن هەمووی دراوەتەوە پارێزگاكان، من باسی سلێمانی ناكەم، هەموو پارێزگاكان وەك هەڵەبجە، هەولێر و دهۆك، چونكە مەسەلە ئەوە نییە تەنیا هەولێرە بەرامبەر بەسلێمانی، هەموو پارێزگاكان دەسەڵاتیان بۆ شۆڕ كراوەتەوە، ئەگەر كێشە لە پارێزگایەك هەبووبێت، دەبێت لەئیدارەی محەلی پارێزگاكە بپرسم بۆچی ئەم كێشە سەریهەڵداوە، ئەگینا حكومەت بە چاوێكی یەكسان لەگەڵ هەموو پارێزگاكان مامەڵەی كردووە، من حەز دەكەم هەموو خەڵك لە تەلاری ئاڵتوونیدا بژین، بەڵام ئیمكانییەتی ئەم وڵاتە ئەمەیە، ئێمە دەمانەوێت زیاتری بكەین، زیادكردنی ئیمكانییات و داهات پێویستی بەكاری هاوبەشە، ئێوەش دەبێت یارمەتیدەری ئێمە بن، ئەگەر كارێكی باشمان كرد دەستخۆشییمان لێبكەن، بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین هەنگاوێكی باشتر بهاوێژین، بەڵام چی باشەت كرد، هەر بەخراپە لێكدرایەوە، رێگەت لێگیرا، خەڵكێك هەیە بەرژەوەندی تێكچووە، ئیتر لەسەر ئاستی سیاسی بێت یاخوود لەسەر ئاستی كەسی بێت، دەسەڵاتیشی هەیە بیەوێت بەرامبەر بەحكومەتەكە هەرچی باشە بەخراپ پیشانی بدات، چونكە خۆی هەست بەمەترسی دەكات نایەوێت ئەم حكومەتە سەركەوتوو بێت، ئێمە هەمیشە باسمان لەمەترسییەكان كردووە، وتوومانە مەترسی داعش هێشتا ماوە، مەترسی قەیرانی تەندروستی باسكراوە، بەخۆشمان و بەوەزیرەكانیشەوە، ئەگەر قەیرانی ئابووری هەبووبێ باسمان كردووە، سووتەمەنی و زیادبوونی نرخ هەمووی باسكراوە، لەبەرامبەردا رێكاریشمان گرتووەتەبەر، یەك لەوانە مەسەلەی ئاسایشی خۆراك، پێشبینی ئەوەمان كردووە ئەگەر قەیرانێك هەبێت، خوانەخواستە هیچ نەبێت لە برسان نەمرین، چەندین كۆگاكامان دروستكرد و پڕۆژەی حكومەتمان دروستكرد، بە پشتیوانی كەرتی تایبەت پڕۆژەی ئاسایشی خۆراك و كارگەكانمان دروستكرد، بۆ ئەوەی ئێمە هیچ نەبێت پشت بەخۆمان ببەستین، بەڵام هەمووشی بەدەست خۆمانەوە نییە، بەداخەوە ئەمساڵ بەهۆی كەمبارانی، داهاتی جووتیاران وەك ساڵانی پێشوو نەبووە، نەك لەبەر ئەوەی حكومەت بەرهەمەكانیان وەرنەگرتووە، داوامان لە جووتیاران كردووە، بەرهەمەكانیان زیاد بكەن، بۆ ئەوەی نەك تەنیا بەشی خۆمان بكات، بەڵكو بتوانین هەناردەی دەرەوەش بكەین". پاراستنی زمانی كوردی مەسرور بارزانی وتی: "من داوامكردووە، كە نابێت پرسی زمان بكرێتە قوربانی هیچ شتێك و دەبێت گرنگیی پێبدرێت، دەبێت هەموومان گرنگی بەزمانی كوردی بدەین، ئێستا هەر یەكێكمان بچێتە دەرەوەو لەهەر وڵاتێكی دیكە بیەوێت بخوێنێت دەبێت زمانی ئەو وڵاتە بزانێت، ئەی بۆچی یەكێك بیەوێت بێت لە كوردستان بخوێنێت‌ زمانی كوردی نەزانێت! دەبێت گرنگیی پێبدەین، ئینجا ئەگەر كەمتەرخەمی هەیە، ئەوا‌ بێگومان كاری زیاتری لەسەردەكەین. كێشەكانی كارەبا سەبارەت بەكێشەی كارەبا، سەرۆكی حكومەتی هەرێم وتی :" ئێمە دوو كێشەی كارەبامان هەیە، یەكێكیان پەیوەندی بەسووتەمەنییەوە هەیە، ئەوی دیكەشیان پەیوەندی بەوێستگەكانەوە هەیە، چونكە هەرچەند من پسپۆڕی كارەبا نیم، بەڵام وەك بۆم باسكراوە، لەگواستنەوەدا كارەبایەكی زۆر بەهەدەر دەچوو، بەهۆی ئەو سیمەی بۆ گواستنەوە بەكارهاتووە، ئەوەی كێشەیە ئەوە نییە كە ئێمە توانای دابینكردنی كارەبامان نەبێت، تا ئێستاش ئێمە نزیكەی 7 هەزار مێگاوات توانای بەرهەمهێنانی كارەبامان هەیە، لەوانەیە بۆ دوو ساڵی داهاتوو ئەو رێژەیە زیاتریش بكرێت، بەڵام سووتەمەنیمان نییە بۆ بەكارخستنی ئەو هەموو كارەبایە، چونكە بەشێكی غازەو پەیوەندیی بەكورد ئۆیڵەوە هەیە، كە ئەمە بەداخەوە تێچووەكەی زۆرە و ببوو بەتاكە داهات و سەرچاوەی مووچەش بۆ هەرێمی كوردستان، بۆیە لەبری ئەوەی بدرێت بە كارەبا، دەفرۆشرا، چونكە تەنها ئەوەمان هەبوو، ئێمە سیاسەتمان هەیە بۆ ئەوەی غازەكە لەماوەیەكی كەمدا زیاد ببێت و ئەو غازەش بەر لەهەموو شتێك بۆ بەرژەوەندی خەڵكی كوردستان بەكاردەهێنرێت. رێكارەكان بەرامبەر شوێنە نەشیاوەكان سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان وتی :"لەسەر ئەوەی كە چی كراوە بەرامبەر بەو شوێنە نەشیاوانە، جارێ هیچ پیشەیەكی یاسایی گوناه نییە، لەسەر مۆدێلكردن بێت، ئەگەر یاسایی بێت گوناه نییە، ئێمە وڵاتێكی داخراو نین و نەمانوتووە ئەمە رێگەپێدراوە و ئەمە رێگەپێدراو نییە، بەڵام رێكار لەسەر شوێنی نایاسایی لەهەموو شارەكانی كوردستان كراوە نەك تەنها لەهەولێر، لەهەموو ئەو شوێنانەی نایاسایین كاری نایاسایی و بەدڕەوشتی كراوە، داخراون و رێكاری یاسایی بەرامبەر بەتاكەكان و بەرپرسەكان و خاوەن خانەكان و ئەو كەسانەی خراپ بەكارهێنانیان كردووە، گیراوەتەبەر". لەبارەی دروستكردنی پەیوەندییەكی پتەوتر بۆ گەیاندنی زانیاری بۆ راگەیاندن، مەسرور بارزانی وتی:" منیش داوا دەكەم لەوتەبێژ و حكومەت میكانیزمێكی باشتر بدۆزنەوە بۆ ئەوەی ئەو پەیوەندییە پتەوتر بكرێت و زانیاری زیاتر بەهاووڵاتییان و رۆژنامەنووس و دەزگاكانی راگەیاندن بدرێت، بۆ ئەوەی ئەوانیش زیاتر هاوكارمان بن". رێككەوتن لەگەڵ بەغدا سەرۆكی حكومەت لەوبارەیەوە وتی :"ئێمە نین رێكناكەوین، ئێمە چەندین جار شاندمان نادرووەتە بەغدا بۆ ئەوەی رێكبكەوین، بەڵام ئێمە دەستوورمان هەیەو رێككەوتن لەگەڵ خۆڕادەستكردن دوو شتی جیاوازن، ئێمە دەڵێین: با دەستوور حەكەم بێت و هەرچی ئەركی دەستوورییە لەسەر شانی ئێمە جێبەجێی دەكەین، بەڵام هەرچی مافی دەستووریشمان هەیە دەبێت رێزی لێبگیرێت، بەغدا دەیەوێت ئێمە ئەركەكە جێبەجێ بكەین، بەڵام مافی ئێمە نەدات، ئەگەر بەغدا ئامادە بێت بێتە پێشەوە لەگەڵ ئێمە رێكبكەوێت، ئێمەش ئامادەین لەگەڵ بەغدا رێكبكەوین، پێموایە دەبێت ئێوە ئەو شاهێدییە بۆ ئێمە بدەن، كە چوونی چەندین شاندی هەرێمی كوردستان بۆ بەغدا چەندین جار، یان بانگهێشتكردنی ئەوان بۆ ئەوە بووە لەگەڵ بەغدا رێكبكەوین، بەڵام ئێمە ‌ناتوانین نە من و نە هیچ كەسێك لەم حكومەتە مافی ئەوەی نییە لەسەر حیسابی مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان سازش بكەین". خراپ بەكارهێنانی رۆژنامەوانی و یاسای دیجیتاڵی سەرۆكی حكومەت وتی :"لەناو هەموو پیشەیەكدا مەرج نییە هەموو كەسێك وەك یەك بن، مرۆڤی باش و خراپ لەهەموو شوێنێك هەیە، مرۆڤ هەیە كە ئەجێندای تایبەتی هەیە، ئەم جۆرە شتانەش هەمووی دیارە، بۆیە پێویستە وەزارەتی رۆشنبیری هەندێك موكومتر بێت لەسەر ئەوەی كە هەم بۆ پشتیوانیكردنی كاری رۆژنامەوانی و هەمیش بۆ رێگریكردن لە خراپ بەكارهێنانی رۆژنامەوانی بەناوی رۆژنامەگەری، ئەوەی یاسای دیجیتاڵی بێت دەبێت تێگەیشتبێت، من خۆم یەكێك بووم لەوانەی كە زۆر پاڵپشتی ئەوە بووم و ئێستاش دەڵێم: با بچێتە پەرلەمان، بەڵام بەداخەوە لایەنەكانی دیكە لەحكومەت پێیان وابوو ئەم یاسای دیجیتاڵە رادەربڕین سنووردار دەكات، بۆیە ئەوان گەڕاندییانەوە". خاوەندارێتی میدیا سەرۆكی حكومەت رایگەیاند:كە دەڵێن بەحیساب من میدیام هەیەو پشتگیری میدیا دەكەم و فڵان كەس میدیای هەیە و پشتگیری میدیا دەكات، لە هەموو جیهان میدیا لەلایەن كەسانێك یان لایەنێكەوە پشتگیری دەكرێت، ئیتر ئەوە چ رێكخراو، كەسایەتی سیاسی یانیش حزب بن، بەڵام گرنگ ئەوەیە ئاشكرا بێت كێ پشتگیری میدیا دەكات، گرنگ ئەوە نییە كێ لەپشتییەتی، گرنگ ئەوەیە كەسەكە دیار بێت، جا هەر كەسێك بێت، بۆ ئەوەی بۆ هەموو كەسێك دیار بێت، بەڵام ئەوانەی دیار نین با ئەوانیش دیار بن، كێ پشتیوانی ئەم راگەیاندنانە دەكەن، ئەگەر خەڵكە با ئەو خەڵكەش دیاربێت و سەرچاوەی داهاتیان دیار بێت". تۆمەتبەخشینەوە بەناوی رۆژنامەوانی لەوەڵامی پرسیارێكی دیكەدا مەسرور بارزانی وتی :" بەهیچ شێوەیەك ئێمە رێگریمان نەكردووە لە رۆڵی میدیا، بەپێچەوانەوە، من بە هەموو شێوەیەك پشتیوانی میدیام و دەمەوێت میدیایەكی بەرپرس و راستگۆ لەگەڵ خۆی و لەگەڵ خەڵك هەبێت، بەڵام ناشبێت تۆمەتبەخشینەوە بەناوی راپۆرت و میدیاو میدیاكاری پێناسە بكەین، هەموو كەسێك مافی ئەوەی هەیە رێگری لەوە بكات كەتۆمەتی پێ ببەخشرێتەوە؟، جا ئەمەش یەكێكە لەتۆمەتەكان، من لەسەرەخۆم قبووڵی ناكەم، زۆر جار ئەوە هەبووە كاتێك پرێسكۆنفرانس سازدەكرێن هیچ كەسێك بانگهێشت ناكرێن، ئەوەی دێت و ئەوەی ناهێت كەس رێگری لێناكات، بەرپرسان هەن لەگەڵ فڵان و فڵان كەناڵ قسە ناكەن، ئەوە نیشاندانی هەڵوێستە، چونكە بەداخەوە ئەو كەناڵانە لەبری ئەوەی پرۆفیشناڵانە كار بكەن، بەئەجێندایەكی پێشوەختە دێن، وەزیر لەوانەیە قەناعەتی نەبێت بەشێوەیەكی بێلایەنانە قسەی لەگەڵ بكرێت، ئەگینا كەس رێگەی لەوەزیر نەگرتووە لەگەڵ هیچ میدیاكارێك قسە بكات". سەبارەت بەتوندوتیژی بەرامبەر ژنان سەرۆكی حكومەت وتی :"توندوتیژی لەگەڵ ئافرەتان زیادیكردووە، جگە لەكاك قوباد كەسی دیكە هیچی نەكردووە، كاك قوباد بەناوی حكومەت كردوویەتی، كاك قوباد ئەگەر بەشێك بێت لە حكومەت، كەواتە حكومەت كردوویەتی، ناكرێت هەر كەسێكمان كارێك بكەین بەناوی خۆمانەوە بیكەین، دەبێت بەناوی حكومەت هەر هەموومان بەرپرسیار بین، بەداخەوەش كە رێژەی توندوتیژی نەك تەنها بەرامبەر بە ئافرەت، بەڵكو بەرامبەر هەموو هاووڵاتیان زیادیكردووە، دەبێت رێگری لێبكرێت، ئێمەی چیمان كردووە! زۆر شتمان كردووە، مەسەلەی كۆكردنەوەی چەكی نایاسایی، گرتنی تاوانباران، رێگریكردن، بەڵام لەوە گرنگتر ئەوەیە كە لەڕووی پەروەردەییەوە كۆمەڵگەی خۆمان وا پێبگەیەنین لە توندوتیژی دووربكەوێتەوە". خستنەڕووی داتاكان لەوەڵامی پرسیارێكی دیكەدا مەسرور بارزانی وتی :"من سوپاستان دەكەم، تۆزێك بە خێرایی یەك دوو شتی دیكە هەیە بۆتان باس دەكەم لەڕووی دارایی و ئابووری، ئێمە داهاتی دەروازەكان بەڕێژەیەكی بەرچاو و بەجۆرێك بۆ سێ بەرامبەر زیادیكردووە، لە ساڵی 2016 داهاتەكە 563 ملیار دینار بووە، لە ساڵی 2021 گەیشتووەتە ملیارێك و 690 ملیۆن دینار، خەرجی حكومەت لە 200 ملیۆن بۆ 70 ملیۆن دۆلار كەمكراوەتەوە، داهاتی نەوت لە رێژەی 25% كە بۆ وەزارەتی دارایی گەڕاوەتەوە، بۆ 41% بەرزكراوەتەوە، كەمكردنەوەی هەر بەرمیلێك نەوت بۆ نزیكەی 4 دۆلار كەمكراوەتەوە، ئەمەش بۆ گەنجینەی گشتی گەڕاوەتەوە، كاتێك دەستمان بەو كابینەیە كرد، وتم دەبێت بزانین حكومەت چ مومتەلەكاتێكی هەیە، لەهەموو حكومەت ئەوەی كە تۆماركرابوو و بۆیان هێنام، وتیان 28 مومتەلەك لەسەر ناوی حكومەت تۆماركراوە، ئەمەش نەك لەبەر ئەوەی نەبوو، بەڵام تۆمارنەكرابوو، ئێمە هەر لەم كابینەیە لیژنەمان پێكهێنا بۆ ئەوەی بزانین ئێمە چیمان هەیە، دوای ماوەیەك هاتنەوە 36 هەزار مومتەلەكات بەناوی حكومەت هەبوون كە ئێستا تۆماركراون". هەنگاوەكانی چاكسازی مەسرور بارزانی وتی :"لەوەزارەتی ناوخۆ زۆر شت كراوە، بۆ ئەوەی چاكسازییەكان بەئاراستەی كەمكردنەوەی رۆتین و فەراهەمكردنی خزمەتگوزارییەكان بن، بۆ نموونە بنكەی دەرهێنانی پاسپۆرت، 5 بنكەی نوێی دەرهێنانی پاسپۆرت كراونەتەوە لەسۆران، كۆیە، چەمچەماڵ، ئاكرێ و زاخۆ و لەپلانیشدایە، یەكەیەكی دیكە لە قەزای ئامێدی بكرێتەوە و یەكێكیش بۆ قەزای پێنجوێن لە پلاندایە، 50 بنكەی تۆماری كارتی نیشتمانی لە سەرانسەری هەرێمی كوردستان كراونەتەوە، دامەزراندنی سیستەمی نوێی شۆفێری و ساڵانەی ئۆتۆمبێل بەپێی ستانداردی جیهانی، كە بەم نزیكانە دەكەوێتە ‌كار و بەپێی پلان ئەم خزمەتگوزارییە نوێیە لە 22 بنكە پێشكەش بەهاووڵاتییان دەكرێت، بەگەڕخستنی سیستمی گرێبەستی ئەلیكترۆنی بۆ كڕین و فرۆشتنی ئۆتۆمبێل، زیادكردنی داهات بە رێگەی دانانی رسووماتی ڤیزا و نشینگە، دانانی رێنمایی بەرگری شارستانی و سەلامەتی گشتی، كە تایبەتە بەدانانی ستانداردەكانی بەرگری شارستانی لەباڵاخانە و شوێنە گشتییەكان و وێستگەكانی سووتەمەنی، لەئاستی یاسایی دوو پڕۆژەیاسای گرنگ پەسەندكران و دەركران، كە یاسای كۆمپانیا ئەمنییەكان و یاسای چەكە لەهەرێمی كوردستان، كە ئەمە بۆ ئەوەیە چەكە نایاساییەكان لەهەرێمی كوردستان كۆبكرێنەوە، لەسێكتەری ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن، ئاوەدانكردنی 60 پڕۆژەی رێگەوبان بە بودجەی 854 ملیار دینار كە 1212 كیلۆمەتر بەرهەمیان هەبووە، لەوەش 92 كیلۆمەتر دووسایدە و چەندین رێگەی یەكساید و توونێل و پردی گەورەی لەخۆگرتووە، بەگشتی 12 ملیۆن مەتردووجا قیرتاوكردنی لەخۆگرتبوو، ئەمە هەموو كراوە كاتێك ئێمە لەقەیرانی ئابووریشدا بووین، لە سێكتەری وەبەرهێنان، كابینەی نۆیەم گرنگی تایبەتی بەپڕۆژەی پیشەسازی و كشتوكاڵ داوەو هانی وەبەرهێنانی داوە،‌، تائێستا لە كابینەی نۆیەم 194 پڕۆژە لە سێكتەری جۆراوجۆر مۆڵەتیان پێدراوە بەسەرمایەی 11 ملیار و 155 ملیۆن دۆلار، سێكتەری كشتوكاڵ، كە خاڵێكی گرنگ بووە بۆ ئەم كابینەیەو بیستوومانە، دەبێت زۆر زۆر گرنگی بەو سێكتەرە بدەین، بۆ هەمەجۆركردنی داهات و پێموایە ئەمە سەروەتێكی لەبننەهاتووە، دەبوایە گرنگییەكی زۆر زیاتری پێ بدرابایە و لە ئێستادا بۆ ئێمە ببایە جێگرەوەی نەوت و غازیش، بەڵام ئێستاش درەنگ نییە، بۆ ئەوەی كاری زیاتری لەسەر بكەین، لەم كابینەیەدا كەرتی كشتوكاڵ هەشت بەرامبەر ئاستەكەی بەرز بووەتەوە، لە رێگەی دەرچواندنی یاسای سەرپەرشتیارانی پڕۆژە كشتوكاڵییەكان، كەدەبێتە هۆكاری رەخساندنی زیاتر لە 5 هەزار هەلی كار لەسەرجەم پڕۆژەكانی كەرتی تایبەتی بواری كشتوكاڵییەكان بۆ بەشەكانی كشتوكاڵ و ڤێتەرنەری، هەروەها دامەزراندنی پڕۆژەكانی بەبازاڕكردنی گەنم كە خۆی لە 13 كارگەی جۆراوجۆر دەبینێتەوە، بۆ پاراستنی ئاسایشی خۆراك و توانای ئەمباركردنی  500 هەزار تۆن گەنمی جوتیارانی هەیە،‌ جگە لەوەی لە كەرتی تایبەتیش كارگەی تایبەتی خۆراك دامەزراوە، لەم كابینەیەدا زیاتر لە 280 پڕۆژەی سێكتەرە جۆراوجۆرەكانی سامانی ئاژەڵی مۆڵەتی پێدراوە، جگە لە 30 هەزار خانووی پلاستیكی بۆ بەرهەمە كشتوكاڵییەكان دروستكراوە، مۆڵەت بە 2659 كۆمپانیای خۆماڵی دراوە، جیا لە مۆڵەتدان بە  87 كۆمپانیای بیانی و 553 كارگە،  جیا لەوەش 3 سایلۆ بەگوژمەی 58 ملیار دینار و  19 كۆگاش دروستكراون، لە سێكتەری كارەبادا، لە ئێستادا 310 مێگاوات كارەبا بەرهەم دەهێنین، بەڵام توانای بەرهەمهێنانی 6903 مێگاوات وەك ژێرخان هەمانە، تاساڵی 2023 بڕی 2493 مێگاواتی دیكەش دەتوانین بەرهەم بهێنین، تا مانگی تشرینی یەكەم ئێمە دەتوانین 650 مێگاواتی دیكە بخەینە سەر سیستمەكە، كە 2493 مێگاواتە لە (كۆمباڵ سایكڵ)، (هایدرۆ پاوەر)، (سۆڵار) و (فڵایدگارس)و ئەمانە ئیزافەی سەر سیستمی كارەبا دەكرێن، لەم كابینەیەدا 615 مێگاوات بەڕێژەی 19.4% كارەبا زیادی كردووە، یەكەمجارە لەهەرێمی كوردستان و عێراق توانیمان بڕی 165 مێگاوات كارەبا لەگازی راكێشراو بەرهەم بهێنین، هەروەها ئەنجامدانی پڕۆژەی پێوەری زیرەك بووە هۆی كەمكردن و بەفیڕۆچوونی لە 45% بۆ 31%، هێشتا زۆرە دەبێت ئەوەش كەمبكرێتەوە، بەم پڕۆژەیە توانیمانە 14% داهاتی كارەبای بەفیڕۆچوو بۆ گەنجینەی حكومەت بگەڕێنینەوە، كەواتە پێوەری زیرەك كارەبا زیاتر ناكات، بەڵام داهاتی بەفیڕۆچوو بۆ گەنجینەی حكومەت دەگەڕێنیتەوە، لەبارەی سێكتەری شارەوانی و گەشتوگوزار، بریتین لەبنبڕكردنی زێدەڕۆیی لەسەر موڵكی گشتی، ئەنجامدانی پڕۆژەی ستراتیژی رێگاوبان لەهەموو شارە گەورەكانی هەرێمی كوردستان، وەك شەقامەكانی 150 مەتری لەهەولێر، 100 مەتری لەسلێمانی، شەقامی بارزان لە دهۆك، بەداخەوە كاتێك تەمویل دەكرێن هەندێجار ئەو پارەیە وەك خۆی نادرێت، لێرەوە دەمەوێ سوپاسی كەرتی تایبەت بكەم، لەكارەكانیان بەردەوامن بۆ جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژانەو تۆماركردنی بەرزترین ئاستی هاتنی گەشتیار بۆ ساڵی 2021 كە گەیشتووەتە زیاتر لە 4 ملیۆن گەشتیار، ئەمەش بەبەراورد بەساڵانی پێشتر بەرزترین ئاست بووە، ئەگەر ئێمە ئەم جۆرە پڕۆژانە ئەنجام بدەین، ئاستی هاتنی گەشتیار بۆ كوردستان زیاتر دەبێت، لە سێكتەری پەروەردە، شوێنی نوێ بۆ زیاتر لە 60 هەزار قوتابی دابینكراوە، لە رێگەی دروستكردنی 57 باڵەخانەی تازە، تاكۆتایی كابینەی نۆیەم ئەم ژمارەیە دەگاتە 100 هەزار شوێن بۆ قوتابی، لەكەرتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی پڕۆژەكان بریتین لەكەمكردنەوەی كرێی خوێندن بۆ قوتابیان لەم كابینەیەدا بە رێژەی 100%، لەماوەی سێ ساڵی كابینەی نۆیەم ئەو قوتابیانەی لە رێگەی زانكۆ لاینەوە داواكارییان پێشكەشكردووە، دەرفەتی خوێندن بۆ هەر هەموویان رەخسێندراوە، هەروەها دابینكردنی كورسی خۆڕایی بۆ سەرجەم منداڵانی شەهیدان، دابینكردنی كورسی خوێندن بۆ سەرجەم قوتابیانی كەركووك، شەنگال و خانەقین، جیا لەدابینكردنی 6 هەزار كورسی خوێندنی باڵا بۆ دیبلۆم، ماستەرو دكتۆرا، هەروەها دابینكردنی پاڵپشتی دارایی بۆ خوێندنی ئەكادیمی بۆ ساڵی 2022 مانگانە بە بڕی 7 ملیار و 500 ملیۆن دینار، لەكەرتی تەندروستیشدا دانانی دوو یاسای بەرەنگابوونەوەی ماددەی هۆشبەر و یاسای مافی نەخۆش، هەروەها رێكخستنەوەو دانانی رێنمایی تایبەت بە نەخۆشخانە و سەنتەرە تایبەتەكان و كەمكردنەوەی نرخ بە رێژەی 40%، دابینكردنی ئامێرەكانی چارەسەری تیشك و كردنەوەی سەنتەری زیاتر بۆ شێرپەنجە، لەبواری چارەسەریدا، زیاتركردن و فراوانكردنی دامودەزگا تەندروستییەكان و ئەنجامدانی نەشتەرگەرییەكان بە رێژەی 76% لە كەرتی گشتی و 24% لە كەرتی تایبەت، خزمەتكردنی كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان، خەرجكردنی زیاتر لە 19.5 ملیار دینار كرێی خوێندنی كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی، دەركردنی زیاتر لە 11 هەزارو 141 فەرمان بۆ دابەشكردنی زەوی بەسەر كەسوكاری شەهیدان، ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی، تاپۆكردنی 200 شوقە و 75 خانووی سەروەران و هەروەها تاپۆكردنی 1500 پارچە زەوی بۆ كەسوكاری شەهیدان، ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی كە لەساڵی 2011 پێیان دراوە، وێڕای دانانی داتابەیسێكی دابینكردنی خزمەتگوزاری بۆ كچ و كوڕی شەهیدان و ئەنفالكراوان، بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری بۆیان، لەوەزارەتی داد، 57 فەرمانگەی دادنووسی بە ئەلیكترۆنی كراوە، لەكۆی 68 فەرمانگە، هەروەها كردنەوەی 13 فەرمانگە و جێگرایەتی داواكاری گشتی تۆماركردنی خانووبەرە، دادنووس و جێبەجێكردنی مناڵە ناكامەكان، لەسێكتەری پاراستن و چاككردنی ژینگە، هەلی كار بۆ 807 دەرچووانی بواری ژینگە دابینكراوە، كە وەك چاودێری ژینگەیی لەسەر پڕۆژەكانی كەرتی تایبەت دامەزراون، كە مووچەیان لەسەر خاوەنی پڕۆژەكە دەبێت، لە كابینەی نۆیەمدا 24 پڕۆژە یاسا ئاراستەی پەرلەمانی كوردستان كراوە، لەلایەن لیژنەكانی حكومەت لەئاستی وەزارەت و بەڕێوەبەرە گشتییەكان زیاترین سەردانی پەرلەمان كراوە، جیا لەوەش زیاترین كۆبوونەوە لەم كابینەیەدا كراوە، هەروەها زیاترین روونكردنەوەو پێدانی زانیاری لەم كابینەیەدا دراوە، دانانی داتا سەنتەرێكی ناوەندی بۆ بە ئەلیكترۆنیكردنی خزمەتگوزارییەكان كە لەماوەیەكی نزیكدا لەهەرێمی كوردستان دەكەوێتە كار، كە هەموو وەزارەتەكان و بەڕێوەبەرایەتییەكان بەم داتابەیسە دەبەسترێنەوە، دەبوایە زۆر زووتر لە ئێستادا بكرێت، كە دەبووە كارئاسانی زیاتر لەسەر خوێندنەوەو دیراسەتكردن و پلاندانان لەهەموو پڕۆژەكانی حكومەت، لەداهاتوودا كاری زیاتریش دەكەین، من تەواو بووم، سوپاس بۆ پشوودرێژی و گوێگرتنان، پەنا بەخوا لەداهاتوودا پەیوەندییەكی باشتر لەنێوان ئێمە و ئێوە دروست بێت، ئێوەش بتوانن ئەركی خۆتان بەشێوەیەكی پڕۆفیشناڵانە جێبەجێ بكەن، هەر هەموومان بتوانین خزمەتی زیاتری خەڵكی خۆمان بكەین، ئەوانیش لێمان رازی بن.      

سەركۆ جەمال هەشت ساڵە كامەران نەجم  رۆژنامەنوس و فۆتۆگرافەر نادیارە، كەسوكارەكەی دەڵێن تائێستا هیچ هەواڵێكی نوێیان لەسەر چارەنوسی پێنەگەیشتووە، هاوڕێیەكیشی چیرۆكی دواین تەلەفۆنی بۆ هاوڵاتی دەگێڕێتەوە ئێوارەی  یەكشەممە 12-6-2022 مەراسیمی دابەشكردنی خەڵاتی كامەران نەجم لە شاری سلێمانی ئەنجام درا و بەشیك لە هاوڕیكانی و كەسایەتیە سیاسیی و حكومیەكان بەشداریان تیادا كرد. خەڵاتی كامەران نەجم بەناوی فۆتۆگرافەر و دامەزرێنەری ئاژانسی مێترۆگرافی كامەران نەجمەوە ناونراوە كە 12ی حوزەیرانی ساڵی 2014 لەكاتی رووماڵكردنی شەڕی نێوان پێشمەرگە و چەكدارانی داعش بێسەروشوێن بوو. لە مەراسیمەكەدا دوو خەڵات دابەشكران، خەڵاتی یەكەم درایە ڤلاجمیر لێگانیور، ‌ فۆتۆ گرافەر لە هایتی، لە ١٤ی ئازاری ٢٠١٨ بێسەروشێن بوو. هاوكات خەڵاتی دووەمی كامەران نەجم بۆ رۆژنامەوانی بەخشرایە‌ قازی شبلی، كە رۆژنامەنووسێكی كشمیرە، دامەزرینەری دەزگایەكی میدیاییە لە كشمیر. بۆ رووماڵ چوو بەڵام خۆی بوو بە هەواڵ كامەران لەگەڵ هاوڕێیەكیدا لەدەستپێكی شەڕی داعش چووە بەرەكانی پێشەوە، ئامانجی بوو رووماڵی بەرەكانی شەڕ بگەیەنێتە ئاژانسەكانی جیهان. هاوڕێكەی باسی دواین پەیوەندی دەكات هاوڕێ خالید، هاوڕێی كامەران كە چەند چركەیەك پێش ئەوەی تەقەی لێبكرێت لەگەڵیدا بووە بە هاوڵاتی وت :"پێش ئەوەی بڕوات پێم وت نەڕواتە پێشتر بەڵام ئەو بڕیاری خۆی دابوو، ئیتر ئەوە دوا بینینی كامەران بوو، دواتر كە پێشمەرگە پاشەكشەی كرد، وتیان كەسێك تەقەی لێكراوە و كەوتووەتە دەستی داعش، بەڵام دڵنیا نەبووین ئەوە". هاوڕێ وتیشی:"دواتر بەرپرسێكی پێشمەرگە دڵنیای كردینەوە كە تەقەی لێكراوە و پاشانیش وێنەگری بەرپرسەكە دیمەنی برینداربوونەكەی پیشانداین". وەك هاوڕێ دەڵێت:"رۆژێك دواتر كامەران پەیوەندی كرد، بە تەلەفۆنی یەكێك لەچەكدارەكانی داعش پەیوەندی بەهاوڕێیەكیەوە كرد، لەتەلەفونەكەدا وتی من كامەرانم تكایە ژمارەی عەمید سەرحەدم بۆ بنێرن، دواتر وتی لە حەویجەم، پاشان تەلەفۆنەكەیان لێوەرگرت و وتی ژمارەكەمان بۆ بنێرن و پێشی بڵێن ئەگەر هێرش بكاتە سەر مەلا عەبدوڵا ئەوە دەیكوژین". هاوڕێ ئەوەشی خستەڕوو:"عەمید سەرحەد كە ئەوكات بەڕێوەبەری پۆلیسی قەزاو ناحیەكان بوو لەكەركوك پەیوەندی پێوەكردبوون و دوای چەند خولەكێك لەهەوڵدان بۆ ڕێككەوتن دەبێتە دەمەقاڵەیان و پاشان هەوڵی رێككەوتنەكە شكست دەهێنێت". ئەحمەد نەجم: هەموو هەوڵی خۆمان داوە چارەنوسی بزانین ئەحمەد نەجم، برای كامەران نەجم، بەهاوڵاتی وت:"هەموو هەوڵێكی خۆمان داوە بۆ ئەوەی چارەنوسی بزانین، بەڵام بەداخەوە تائێستا هیچ شتێكی نوێ نییە لەبارەی چارەنوسیەوە". ئەحمەد نەجم وتیشی:"هێشتا هیوامان لەدەست نەداوە بۆ ئەوەی چارەنوسی بزانین". سكرتێری لقی سلێمانی سەندیكای رۆژنامەنوسان دەڵێت تائێستا حەوت رۆژنامەنوس لەشەڕی داعش لەهەرێمی كوردستان كوژراون كاروان ئەنوەر سكرتێری لقی سلێمانی سەندیكای رۆژنامەنوسانی كوردستان بە هاوڵاتی وت:" كامەران نەجم یەكێكە لەو رۆژنامەنوسانەی لەجەنگدا بێسەروشوێن بووە ڕەنگە مابێت، چونكە ئێستاش هەندێك كەس لەدەستی داعش ڕزگاردەكرێن یاخود دەردەكەوێت كە ماون، بەپێچەوانەشەوە هەندێك گۆڕی بەكۆمەڵ هەڵدەدرێنەوە پاش چەند ساڵێك مردنی چەند كەسێك ئاشكرا دەكرێت". كاروان ئەنوەر وتیشی:"كامەران بەدیلی وەك چەندین رۆژنامەنوسی دیكە كەوتووەتە دەستیان، وەك چۆن 24 دیلی پێشمەرگەش كەوتە دەستیان و دواتر هەندێكیان تەرمەكانیان دۆزرایەوە، ئەو رۆژنامەنوسانەی لەهەرێمی كوردستان لەكاتی شەڕی داعشەوە كوژراون ئاشكرایە بەڵام ئەوەی دیل بێت تەنها كامەرانە". وەك سكرتێری لقی سلێمانی سەندیكای رۆژنامەنوسانی كوردستان دەڵێت:"لەشەڕی داعش دا تائێستا حەوت رۆژنامەنوسی هەرێمی كوردستان كوژراون".