ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

شاناز حەسەن محەمەد لەتیف، نەقیبەكەی بەرێوەبوەرایەتیەكەی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ژنان لەكاتی راپەراندنی كارەكانی خۆیدا لەلایەن داواكراوێكەوە دەكوژرێت و تا ێستا سێ مانگ بەسەر كوشتنەكەیدا تیدەپەرێت و بێت ئەوەی تاوانبارەكان دەستگیربكرێن. نەقیب محەمەد لەتیف و سێ پۆلیسی تری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان، لە شەوی 4ی كانونی یەكەمی 2021دا لەكاتی هەوڵدان بۆ دەستگیركردنی تۆمەتبارێك بە توندوتیژی دژی خێزانەكەی، لە ناوچەی تانجەڕۆ لە سلێمانی تەقەیان لێكراو بەهۆیەوە نەقیب محەمەد گیانیلەدەستدا و سێ هاوەڵەكەشی بە سەختی برینداربون. نەقیب محەمەد لەتیف، خێزاندارە و كچێكی هەبوو، ئیەمرۆ دووەم كچی بێ باوك لەدایك بوو، دایكی نەقیبەكە بە گریانەوە داوای لە حكومەت و بەرپرسانی ئەمنی كرد هەقی كورەكەی بۆ وەربگرن و وتی:" تكایە با ئەو تاوانبارە مەترسیدارانە بكرێنە زیندانەوە، نەكا ماڵ و دڵی دایكێكی دیكە وێران و بریندار بكەن". دوای رۆژێك بەسەر كوشتنی نەقیب محەمەد، نەقیبەكەی بەریوبەرەایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ژنان، قوباد تالەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەت بەلێنیدا تاوانباران بە سزا بگەیەنن و دەستگیر بكرێن. ئەمرۆش لەدوای لەدایك بونی كچەكەی نەقیب محەمەد، قوباد تالەبانی پەیامێكی بڵاوكردەوە و رایگەیاند:" بە بیستنی هەواڵی لە دایکبوونی یامور، کچی یەکەم شەهیدی رێگای پاراستنی ژنان، شەهید محەمەد لەتیف، دڵخۆشبوم. پیرۆزبایی لە دایکی و خانەوادەکەی دەکەم".   لەپەیامەكەیدا دەشڵێت:" دەمەوێت داوای لێبوردن لە یامور و یاران-ی خوشکی بکەم کە زیاتر لە 90 رۆژە چاوەڕێن بکوژانی باوکیان دەسگیربکرێن". لە مەراسیمی چلەی شەهیدبونی نەقیب محەمەد-دا، بەڕێوەبەری بەرەنگاربونەوەی توندتیژی دژی ژنان، بۆ دەزگاكانی راگەیاندن جەختیكردەوە لەوەی "لەم رۆژانەدا هەواڵی خۆش دەبیستن"، بەڵام تادێت روداوەكانی توندتیژی بەرانبەر بە ژنان زیاتر دەبن و بكوژانی نەقیب محەمەد-یش هێشتا ئازادن. تەنیا لە ئەمساڵدا بەپێی وتەی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نۆ ژن لە هەرێمی كوردستان كوژراون، ئەوەش هاوكاتە لەگەڵ چاوەڕوانی كەسوكاری نەقیب محەمەد و بریندارەكان و  رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیش بۆ دەستگیركردنی بكوژانی نەقیب محەمەد لەتیف. لە 23ی شوبات، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەبارەی زیادبونی كەیسەكانی توندوتیژی دژی ژنان، لە راگەیەنراوێكدا كە لە پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاویكردۆتەوە، وتی "زۆر نیگەران و خه‌مبارم به‌ روداوەکانی ئەمدواییەی توندوتیژی دژ بە ژنان و ئافرەتان لە هەرێمی کوردستان. لێره‌دا دوباره‌ی ده‌که‌مه‌وه‌ که‌ هیچ شه‌ڕەفێک له‌ ژن کوشتندا نییه‌". تا ئێستا بكوژانی نەقیب محەمەد  و دەیان بكوژی دیكەی كەیسەكانی ژنان ئازادن و كەیسەكان بە هەڵواسراوی ماونەتەوە.

هاوڵاتی راوێژكارێكی مەكتەبی سیاسی یەكێتی ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە بەرهەم ساڵح تاكە كاندیدی حزبەكەیەتی ئەوەش دوای ئەوەی دادگای فیدراڵی بڕیاریدا كردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بەدەنگدان لە پەرلەمانی عێراق یەكلایی بكرێتەوە. دوای بڕیارەكەی دوێنێ سێشەممەی دادگای فیدراڵی عێراق كە دەرگایەكی داخست و پەنجەرەیەكی كردەوە كە كردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن لەدەسەڵاتی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەماندا نییەو بەڵكو دەبێت پەرلەمانی عێراق دەنگ بدات كە رێگا بدات یان نا. دوا بەدوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی محەمەد حەلبوسی، سەرۆكی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند بەم زووانە پەرلەمانی عێراق سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێرێت. رێزان شێخ دلێر، راوێژكاری مەكتەبی سیاسی یەكێتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» راستە دادگای فیدراڵی دەرگایەكی داخستووەو پەنجەرەیەكی كردووەتەوەو داویەتی دەست پەرلەمان كە دەنگی لەسەر بدەن، بەڵام ئەم پرسە زۆر قورسە، چونكە ئەگەر هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو پێكهێنانی حكومەت رێككەوتنی لەسەر نەكرێت بەئاسانی تێناپەڕێت و كاتی زۆری دەوێت». ناوبراو باسی لەوەشكرد، پێكهێنانی حكومەت و سەرۆك كۆمار دەبێت بە یەك پاكێج رێككەوتنی لەسەر بكرێت، وتیشی:» وەكو یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەرهەم ساڵح تاكە كاندیدی یەكێتییە». دەربارەی ئەوەی باس لەسیناریۆی دیكە دەكرێت كە ناوی دكتۆر لەتیف رەشید و تەنانەت خەسرەو گوڵ محەمەد دەكرێت ئەگەر دەرگای خۆپاڵاوتن بكرێتەوە، راوێژكارەكەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی وتی:»تا ئەم كاتەی قسە دەكەین تەنها بەرهەم ساڵح كاندیدی یەكێتییە». لەبارەی ئەوەی دەوترێت پارتی بەرهەم ساڵح رەتدەكاتەوە، رێزان شێخ دلێر وتی:» حزبەكان حەقی خۆیانە هەوڵ بۆ كاندیدی خۆیان بدەن، بەڵام ئەو پۆستە ئیستحقاقی یەكێتییە». لەبەرانبەردا سەرچاوەیەكی باڵا لەناو پارتی كە نەیویست ناوی بهێندرێت دەڵێت: »بەرهەم ساڵح نابێتەوە بە سەرۆك كۆمار، پارتی هەر كاندیدێكی دیكەی كورد لە لیستی خۆبەربژێركردنی سەرۆك كۆماردا بێت لاری نییە». هاوكات دڵنیایشیدا لەوەی كە دەرگای خۆپاڵاوتن بكرێتەوە پارتی كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار دەبێت.

هاوڵاتی  وتەبێژی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێمی كوردستان ئەوە ئاشكرا دەكات كەئەمڕۆ چوارشەممە نووسراوێكی دیكەیان ئاراستەی پەرلەمان دەكەن بۆ ئەوەی تا یەكی نیسانی ئەمساڵ كارەكانی هەمواری یاسای هەڵبژاردن و ئەنجومەنی كۆمسیۆن یەكلایی بكەنەوە. نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەرسومی هەرێمی بۆ بەڕێوەچونی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان دەركرد كە رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022 دیاری كرد بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان. هەروەها داوای لەحكومەتی هەرێم كرد كە بودجەیان بۆ تەرخان بكات، دواتر مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لایەنی پەیوەندیداری راسپارد بۆ ئامادەكردنی بودجە بۆ كۆمسیۆن تا لەوادەی خۆیدا هەڵبژاردنەكان بەڕێوەبچێت. شیروان زرار، وتەبێژی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی  وت:» دوێنێ سێشەممە كۆبوونەوەیەكمان ئەنجامدا، بڕیارە ئەمڕۆ چوارشەممە نووسراوێك بۆ پەرلەمان بنێرین». هەروەها وتیشی:» پێشتر بەسەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستانمان راگەیاندووە كە سەرۆكی هەرێم و حكومەتیش ئاگادارن كەماوەی شەش مانگمان پێویستە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكان، دەبێت تا یەكی نیسان ئەنجومەنی كۆمیسیاران كارا بكرێتەوە یان ئەنجومەنێكی نوێ لەپەرلەمان متمانەی پێبدرێت، بودجەش ئامادە بێت و هاوكاری لایەنەكانیش كە كۆمسیۆن پێویستی پێ بێت ئامادەبكرێت». هاوكات ئەوەشی خستەڕوو كە چاوەڕێی پەرلەمانن كە بە سازان لەسەر ئەنجومەنی كۆمیسیاران بگەنە رێككەوتن دوای ئەوكاتە حكومەتی هەرێم رەزامەندی داوە لەسەر ئەو بودجەیەی كۆمسیۆن داوای دەكات»تا ئێستا بڕی بودجەكەمان باس نەكردووەو دانیشتمان لەگەڵ حكومەتی هەرێم نەكردووە». وتەبێژی كۆمسیۆن ئەوەشی روونكردەوە كە لەدوای مەرسومی سەرۆكایەتی هەرێم بڕیاردان لەسەر ئەنجومەنی كۆمیسیاران گرنگە، پاش ئەوە بودجە گرنگە. دەربارەی ئەوەی هەڵبژاردن لەكاتی خۆیدا دەكرێت یان نا، شیروان زرار وتی:» ئەوە تەنها پەیوەندی بەفراكسیۆنەكانی پەرلەمانەوە هەیە». سەرەڕای ئەوەی سەرۆكی هەرێم مەرسومی هەرێمی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان دەركردووە، بەڵام پرسی هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكان و ئەنجومەنی كۆمیسیاران لەنێو فراكسیۆنەكانی پارلەمان كێشەو ناكۆكی لەسەرەو بەپێی داواكەی كۆمسیۆن بێت تەنها یەك مانگ لەبەردەم پەرلەماندا ماوەتەوە.

هاوڵاتی لەگەڵ قوڵبوونەوەی قەیرانەكان لە ئێران تاوانە كۆمەڵایەتییەكان زیادی كردووەو لەساڵێكدا نزیكەی 400 هەزار كەس رەوانەی پزیشكی داد كراون و هەر لەو ماوەیەدا شەش هەزار كەس خۆیان كوشتووە كە زۆربەیان گەنج بوون. پۆلیسی ئێران ئاشكرای كردووە دوای روودوای هاتوچۆ زۆرترین گەنج لەو وڵاتە لە رووداوی شەڕو توندوتیژیی كۆمەڵایەتیدا دەكوژرێن. ئامارەكانی خۆكوشتن لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەرز بووەتەوە، بە جۆرێك كە لەساڵێكدا زیاتر لە 244 كەس خۆیان كوشتوە كە 106 كەسیان كچ و ژن بوون، لەدوو مانگی ئەمساڵیشدا لانیكەم 63 ژن یان خۆیان كوشتووە و یان كوژراون. هەروەها، لەئامارە رەسمییەكانی ئێراندا دەركەوتووە رێژەی خۆكوشتن زیاتر لە 10 ساڵە لەناوچە كوردییەكان بەراورد بەناوچەكانی دیكە لەو وڵاتە زۆر زیاترە و بەبڕوای شارەزایانی كۆمەڵناسیی، هۆكاری سەرەكی ئەو دیاردەیە بەرزبوونی ئاستی هەژاریی و نەهامەتییە لەو ناوچانە. هاوكات، زیادبوونی كوشتن و خۆكوشتن لە رۆژهەڵاتی كوردستان مایەی سەرنجە بەڵام كوشتن و خۆكوشتنی ژنان و كچان جێی سەرسوڕمانە چونكە لەماوەی دوو مانگدا زیاتر لە 63 ژن و كچ  لەو بەشە لەكوردستان یان كوژراون یان خۆیان كوشتوە و ئەو ژمارەیەش تەنها ئەوانەن كە لەپزیشكی داد تۆمار كراوە، چونكە بەوتەی بەرپرسانی پزیشكی دادوەریی و چالاكانی مەدەنی و مافەكانی ژنان؛ ژمارەی راستەقینەی ئەو حاڵەتانە 10 هێندەی ئەو ژمارەیەیە. كوشتن و خۆكوشتنی ژنان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی كوردستان  (KHRN) و (هەنگاو) بڵاویان كردووەتەوە كە لە ماوەی یەك ساڵدا لانیكەم 244 حاڵەتی خۆكوشتن لەو بەشە لەكوردستان تۆمار كراوە كە هۆكاری سەرەكیی زۆربەی حاڵەتەكان كێشەی كۆمەڵایەتی و هەژاریی و بێكاریی بووە. لەساڵی رابردوودا 106 كەس لە رەگەزی مێینە و 138 لە رەگەزی نێر لە رۆژهەڵاتی كوردستان خۆیان كوشتوە و زۆرترین حاڵەتیش لە پارێزگای ورمێ بووە و هۆكاری 124 حاڵەتیش لە كۆی ژمارەی خۆكوشتنەكان كێشەی كۆمەڵایەتیی و خێزانی بووە. ناوەندی هەنگاو بۆ مافەكانی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی كوردستان روونی كردووەتەوە كە لەكۆی ئەو حاڵەتە خۆكوژییانە 155 كەسیان لە رێگەی خۆهەڵواسین بەپەت كۆتاییان بەژیانی خۆیان هێناوە. لەپارێزگای ئیلام هەشت ژن و 19 پیاو خۆیان كوشتوە و لە پاریزگای  كرماشان 20 ژن و 30 پیاوا خۆیان كوشتوە و لەپارێزگای سنە 24 ژن و 38 پیاوو لە پارێزگای ورمێ  كە زیاترین حاڵەتی تێدا تۆماركراوە 54 ژن و 51 پیاو خۆیان كوشتوە. لەكۆی ئەو كەسانەی كۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە لەو ساڵەدا 55 كەسیان تەمەنیان لە 18 ساڵ كەمتر بووە و 29 كەسیان كچ و 23 كەسیان كوڕ بوون. لەگەڵ ئەوەی ژمارەی خۆكوشتنی ژنان لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەرزبووەتەوە هاوكات لەو ساڵەدا 44 ژن كوژراون كە ئەوەش ئاماژەیە بە زیادبوونی توندوتیژیی بەرامبەر ژنان.  كەسانی نزیك وەك هاوسەر باوك و براو ئەندامانی خێزان بكوژی زۆرینەی ژنان بوون لە رۆژهەڵاتی كوردستان. ژمارەی كوشتن و خۆكوشتنی ژنان لەساڵی نوێدا بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر زیادی كردووە بە جۆرێك كە لەماوەی دوو مانگی ساڵی نوێدا نزیكەی 27 ژن و كچ كوژراون و 39 كەسیشیان كۆتاییان بەژیانی خۆیان هێناوە. كوشتنی ژن بەبیانووی شەرەف لەئێران رێكخراوەكانی مافی ژنان لەئێران بڵاویان كردووەتەوە كە لەماوەی 20 ساڵی رابردوودا هەزار و 220 حاڵەتی كوژرانی ژن بە بیانووی شەرەف لەو وڵاتەدا تۆمار كراوەو پێدەچێت ئەو ژمارەیەی تۆمار كرابێت زۆر كەمتر بێت لە ژمارەی راستەقینە چونكە بەبڕوای ئەوان كەسوكاری قوربانییان هەوڵدەدەن حاڵەتەكانی كوشتنی ژنان بەخۆكوشتن پیشانبدەن و پەردەپۆشی ئەو دیاردەیە بكەن. بەپێی زانیارییەكانی رێكخراوەكانی ژنان لەكۆی ئەو ژمارەیە 286 ژن بەچەكی وەك دەمانچە و كڵاشنیكۆف و چەكی دیكە بەگولـلە كوژراون كە ئەوەش ئاماژەیە بە بەرزبوونی رێژەی توندوتیژیی بەرامبەر بەو قوربانییانە. چالاكانی مەدەنی بڕوایان وایە یاساكانی كۆماری ئیسلامی ئێران پشتیوانی بكوژانی كچان و ژنانە، چونكە ئەو بكوژانە بەكەمترین سزا دەربازیان دەبێت بەتایبەت ئەگەر تاوانبارەكە باوك و برای ئەو كچ و ژنە قوربانییانە بن. خۆكوشتن لەئێران لەهەندێك ئاماری ئێراندا تەنها لە یەك ساڵدا لانیكەم شەش هەزار كەس خۆیان كوشتووە و بەپێی ئامارەكانیش لەساڵی رابردوودا پێنج هەزارو 475 كەس كۆتاییان بەژیانی خۆیان هێناوە كە تەمەنیان لەنێوان 20 بۆ 40 ساڵ بووە.  ژمارەی دانیشتوانی ئێران دەگاتە 84 ملیۆن كەس و بەپێی ئامارەكانی ئەو وڵاتە لە هەر رۆژێكدا لانیكەم  150و 270 هەوڵی خۆكوشتن تۆمار دەكرێت و نزیكەی 15 كەسیان بەهۆی ئەو هەوڵەوە گیانیان لەدەستدەدەن و رێژەی خۆكوژیی لە 10 ساڵی رابردوودا بە رێژەی 20% زیادی كردووە، بەڵام بە بڕوای پسپۆڕانی دەرەوونناسی هەوڵی خۆكوشتن لە وڵاتەكە ئەو ژمارەیە لەهەوڵی خۆكوشتن نزیكەی 10 هێندە زیاترەو ئەوەی هەیە حاڵەتە تۆماركراوەكانە. ناوەندی پزیشكی دادوەریی ئێران رایگەیاندووە لەهەر 100 هەزار كەسی دانیشتوی ئێران زیاتر لەحەوت كەس خۆیان دەكوژن، بەڵام ئەو ژمارەیە لە 10 ساڵی رابردوودا نزیكەی پێنج كەس بووە و لەساڵی 2005 تائێستا ژمارەی ئەو كەسانەی هەوڵی خۆكوژییان داوە بە بەردەوامی زیادی كردووە. ئەنجومەنی دەروونناسیی ئێران ئاشكرای كردووە ژمارەی خۆكوشتن لەپارێزگاكانی كرماشان، ئیلام، لوڕستان و كوردستان زۆر زیاترە بەراورد بەخۆكوشتن لەپارێزگاو ناوچەكانی دیكە لە وڵاتەكەدا، چونكە ئاستی بێكاریی و نەهامەتیی لەو پارێزگایانەدا بەرزە و ئەوەش وای كردووە كە ساڵانێك ئامار خۆكوشتن لەو پارێزگایانە بەرز بێت. ئێران لەساڵی 2020 بۆ رێگریی لە زیادبوونی خۆكوژیی نزیكەی 63 زانكۆی ئەو وڵاتە كە تایبەتە بەزانستی دەروونناسیی، راسپاردووە بۆ جێبەجێكردنی پلانی رێگریی لەخۆكوشتن. هۆكارە سەرەكییەكانی خۆكوشتن لەئێران سەرۆكی ئەنجومەنی پشتیوانیی كۆمەڵایەتی لەئێران رایگەیاندووە خۆكوشتن لە وڵاتەكە سێ هۆكاری هەیە كەبریتین لەباری كۆمەڵایەتی، ئابوریی و ترس لە داهاتوو بەڵام هۆكاری دیكەش زۆرن كە یەكێكیان باری دەروونی و خەمۆكییە. بەپێی نوێترین تووێژینەوەی وەزارەتی تەندروستیی لانیكەم 23% بۆ 25%ی خەڵكی وڵاتەكە كێشەیەكی دەروونییان هەیە بۆیە چارەسەرنەكردنی دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی رێژەی خۆكوشتن بەپێی ئامارێكی دیكەی ناوەندی چارەسەری دەروونیی وڵاتەكە زیاتر لە 29%ی دانیشتوانی ئێران لەساڵی 2021 كێشەی دەروونییان هەبوە. كۆمەڵناسانی ئێران بڕوایان وایە لاوازبوونی چینی مامناوەند لەناو خێزانەكان و زیادبوونی ژیانی ئاپارتمانی (شوقە) لە رێگەی سیاسەتی ئابوریی ئازادەوە هۆكارێكی گرنگن بۆ لاوازبوونی بازنەی خێزان و تۆڕی بنەماڵەیی كە پێشتر رۆڵیان هەبووە لەچارەسەری كێشە و ناكۆییە كۆمەڵایەتییەكان و تەنانەت دەروونییەكانیش. ئەوان بڕوایان وایە ژیانكردن لەشوقەكاندا دووەم هۆكاری بەرزبوونەوەی رێژەی خۆكوژییە لە 10 ساڵی رابردوودا، چونكە ئەو كەسانەی ناچارن بەو جۆرە ژیانە، پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان كەم دەبێتەوە و لەبەرامبەردا خو دەدەنە مۆبایل ئالودەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و دواجار بە رووبەڕووبوونەوەی هەر كێشەیەك تووشی پەراوێزكەوتن و گۆشەگیریی دەبن . كۆمەڵناسەكانی ئێران زیادبوونی هەواڵی ناخۆش و نەرێنیی بەهۆكارێكی دیكەی زیادبوونی خۆكوژیی لەقەڵەم دەدەن، چونكە ئەو هەواڵانە دەبنە هۆی زیادبونی فشاری دەروونی و قەڵەقی و مرۆڤەكانیش رەشبین دەكات و لەهەر كۆمەلگەیەكدا كە رەشبینیی ببێتە هۆی كەمبوونەوەی ئاستی سەرمایەو هاوپشتیی كۆمەڵایەتی ئەوا رێژەی خۆكوشتن زیاد دەكات. هەژاریی و خۆكوژیی لەئێران وڵاتی لوسوتو لە ئەفریقا كە هەژارترین وڵاتی جیهانە لە هەر 100 هەزار كەس زیاتر لە 72 كەس خۆیان كوشتووە و زیاترین رێژەی خۆكوشتنی بەراورد بە وڵاتانی دیكەی سەر گۆی زەوی تۆمار كردووە دوای ئەو لوسوتو وڵاتی گویانا كە دەكەوێتە باشوری ئەفریقا زیاترین خۆكوشتنی تێدا تۆمار كراوە بەمەرجێك ئاستی داهاتی تاك لەو وڵاتە نۆ هەزار دۆلارە و بەوڵاتێكی دەوڵەمەند ئەژمار دەكرێت. ساڵانە لەهەر 100 هەزار كەس لانیكەم 40 كەس لە گویانا خۆیان دەكوژن و دوای ئەو وڵاتەش ئێسواتینی و كۆریای باشورو لیتوانیا و روسیاو ژاپۆن و سویسرا زیاترین ئاماری خۆكوژییان تۆمار كردووە و ئێران دەكەوێتە ریزبەندی 102ەمین وڵاتی جیهان كە زیاترین خۆكوژیی تێیدا روو دەدات، بۆیە بەرپرسانی ئەو وڵاتە رەتی دەكەنەوە هەژاریی هۆكاری بەرزبوونەوەی رێژەی خۆكوژیی بێت. لەلایەكی دیكەوە شارەزایانی دەروونی و پسپۆڕانی كۆمەڵناسی جەخت لەوە دەكەنەوە سێ ساڵە ئامارەكانی خۆكوشتن و توندوتیژیی بەگشتی لەئێران زیادی كردووە و لەم ماوەیەشدا بەهۆی سزا ئابورییەكانەوە ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی و رێژەی بێكاریی بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبووەتەوە، بۆیە حاشا لەوە ناكرێت كە هەڵاوسانی ئابوریی و زیادبوونی بێكاریی كە بووەتە هۆی هەژاربوونی خەڵك هۆكاری سەرەكرین لە بێهیوا بوون و پەنابردن بۆ خۆكوژیی. توندوتیژیی و تاوان لەئێران پزیشكی دادوەریی ئێران بڵاوی كردووەتەوە لە حەوت مانگدا 368 هەزار و 434 كەس بەهۆی شەڕو توندوتیژییەوە لەو وڵاتەكە برینداربوون و سەردانی پزیشكی دادوەرییان كردووە كە زۆربەیان لەشارەكانی تاران و ئەسفەهان و خوراسانی باشور بوون. بەپێی ئامارەكە تەنها لەمانگی پاییزی ساڵی رابردوودا 47 هەزار و 249 كەس بەهۆی شەڕو توندوتیژییەوە برینداربوون و سەردانی پزیشكی دادوەرییەكانیان كردووە و ئەوەش ئاماژە بە بەرزبوونەوەی رێژەی توندوتیژیی و تاوان لەئێران. پزیشكی دادی ئێران و پۆلیس ئاماری كوژران یان كوژراوانیان بڵاو نەكردووەتەوە و بەڵام ئاماری زیندانەكان و پرۆسەی دادگایی تۆمەتباران بە كوشتن دەریدەخەن ساڵانە زیاتر لە هەزاركەس بەهۆی توندوتیژیی و شەڕوپێكدادان دەكوژرێن. پۆلیسی بەشی ئاسایشی كۆمەڵایەتی و رێگریی لەتاوان لەئێران بڵاوی كردووەتەوە حەوت هۆكاری (خەیانەتی هاوسەریی، كێشەی دارایی، پرسی شەرەف، شەڕو ئاژاوەگێڕیی، دزی، بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان و شەڕی خێڵەكی) زۆرترین كوژراوو برینداری لێدەكەوێتەوە و زۆربەی ئەو قوربانییانەش تەمەنیان لەنێوان 20 بۆ 30 ساڵە. پۆلیس ئاماژەی بەوەكردووە دوای رووداوی هاتوچۆ زۆرترین گەنج لەئێران بەشەڕو توندوتیژیی گیانیان لەدەستدەدەن و خۆكوشتنیش سێیەم هۆكاری سەرەکیی مەرگی گەنجانی 15 بۆ 30 ساڵە.

هاوڵاتی بانکی ناوەدنی عێراق کە بەرپرسە لە دیاریکردنی نرخی دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر بە دینار رۆژانە دۆلارێکی کەمتر بەراورد بەپیشووتر دەخاتە بازاڕەوە دوای ئەوەی خواست لەسەر کڕینی دۆلار لەلایەن هاووڵاتیانەوە کەمبووەوە بەهۆی تویتێکی سیاسییەوە کە چەند رۆژێکە بازاڕی شڵەقاندوە. هەفتەی رابردوو موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر لە تویتێکدا داوای دابەزاندنی نرخی دۆلاری کرد بەرامبەر بەدینار بۆ نرخەکەی پیشووی ئەوەش بووە هۆی ئەوە کە راستەوخۆ بەهای دۆلار لە بازاڕەکانی ئاڵوگۆڕی دراودا دابەزێت، بەجۆرێک نرخەکەی لە بازاڕدا زۆر لەو نرخە کەمتر بووەوە کە بانکی ناوەندی دەیخاتە بازاڕەوە، لەکاتێکدا پێش تویتەکەی سەدر خەڵکی بە گرانتر لە نرخی بانکی ناوەندی دەیانکڕی. دابەزینی نرخی دۆلار کاتییە بە بڕوای جاودیرانی ئابوری و بازاڕ، ئەو بەرز و نزمییەی ئێستا لە بەهای دۆلاردا هەیە کاتییە و لە چەند رۆژی داهاتوودا نامێنێت، بەهای دۆلار جێگیر دەبێتەوە کاتێک خەڵکی بۆیان دەردەکەوێت هیچ پلانیک نیە بۆ دابەزاندنی نرخی دۆلار. چەند رۆژێكە شڵەژانێك بازاڕی دۆلاری لە عێراق گرتووەتەوە، ئەمەش بە یارییەكی سیاسییەكان لێكدەدرێتەوە، بۆئەوەی لە دابەزین و بەرزبوونەوەی دۆلاردا دەستی خۆیان بوەشێنن و لەپڕ قازانجی خەیاڵییان دەستبكەوێت، بەڵام هاووڵاتیان كەوتوونەتە ناو یارییەكەوە و بەشێكی زۆر لە خەڵكی دۆلارەكانی خۆیان هەرزانفرۆش كردووە. دوابەدوای تویتەكەی سەدر، جێگری سەرۆكی پەرلەمان داوای لە عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق كرد، لە بەردەم سەرۆكایەتی پەرلەماندا ئامادەبێت بۆ باسكردن لە نرخی دۆلار، بەڵام ناوبراو رەتیكردەوە ئامادەبێت، بەو بیانوەی بەرامبەر ئەم خولەی پەرلەمان بەرپرسیار نییەو وتیشی «وڵات بە تویتی سیاسییەكان بەڕێوەنابرێت». هەرچەندە قسەكەی وەزیری دارایی ئاماژەیەك بوو بەوەی تویتەكەی سەدر كاریگەریی لەسەر حكومەت و بانكی ناوەندی نابێت بۆ دابەزینی نرخی دۆلار، بەڵام خستەڕووی دۆلارێكی زۆر و فرۆشتنی دۆلار لەیەن هاووڵاتیانەوە شڵەژانێكی لە بازاڕەكانی دراودا دروستكرد. دوای تویتەكەی سەدرو وەڵامەكەی وەزیری دارایی عێراق نرخی ١٠٠ دۆلاری ئەمریكی لە ١٤٨ هەزارو ١٠٠ دینارەوە بۆ ١٤٣ هەزار دینار دابەزی، لە هەندێ شوێنیش هەتا ١٤١ هەزار دابەزی لەکاتێکدا پیشتر هەر دۆلارێک ١٤٨ هەزار دینار یان زیاتر بوو. تویتەكەی سەدر بە پێچەوانەی هەڵوێستەكانی رابردوویەتی، لەكاتێكدا پێشتر پشتیوانیی هەوڵەكانی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلاری كرد، وەزیری دارایی عێراق لەڕوونكردنەوەی چەندڕۆژی رابردوویدا وتی کە لە بەرزبوونەوەی نرخی دۆلاردا رەوتی سەدر بە تەواوی پشتیوانیان كردووە و لە پشتیەوەبوون بەرامبەر ئەو دەنگە ناڕازییانەی رووبەڕوویان دەبوونەوە و سەرسوڕمانی خۆی نیشاندا لە هەڵوێستی ئێستایان. لەكاتێكدا سەدر داوای دابەزینی نرخی دۆلار دەكات، بەڵام مستەفا غالب، پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق كە سەر بەڕەوتی سەدرە رایگەیاند، ئاسان نییە نرخی دۆلار بەم خێراییە داببەزێنن و وتیشی «عێراق لەڕێی بەرزکردنەوەی نرخی دۆلارەوە دەیەوێت قەرزەکانی بداتەوە، بەڵام لەئێستادا ئەگەر نرخی دۆلار دابەزێنین نەک هەر ناتوانین قەرزەکان بدەینەوە بەڵکو قەرزەکان زیاتریش دەبن». هەروەها یەكێك لەو كۆمپانیایانەی كە دۆلار لە بانكی ناوەندی وەردەگرن و لەبازاڕدا دەیفرۆشنەوە، خاوەندارێتییەكەی بۆ موقتەدا سەدری رابەری رەوتی سەدر دەگەڕێتەوە و رۆژانە سەدان هەزار دۆلار قازانجی لەگۆڕینەوەی دۆلار بەدیناری عێراقیدا دەستدەكەوێت. بەپێی ئامارەکان هەژاریی لە عێراق بۆ ٣١٪ بەرزبووەوە و بە جۆرێک لەهەرسێ کەس کەسێکی بە هەژار هەژمار دەکرێت و بێکاریش روو لە هەڵکشانە، حکومەتیش چارەسەرەکانی دابین نەکردووە. ئەگەرچی حکومەت بەشداربوو لەگەل بانکی ناوەندی بۆ بەرزکردنەوەی نرخی دۆلار لە ساڵی ٢٠٢٠ بەهۆی کورتهێنانی بودجەی عێراق. بەڵام لە لایەکی ترەوە بوو بە بارگرانی بۆسەر خەڵکی ئەو دابەزاندنە. عەلاوی، ئەو پیاوەی ملی نەدا بۆ فشاری سیاسی ئەگەرچی عێراق لەژیر فشاری سیاسی لایەنەکان و وڵاتە هەرێمیەکان بەڕێوەدەچێت بەڵام عەلی عەللاوی، وەزیری دارایی عێراق لە وەڵامی تویتەكەی سەدرو بانگهێشتەكەی پەرلەمان پەیامێكی بڵاوكردەوە و “بێ منەتی” خۆی لەپۆستەكەی نیشانداو ئامادەیی دەربڕی بۆ دەستلەكاركێشانەوەو وتیشی، «بۆ گۆڕینی بەهای دۆلار پرس بەكۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و سەرۆكی حزبەكان كراوەو سوودی بۆ ئابووری عێراق دەبێت». راشیگەیاند «من بە تەواوەتی بانگھێشتەکەی جێگری سەرۆکی پەرلەمان رەتدەکەمەوە، چونکە ئاشکرایە لە دەرەوەی دەسەڵاتەکانیەتی ھەروەھا بەتەواوەتی رەتی دەکەمەوە حکومەت لەڕێگەی تویتی سەرکردە سیاسییەکانەوە بەڕێوە ببرێت، بەبێ رەچاوکردنی ئاستی جەماوەرێتی و پێگەیان». وتیشی ” من وەزیرم لە وەزارەتێکی خاوەن سەروەریی، ماوەی نزیکەی دوو ساڵە لە سایەی بارودۆخێکی زۆر سەختدا کارمکردووە، باوەڕموایە سەرکەوتووبووم لە بەڕێوەبردنی کاروباری دارایی وڵات و چاودێریکردنی ئابورییەکەی بەرەو ئاستێک لە سەقامگیری، لەم پرۆسەیەدا پێویست بووە لەسەرم ژمارەیەک بڕیاری قورس بدەم، یەکێک لەوانە بانگەوازی بەھێزم بۆ دەستکاریکردنی نرخی دراو، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم بڕیارە بە سانایی نەدرا، بڕیارەکە لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەنجومەنی وەزیران و بانکی ناوەندی عێراق و حزبە سیاسییەکانەوە پشتیوانی لێکرا، لە دوو کۆبونەوەی جیادا لەگەڵ سەرکردەکانیان. ئەم بڕیارە بە ئاشکرا لە بودجەی ٢٠٢١دا ھاتووە کە پەرلەمان لە شوباتی ٢٠٢١ پەسەندی کرد. ئەوکات روونمکردەوە کە باجی دەستکاریکردنی دراو خێرا دەبێت، بەڵام سودەکانی لەماوەیەکی مامناوەندو درێژدا دەردەکەوێت”. جەختیشی كردووەتەوە، ئەوەی ئێستا ھەمانە بریتییە لە بەسیاسیکردنی نرخی دراو و بکرێت بەھۆکاری بەرزبوونەوەی نرخەکان، ئەمەش درۆیەکی بەئەنقەستەو پێویستە گەل ئاگاداری بێت. نرخی نێودەوڵەتی ھەموو شمەک و گواستنەوەی بەشێوەیەکی گەورە ساڵی رابردوو بەرزبووەتەوە، گەنم و زەیت و شەکرو پەین نرخەکانیان چەندین ھێندە بەرزبووەتەوە، ئەمەش پەیوەستە بە داڕمانی زنجیرەی ھاوردەکردنی جیھانییەوە، ھیچ پەیوەندییەکی نییە بە دەستکاریکردنی نرخی دراوەوە لەساڵی رابردوودا. سەدر هەڕەشە دەكات رەوتی سەدر هەڕەشەی توندی بۆ سەر وەزیری دارایی دەستپێكردو سەرچاوەیەكی باڵای رەوتەكەش جەختدەكاتەوە، “ئەگەر ئامادەنەبێت لەدانیشتنەكەی پەرلەمان ئەوا متمانەی لێ وەردەگرینەوە». سەرچاوەیەكی باڵای ناو رەوتی سەدر زانیارییەكی گرنگی لەبارەی هەڵوێستی سەدر لەبەرامبەر ئەو وەڵامەی وەزیری دارایی ئاشكراكردوەو وتوویەتی، “سەدر جەختیكردۆتەوە، ئەگەربێتو وەزیری دارایی بەشداری لەدانیشتنی پەرلەماندا نەكات، راستەوخۆ كار لەسەر دوورخستنەوەی لەپۆستەكەی دەكرێت». لای خۆشیەوە، غیاب فەیسەڵ عەمیری، پەرلەمانتاری رەوتی سەدر لەدوای بڵاوبوونەوەی پەیامەكەی وەزیری دارایی لەبەیاننامەیەكدا ئەوەی وتبوو، “لێدوانە هەڵچوو و كاردانەوە ناهاوسەنگەكەی عەلاوی رەتدەكەنەوە، كە ترسی لەبانگهێشتكردنی بۆ بەردەم پەڕلەمان هەیە، بەوەش سەرپێچی بنەما دەستورییەكانی كردووە”. وتووشی «قسەی بێمانایە، ئەو شتەی كە تۆ كردووتە بۆ كەم سەیركردنی ئازارەكانی خەڵك لەگرانی نرخەكان‌ و بار قورسی ژیانیان، درۆكانیشت وەك سەركەوتن پیشان دەدەیت”. نووسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایدەگەیەنێت، كە نرخی دۆلار وەك خۆی دەمێنێتەوە بەرامبەر بە دیناری عێراقی و گۆڕانكاری تێدا ناكرێت. دوای لێدوانەكانی موقتەدا سەدر لە چەندڕۆژی رابردوودا نرخی دۆلار بەشێوەیەكی بەرچاو رووی لە دابەزین كرد، بەڵام بانكی ناوەندی و وەزارەتی دارایی جەختیان لە سیاسەتی نەختینەیی خۆیان كردەوە بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دۆلارو لای خۆشیەوە راوێژكارێكی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت: “نرخی دۆلار وەك خۆی دەمێنێتەوەو ناگۆڕێت”. مەزهەر محەمەد ساڵح، راوێژكاری مستەفا كازمی بۆ كاروباری ئابووری لە بەیاننامەیەكدا، كە نووسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بڵاویكردۆتەوە ئاماژەی بەوەكردووە، سیاسەتی نەختینەیی بڕیاری لە دیاری كردنی نرخی ئاڵوگۆڕی دراو داوە بەپێی یاسای بانكی ناوەندی عێراقی، بەڵام بەداخەوە هەندێك دەستوەردانی زۆر لەو بابەتەدا دەكەن. راشیگەیاندووە، بانكی ناوەندی سوورە لەسەر پاراستنی سەقامگیری نرخی ئاڵوگۆڕی دیناری عێراقی، كە پێشتر دیاری كردووە بە 147 هەزار دینار بۆ هەر 100 دۆلاری ئەمریكی. وتیشی، “هەماهەنگی و گونجاندن لەنێوان سیاسەتی نەختینەیی و سیاسەتی دارایی لەوڵاتێكی تاكە سەرچاوەی داهاتدا زۆر گرنگە، بۆیە ئەو یەدەگەی پاڵپشتی دیناری عێراقی دەكات سەرچاوەكەی وەزارەتی داراییە”. لە ماوەی رابردوودا و پێش پەیامەكانی سەدریش لە تویتەر چەندین داواو پەیام هەبوو لە پەرلەمانەوە بۆ كەمكردنەوەی بەهای دۆلار بۆ 125 هەزار دینار وەك رابردوو، كە لە ساڵی 2020دا نرخەكەی بۆ 147 هەزار دینار بەرزكرایەوە ئەوەش لەپێناو پاراستنی چینی هاووڵاتیانی كەمدەرامەت. پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق، لەبارەی نرخی فرۆشتنی دۆلار بەرامبەر بە دیناری عێراقی بە حەوت خاڵ وەڵامی پەرلەمانتارێک دەداتەوە و دەڵێت: “بڕیاری زیادکردنی نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار، بڕیارێکی ستراتیژی و نیشتمانی بووە” و گۆڕانکارییش لەنرخی دۆلار لەماوەی کورتمەودا “بازاڕی ناوخۆیی دەشڵەژێنێت”. مستەفا غالیب مخیف، پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق بە نووسراوێکی فەرمی بە حەوت خاڵ وەڵامی پرسیاری هادی حەسەن سەلامی، ئەندامی سەربەخۆی پەرلەمانی عێراق لەبارەی نرخی فرۆشتنی دۆلار دەداتەوە، کە تێیدا  ئاماژەی بەوەکردووە: یەکەم: ئەو وڵاتانەی کە سیستەمی چەسپاوی نرخی فرۆشتنی دراو جێبەجێ دەکەن، بۆ سیاسەتی نرخی فرۆشتنی دراویان دەگەڕێتەوە، کە بابەتێکی ستراتیژییە و بانکی ناوەندی بەڕێوەی دەبات بە راوێژ لەگەڵ لایەنە پەیوەندارەکان لەحکومەت و بەپێی دۆخی ئابووری. دووەم: بانکی ناوەندیی عێراق، سیستەمی نرخی فرۆشتنی چەسپاو جێبەجێ دەکات، کە بەرپرسە لە دیاریکردنی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار. سێیەم: بڕیاری گۆڕانکاریی نرخ بە فەرمی لە 20/12/2020 دراوە، لە ئەنجامی دۆخی ئابووری و دارایی بووە، کە عێراق لەساڵی 2020 پێیدا تێپەڕیوە، بە داواکاری راستەوخۆی وەزارەتی دارایی بووە، ئەنجامی گفتوگۆکانیش بووە لەگەڵ بانکی نێودەوڵەتی. چوارەم: ئەو هۆکارانەی وایکرد گۆڕانکاریی لەنرخی دۆلار بکرێت بریتین لە: ێ‌: پشتبەستن بەنرخی کەمیی دۆلار بەرامبەر دینار، بەرهەمی ناوخۆیی دەستەوسان کرد لە کێبڕکێکردنی کاڵای هاوردەکراو. بەو بڕیارە تایبەتمەندی باشتر درایە بەرهەمی ناوخۆیی لە کاڵای هاوردەکراو، بەشێوەیەک گۆڕانکارییەکە لە نرخی فرۆشتن نزیکەی 23٪ بووە. ب: کەمبوونەوەی داهاتی گشتی، بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت لەساڵی 2020دا، کە ئەمەش لە ئەنجامی لێکەوتەکانی کۆرۆنا و داخستنی بازاڕەکانی جیهانی بوو، کە نرخی بەرمیلێک نەوت بووە نزیکەی 20 دۆلار لە ساڵی 2020دا، بۆیە گۆڕانکاریکردن لە نرخی دۆلار، داهاتی زیاتری بۆ دارایی گشتی فەراهەم کرد. ج: بەهۆکاری گوشارەکانی سەر خەرجی و پەنابردن بۆ قەرزکردن، قەرزی ناوخۆیی لە کۆتایی ساڵی 2019دا لە 38 تریلیۆن دینارەوە بۆ 64 تریلیۆن دینار لە کۆتایی ساڵی 2020 زیادیکرد. د: بەهۆکاری قەرزەکانەوە، رەسیدی دراوی دەرچووی ئاڵوگۆڕکراو لە نزیکەی 52 تریلیۆن دینار لە ساڵی 2019ەوە بۆ 66 تریلیۆن دینار لە کۆتایی ساڵی 2020 زیادی کرد. هـ: لە ژێر ئەم رۆشنایانەی کە باسکران دۆخی دارایی وڵات، هەڕەشەیەکی مەترسیداری بۆ سەر دۆخی یەدەگی بیانی دروستکرد، بۆیە بڕیارەکە نیشتمانی و ستراتیژی بوو، بە ئامانجی پاراستنی سامانی نیشتمانی و کەرتی بەرهەمهێنانی راستەقینە. پێنجەم: نرخی فرۆشتنی ئێستا، نرخێکی پەسندە لەلایەن حکومەت بۆ رووبەڕووبوونەوەی خەرجییە زیادبووەکان و کەمکردنەوەی کورتهێنان و دانەوەی قەرزی ناوخۆیی. شەشەم: گۆڕانکاریی لە نرخی دۆلار لەماوەی کورتمەودا بازاڕی ناوخۆیی دەشڵەژێنێت و هەڕەشە لە وەبەرهێنان دەکات و ئابووری تووشی گەشەنگ بوون دەکات و متمانە بە سیاسەتی دارایی لاواز دەکات. حەوتەم: سامانی نەوت بە دینار یاخود دۆلار بێت لە ژمێرەی وەزارەتی داراییە، هەر جیاوازییەک پێویستە ببێتە هۆی کەمکردنەوەی کورتهێنانی پلان بۆ دانراو. بانکی ناوەندیی عێراق، لە 20ی 12ی 2020دا بڕیاری دا، نرخی فرۆشتنی هەر دۆلارێکی ئەمریکی لە 1180 دینارەوە بۆ 1460 دینار زیادبکات، ئەو بڕیارە هەرچەندە بووە هۆی زیادبوونی داهاتی ناوخۆ، بەڵام لە هەمانکاتدا نرخی زۆربەی خۆراک و کەلوپەلی لەبازاڕەکاندا لانیکەم بە رێژەی زیاتر لە 20٪ بەرزکردەوە. مەترسی فڕینی دۆلار شارەزایەکی ئابوری لەبارەی دەستکاریکردنی نرخی دۆلار دەڵێت، ئەگەر بانکی ناوەندیی عێراق پاڵپشتی دۆلار هەڵبگرێت، ئەوا نرخی 100 دۆلار دەگاتە 400 هەزار دینار، چونکە ئەوکات حکومەت ناتوانێ دۆلاری زۆر بخاتە بازاڕەوە.  د. نەبیل مەرسومی، شارەزای بواری ئابوریی عێراقی لە لێدوانێکی تەلەفزیۆنیدا رایگەیاند، «ئەگەر بانکی ناوەندیی عێراق پاڵپشتی دۆلار هەڵبگرێت و نرخەکەی ئازاد بکات، ئەوا نرخی 100 دۆلار دەبێتە 400 هەزار دیناری عێراقی». وتیشی «ئێمە دەزانین ئەوکاتەی کە بانکی ناوەندی نرخی 100 دۆلاری بەرامبەر 119 هەزار دینار دیاری کردبوو، هەندێک کات بەهۆی کەم خستنەبازاڕی دۆلار لەلایەن بانکی ناوەندی و هەندێک هەواڵ نرخی 100 دۆلار دەگەشتە 130 هەزار دینار».    دابەزاندنی نرخی دۆلار ساڵانە (10) ملیار دۆلار زیان لە حکومەت دەدات ئەندامێکی پەرلەمانی عێراق رایدەگەیەنێت؛ دابەزاندنی بەهای فرۆشتنی دۆلار ساڵانە (10) ملیار دۆلار لەسەر حکومەت دەکەوێت و مەترسی موچە و خزمەتگوزارییەکان دروستدەکات. مەشعان جبوری، پەرلەمانتار لە هاوپەیمانی سوننەکان رایگەیاند، دابەزاندنەوەی نرخی دۆلار بەرامبەر دینار حکومەت دەخاتە دۆخێکی مەترسییەوە و چیتر ناتوانێت موچەی فەرمانبەران دابەشبکات و پڕۆژە خزمەتگوزارییەکان دەوەستێنێت. لەبارەی سەرچاوەکانی داهاتی حکومەتی عێراقەوە باسی لەوەشکردوە، ئەگەر نرخی نەوت داببەزێت بۆ (60) دۆلار، حکومەت ناتوانێت موچە دابەش بکات و پارە بۆ پڕۆژە ستراتیژییەکانیش دابین بکات.  ئەو پەرلەمانتارە لە بارەی مەترسییەکانی دۆخی ئابوری عێراقەوە دەڵیت،» پێویستە هەوڵەکان چڕبکرێتەوە بۆ پشتگیریکردنی چینی هەژار و دابەزاندنی نرخی پێداویستی و کەلوپەلە پێویستییەکان، بۆ ئەوەی هاووڵاتی لەوە زیاتر باجەکەی نەدات». ئەوەش لە کاتێکدایە، لە دوای تویتەکەی موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر لەبارەی بەرزی نرخی دۆلارو گرانی شتومەک و کاڵاکان، بازاڕەکانی دراو لە عێراق و هەرێمی کوردستان تووشی ناجێگیریی بوون لە نرخەکاندا، بەشێوەیەک لەماوەی چەند رۆژی رابردودا نرخی دۆلار چەند جارێک بە خێرایی گۆڕانکاری بەسەرداهاتووە. و دۆلاریش هەر رۆژەو نرخێکە.

عەمار عەزیز  لەهەر چوار پارێزگاكەی هەرێم و كەركوك لەساڵی رابردوودا 68 پیاو خۆیان كوشتووەو رێكخراوی یەكێتی پیاوانیش ئەوە بەمەترسی وەسف دەكات و داوا دەكات هۆشداری بڵاوبكرێتەوە لەپێناو رێگری كردنی ئەو حاڵەتانە.     بورهان عەلی فەرەج، بەرپرسی رێكخراوی یەكێتی پیاوان  لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی، ئەوەی خستەڕوو بەپێی  لیژنەی بەدواداچوون  و تۆماركردنی كەیسەكان لە رێكخراوی یەكێتی پیاوانی كوردستان لە بەرواری 1-1-2014وە بۆ 31-12-2021 تۆماركردنی كەیسەكان و سكاڵا و توندوتیژی  لە ( 4318) جۆری سكاڵا ، ئاماری خۆ كوشتنی پیاوان لە كوردستان ( 626) حاڵەت بووە، وتیشی:»ئاماری كوشتنی پیاوان لەلایەن ژنانەوە بەهاوكاری كەسانی تر( 48)  كەیس بووە». بورهان فەرەج باسی لەوەشكرد كە لەبەرواری 1-1- 2021 تا كۆتایی ساڵ  ژمارەی كەیسەكان 521 بوون، خۆكوشتنی پیاوانیش ( 68) حاڵەت بووە ، بەم شێوەیە ، دەركردنی پیاوی بەتەمەن ( 21) حاڵەت، خیانەتی هاوسەرگیری ( 47) و توندوتیژی جەستەیی ( 8) حاڵەت، هەروەها تەداخولكردنی  كەسوكار لەژیانی هاوسەرگیریدا  ( 199) حاڵەت ، فشاری دەروونی و سێكسی  ( 11) حاڵەت، دەستبەسەرداگرتنی منداڵ  یان بێ‌ بەشكردنی باوك لە بینینی منداڵەكەی ( 219 ) حاڵەت بووە. هاوكات ئەوەشی خستەڕوو كە حاڵەتەكانی خۆكوشتنی پیاوان لەساڵی 2021 دا لەسنوری پارێزگای دهۆك ( 9) بووە و  لەپارێزگای هەولێر 24 و لە پارێزگای سلێمانی 28 و لەپارێزگای كەركوك  پێنج و لە پارێزگای هەڵەبجە دوو حاڵەت هەبووە، وتیشی:» پێویستە رێكخراوەكان و لایەنە پەیوەندیدارەكان هۆشداری بڵاوبكەنەوە لەپێناو رێگریكردن لەم حاڵەتانە». توێژەرێكی دەروونی دەڵێت:» پەنابردن بۆ خۆكوشتن چارەسەر نییە». ساڵح زاهیر، توێژەری دەروونی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی، پێیوابوو هۆكارەكانی خۆكوشتن بێكاری و نەبوونی هەلی كار سەرەكیترین هۆكارە تا پیاو پەنا بباتە بەر خۆكوشتن، وتیشی:» گەنجێك هاوسەرگیری دەكات دوای چەند ساڵێك لە نەبوونی هەلی كار ناتوانێت خێزانەكەی خۆی بەخێو بكات، رۆژێك دووان ناچار دەبێت خۆی بكۆژێت، كێشەكانی نێوان ژن و پیاو زۆرترینیان لەسەر پارەیە، ژن داوای پارە دەكات پیاوەكەش پارەی نیە ناچار یان لێك جیادەبنەوە یا پیاوەكە خۆی دەكوژێت، بەڵام خۆكوشتن چارەسەر نییە و دەبێت مرۆڤ بەرگەی بەرپرسیارێتی بگرێت و هەوڵی چارەسەركردنی بدات». وتەبێژی پۆلیسی پارێزگای دهۆك پێیوابوو كە حاڵەتەكانی خۆكوشتن لەهەموو دونیادا بوونی هەیەو هەرێمی كوردستانیش بەشێكە لەو جیهانە. هێمن سلێمان، وتەبێژی پۆلیسی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی  وت: «حاڵەتەكانی كوشتن یاخود كوشتن لە هەموو شوێنێكی دونیا هەیە، هەرێمی كوردستانیش بەشێكە لەم جیهانە». ناوبراو باسی لەوەشكرد كە لەساڵی 2021 لە سنوری پارێزگای دهۆك 41 كەس كوژراون 15 هەزار و 135 سكاڵا تۆماركراون، وتیشی:» ئەم سكاڵایانە لەسەر هەموو بابەتێك بوون ، هۆكاری كوشتن یان خۆكوشتن دەیان هۆكار هەن، لەوانە كێشەكانی نێوان ژن و پیاو یاخود خراپ بەكارهێنانی هێڵەكانی پەیوەندیكردن و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ، بەڵام ئەمانە پەیوەندی بە هەموو كوردستانەوە هەیە نەك تەنها پارێزگای دهۆك «.

عەمارعەزیز ئێزیدییەكان 22ی شوبات وەك رۆژێكی دیكەی رەش دەبینن كە حەوت گۆڕی بەكۆمەڵی دیكە هەڵدەدەنەوە كە نزیكەی سەد رووفاتی لەخۆگرتووەو دواتر رەوانەی پزیشكی دادی دەكرێت بۆ ناسینەوەی رووفاتەكان كە لەسەر دەستی داعش شەهیدكراون. بەئامادەبوونی بابەشێخ بابی روحی ئێزیدییەكان بەرپرسانی حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان، دەستكرا بە هەڵدانەوەی حەوت گوڕی بە كۆمەڵ لە ناوچەی حەردان كە دەكەوێتە خورهەڵاتی شەنگال.  سیروان جەلال ، بەرپرسی پەیوەندییەكان لەوەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراون لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت» تیمی نیشتیمانی هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان لەگەڵ پزیشكی دادی بەغدا بەهاوبەشی لەگەڵ وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوانی حكومەتی هەرێم، حەوت گۆڕی تر لە مەفرەقی حەردان هەڵدەرێنەوە». هەروەها باسی لەوەشكرد دوێنێ 22ی شوباتی 2022 مەراسیمی دەستپێكردنەوەی كارەكە بۆ ئەمڕۆ چوارشەممە 23ی شوبات یەكەم گۆڕی بە كۆمەڵ لەحەردان كە دەكەوێتە خورهەڵاتی شەنگال هەڵدەدرێتەوە.  سیروان جەلال وتیشی « سەدان كەس لەساڵی 2014 لەلایەن چەكدارانی داعش رەمی كراون دواتر تەرمەكانیان فڕێدرانە مەفرەقی حەردان ، ئەوانەی مەفرەقی حەردان هەموویان پیاون و لە رەگەزی نێرن خەڵكی ناحیەی گرعوزێرن سەر بە قەزای شەنگال، دوای تەواوبوونی هەڵدانەوەی رووفاتەكان رەوانەی پزیشكی دادی بەغدا دەكرێن، پشكنینیان بۆ دەكرێت، ئەوەش بەمەبەستی ناسینەوەی رووفاتەكان و دیاریكردنی ناسنامەكانیان».  هاوكات، خەیری عەلی ، بەرپرسی ئوفیسی شەنگال لە رێكخراوی ئێزیدی بۆ دۆكیۆمێنتكردنی بەڵگەنامەكان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت « حەوت گۆڕی بە كۆمەڵ لە مەفرەقی حەردان دۆزراونەتەوە ، تیمی نیشتیمانی هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان لە ماوەی 21 رۆژدا هەر حەوت گوڕی بە كۆمەڵ هەڵدەدەنەوە ، هیچ كەسێك نازانیت چەند رووفات لەو حەوت گۆڕەدان، بەڵام  بەپێی زانیاریەكانمان ژمارەیان سەرووی 70 كەس دەبن».   هەڵدانەوەی یەكەم گوڕی بە كۆمەڵی ئێزیدییەكان لە گوندی كۆجۆی قەزای شەنگال ، بە بڕیاری حكومەتی عێراق لە 15ی ئازاری 2019 دەستیپێكردو تائێستا بە دوو قوناغ ، نزیكەی 500 رووفات لە 20 گۆڕدا دەرهێنراون، لەشوباتی 2021یش رووفاتی 104 ئێزیدی لە گوندی كۆجۆ بە خاكسپێردرانەوە .  سەباح سەمیر ، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن لە نوسینگەی بابە شێخ لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: « رۆژی 22ی شوباتی ساڵی 2022 بۆ هەموو جیهان رۆژێكی تایبەتە، بەڵام بۆ ئێمەی ئێزیدییەكان رۆژێكی رەش و تاڵە چونكە لەم رۆژەدا رووفاتی دەیان ئێزیدی لەناو گوڕدا هەڵدەدرێنەوە كە بەداخەوە لەسەر دەستی چەكدارانی داعش شەهید كراون «. دوای تەواوبوونی مەراسیمەكانی ئایینی ئینجا دەستكرا بەهەڵدانەوەی یەكەم گۆڕ لە مەفرەقی حەردان ، بەوتەی كەسوكاریان نزیكەی 100 رووفات لەو حەوت گوڕەدا هەیە.

هاوڵاتی وتەبێژی ئەنجومەنی باڵای كۆمسیۆن و راپرسی هەرێمی كوردستان ئاماژە بەوە دەدات كە چاوەڕوانی دیاری كردنی وادەی هەڵبژاردنن كە ئەوەش لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە مەرسومی بۆ دەردەچێت. دوای ئەوەی پەرلەمانی كوردستان رۆژی 10ی شوباتی 2022 دیاری كرد بۆ فراكسیۆنەكان تا بۆچوونی خۆیان لەبارەی وادەی هەڵبژاردن و هەمواری یاسای هەڵبژاردن و ئەنجومەنی كۆمسیاران بخەنەڕوو دەركەوت سەرجەم فراكسیۆنەكان لەگەڵ ئەوەدان كە هەڵبژاردن لەوادەی خۆی و لە 30ی ئەیلولی ئەمساڵدا ئەنجام بدرێت. هاوكات، پێشەوا هەورامی وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتیئەوەی دووپاتكردەوە كە بەم زووانە سەرۆكایەتی هەرێم وادەی هەڵبژاردن لەكاتی خۆیدا مەرسومی هەرێمی بۆ دەردەكات. ئەنجومەنی باڵای هەڵبژاردن و راپرسی هەرێمی كوردستان دەڵێن تا 1ی نیسانی ئەمساڵ پرسی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و هەمواری یاسای هەڵبژاردن و ئەنجومەنی كۆمسیاران یەكلابكرێتەوە. شیروان زرار، وتەبێژی ئەنجومەنی باڵای  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتیوت:» وەكو یاسا ئێمە پێنج بۆ شەش مانگمان پێویستەو دەبێت موراعاتی كۆمسیۆن بكرێت كە 1ی نیسان تا 1ی تشرینی یەكەم لەبەردەستدا بێت بۆ ئامادەكارییەكان». هەروەها باسی لەوەشكرد  هەمواری یاسای هەڵبژاردن پەیوەندی بەپەرلەمان و فراكسیۆنەكانەوە هەیە كە هەر هەموارێكی بكەن تا ئەو وادەیە ئەوان وەكو كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و راپرسی هەرێم پێوەی پابەند دەبن. شیروان زرار ئەوەشی روونكردەوە كە خۆیان نووسراوی فەرمییان داوەتە پەرلەمان كە وادەكەمان تەواو بووە و ئەنجومەنێكی نوێ دیاری بكرێت، وتیشی:» بەپێی یاسا پەرلەمان دەتوانێت بۆ خولێكی دیكە متمانەمان پێدەدەن كە خۆی دوو ساڵی رۆیشتووە واتا سێ ساڵی دیكەی ماوە ئەوكات سەرپەرشتی هەڵبژاردنەكان دەكەین».

  هاوڵاتی بڵاوبوونەوەی تۆمارێكی دەنگیی لە كۆبوونەوەی نهێنیی بەرپرسانی سوپای پاسداران سەبارەت بەگەندەڵی لەناو ئەو دامەزراوە سەربازییە سەرەكییەی كۆماری ئیسلامی ئێران وڵاتەكە دەهەژێنێت بەتایبەت كە تۆمەتبار دەكرێت بەكۆنتڕۆڵكردنی زۆرینەی سەرچاوەكانی داهات و  ئابوریی وڵات. گروپێك هاككەر گرنگترین بەڵگەنامەكانی كۆبوونەوە نهێنیەكانی سوپای پاسدارانیان بڵاوكردەوە كە تێیدا ئاماژە بەوە كراوە خەڵكی ئێران زۆر لەدەسەڵاتی وڵاتەكە ناڕازین و تەقینەوەی كۆمەڵایەتی لە ئان و ساتدایە بە جۆرێك ناڕەزایەتی دژی دەسەڵات لە ساڵێكدا بە رێژەی 300% زیادی كردووە. لەتۆمارە دەنگییەی سوپای پاسداران كە زیاتر لەدوو ساڵە دزەی پێكراوە بەڵام رۆژی پێنجشەممە (10/2/2022) بڵاوكراوەتەوە، قاسم سولەیمانی فەرماندەی پێشوی فەیلەقی قودس و محەمەد باقر قاڵیباف، سەرۆكی شارەوانیی پێشوی تاران و سەرۆكی پەرلەمانی ئێستای ئێران وەك پشتیوانی گەندەڵكاران ناوهێنراون و تۆمەتبار كراون بەوەی هۆكاری سەرەكیی دیارنەمانی چەندین ملیار دۆلار لەداهاتی گشتی وڵاتەكەن. سوپای پاسداران چوار رۆژ دوای بڵاوبوونەوەی ئەو تۆمارە 50 خولەكییە، بە راگەیاندنی روونكردنەوەی كورت لە ئاژانسی هەواڵی فارس كە سەر بەو ناوەندەیە؛ تۆمارە دەنگییەكی پشتڕاست  دەكاتەوە و رایدەگەیەنێت ئەو تۆمارە هیچ گومانێك لەسەر بەرپرسانی باڵای سوپای پاسداران دروست ناكات بەتایبەت كە گەندەڵكارانی سەرەكیی دەستگیر كراون و سزایان بەسەردا سەپێنراوە. سوپای پاسداران بە بیانوی شەڕی داعش بازرگانیی دەكات بەپێی ئەو تۆمارە دەنگییەی كە لەكۆبوونەوەی بەرپرسانی (سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی) لەئێران بڵاوكراوەتەوە دوو كۆمپانیای سەر بە فەیلەقی قودس كە خاوەنەكانین لە كەسانی نزیكی قاسم سولەیمانی بوون، تۆمەتبارن بە دیارنەمانی زیاتر لە چوار ملیار دۆلارو هەندێك سەرچاوەی هەواڵی ئێرانیش دەڵێن ژمارەی پارە دزراوەكان زیاترە لەهەشت ملیار دۆلار دەبێت. مەهدی هاشمی، سەرۆكی ئەنجومەنی شارەوانیی تاران رایگەیاندووە؛ دۆسیەی گەندەڵیی و قەرزەكانی شارەوانیی تاران لەو سەردەمەدا كە محەمەد باقر قاڵیباف سەرۆكی شارەوانیی تاران بووە دو دۆسیەی سەرەكین كە یەكێكیان بەهۆی بازرگانیی لەگەڵ دوو كۆمپانیا بەناوی (هۆڵدینگ یاس)  و (رێسا تێجارەت) زیاتر لەچوار ملیار دۆلار دیار نەماوە و ئەوی دیكەشیان بڕەكەی 159 ملیۆن دۆلار بووە كە پەیوەندیی بەقەرزەكانی شارەوانییەوە هەیە. گروپی كۆمپانیاكانی هۆڵدینگ یاس لەسەردەمی شەڕ لەگەڵ داعش لەسەر دەستی قاسم سولەیمانی بۆ پشتیوانیی دارایی لە فەیلەقی قودس دروستكرا، كۆمپانیاكە  لە رێگەی جێبەجێكردنی پڕۆژە بیناسازی و رێگاوبان، پشتیوانیی ماددی و دارایی رادەستی هێزەكانی قودس كردووە. سوپای پاسدارانی ئێران لە روونكردنەوەیەكدا رایگەیاندووە بەهۆی ئەوەی ئەو كۆمپانیایە لە رووی داراییەوە لە ژێر چاودێریی ناوەندەكانی سەر بەدامەزراوەكانی سوپای پاسداران نەبووە كارەكانی و داراییەكانی گومانی لەسەر بووە و دواجار دوو بەڕێوەبەری سەرەكیی ئەو كۆمپانیایە بە تۆمەتی گەندەڵی دەستگیركراون و 20 ساڵ زیندانیان بەسەردا سەپێنرا و كۆمپانیاكەش هەڵوەشێنراوەتەوە. سوپای پاسداران رایگەیاندوە پێچەوانەی ئەوەی كە وتراوە قاسم سولەیمانی و محەمەدباقر قاڵیباف و ژمارەیەكی دیكە دەستیان لەو گەندەڵیەدا هەبووە، بەڵام ئەوان هۆكارێك بوون بۆ دۆزینەوەی گەندەڵكاران و هەڵوەشاندنەوەی كۆمپانیاكە. سوپای پاسداران و تەقینەوەی كۆمەڵایەتیی لەئێران گروپێكی هاككەر بە ناوی دادپەروەریی عەلی یان (عەدالەتی عەلی) كۆمەڵێك بەڵگەنامەی زۆر نهێنیی سوپای پاسدارانیان بڵاوكردوەتەوە كە ئەنجامی لێكۆڵینەوەی كۆمەڵایەتی و ئابوریی و سیاسی و هەواڵگریی ناوەندەكەیە سەبارەت بەدۆخی دەسەڵات و ناڕەزایەتییەكانی خەڵك لەئێران. هەروەها لە بەڵگەنامەكاندا ئاماژە بەوەكراوە كۆمەڵگەی ئێران خەریكە دەكوڵێت و ئەگەری تەقینەوەی هەیە بە تایبەت كە ئاستی ناڕەزایەتییەكان بەراورد بە یەك ساڵی رابردوو بە رێژەی 300% بەرز بووەتەوە. بەڵگەنامەكە كە حەوت لاپەڕەیە لە كۆبوونەوەی نهێنی بنكەی (ساروڵڵا)ی سەر بە سوپای پاسداران لە تاران دزەی پێكراوە  كە نوێنەرانی دەزگاو دامەزراوە سەرەكییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران تێیدا ئامادەبوون و باس لەكۆنتڕۆڵكردنی ئەو دۆخە قەیراناوییە كراوە كە بەرۆكی دەسەڵات و كۆمەڵگەی وڵاتەكەی گرتووە. بنكەی ساروڵڵا كە ناوەندەكەی لە تارانی پایتەختی ئێرانە بەگەورەترین دامەزراوەی هەوالگریی ناوخۆی وڵاتەكە ئەژمارد دەكرێت كە دەسەڵاتی تەواوی لە بڕیاردان هەیە و ئەركی سەرەكیی سەركوتی سەرهەڵدانە كۆمەڵایەتییەكان و پاراستنی دەسەڵاتە لە كودەتا و هێرشی سەربازیی. لەو كۆبوونەوەیەدا ئاماژە بەوەكراوە لە سەرەتای دەستبەكاربوونی ئیبراهیم رەئیسی وەك سەرۆك كۆماری ئێران ئاستی متمانەی كۆمەڵایەتی بەدەسەڵات باش بووە بەڵام دوای چەند شۆكێكی ئابوریی و گرانبوونی زۆربەی كاڵاو پێداویستییەكان بە رێژەی 53% وای كردووە كۆمەڵگە بە گومانەوە لە دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران بڕوانن. بەشی هەواڵگریی سەر بەسوپای پاسداران لەو بەڵگەنامەدا ئاشكرای كردووە ( هەڵاوسانی ئابوریی، كێشەی موچە، كێشەی كۆمەڵایەتییەكان و كێشەی ئاو) سەرەكیترین بابەتی خەڵكی ئێرانە و زۆربەی نیگەرانییەكانیش پەیوەندیی بەو بابەتانەوە هەیە. لە لایەكی دیكەوە بەشی هەواڵگریی پۆلیس لەئێران كە ناوی لە بەڵگەنامەكاندا هاتوە پێشبینی كردووە لە كۆتایی وەرزی زستاندا سەرهەڵدان و ناڕەزایەتیی لە وڵاتەكەدا زیاد بكات بە تایبەت كە رێژەی ناڕەزایەتییەكان و گردبوونەوەكان لەم كۆتایی سالی 2021 بەراورد بەسەرەتای ئەو ساڵە 48% زیادی كردووە و هاوكات ژمارەی بەشداربوانی ناڕەزایەتییەكانیش بە رێژەی 98% زیادی كردوە. هەواڵگریی پۆلیس روونی كردوەتەوە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان بەهۆی ئابورییە 56% زیادی كردووە و ناڕەزایەتیی كرێكارانیش بە رێژەی 136% بەرز بووەتەوە و زۆربەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان لە نێوان كاتژمێر نۆ بۆ 11ی نیوەڕۆ لەبەردەم پەرلەمان لە تاران ئەنجام دراوە. پەیام كاویان، سەرۆكی بەشی ئاسایشی گشتی پۆلیس، هۆشداریی داوە كە هەڵاوسانی ئابوریی راستەقینە لە ئێران لە نێوان دو ساڵدا گەیشتوەتە 268% ئەوەش فشاری دەرونیی زۆری لەسەر خەڵكی وڵاتەكە هەبوە لە كاتێكدا ئامارە رەسمییەكانی ناوەندەكانی دیكە ئەو ژمارە راستەقینەیە لە هەڵاوسانە بڵاو ناكەنەوە. كاویان پێشنیاری كردوە بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت بە زووترین كات پێداویستییە سەرەكییەكانی خەڵك دابین بكەن و بەشی هەواڵگریی كۆمەڵایەتی لەنزیكەوە هاوكاریی ئەو بەرپرسانە بكەن بۆ دابینكردنی داخوازییە رەواكانی خەڵك بۆ ئەوەی بڕیاری هەڵە نەدەن چونكە گەندەڵیی هۆكاری سەرەكیی توڕەبوونی كۆمەڵایەتییە. بەپێی ئەو بەڵگەنامە نهێنیانە تیمی ئابوریی سوپای پاسدارن پێشنیاری كردووە كە دەبێت بەبێ دەنگی هاوكاریی دارایی (یارانە)ی چوار چینی دەوڵەمەند لەكۆی ئەو 10 چینەی كە لەئێران هەیە راگیرێت و لە بەرامبەردا هاوكاریی دارایی بە پێی ئاستی هەژاریی بۆ شەش چینەكەی دیكە زیاد بكرێت و ئەگەر ئەو پێشنیارە جێبەجێ نەكریت بێگومان دەسەڵات رووبەڕووی قەیرانی گەورەتر دەبێتەوە. تیمە ئابورییەكەی سوپا جەختی لەوە كردووەتەوە كە نابێت بە هیچ شێوەیەك بە بیانوی دابینكردنی كاڵاو پێداویستی سەرەكیی خەڵك بەتایبەت خۆراك و دەرمان، دۆلاری حكومی یان چوار هەزارو 200 تمەنی رادەستی بازرگانەكان بكرێت لەكاتێكدا نرخی هەر دۆلارێك نزیكەی 27 هەزار تمەنە چونكە ئەوە لە ماوەی ساڵانی رابردوودا زیاترین گەندەڵیی تێدا كراوەو پێویستە ئەو هاوكارییە راستەوخۆ بخرێتە سەر ئەژماری بانكیی هاووڵاتیانی وڵاتەكە. سەروەت و سامانی سوپای پاسدارن سەرچاوەكانی هەواڵی ئێران كە نزیكن لەباڵی ریفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامی چەندجارێك بڵاویان كردووەتەوە زیاتر لە 40% ئابوریی و داهاتی وڵاتەكە بەدەست سوپای پاسدارانەوەیە و هەندێكیش جەخت لەوە دەكەنەوە سوپا 90%ی داهات و سەرمایەی ئەو وڵاتەی بەدەستەوەیە، بەڵام ئەم هەواڵانە سەرجەمیان بەبێ بەڵگە و دیكۆمێنت لە لایەن سوپای پاسدارانەوە رەت كراوەتەوە. عەكی ئەكبەری هاشمی رەفسنجانی، كە یەكێك لەدامەزرێنەرانی كۆماری ئیسلامی ئێران و سوپای پاسداران بووە پێش مەرگی لە بیرەوەرییەكانیدا باس لەوە دەكات سوپای پاسداران تەنها ناوەندێك بووە كە دوای تەوابوونی جەنگی هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێران توانای جێبەجێكردنی پڕۆژە ئابورییەكان و ئاوەدانكردنەوە و وەبەرهێنانی بووە، چونكە خاوەنی ژمارەیەك زۆر ئامێر و ئۆتۆمبێلی ستراتیژیی بووە بۆ ئەو مەبەستانە، ئەوەش وایكرد لەساڵی 1988 سوپای پاسداران ببێت بە گەورەترین ناوەندی ئابوریی ئێران كە بەبەردەوامی داهاتەكانی زیاد بكات و دەسەڵاتە ئابورییەكانیشی فراوانتر بێت. بەرپرسانی سوپای پاسداران نەیانشاردوەتەوە كە دەستی باڵایان لەئابوریی وڵاتەكەدا هەیە و ناوەندیی ئابوریی ئەو سوپایە كە بە (قەرارگای خاتەمولئەنبیا) دەناسرێت ئاشكرای كردووە زیاتر لە پێنج هەزار كۆمپانیا بۆ سوپای پاسداران كار دەكەن و ژمارەی كارمەند و كرێكارەكانیشتان زیاترە لە 130 هەزار كەس كە لەو ژمارەیە 35 هەزار كەسیان ئەندازیارن. سەركردەكانی ریفۆرمخوازان لەئێران سوپای پاسداران بەوە تۆمەتبار دەكەن كە 60%ی ئابوریی هەموو وڵاتەكە لەژێر دەستی ناوەندو دامەزراوەكانی سەر بەو سوپایە و حكومەت و پەرلەمان لەئێران هیچ دەسەڵاتێكیان نییە بەسەر سوپای پاسداران و ناوەندە ئابورییەكانیدا. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز بڵاوی كردووەتەوە سەرچاوە داراییەكانی سوپای پاسداران لەساڵی 2003 نزیكەی 95 ملیار دۆلار بووە و سەرجەم ئەو داراییانەش لەژێر فەرمانی عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێراندایە. بەپێی راپۆرتێكی ئەو ئاژانسە، لەساڵی 1988 تا ئێستا پێنج سەرۆك كۆمار كابینەكانی حكومەتیان لە ئێران بەدەستەوە بووە كە سەرجەمیان لە رۆڵی سوپای پاسدران ناڕازی بوون و بە بەردەوامی رەخنەیان لەدەسەڵاتی ئابوریی ئەو سوپایە گرتووە و ئەوەش دەیسەلمێنێت سوپا حكومەتێكی بەهێزە لەناو حكومەتە جیاوازەكانی ئێران بە ریفۆرمخواز و محافزكاریشەوە. سوپای پاسداران جەختی لەوە كردووەتەوە بەپێی یاسای ژمارە 147ی دەستوری ئێران هێزە چەكدارەكان لەكاتی ئاشتی و نەبوونی جەنگدا بۆیان هەیە بەشداریی لە پڕۆسەی ئابوریی وڵاتەكەدا بكەن، بۆیە چالاكی و بازرگانییە ئابورییەكانیان هیچ دژایەتییەكیان لەگەڵ دەستوری وڵاتەكەدا نییە. رۆژنامەی (وۆاڵستریت جۆرناڵ)ی ئەمریكا ئاشكرای كردووە لەساڵی 2011 بەتۆمەتی سپیكردنەوەی پارە بڕی پێنج ملیار دۆلاری سوپای پاسداران لە بانكێكی وڵاتی هندستان و ساڵی 2019 بڕی پینج ملیار دۆلاری دیكەی ئەو سوپایە لەبانكێكی وڵاتی بەحرەین دەستی بەسەرداگیراوەو ئەوەش وای كردووە ئێران لەماوەی سێ ساڵدا یەكەم وڵاتە مەترسییدارەكان بێت لە رووی سپیكردنەوەی پارەوە كە زۆربەی سەرچاوەی سەرەكیی ئەو پارانە سوپای پاسداران بووە. ئەمریكا تا ئێستا زیاتر لەهەزار و 600 كەسایەتی و كۆمپانیای كۆماری ئیسلامی ئێرانی سزا داوە كە زۆربەی كەسەكان لە بەرپرسانی باڵای سوپای پاسدران بوون و هاوكات زۆربەی ئەو كۆمپانیانەی سزایان بەسەردا سەپێنراوە سەر بەكۆمپانیاكان و ناوەندە ئابورییەكانی سوپای پاسداران بوون. بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان زۆرینەی پڕۆژەكانی نەوت و غاز لەئێران بەدەست سوپای پاسدارانەوەیە لە كاتێكدا ئەو وڵاتە بەیەكێك لە دەوڵەمەندترین وڵات لەبواری نەوت و غاز لە جیهاندا ئەژمار دەكرێت ئەوەش وای كردووە سوپای پاسدارن جگە لەبواری سەربازییەكان لەبواری ئابوریشدا لەئێران بێ ركابەر بێت و دەسەڵاتی رەهای هەبێت لەبڕیاردان و تەنانەت گۆڕانكاریی لە دەسەڵات و حكومەتدا بەتایبەت كە عەلی خامنەیی كەسی یەكەمی ئەو وڵاتە لەپشت سوپای پاسدارانەوەیەو فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانە.

رەزا مەنوچەهری  كامپی پەنابەرانی كوردی باكوری كوردستان لەمەخمور (كامپی شەهید رۆستەم جودی)، كە ١٨٠ كیلۆمەتر لەسنوورەكانی توركیاوە دوورە لەم چەند ساڵەی دواییدا زوو زوو لەلایەن فڕۆكە جەنگی و فڕۆكە بێفڕۆكەوانە هێرشبەرەكانی دەوڵەتی توركیاوە بۆردومان دەكرێت. لەو بۆردومانانەدا خەڵكی كامپەكە و ژنان و منداڵان دەكرێنە ئامانج و دەكوژرێن و بریندار دەكرێن. توركیا بۆ ئەو كامپە بۆردومان دەكات؟ ئەو كەسانە كێن لەو كامپەدا دەژین؟ دانیشتووانی كامپەكە چی دەكەن و بە چییەوە؟ بۆ توركیا هەوڵی داخستن و نەهێشتنی ئەو كامپە دەدات؟  سیاسەتی توركیا بەرامبەر بە كورد لەدوای ماوەیەكی كەم لەدامەزراندنی كۆماری توركیا بەسەرۆكایەتی مستەفا كەمال ئەتاتورك و پاشماوەكانی ئیتیحاد و تەرەقی و ژۆن توركەكان، لەتوركیا دەستكرا بە نكۆڵیكردنی كوردو زمان و كولتوری كوردی و مافە مەدەنی و نەتەوەیی و سیاسییەكانی  قەدەغەكران. هەموو راپەڕینەكانی كورد بەتوندترین شێوە سەركوت كران. كۆمەڵكوژیەكانی پیرانی ئامەد، دۆڵی زیلان، ئاگری، دێرسیم و كۆچگرییان ئەنجامدا. بۆ نزیكەی ٥٠ ساڵ سەرتاسەری باكوری كوردستانیان كرد بەناوچەی سەربازی و قەدەغەكراو و لەهەموو جۆرە پەیوەندییەكی بەدونیای دەرەوە دابڕێندرابوو. دوای جەنگی جیهانیی دووەم و بەتایبەتی لەشەستەكانی سەدەی رابردودا و بەهۆی شەپۆلی گۆڕانكاریەكان لەسەرتاسەری جیهاندا لەتوركیادا ژمارەیەك حزبی جۆراجۆرو كۆمەڵەو رێكخراو دروستبوون. كورد سودی لەدۆخە وەرگرت و كەم كەم خۆی رێكخست و كۆمەڵەو رێكخراوی دروستكرد. هێدی هێدی هۆشیاریی سیاسی و نەتەوەیی و كاری مەدەنی و رێكخستن لەناو كوردەكاندا گەشەی كرد. دەوڵەتی توركیا ئەو دۆخەی پێ قبوڵ نەكراو سوپا لەشەستەكاندا دەستی بەكودەتا كرد. دووبارە سوپا لەحەفتاكانداو لەهەشتاكانیشدا كودەتای كردەوە، سەرباری بەكارهێنانی دەستی ئاسنین و قەدەغەكاریی زۆرو داخستنی زۆر كۆمەڵەو رێكخراوو ناوەندو كوشتاری هەزاران كەس و زیندانیكردنی سەدان هەزار كەس دۆخەكە هەر وەك ئەوەی لێنەهاتەوە، كە سوپاو دەوڵەت و سیستمی سیاسیی توركیا دەیانخواست. سیاسەتی راگواستن و سوتماككردنی كوردستان كاتێك لەدوای ئەو كوشتارو سەركوتكارییانە كورد لەباكوری كوردستان پەكەكەی دامەزراندو دەستی بەشەڕی چەكداری لەدژی داگیركاری و قەدەغەكارییە سەپێندراوەكانی دەوڵەتی توركیا كرد، دەوڵەتی توركیا شێوازی جەنگی قورسی سەربازی و كولتوری و سایكۆلۆژیی لەدژی پەكەكە و كۆمەڵگەی كوردستان و لایەنگرانی پەكەكە دەستپێكرد. حەمید بۆزئەرسەلان مامۆستای كۆمەڵناسی و مێژوو لەزانكۆی پاریس لەبارەی ئەو شێوازەی جەنگی توركیا لەدژی پەكەكە دەڵێت، ئەو جەنگە و شێوازەكانی لە ناوەندی دژە شۆڕش لەپنتاگۆن بەرنامەی بۆ دانراوە و توركیا جێبەجێی دەكات. توركیا لەو چوارچێوەیەدا بۆ رێگریكردن لەپەیوەندیی گەریلاكانی پەكەكە لەگەڵ هاووڵاتیان و گوندەكان و پچڕاندنی پەیوەندییەكانی گەریلا لەساڵی ١٩٨٣دا دەستیكرد بەدروستكردنی پاسەوانی گوندەكان، كە كورد لەباكوور پێیان دەڵێت، جاش و قوروجی. لەدوای ئەوەی لەسەرەتای ١٩٩٠ی سەدەی رابردوودا هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی شەڕ و كێشەی كورد لەتوركیا بەئەنجام نەگەیشت و تورگوت ئۆزال و تیمەكەی لەناو توركیادا پاكتاوكران و شەڕ دەستیپێكردەوە، سیاسەتی بەجاشكردن لەسەرەتای نەوەدەكاندا لەلایەن مەسعود یڵماز و تانسۆ چیلەر و محەمەد ئاغارو هەوالگریی جەندرمە (ژیتەم) بەسەرۆكایەتیی جەم ئەرسەڤەر گەیشتە لوتكە، خەڵكی هەر گوندێك چەكی جاشایەتییان هەڵنەگرتایە لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە گوندەكەیان كاول دەكراو خەڵكەكەی دەردەكرا.  ئەو سیاسەتە لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە لەساڵی ١٩٩٤ەوە كاری پێكراو لەماوەی چەند ساڵێكدا نزیكەی ٥ هەزار گوندی باكوری كوردستان خاپوركران. ١٨ هەزارو ٥٠٠ هاووڵاتیی مەدەنیی كورد بەتۆمەتی ئەندامبوون و هاوكاریكردنی پەكەكە لەلایەن تیمەكانی مەرگی دەوڵەتی توركیاوە رفێندراون و بێسەروشوێن كران، زیاتر لە ١٠ هەزار كەس خرانە زیندانەكانەوە، زیاتر لە ٢ ملیۆن كەس لەباكوری كوردستان ئاوارەی گەورە شارەكانی كوردستان و رۆژئاوای توركیاو ئەوروپاو بەشەكانی تری كوردستان بون. توركیا ئەو پلانەی بەبەكارهێنانی هێزی بێسنوور تاوەكو سەرەتای سەدەی ٢١ درێژە پێدا و بەشێكی زۆری لەكوردستان كردە چۆڵەوانی و ناوچەی سەربازی. توركیاوە دەیخواست كوردستان چۆڵ بكات و كەسی تیادا نەمێنێت، جگە لەكەسانی سەربەخۆی. دەركردن و راگواستن لەشۆڕشی ئاگری و دۆڵی زیلان، لەدێرسیم و لە قۆناغەكانی ئیسڵاحاتی شەرقدا لەدژی كورد پەیڕەو كردووە. پێشتریش بە فتوای شێخولئیسلامی بابی عالی ئەرمەكان لەئەنادۆڵ و ناوچەكانیان بۆ شوێنە دوورە دەستەكان راگوێزرابوون و بەوە بەشێك لەجینۆسایدی دژ بەئەرمەنەكانیان جێبەجێ كرد. ئەو سیاسەتەش بەدرێژایی سەدەی ٢٠ لەدژی كورد بەكارهێنراوە.  ئاوارە بوون بەرەو باشووری كوردستان سوپای توركیا لەهەر ئۆپراسیۆنێكدا چەندین گوندی خاپور دەكردو بەو هۆیەوە ژمارەیەك لەهاووڵاتیانی ئەو گوندانە ئاوارە دەبون، كە چەكی جاشایەتیان هەڵنەدەگرت و ئامادە نەبوون لەدژی پەكەكە شەڕ بكەن. شەپۆلی گەورەی ئاوارە بوونی خەڵكی ناوچەی بۆتان لە ١٢ی نیسانی ١٩٩٤دا دەستیپێكردو لەمانگی نیسان تا ئایاری ١٩٩٤ گوندەكانی ناوچەكانی گابارو جودی لەئۆپراسیۆنەكاندا خاپور كران و خەڵكەكانیان ئاوارەی بوون. سەرەتا بەشێك لەئاوارەكان خۆیان گەیاندە دەوروبەری گوندەكانی دهۆك و زاخۆو بەشێكی تریشیان رۆیشتنە ناوچەكانی شەرانش و بهێرێ لەحەفتانین. لەوكاتەدا باشوری كوردستان لە بەعس رزگار كرابوو دەسەڵاتی خۆماڵیی كوردیی لەژێر پارێزراویی هێڵی ٣٦ و چەكوشی ئامادەی ئەمریكا و فەرەنسادا بوو. هاوكات پەیوەندیی مێژوویی و دێرینی كورد لەودیوو ئەمدیوی سنوورو تروسكایەكی ئومێد بەباشوری رزگار كراو بووە هۆكار بۆ ئەوەی ئەو كوردانەی باكوری كوردستان، كە چەكی جاشایەتییان هەڵنەگرتبوو تا رادەیەك بە ئەرخەیانی روو لەباشوری وڵاتەكەیان بكەن و روو لە شارە توركییەكان و ئەوروپا نەكەن. پەنابەرەكانی باكوور بۆ ئەوەی مافە سەرەتایی و مرۆییەكانیان بۆ دابین بكرێت لەبەرامبەر بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكاندا دەستیان بەچالاكی كرد و نزیكەی ٦٠ پەنابەر لە مانگی حوزەیراندا لەبەردەم بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان دەستیان بەمانگرتن كرد و لەدوای ٢٩ رۆژ لە مانگرتن و دوای نزیكەی ٢ مانگ مانەوەیان لەو شوێنانەدا، نەتەوە یەكگرتوەكان لەساڵی ١٩٩٥دا ئەتروشی بۆ شوێنی پەنابەرەكان دیاری كرد. هاوكات بەشێك لەپەنابەران لەگەلیی قەیمات نیشتەجێ كران. گەمارۆدان و ئاوارەكردنەوەیان گەرچی پەنابەرەكان داوای مافی خۆیان و نیشتەجێكردنیان لەشوێنێكی پارێزراودا دەكرد، بەڵام هەر لەسەرەتاوە دابەشكردنی پەنابەران بەسەر دوو كامپدا لەلایەن پەنابەرانەوە بەمانای لێكدابڕان و پەرتەوازەكردنیان لێكدرایەوە، بۆیە یەكێك لە داواكانیان ئەوە بوو، كە هەموو پەنابەرەكان پێكەوە لەكامپێكدا بن. هاوكات لەگەڵ چالاكیی پەنابەرەكان بۆ مافەكانیان سوپای توركیا ساڵی ١٩٩٥ ئۆپراسیۆنی «چەلیك – ئاسن»ی لەدژی پەكەكە بۆ سەر باشووری كوردستان دەستپێكرد. دەوڵەتی توركیا لەو كاتەدا رایگەیاند، ئەو ئۆپراسیۆنە لەدوای ئۆپراسیۆنی داگیركردنی قوبرس گەورەترین ئۆپراسیۆنی «دەرەوەی سنوور»ە. ئۆپراسیۆنەكە بە بەشداریی ١٣ جەنەڕاڵ، ٣٥ هەزار سەرباز لە رۆژی ٢٠ی ئاداری ١٩٩٥ لە حەفتانین دەستیپێكرد. پارتی بەشداریی لەو ئۆپراسیۆنەدا لەدژی پەكەكە كردو ئۆپراسیۆنەكە ماوەی ٤٥ رۆژ بەردەوام بوو. لەگەڵ ئۆپراسیۆنەكەدا سوپای توركیاو پارتی گەمارۆیان خستە سەر كامپەكان و هاتوچۆكردنیان لێ قەدەغەكردن و رێگای نەدەدا پێداویستییە مرۆییەكان بگاتە دەستی پەنابەرەكان و ئەو گەمارۆدانە بۆ ماوەی ٣ مانگ بەردەوام بوو. خەڵكە پەنابەرەكە ناڕەزایەتیان نیشانداو دەستیان بەخۆپیشاندان كرد، هێزەكانی پارتی تەقەیان لێكردن و ژنێكی پەنابەریان كوشت و ٦ ژنی تریان بریندار كرد. پەنابەرەكان كۆڵیان نەداو دەستیان بەمانگرتن كرد، لە دوای ١٥ رۆژ مانگرتن بەناچار ئاوو خواردن و نان گەیاندرایە پەنابەرەكان و هەر دوو كامپەكەش كرا بەیەك كامپ. لەساڵی ١٩٩٦دا سەرباری شەڕی ناوخۆی نێوان پارتی و یەكێتی لەلایەك و پارتی و پەكەكە لەلایەكی دیكە، گەمارۆو گوشارەكانی پارتی سەر پەنابەران بەردەوام بوو، لەئەنجامی گوشارەكانی توركیادا پارتی پەنابەرەكانی لەساڵی ١٩٩٧ لەو كەمپە دەركردو پەنابەرەكان بەناچاری رۆیشتن بۆ ناوچەی نینۆڤا، بەڵام هەر بەهۆی گوشارو گەمارۆكانەوە پەنابەرەكان هەر لەو ساڵەدا گواستیانەوە بۆ نەهبەردان، دوای ٢ مانگی تریش دیسانەوە بەهۆی گوشارەكانی توركیاو پارتییەوە پەنابەرەكان لەوێش ئاوارە كرانەوەو بۆ ماوەیەك چونە ناوچەی شێخان و لەئەنجامدا لەساڵی ١٩٩٨ لەلایەن نەتەوە یەكگرتوەكانەوە پەنابەرەكان گواسترانەوە بۆ باشووری  مەخمور، كە ئەوكات ئەو ناوچەیە لەژێردەستی رژێمی سەدامدا بوو. سەرباری دۆخی سەخت و نیمچە بیابانبوونی باشووری مەخمور، بەڵام پەنابەرەكان لەگوشارو هێرش و گەمارۆكانی توركیا و پارتی رزگاریان بوو! كامپی مەخمور پەنابەرەكانی باكووری كوردستان، كە ژمارەیان زیاتر لە ١٢ هەزار كەس بوون و دوای ٤ ساڵ لەگوشار و گەمارۆو نائارامی لەسەر رووبەڕی ٥ هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشە لەباشووری مەخمور بەكەمترین ئیمكانات و پێداویستی دەستیان بەكردنەوەی خانوو و ئاوەدانكردنەوە و رواندن و سەوزكردنی ئەو ناوچە وشكە كرد.  قوتابخانەیان كردەوە و منداڵەكانیان فێری خوێندن بەزمانی كوردی كرد. پاسەوانیان لەناو خۆیاندا بۆ خۆیان دیاری كردو پاسەوانیان لەكامپەكە دەكرد. دەستیان كردنەوەی خولی پەروەردەی سیاسیی و نەتەوەیی و مێژوویی و هونەری كرد. كەم بنەماڵەیان هەبوو شەهیدیكیان نەبوو بێت، یان كەسێكیان گەریلا نەبوو بێت، بۆیە نەیاندەویست دووریی جوگرافی و سەختیی ناوچەكە ببێتە هۆی ئەوە لەو ئامانجانە داببڕێن، كە لەپێناویدا ئاوارە بوون. ئەو دۆخە  تاهێرشی ئەمریكا و هاوپەیمان بۆ سەر عێراق بۆ رووخانی رژێمی سەدام بەردەوامیی هەبوو. لیژنەی چوار قۆڵی بۆ داخستنی كامپی مەخمور بەهۆی هاوكارینەكردنی توركیا بۆ رووخاندنی رژێم سەدام، توركیا لەعێراقی دوای سەدامدا دۆخی خراپ بوو. تورەكە كرابووە سەر ئەفسەرەكانی لەسلێمانی و رێگاشیان پێنەدا هێز بۆ ناوچەكانی موسڵ و سوننەكانی عێراق ببات. دوای هەوڵێكی زۆر توركیا رێگای بازرگانی و كۆمپانیا جۆراوجۆرەكانی لەعێراقدا بۆ كرایەوە. لەدوای چەند ساڵ هاوكات لەگەڵ هێرشەكانی بۆ سەر پەكەكە دەستیكردەوە بە هەوڵەكانی بۆ گەمارۆدان و داخستنی كامپی مەخمور. توركیا، ئەمریكا و هاوپەیمانانی وا تێدەگەیاندبوو، كە مەخمور بنكەو بارەگای پەكەكەیە و داوای هاوكاریكردنی بۆ لەناوبردنی پەكەكە بە پاساوی «شەڕ لە دژی تیرۆر» و داخستنی كامپی مەخمور كردبوو. بۆ ئەوەش لیژینەیەكی چوار قۆڵیی ئەمریكا و توركیا و پارتی و حكومەتی عێراق لەساڵی ٢٠٠٧ بۆ شەڕ لە دژی پەكەكە و داخستنی كامپەكە دامەزرا، كە بارەگاكەی لەهەولێر. ئەمریكا جەنەڕاڵ راڵستۆنی خانەنیشنی بەئەزمونی لە لیژنەكەدا دانابوو. پارتی خەندەقی بەدەوری كامپی مەخموردا لێداو بۆ ماوەی چەند مانگێك هاتوچۆی بۆ كامپەكە قەدەغە كرد. هاوكات راڵستۆن سەردانی كامپەكەی كرد. ئەنجام ئەوە بوو، كامپەكە بنكەو بارەگای سەربازیی پەكەكە نییەو شوێنێكی مەدەنییە لەژێر چاودێریی نەتەوە یەكگرتووەكاندا، بۆیە لەدوای ٦ مانگ راڵستۆن لەلیژنەكە كشایەوە و كامپەكەش دانەخرا و لەساڵی ٢٠٠٨ بەشكستی ئۆپراسیۆنی توركیا لە زاپ، ئەو لیژنەیەش بە عەمەلی كۆتایی پێهات. هەوڵەكانی دوای دەستپێكردنەوەی شەڕ هاوكات لەگەڵ شەڕی داعش و هێرشی ئەو گروپە بۆ سەر كامپی مەخمورو بەئەنجام نەگەیشتنی پرۆسەی ئاشتی لەنێوان پەكەكە و توركیادا، لەساڵی ٢٠١٥دا توركیا بە زنجیرە هێرشێكی ئاسمانی لە ٢٤ی تەمموزدا دەستی بەهێرشكردنە سەر پەكەكە كردو ئەو شەڕە تائیستا بەردەوامە. لەپاڵ ئەو هێرشانەدا توركیا دیسانەوە كامپی مەخموری كردووەتە ئامانج و دەیەوێت ئەو كامپە دابخات.  ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا و ژمارەیەك لەبەرپرسانی تری ئەو وڵاتە لە لێدوانەكانیاندا كامپی مەخمور بەبارەگای پەكەكە دەناسێنن و ئەوە لە راگەیاندنەكانیدا زۆر دووبارە دەكرێتەو و هەندێك راگەیاندن و میدیای كوردیش لەهەرێم جاروبار ئەو پێناسەیە بۆ ئەو كامپە دووبارە دەكەنەوە، بەڵام كامپی مەخمور نزیكەی سەدا ٧٠ی دانیشتوانەكەی ژن و منداڵن و ٣ هەزار و ٥٠٠ كەسیان خوێندكارن و هەزارو ٢٠٠ كەسیشیان بەهۆی زۆری تەمەن و دۆخی سەختی ژیانەوە نەخۆشیی درێژخایەنیان هەیە، كە ئەو دۆخە هیچ پەیوەندییەكی بەكامپێكی سەربازی و چەكدارییەوە نییە. سەرباری ئەوەش توركیا جاروبار بەپاساوی بنكەو بارەگای پەكەكە كامپەكە بۆردومان دەكات و پاسەوانانی كامپەكە و هاووڵاتیانی مەدەنیی ئەو كامپە دەكاتە ئامانج. لەدوایین هێرشی ئاسمانیی توركیادا ٢ پاسەوانی كامپەكە شەهید بوون و زیاتر لە ٢٠ هاووڵاتی كامپەكەش، كە زۆربەیان ژن و منداڵ بوون، بریندار بوون. بەرپرسانی تەندروستیی كامپی مەخمور رایانگەیاندوە، توركیا لەو هێرشەیەدا جۆرێك لەچەك و ژەهری كیمیایی بەكارهێناوە. جیاوازیی كامپی مەخمور و كامپی ئەشرەفی موجاهیدینی خەڵق كامپی موجاهیدینی خەڵق لەپارێزگای دیالە، كە بەكامپی ئەشرەف دەناسرا، بنكەی فەرمی ئەو حزبە بوو. هێزە چەكدارەكان و سەركردایەتیی ئەو حزبە لەو كامپەدا بوون. كامپەكە تەنانەت تانك و تۆپخانە و زرێپۆشی تیادا بوو، كەكاتی خۆی سەدام حوسێن بۆ شەڕ لە دژی ئێران پێی دابوون. ئێران لەدوای رووخانی رژێمی سەدام ئەو كامپەی بۆردومان كرد. چەندجارێكیش تۆپباران و هاوەنبارانی كرد. لە رێگەی گروپە چەكدارەكانی نزیك لەخۆیەوە هێرشی كردەسەری و لە ئەنجامدا گواسترایەوە بۆ كامپی لیبەرتی لەبەغدا و ئێستا براون بۆ وڵاتی ئەلبانیا و لەوێ كامپێكیان لەسەر رووبەری ٣٥٠ هەزار مەتر چوارگۆشە بۆ دروستكردوون، كە ئەوەندەی پاركی ئازادیی سلێمانی دەبێت. رەنگە توركیا بیەوێت ئەو شێوازەی ئێران لەدژی كامپی مەخمور دووبارە بكاتەوە، بەڵام ئەوەی بۆ توركیا تا ئێستا ئەستەم بووە ئەوە بووە، كە نە هێزی چەكداریی گەریلا و هەپەگە لەکامپەكەدا نین، بارەگای سەركردایەتیی پەكەكە لەكامپەكەدا نییە و بنكە و بارەگای  سەربازیش نییە. گەرچی خەڵكی كامپەكە بەهۆی پشتیوانی لە پەكەكەوە ئاوارە بوون، بەڵام ئەو خەڵكە مەدەنین و ئەندامانی پەكەكە هەروەك چۆن سەردانی زۆر شوێن و ناوچەی كوردستان دەكەن بەهەمان شێوە سەردانی ئەو كامپەش دەكەن. سەردانكردنی ئەندامێكی پەكەكە بۆ شوێنێك نابێتە پاساو بۆ ئەوەی توركیا ئەو شوێنە بۆردومان بكات. شوێنێكی وەك كامپی مەخمور، كە خەڵكەكەی ئەگەر ئەندامانی پەكەكەش سەردانیان نەكات، توركیا بەچاوی دوژمن سەیریان دەكات و ئەوەی تائێستا بەرامبەر ئەو كامپەو خەڵكەكەی كردوویەتی ئەوە روون دەكاتەوە، كە توركیا بەچاوی گەریلا سەیری دانیشتوانی كامپەكە دەكات، جا چ منداڵ بن، یان خوێندكار، یان كەسانی بەتەمەنی نەخۆش بن.  دیارە ئاسمانی عێراق بەدەست ئەمریكاوەیە و توركیا بەئاگاداریی ئەمریكا ئەو هێرشانە بۆ سەر ئەو كامپە ئەنجام دەدات. نەتەوە یەكگرتووەكانیش بۆ رێگریكردن لەبۆردومانەكان رێوشوێنێكی روونی نەگرتووەتەبەر. ئەو لایەنانە جاروبارێك لەدوای چەند بۆردومانێك داوا لەتوركیا دەكەن خەڵكی مەدەنی نەكاتە ئامانج و سەروەریی عێراق بپارێزێت، توركیاش دوای ماوەیەك دووبارە هێرشەكانی دەستپێدەكاتەوە. كاتێك سەیری مێژوی ئەو كامپە هەڵسوكەوتەكانی توركیا بەرامبەری دەكرێت، دیارە توركیا بەئاگاداریی ئەمریكاو نەتەوە یەكگرتووەكان و حكومەتی عێراق و هەولێر ئەو بۆردومانانە ئەنجامدەدات. كوژرانی عوسمان كۆسە و گەمارۆدانی كامپی مەخمور لە ١٧ی تەمموزی ٢٠١٩دا كەسێك بەناوی عوسمان كۆسە لە ریستورانتی حوقەباز لە هەولێر لەلایەن چەند گەنجێكی باكووری كوردستانەوە كوژرا. توركیا دەڵێت، عوسمان كۆسە جێگری كۆنسوڵی توركیا بووە لەهەولێر، بەڵام سەرچاوەكانی نزیك لەپەكەكە و هەندێك لەمیدیاكان بڵاویانكردەوە، عوسمان كۆسە ئەندامی میت بووە و سەرپەرشتیی هێرش و بۆردمانەكانی بۆ سەر پەكەكە كردووە لە باشووری كوردستان. پێشتریش لەناو میتدا بەرپرسی دۆسیەی ئێران بووە. وەك دەوترێت، ئەو پلانداڕێژەری بۆردومانكردنی ئۆتۆمبێلەكەی هەڵمەت غەریب بووە. گەرچی توركیا دەیەوێت عوسمان كۆسە وەك دیپلۆماتكارێك بناسێنێت، بەڵام ئەو دیپلۆماتە دۆخێكی نهێنیی هەبووە و تەنانەت هیچ ئەكاونێكی لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا نەبووە. پارتی لەدوای كوژرانی عوسمان كۆسە  كامپەكەی گەمارۆداوەو لەو كاتەوە تائێستا، كە دەكاتە ٢ ساڵ و ٧ مانگ (٩٤٥ رۆژ) ئەو كامپەی خستووەتە ژێر سەختترین گەمارۆ، كە تائێستا وێنەی نەبووە. پاساوی ئەو گەمارۆیە ئەوەیە، كە یەكێك لەبەشداربووەكان لەكوشتنی عوسمان كۆسەدا دانیشتوی كامپی مەخمور بووە. ئەو پاساوە لاوازە، ناكرێت خەڵكی مەدەنیی شارێك بەهۆی كەسێكەوە سزای بەكۆمەڵ بدرێن و بۆردومان بكرێن، بەڵام دیارە ئەوە لەلای توركیاو ئێران و عێراقی سەردەمی سەدامەوە هیچ گرنگ نەبووە و نییە. بەئاسانی شوێنی مەدەنی بۆردمان دەكەن و خەڵك كوشتار دەكەن. بەتایبەتی تریش شارە كوردییەكان و هاووڵاتیانی كورد دەكەنە ئامانج و دەیانكوژن. رژێمی  ئێران لەدوای فتوای خومەینی بۆ هێرشكردنە سەر رۆژهەڵاتی كوردستان بەپاساوی بوونی پێشمەرگە دەستیكرد بە بۆردومانكردنی ناوەندەی شارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و سنە بەتایبەتی و سەدان هاووڵاتی مەدەنیی شەهید كرد. سەدام بەهەمان پاساو هەڵەبجەی كیمیابارانكردو ئەنفالی ئەنجامدا. توركیاش بەهەمان پاساو ناوچەی سووری ئامەد، شەنگال، جزیر، عەفرین، سلۆپی، نسیبین، گرێ سپی، جۆلەمێرگ، سەرێكانی، گەڤەر و زۆربەی ناوچە مەدەنییەكانی كوردستان بۆردومان دەكات. توركیا لەم چەند ساڵەدا زیاتر لە ١٠ جار كامپی مەخموری بۆردومان كردووە. ئێستاش بەهۆی گەمارۆدانیانەوە، خەڵكەكەی لەدۆخێكی سەختدان و پێویستییان بە هاوكاریی مرۆیی و پزیشكی و كار هەیە. بەهۆی رێگریكردن لە رۆیشتنیان بۆ نەخۆشخانە لەهەولێر، دوو لەدایكەكانی كامپی مەخمور لەكاتی دوگیانیان و ساتەكانی نزیك لەمنداڵ بووندا، لەلایەن بازگەی هێزەكانی پارتییەوە رێگرییان لێكراو بەهۆی خوێنبەربوونەوە خۆیان و كۆرپەلەكانیان بەدەم ئازارەوە گیانیان لەدەستدا! هەر لەو ماوەیەدا زیاتر لە ١٥ كەسی ئەو كامپە لەكاتی گەڕان بەدوای كارداو لە رێگای بەغدا بەهۆی وەرگەڕانی ئۆتۆمبێلەكانیانەوە گیانیان لەدەستداوە...  

لیال ئەحمەد وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم ئاشكرای دەكات كە بەپێی بڕیاری ئەنجومەنی باڵای رووبەڕووبونەوەی كۆرۆنا هەر فەرمانبەرێك ڤاكسینی كۆرۆنا وەرنەگرێت رووبەڕووی سزای یاسایی دەكرێتەوە. دكتۆر ئاسۆ حەوێزی، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» هەموو لایەنەكان بەشدارن لەجێبەجێكرنی فەرمانی وەرگرتنی ڤاكسین بەفەرمانبەران و بەپێچەوانەوە بەپێی یاسا مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت».  وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی سلێمانی ئاماژەی بەوەشكرد كە لەكۆتا كۆبوونەوەی لیژنەی باڵای رووبەڕووبوونەوەی كۆرۆنا بڕیاردراوە دەبێت هەموو فەرمانبەران ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرن لەكاتی دیاریكراودا گەرنا بەپێچەوانەوە لێپچینەوەیان لەگەڵ دەكرێت و رووبەڕووی یاسا دەكرێنەوە، ئەم فەرمانەش  وەزارەتی تەندروستی و هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان تێیدا بەشدارن.  بەشێك لەهاووڵاتیان و فەرمانبەران باوەڕیان بە پێكوتەی كۆرۆنا نیەو تەنها لەبەر ناچاری و بۆ راییكردنی كاروبارەكانیان ڤاكسین وەردەگرن. نیاز عەلی، خوێندكاری كۆلێژی كشتوكاڵ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بۆ پاراستنی تەندروستی خۆم لەكۆرۆنا یەكەم جەلسەم بەكارهێناوە بەڵام زۆرێك لەهاوڕێ و كەسوكارم پێم دەڵێن ئەی ناترسی ئەگەر لەداهاتوو كاریگەری خراپی هەبێت لەسەرت، خۆ ناچارنیت و بۆ دائیرە پێویستت پێ نییە، بۆیە ئێستا ترسم لێی هەیە كە كاریگەری نەرێنی هەبێت». سازان ئەحمەد، تەمەن 32 ساڵ بۆ هاوڵاتی ئەوەی باسكرد كە چووەتە پارێزگای سلێمانی تا هەندێ كاری رایبكات، پێیان وتووە تا ئەم ڤاكسینە بەكارنەهێنیت و خۆت نەكوتی مەیە بۆ فەرمانگە چونكە ئیشوكارەكانت بۆ رایی ناكرێت.  جێگر رەشید دانیشتووی شاری هەولێر لەلێدوانیكدا بە هاوڵاتی وت، هەرچەندە بەناچاری و بۆ راییكردنی كاروبارەكانی لەیەكێك لەفەرمانگەكان ڤاكسینی وەرگرتووە، باوەڕی بەو ڤاكسینە هەیەو پێم وایە شتێكی باشە بۆ بەرزكردنەوەی بەرگری جەستە دژی ڤایرۆسی  كۆرۆنا. پزیشكێكی هەناوی داوا لەهەموو كەسێك دەكات كەتەمەنی سەروو هەژدەساڵی بێت ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرێت بەتایبەت ئەو كەسانەی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە دكتۆر داهات حەوێزی، پسۆڕی نەخۆشییەكانی هەناوی و بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی جمهوری سلێمانی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» هەموو كەسێك كەتەمەنی سەروو 18 ساڵ بێت دەتوانێت ئەم ڤاكسینی كۆرۆنایە وەربگرێت و داواش لە هاووڵاتیان دەكەین پێكوتەی كۆرۆنا وەربگرن  بەتایبەت بۆ ئەو كەسانەی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە، چونكە ئەم ڤاكسینە بەرگری كەسی تووشبوو بەكۆرۆنا بەهێزتر دەكات». هەروەها ناوبراو پێشیوابوو ئەو كەسەی ئەم ڤاكسینە وەردەگرێت رەنگە تووشی كۆرۆنا ببێت، بەڵام بەئاسانی دەیگرێت، دەشڵێت:» دۆزی سێیەم و چوارەمیشم وەرگرتووە، بەڵام ئەو كەسانەی حەساسیەت یان هەستیاریان بەدەرزی و دەرمان هەیە دەبێت لەژێر چاودێری دكتۆردا بن و ئاگاداری باری تەندروستییان بن». داهات حەوێزی باسی لەوەشكرد  دۆزی سێیەمی ئەو ڤایرۆسە لەدوای شەش مانگ لەدۆزی دووەم وەردەگیرێت و  ئەو كەسانەی كەنەخۆشی درێژخایەنیان هەیە یا پەرستاران و ئەو كارمەندانەی كە لەنەخۆشخانەكانن وەری دەگرن. تەندروستی سلێمانی: سلێمانی بەپلەی یەكەم دێت بۆ وەرگرتنی ڤاكسینی كۆرۆنا سامان شێخ لەتیف ، بەڕێوەبەری راگەیاندنی گشتی تەندروستی سلێمانی ئاماژەی بەوەكرد ، رێكخراوی تەندروستی جیهانی WHO بەهاوكاری هەردوو وەزارەتی تەندروستی حكومەتی عێراق و هەرێم تیمێكی نیشتمانییان دروستكردو زەپۆرتی هەموو تیمەكانی ڤاكسینیان كرد لەهەموو پارێزگاكانی عێراق، پارێزگای سلێمانییش یەكێك بوو لەو پارێزگایانەی كە زەپۆرتی 25 تیم كرا بۆ ئەوەی زۆرترین هاووڵاتی بتوانن پێكوتەی ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرن. هەروەها باسی لەوەشكرد كە هەڵمەتەكە لە 1/١١ بۆ 31/١٢ واتە بۆ ماوەی دوو مانگ بەردەوام بوو ، راگەیاندنی سلێمانی ئاشكرایكرد لەو ماوەیەدا توانرا نزیكەی 60 هەزار كەس ئەو ڤاكسینە وەربگرن كە تیمەكان بەدوو شێوە كارەكانیان ئەنجام دەدا، تیمی جێگیر كەهەر لەناو مەڵبەندەكان بوون و پێشوازیان لەهاووڵاتیان دەكرد لە ٨ی هەشتی بەیانی بۆ ٥ پێنجی ئێوارە، تیمە جوڵاوەكانیش  لەڕێگەی مۆبایلەوە سەردانی قەزاو ناحیەكان و یاخود ئەو بەڕێوەبەرایەتیانەی پێویستیان بەو تیمی مۆبایلە هەبووە سەردانیان كردوون، ڤاكسینیان بۆ هاووڵاتیان كردووە، بۆیە لەو هەڵمەتە نیشتمانییە پارێزگای سلێمانی بەپلەی یەكەم دێت بۆ وەرگرتنی ڤاكسین. سامان شێخ لەتیف ئەوەشی خستەڕوو كە پێش ئەم هەڵمەتە نیشتمانییە پارێزگای سلێمانی بەهەردوو ئیدارەی گەرمیان و راپەرین و هەڵەبجەشەوە نزیكەی 630 هەزار كەس ڤاكسینیان وەرگرتووە، كە 310 هەزار كەس جورعەی یەكەمیان وەرگرتووەو چاوەڕێی جورعەی دووەم دەكەن و نزیكەی 270 هەزار كەسی دیكە جورعەی دووەمیان وەرگرتووەو چاوەڕێی  جورعەی سێیەمن كەدوای شەش مانگ دەتوانرێ جورعەی سێیەم وەربگیرێت. توێژەرێكی دەروونی دەڵیت: ترسی خەڵك لەوەرگرتنی ئەم  ڤاكسینە ناچارییەكەیەتی، چونكە خەڵك پێیوایە ئەگەر شتێكی باشبێت حكومەت نایكاتە ناچاری. ئیدریس نامیق، تووێژەری دەروونی ئاماژە بۆ ئەوەدەكات، بەهۆی بێمتمانەیی خەڵك بەرامبەر راگەیاندنەكان و ئەو ئیداریە سیاسییەی هەیە كە دوور لەكاری سیاسی خەڵك وابیردەكاتەوە ئەگەر ئەم ڤاكسینە باشبێت حكومەت نایكاتە ناچاری، چونكە دەڵێن ئەوەی گرنگە كوتانی مناڵان و خانمانی دووگیانە، بۆیە ئەم ڤاكسینە ترس و دڵەڕاوكێی لای خەڵك دروستكردووە. هەروەها وەرگێڕانی هەندێ ڤیدیۆی  پزیشك و پسپۆڕانی ئەمریكی لەساتەوەختی بەرهەمهێنانی ئەم ڤاكسینە ئاماژەیان بەوەداوە كە كاریگەری زۆر خراپی دەبێت، یاخود هەندێ كەس ڤاكسینیشی بەكارهێناوە بەڵام هەر تووشی كۆرۆنا بووەو نەیتوانیوە بیپارێزێ، ئەمانە ترسیان لای خەڵك دروستكردووە، وتیشی:» رۆح هێندە شیرینە خەڵك نایخاتە بەردەم شتێك ئەگەری مان و نەمان بێ».

هاوڵاتی- دهۆك دادگا دۆسیەی دادگایی كردنی (بێریڤان ئەیوب)ی بۆ 28 ئەم مانگە دواخست كەماوەی شانزە مانگە لەزینداندایەو پارێزەرەكەشی بە پێشێلكارییەكی زۆر گەورە وەسفی دەكات. بێریڤان ئەیوب، یەكێكە لەو ژنانە چالاكوانەی كەخاوەنی پێنج منداڵە بەتۆمەتی تێكدانی ئاسایشی نیشتمانی زیاتر لەساڵێك و چوار مانگە دەستگیركراوە. بڕیاربوو 14ی شوباتی 2022 دادگایی كردنی بێریڤان ئەیوب بەڕێوەبچێت، بەڵام دادگاییكردنەكەی بۆ رۆژی 28ی ئەم مانگە دواخرا. رێڤینگ یاسین، پارێزەری بێریڤان ئەیوب لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە بێریڤان ئەیوب بەپێی ماددەی ( 1) یاسایی ژمارە ( 21) ساڵی 2003 تۆمەتباركراوە، ئەم یاسایە تایبەتە بەو كەسانەی ئەمن و ئاسایش تێكدەدەن و سزاكەشی تازیندانی هەتا هەتایی دەچێت، وتیشی:»بڕیاربوو 14ی شوبات دادگایی كردنەكەی ئەنجامبدرێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی كوڕی ئەو دادوەری كە بڕیاربوو دۆسیەكەی بەڕێوەببات توشی رووداوێكی هاتۆچوو بوو، ئەو دادوەرە وتی ناتوانم لەلایەك دڵم لەسەر كوڕەكەم بێت لەنەخۆشخانەكە لەلایەك دۆسیەكە بەڕێوەببەم، بۆیە بۆ 28 ی ئەم مانگە دوایخستووە». ناوبراو ئەوەشی خستەڕوو كە وەكو تیمی پارێزەرانی بێریڤان لەهەولێرو سلێمانی و دهۆك تائێستا رێگەیان نەداوە وەكالەی بۆ دروستبكەن» كەیسەكە و بێریڤانیشمان نەبینیوە، بەڵام دۆسیەكەی لەگەڵ گیراوانی تری بادینانە». پارێزەرەكەی بێریڤان ئەوەشی دووپاتكردەوە كە پێویست بوو دۆسیەكەی لەماوەی شەش مانگدا كۆتایی پێبێت لەسەر ئەو ئەساسەی كە ئەمە كچێكی كوردە زیاتر لەساڵێكە لەزینداندایە بەبێ‌ ئەوەی دادگایی بكرێت، وتیشی:» پێشیلكاریەكی یاسایی زۆر گەورەیە لەبەرئەوە بەرگری لێ‌دەكەین». سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری دەڵێت:» بێریڤان ئەیوب لەسەر داواكردنی مافی خەڵك و گەندەڵیی و لێبرینی پاشكەوتی مووچەی فەرمانبەران زیندانی كراوە، ئەو یەكێكە لە رفێنراوانی بادینان».  عەبدولستار مەجید سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری لەپەرلەمانی كوردستان بۆ هاوڵاتی وتیشی:»  ئەم كەیسەش وەكو هەموو كەیسەكانی تر بەحزبی و سیاسی كراون، ئەم ژنە دایكی پێنج منداڵە، لەئەنجامی ئەو زوڵمە گەورەیەی بەرامبەر كراوە، دووچاری كێشەی كۆمەڵایەتی بووەتەوە، بەپێی زانیارییەكانم هاوسەرەكەی بێریڤانی تەڵاقداوە». عەبدولستار مەجید وتیشی:» رێگەی پێنەدراوە منداڵەكانی ببینێت، ئەمە ستەمێكی زۆر گەورەیە بەداخەوە پەرلەمانی كوردستان كە گەورەترین دەزگای شەرعییە هیچ هەڵوێستێكی نیە، تەنیا چەند پەرلەمانتارێك قسە لەسەر دۆسەیەكە دەكەن، بەڵام پەرلەمانیش بووە سێكوچەی حزب و حكومەت « . عەبدولستار مەجید داوا دەكات كە بۆ یەكجاریش بێت دادگاو دادوەركان بێلایەنانەو سەربەخۆیانە مامەڵە لەگەڵ كەیسی ئەو ژنە بكەن و كۆتایی بەو زوڵمە گەورەیە بهێنن كە لەبەرامبەری كراوە، وتیشی:» چۆن دەكرێت 16 مانگ لەزینداندا بێت و منداڵەكانی خۆی نەبینێت».

هاوڵاتی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەدرەنگانێكی شەوی رابردوودا پەیامێكی لەبارەی جووڵاندنی سكاڵا لەسەر دۆسییەی نەوت و غازی هەرێم لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە بڵاوكردەوەو تێیدا ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە»بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی لەئەرزی واقعدا قابیلی جێبەجێكردن نابێت». نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەڵێت:»لەكاتێكدا عێراق بەدۆخێكی ئاڵۆزی سیاسیدا تێدەپەڕێت، بەداخەوە بڕیارێكی دادگای باڵای فیدرالیی عێراق كە یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان بە نادەستووری دادەنێت، هەرێمی كوردستانی تووشی نیگەرانییەكی گەورە كرد». ناوبراو دەشڵێت:» پێمانوایە ئەم بڕیارەی دادگای باڵای فیدراڵی كە پشتی بەیاسایەكی سەردەمی رژێمی پێشوو بەستووە، بنەماكانی فیدراڵی و مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستانی پشتگوێ خستووەو لەگەڵ گیانی دەستوورو سیستمی فیدراڵیدا نایەتەوە، لەسەر ئەرزی واقعیش قابیلی جێبەجێكردن نابێت». هاوكات ئەوەش دەخاتەڕوو كە ئەم بڕیارە هەروەها كێشەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر دۆسیەی نەوت و گاز ئاڵۆزتر دەكات كە بەدرێژایی ساڵانی رابردوو هەوڵی چارەسەركردنیان دراوەو لەچەند قۆناغێكدا هەنگاوی بەرەو چارەسەركردن هەڵێناوە. هاوكات ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە پێیانوایە دادگای باڵای فیدراڵی لەجیاتی ئەم بڕیارە، دەبوایە بڕیار بدات كە حكومەتی فیدراڵی عێراق لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی دەستوور لەسەر كێشەكان و پرسی نەوت و گاز بگەنە چارەسەرێك كە لەبەرژەوەندیی تەواوی عێراقدا بێت. نێچیرڤان بارزانی ئەوەش رووندەكاتەوە كەچاوەڕوانییان لەدادگای باڵای فیدراڵی عێراق هەیەو داوا دەكەن پێداچوونەوە بەبڕیارەكەیدا بكات و بنەماكانی دەستوورو سیستمی فیدرالی رەچاو بكات بۆ ئەوەی مافە یاسایی و دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان پێشێل نەكرێن و نەبنە هۆی ئاڵۆزبوونی زیاتری دۆخی سیاسی كە زیان بەبەرژەوەندییەكانی عێراق بەگشتی بگەیەنێت.

هاوڵاتى زیادبوونی بەكارهێنانی نەوتی خاو بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی غاز لەجیهان كە لێكەوتەیەكی ناكۆكییەكانی نێوان ئەمریكاو روسیایە، بووەتە مایەی خێر بۆ ئێران و دور نییە واشنتۆن بۆ دابەزینی نرخی غازو نەوت گڵۆپی سەوز بەتەواوەتی بۆ تاران دابگیرسێنێت. ئێران دوای روسیا دووەم وڵاتە كە زۆرترین یەدەگی غازی لەجیهاندا هەیەو هاوكات چوارەم وڵاتە كە خاوەنی زۆرترین یەدەگی نەوتە و دەتوانێت كێشە بۆ هەناردەی غازی قەتەریش دروست بكات كەسێیەم وڵاتی جیهانە لە رووی یەدەگی غازەوە. ئەمریكا بۆ رێگریی لەبەرزبوونەوەی زیاتری نرخی غازو نەوت، دەبێت وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت ناچار بكات لانیكەم سێ ملیۆن بەرمیل نەوت بەئاستی هەناردەی ئێستا زیاد بكەن و تەنها وڵاتێك كە دەمودەست ئەو توانایەی  هەبێت و تینویەتی نەوت و نرخەكەی بشكێنێت ئێرانە، بۆیە واشنتۆن بە لێخۆشبوونی كۆمەڵێك سزای سەردەمی ترەمپ بەرامبەر ئێران ئاماژەی ئەرێنی بۆ تاران ناردووە. روسیا لەئێستادا 45%ی غازی ئەوروپا دابین دەكات، بۆیە قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان واشنتۆن و مۆسكۆ بەبێ دروستكردنی بەدیلی ئەو بڕە غازە بەواتای شكستی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانیەتی لەبەرامبەر روسیادا ئەژمار دەكرێت. سەرۆكی ئەمریكا لەماوەی رابردوودا رایگەیاند قەتەر گەورەترین هاوپەیمانی وڵاتەكەیەتی لەدەرەوەی بازنەی وڵاتانی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)، بۆیە روونە واشنتۆن رووی دەمی لەمۆسكۆیە كە قەتەر بەدیلی دابینكردنی غازە بۆ ئەوروپای هاوپەیمانی، بەڵام كێشەیەك هەیە بە ناوی تاران چونكە گەوەرەترین گێڵگەی غازیی جیهان لە نێوان ئێران و قەتەردا هاوبەشە بۆیە بەبێ رێككەوتن لەگەڵ تاران ئاستەمە دەوحە بتوانێت رۆڵی بەدیل بگێڕێت. ئێران كە سێ ساڵە لەسایەی سزاكانی ئەمریكاوە لەبازاڕەكانی نەوتی جیهان دورخراوەتەوە هیچ شتێك بە ئەندازەی گەڕانەوە بۆ ئەو بازاڕەی كە لانیكەم رۆژانە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوتی بۆ رەوانە دەكرد نابێتە مایەی دڵخۆشیی، بۆیە دەكرێت لەم قۆناغەدا واشنتۆن كۆمەڵێك پاشەكشێ بۆ تاران بكات لەپێناو سەركەوتن بەسەر روسیادا.   ئەمریكا و ئێران، سزا بۆ سووتەمەنی واشنتۆن لەدوو قۆناغدا قورسترین سزای بەسەركەرتی نەوت و غازی ئێراندا سەپاندووە كەقۆناغی یەكەمی لەنێوان ساڵانی 2013 بۆ 2014 بوو، چونكە لەو سەردەمەدا ئەمریكا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی شێل یان (Shale Boom)ی گەیشتە لوتكەو ئەوەش بەسەردەمی تەقینەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی شێل لەو وڵاتە لەقەڵەم دەدرا. هەروەها زۆربوونی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەو قۆناغدا وای لەئەمریكا كرد كە لەوڵاتێكی بەكارهێنی نەوتەوە ببێت بەوڵاتێكی گەورەی بەرهەمهێن و هەناردەكار، بەڵام هەر ئەوە بووە هۆی ئەوەی بەهای نەوت لەبەرمیلی 111 دۆلارەوە لەساڵی 2012 بۆ 98 دۆلار لەساڵی 2014 دابەزێت و نرخی هەر بەرمیلێك نەوت بۆ 43 دۆلار لەساڵی 2016 دابەزێت و تەنانەت لە 2019دا گەیشتە كەمتر لە 25 دۆلار. دابەزینی نرخی نەوت دوو قازانجی گەورەی بۆ ئەمریكا هەبوو، یەكەم ئەوە دەبووە مایەی فشاری گەورەی ئابوریی بۆ ئێران كە بەبەرچاوترین نەیاری واشنتۆن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرێت، دووەمیش نەوتی ئەمریكا دەبووە بەدیلی ئەو وڵاتانەی كەپێشتر چاوەڕێی نەوتی ئێرانیان لەبازاڕەكانی جیهاندا دەكرد. قۆناغی دووەم كە واشنتۆن دەستی كردەوە بەسزادانی تاران لەكۆتایی ساڵی 2016و لەو كاتەوەی كە دۆناڵد ترەمپ لەهەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی ئەمریكا بەڵێنیدا ئەگەر ببێتە سەرۆكی وڵاتەكەی، كەرتی نەوتی ئێران بكاتە ئامانج و ئاستی هەناردەی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ بازاڕەكانی چین بگەیەنێتە سفر. ترەمپ دوای سەركەوتنی لەهەڵبژاردنەكاندا و لەگەڵ بوونی بەسەرۆكی ئەمریكا ژمارەیەك سزای زۆری بەسەر كەرتی نەوتی ئێراندا سەپاندو هەناردەی ئەو وڵاتەی لە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیلی رۆژانەوە گەیاندە كەمتر لە 250 هەزار بەرمیلی رۆژانە و ئەوەش بە رەشترین رۆژەكانی نەوتی ئێران لەمێژووی ئەو وڵاتەدا ناودەهێنرێت. هەنگاوەكەی ترەمپ بووە مایەی خێر بۆ كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوتی ئەمریكا، چونكە سەرەڕای ئەوەی نرخی نەوتیش لەو سەردەمەدا زۆر بەرز نەبوو، بەڵام دەرگای بازاڕەكانی جیهان بە رووی نەوتی وڵاتەكەیاندا كردەوە. لەو دوو قۆناغەدا ئەمریكا لەگەڵ ئەوەی هیچ بڕە نەوتێكی پێچەوانەی رابردووی بۆ وڵاتەكەی هاوردە نەدەكرد، بگرە رۆژانە زیاتر لەدوو ملیۆن بەرمیل نەوتی رەوانەی بازاڕەكانی جیهان دەكرد بەوەش بۆشایی نەوتی ئێرانی لەبەرژەوەندیی خۆی پڕ كردەوە.   كارتی فشارەكەی ئەمریكا پێچەوانە دەبێتەوە جۆو بایدن، سەرۆكی ئەمریكا پێشتر بەڵێنی دابوو رێگریی دەكات لەبەرزبوونەوەی نرخی بەنزین و سوتەمەنی و هاوكات وڵاتەكەی دەكاتە بەشێكی گرنگ لە پلانی پاراستنی ژینگەو كەمكردنەوەی ئەو غازانەی كە لەئەنجامی بەكارهێنان و بەرهەمێهنانی نەوت لە وڵاتەكەی دروست دەبن، بۆیە لەئێستادا كە لەلایەك نرخی سوتەمەنی و بەنزین لەوڵاتەكەی بەرز دەبێتەوە و لەلایەكیش ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتەكەی كەمی كردووە ناچارە بۆ جێبەجێكردنەكان ئەو دوو بەڵێنە رێگریی لەبەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەجیهاندا بكات. بایدن لە چوارچێوەی بەڵێنەكانیدا هێڵی بۆری نەوتی كەنەدا بۆ ئەمریكای راگرت كە بەكیستۆن(Keystone Pipeline) ناو دەهێنرێت، بۆیە كەنەدا لەدژی ئەو بڕیارە داوای 15 ملیار دۆلار قەرەبوو لەئەمریكا دەكاتەوە. بڕیاربوو لە رێگەی ئەو بۆریەوە رۆژانە (830) هەزار بەرمیل نەوتی كەنەدا بۆ پاڵاوگەكانی ئەمریكا بگوزارێتەوە، ئەوەش كاریگەریی لەسەر كەمبوونەوەی نەوت و سووتەمەنیی لەئەمریكا هەیە.   ئەمریكا بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی پێ كۆنتڕۆڵ ناكرێت؟ ئەمریكا چەند جارێك داوای لە رێكخراوی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت (ئۆپیك) كردووە كە ئاستی هەناردەكردنی نەوت بۆ بازاڕەكانی جیهان بەرزبكەنەوە، بەڵام ئەو وڵاتانە رایانگەیاندووە تەنها دەتوانن 400 هەزار بەرمیل نەوت بەهەناردەی خۆیان زیاد بكەن، چونكە ئەو وڵاتانەش ناكۆكییان هەیە لەسەر ئەوەی بەهۆی زیادكردنی هەناردەوە نرخی نەوت دابەزێت و هاوكات ئێرانیش كە یەكێكە لەئەندامانی سەرەكی ئۆپیك داوای پشكی هەناردەی خۆی دەكات بۆ دوای هەڵوەشاندنەوەی سزاكانی ئەمریكا. لەلایەكی دیكەوە بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای غاز لەجیهاندا زۆربەی كۆمپانیاو كارگە گەورەكانی وەبەرهێنان پەنایان بۆ نەوت بردووەو لەگەڵ ئەمانەشدا نەمانی رێوشوێنەكانی خۆپارێزیی لەڤایرۆسی كۆرۆنا جارێكی دیكە جوڵەو بەرهەمهێنانی لەوڵاتە گەورەو پیشەسازییەكانی جیهاندا زیاد كردووە، كەئەوانیش خواستیان بۆ بەكارهێنانی نەوت زۆر زیادی كردووە. لەلایەكی دیكەوە بایدن لەساڵی رابردودا هەموو هەوڵەكانی چڕ كردەوە كە رێگریی لەبەرزبوونەوەی نرخی نەوت بكات، بۆ نموونە ساڵی رابردوو بڕیاریدا لە بەكارهێنانی 50 ملیۆن بەرمیل نەوتی عەمباركراوی وڵاتەكەی كە بەنەوتی ستراتیژی وەسف دەكرێت. تەنانەت شارەزایان پێیانوایە ئەمریكا زیاتر لەهەموو دەسەڵات و وڵاتێكی دیكە هەوڵی داوە سوود لەسنورداركردنی گەشتەكان بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناو گۆڕدراوەكەی بەناوی ئۆمیكرۆن وەرگرێت، بۆ ئەوەی سەری ساڵی نوێی 2022 بەكارهێنانی سووتەمەنی بەرزنەبێتەوە، ئەو هەنگاوەش لەسەرەتادا بووە هۆی ئەوەی نرخی هەر بەرمیلێك بەنزین نزیكەی 10 دۆلار دابەزین بەخۆیەوە ببینێت، بەڵام دواتر دەركەوت ئۆمیكرۆن بەراورد بۆ گۆڕدراوەكانی دیكەی ڤایرۆسی كۆرۆنا مەترسییەكی ئەوتۆی نییە، بۆیە بەزیادبوونی گەشتەكانی سەری ساڵی نوێ نرخی سووتەمەنی لەئەمریكا بەرز بووەوە. نرخی نەوت لەو كاتەدا كە بایدن بوو بەسەرۆكی ئەمریكا، كەمتر لە 54 دۆلار بوو، بەڵام نرخی هەر بەرمیلێك نەوت دوای زیاتر لەساڵێك لەماوەی سەرۆكایەتی بایدن گەیشتووەتە زیاتر لە 93 دۆلار، واتە لەو ساڵەدا نرخی نەوت بەڕێژەی 72% بەرزبووەتەوە و ئەوەش كارنامەیەكی باش نییە بۆ ئیدارەكەی. پێگەی ئۆیل پرایس (oil price) ئاشكرای كردووە؛ بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەبازاڕەكانی جیهاندا نرخی بەنزین و سووتەمەنی لەئەمریكا زۆرترین بەرزبوونەوەی لەماوەی حەوت ساڵی رابردوودا تۆمار كردووە. بەپێی راپۆرتێكی پێگەكە نێوەندی نرخی هەر چوار لیتر (گاڵۆن)ی بەنزین لەئەمریكا پێشتر دوو دۆلارو 44 سەنت بووە، بەڵام ئێستا نرخی هەر چوار لیتر بەنزین بووەتە زیاترە لەچوار دۆلارو 66 سەنت، بەوەش نرخی بەنزین بۆ نزیكەی دوو هێندە بەرز بووەتەوە.   غازی ئێران و قەتەر فریادڕەسە بۆ ئەمریكا ئەمریكا لەهەنگاوێكی چاوەڕواننەكراودا كۆمەڵێك سزا لەسەر ئێران لادەبات و پێشبینی دەكرێت قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان مۆسكۆو واشنتۆن لەبەرژەوەندیی تاران بشكێتەوە بەتایبەت كە ئێران یەكێكە لەبەدیلەكانی غازی روسیا بۆ ئەوروپاو وڵاتانی جیهان. رۆژی هەینی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند؛ ژمارەیەك لێخۆشبوونی بۆ سزاكانی سەر ئێران دەركردوە كە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشوی ئەمریكا لەساڵی 2018 دوای كشانەوەی لە رێككەوتنی ئەتۆمیی دژی ئێران سەپاندبووی.   ئەمریكا لەهەنگاوێكی چاوەڕواننەكراودا كۆمەڵێك سزا لەسەر ئێران لادەبات و پێشبینی دەكرێت قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان مۆسكۆو واشنتۆن لەبەرژەوەندیی تاران بشكێتەوە بەتایبەت كە ئێران یەكێكە لەبەدیلەكانی غازی روسیا بۆ ئەوروپاو وڵاتانی جیهان   رۆژنامەی نیویۆرك تایمز-ی ئەمریكا لەزاری ئەنتۆنی بلینكن وەزیری دەرەوەی وڵاتەكە ئاشكرای كردووە واشنتۆن بڕیاریداوە لێخۆشبوون بۆ ئەو روسیاو چین و ژمارەیەك وڵاتی ئەوروپا دەربكات لە پێناو هاوكارییەكانیان بۆ ئەو بەشە لەبەرنامەی ئەتۆمیی ئێران كەمەبەستی سەربازیی لەپشت نییە. بلینكن راشیگەیاندووە ئەو لێخۆشبوونە هەنگاوێكە بۆ ئەوەی واشنتۆن هانی تاران بدات پابەندی رێككەوتنی ئەتۆمیی ببێت و رێككەوتنەكە بەتەواوەتیی لەنێوان ئێران و وڵاتانی 5+1 زیندوو بكرێتەوە. هەنگاوەكەی ئەمریكا بۆ ئەو لێخۆشبوونانە ئاماژەیە؛ بەوەی گرژییەكانی نێوان مۆسكۆو ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا لە پەرەسەندندایە و دوور نییە روسیا ئەو بڕە زۆرە لەغازەكەی كە بۆ ئەوروپای رەوانە دەكات بگرێتەوە، بۆیە ئێران كە دووەم وڵاتە لە رووی یەدەگی غاز لەجیهاندا دەتوانێت بەدیلێكی باش بێت لەبەرامبەر روسیا. ئەگەرچی وڵاتانی ئەمریكا و ئەوروپا هەر زوو پەنایان بۆ قەتەر برد لەپێناو پەیداكردنی بەدیلێك بۆ غازی روسیا، بەڵام ئێران و قەتەر خاوەنی كێڵگەیەكی هاوبەشی غازن بەناوی -پارسی جنوبی-  لەئێران و گێڵگەی باكور لەقەتەر كە گەوەرەترین گێڵگەی غازییە لەجیهاندا. یەدەگی غازی گێڵگە هاوبەشەكەی قەتەرو ئێران دەگاتە زیاتر لە 51 ترلیۆن سێجاو لەئێستادا رۆژانە یەك ملیارو 210 ملیۆن مەترسێجا غازی لێدەردەهێنرێت كە 615 ملیۆن مەتری بۆ ئێرانە و 600 ملیۆن مەتریشی بۆ قەتەرە. تەنانەت ئەگەر وڵاتانی رۆژئاوا غاز لەئێران نەكڕن ئەوا ئەو وڵاتە دەتوانێت بەجموجۆڵە سەربازییەكانی لە كەنداو ببێتە مایەی پەكخستنی پڕۆسەی گواستنەوەی غاز لەوڵاتی قەتەرەوە بۆ وڵاتانی جیهان، چونكە تەنها رێگەی گواستنەوەی غازی قەتەر ئاوەكانی كەنداوە. ئێران دوای روسیا دووەم وڵاتە كە خاوەنی زیاترین غازەو بەتەنها خاوەنی 17٪ی یەدەگی هەموو غازی جیهان و قەتەر دەكەوێتە ریزبەندی سێیەم وڵات كە خاوەنی 15٪ی یەدەگی غازە لەجیهاندا، بەڵام لە رووی بەرهەمهێنانی غازەوە بەدووەم وڵاتی جیهان ئەژمار دەكرێت، چونكە سزاكانی ئەمریكاو رۆژئاوا لەدژی ئێران لە 42 ساڵی رابردوودا كەرتی نەوت و غازی ئەو وڵاتەی پەكخستووە. هەڵوەشاندنەوەی بەشێك لەسزاكانی واشنتۆن لەدژی تاران دەتوانێت گڵۆپی سەوز بێت بۆ ئەوروپا و وڵاتانی هاوپەیمانی كە لەجیاتی غازی روسیا روو لەقەتەرو دواتریش لەئێران بكەن بۆ دابینكردنی غاز، ئەوەش دەتوانێت ئێران لەلێواری هەڵدێر رزگار بكات و باری قورسی قەیرانە ئابورییەكانی سەرشانی سوك ببێت ئاهێك بەبەری ئەو وڵاتەو هاوڵاتیانیدا بێتەوە. گرژییەكانی نێوان روسیاو ئەمریكاو وڵاتانی ئەوروپا لەپەرەسەندندایە و دورنییە مۆسكۆ ئەو بڕە زۆرە لەغازەكەی بۆ ئەوروپای رەوانە دەكات بگرێتەوە، بۆیە ئێران كە دووەم وڵاتە لە رووی یەدەگی غاز لەجیهاندا دەتوانێت بەدیلێكی باش بێت لەبەرامبەر روسیادا    

ئارا ئیبراهیم سەرەڕای كۆبوونەوەی چوار جاری سەرۆكایەتی پەرلەمان و سەرۆك فراكسیۆنەكان، لەبارەی وادەی هەڵبژاردنی پەرلەمان و كاراكردنەوەی كۆمسیۆن، هێشتا نەگەیشتوونەتە ئەنجام و سبەینێ پێنجشەممە وەك دوا وادە دانراوە بۆ وەرگرتنی بۆچوونەكانیان. كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسیی هەرێمی كوردستان، بەپێی یاسای ژمارە (4) ی ساڵی 2014 پێكهاتووە، لە نۆ ئەندامی ئەنجومەنی كۆمیسیاران كە بەسەر پێنج لایەندا دابەشكرابوون، كە پارتی سێ ئەندام و یەكێتی دوو ئەندام و گۆڕان دوو ئەندام و یەكگرتوو یەك ئەندام و كۆمەڵی دادگەری یەك ئەندام  پێكهاتوون. هەروەها لە 12 بەڕێوەبەری گشتیی كۆمسیۆن، چواریان پارتی، سێ یان یەكێتی، سێ یان گۆڕان، یەك كۆمەڵ و یەك یەكگرتووە. كۆمیسیۆن پێش تەواوبوونی وادەی یاسایی خۆی بە دوو نووسراو لەدوو كاتی جیادا داوای لەسەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە یان كۆمیسیۆنەكە بگۆڕێت یان وادەكەیان بۆ درێژبكرێتەوە، بەڵام پەرلەمانی كوردستان تائێستا وەڵامی نەداونەتەوە.  فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی كوردستان ناكۆكیەكانیان لەبارەی كۆمیسیۆنی هەڵبژاردن و یاسای هەڵبژاردن و بازنەكانی هەڵبژاردنە كە هەندێك لەگەڵ یەك بازنەیین و هەندێك لەگەڵ چوار بازنەیی یان فرە بازنەیی دان. رۆژی 10ی شوباتی 2022 وەك دوا وادە لەلایەن دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە دیاری كراوە بۆ بۆچوونی كۆتایی فراكسیۆنەكان لەبارەی كۆمسیۆن و هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان و پرۆژەی دەستور. پارتی: لەگەڵ گۆڕینی ئەنجومەنی كۆمیسیارانین پێشەوا هەورامی، وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئێمە لەگەڵ ئەوەداین كۆمسیۆن كارا بكرێتەوە لەبەرئەوەی ماوەی دوو ساڵە وادەكەیان تەواو بووەو ئێمە واژۆی 56 پەرلەمانتارمان كۆكردەوەو تەسلیمی سەرۆكایەتی پەرلەمانمان كرد كە پەلە بكرێت لەو پرسەدا». هەروەها وتیشی:» پارتی دیموكراتی كوردستان لەباشترین دۆخی خۆیدایەو لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانین لەوادەی دیاریكراوی خۆیدا، دەبێت پەرلە بكرێت لەكاراكردنەوەی كۆمسیۆن یان گۆڕینی بەهەندێ دادوەر، چونكە كۆمسیۆن ماوەی شەش مانگی پێویستە بۆ ئامادەكارییەكانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان». لەبارەی داوایەكی فراكسیۆنی یەكێتی كە بازنەی هەڵبژاردن لەهەرێمی كوردستان بكرێت بەچوار بازنە، وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی وتی:»هەرێمی كوردستان رووبەرو جوگرافیایەكی گەورە نییە تا دهۆك لەهەڵەبجە داببڕیت و هەولێر و سلێمانی لەیەك داببڕیت، ئەوە قوتدانی حزبە بچووكەكانە، چونكە حزب هەیە لەهەڵەبجە هەزار دەنگی هەیە لەهەولێر دوو هەزارو لەشارەكانی دیكە بەهەمان شێوە، لەقازانجی حزبە گەورەكاندایە، بەڵام پارتی تەنها سوود بۆ خۆی نابینێت و ئێمە لەگەڵیدا نین». یەكێتی: لەگەڵ هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكانین فراكسیۆنی یەكێتی لەبارەی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی چەند سەرنجێكی داوەتە سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان و داوای كردووە پێكهاتەی ئێستای كۆمسیۆن وەكو خۆی بمێننەوە و بازنەی هەڵبژاردنیش بكرێتە چوار بازنەو بەسەر پارێزگاكانی (سلێمانی، هەولێر، هەڵەبجە، دهۆك) دابەش بكرێت. زیاد جەبار، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لەگەڵ هەمواركردنەوەی یاسای ژمارە 1ی ساڵی 1992 داین، لەبەرئەوەی ئەو یاسایە لەكاتێكدا بووە كە بەرەی كوردستانی هەبووە زیاتر لە 30 ساڵ بەسەریدا تێپەڕ بووەو بڕگەكانی چەندین كێشەی هونەرییان تێدایە». ناوبراو جەختی لەوەشكردەوە پرسی دەستورو هەڵبژاردنی پەرلەمان و كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان و راپرسی گفتوگۆی نێوان فراكسیۆنەكان و دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان بووەو بەگشتی هەموو فراكسیۆنەكان لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردندان لەكاتی دیاریكراوی خۆیدا، وتیشی:» روئیای یەكێتی ئەوەیە كە هەڵبژاردنەكان لەهەرێمی كوردستان لەیەك بازنەوە بكرێتە چوار بازنەو هەر پارێزگایەك بازنەیەكی تایبەت بێت و ژمارەی كوردسییەكانی بەسەردا دابەش بكرێت». سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی پێشیوابوو وادەیەكی كەم ماوە لەبەردەمیاندا بۆ گۆڕینی پێكهاتەی ئێستای كۆمسیۆن، وتیشی:» لەگەڵ مانەوەیداین بەم شێوازەی ئێستا، بەڵام ئەوانەی لەگەڵ گۆڕینیدان گرفتمان نییە وتوومانە، پرسی دەستورو كۆمسیۆن و هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان رەهەندی نیشتمانییان هەیەو نابێت لایەنێك بەزۆرینەو كەمینە تێی پەڕێنێت». كۆمەڵی دادگەری: لەگەڵ هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكانین عەبدوستار مەجید، سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی داگەری لە پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» كۆبونەوەكانمان  لەسەر پرسی رەشنوسی دەستور و یاسای هەڵبژاردن و كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن بووە كە رەهەندی نیشتمانی و سیاسی هەیەو پەیوەندی بە هەموو هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستانەوە هەیە پێویستە بە سازان بێت و بە زۆرینەو كەمینە نەبێت، دیارە بە یەك ئاراستە و بەزۆرینە بێت پێموایە دیكتاتۆر دروست دەكات». ناوبراو باسی لەوەشكرد كۆمەڵی دادگەری لەگەڵ ئەوەدایە هەڵبژاردن لەواەی دیاری كراوی خۆیدا ئەنجام بدرێت و یاسای هەڵبژاردنەكان هەمواربكرێتەوە كە ماددەو بڕگەی هەمواركراو ئامادەیە، وتیشی:» ئەم یاسایە هەندێ كەموكوریی تێدایە پێویستە هەموار بكرێتەوە دەتوانرێت بە هەفتەیەك هەموو لامان لەسەر بڕگەو مادەكانی رێككبكەوین دواتر ببرێتە هۆڵی پەرلەمان و خوێندنەوەی یەكەم و دووەمی بۆ بكرێت». سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ ئەوەشی روونكردەوە كە  لەبارەی پرۆژەی دەستور رێككەوتووین كە یان ئەو 21 كە لەیاسای 4ی 2015 ئامادەكردنی رەشنوس هاتووە بە سازان ئەم رەشنوسە ئامادە بكرێت یان دەبێت لەسەر بنەمای سازان و خەڵك زیاد بكرێت و یاساكە هەمواربكرێتەوە. لەبارەی مانەوەی پێكهاتەی ئێستای كۆمسیۆن، عەبدوستار مەجید ئەوەی روونكردەوە كە ئەو كۆمسیۆنە راستە ماوەی بەسەرچووە و لەگەڵ ئەوەدان هەر دامەزراوەیەك كاعتەكەی تەواو بوو بگۆردرێن، بەڵام پێویستی بە گفتوگۆی زۆر هەیە تا كۆمسیۆنێكی دیكە دروست دەكرێتەوە، وتیشی:» لەم سەرو بەندەی هەڵبژاردن كارەكانی خۆی بكات تا دوای هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان و ئەگەر لایەنێك نوێنەری نییە دەتوانرێن نوێنەرێكی بۆ زیاد بكرێت». بزوتنەوەی گۆڕان: لەگەڵ مانەوەی ئەم پێكهاتەیەی كۆمسیۆندان گوڵستان سەعید، سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئێمە لەگەڵ مانەوەی ئەم پێكهاتەیەی كۆمسیۆنین لەبەرئەوەی هەڵبژاردنیان ئەنجامداوەو ئەزموونیان هەیە، ئەگەر ئەم كۆمسیۆنە بگۆڕن كەواتە لەگەڵ ئەوەدانین هەڵبژاردن لەكاتی خۆیدا بكرێت». ناوبراو باسی لەوەشكرد، لەماوەی 18 مانگی رابردوودا پرۆژەی هەمواركراوی یاسای هەڵبژاردنەكانیان ئامادە كردووەو دراوەتە سەرۆكایەتی پەرلەمان، بەڵام سەرۆكایەتی پەرلەمان نەیكردووەتە بەرنامەی كارەوە. وتیشی:» وەك فراكسیۆنی گۆڕان لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردنین لەوادەی دیاریكراوی خۆیدا». نەوەی نوێ: هەڵبژاردن لەكاتی دیاریكراوی خۆیدا ئەنجام بدرێت. نەوەی نوێ پێشنیازەكانی لەبارەی كۆمسیۆنەوە گەیاندووەتە سەرۆكایەتی پەرلەمان، داوایان كردووە  ژمارەیەك دادوەر سەرپەرشتی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن بكەن و كۆمیسیاران سەر بەلایەنەكان نەبن. سیپان ئامێدی، ئەندامی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»كۆمسیۆنێكی سەربەخۆی بێلایەن پێكبێت و یاسای هەڵبژاردنەكان هەمواربكرێتەوەو هەڵبژاردن لەوادەی دیاریكراوی خۆیدا ئەنجام بدرێت». بەپێی ماددەی یەكەم لەبڕگەی یەكەمدا لەیاسای ژمارە (2)ی ساڵی 2017ی یاسای دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتی هەرێم بەسەر دامەزراوە دەستوورییەكانی هەرێم، بەمەرسوومی ژمارە 1ی ساڵی 2018 رۆژی 30/9/2018 دیاری كرد وەك وادە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان. كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی دەستەیەكە هەڵبژاردن و راپرسییەكان لەهەرێمی كوردستان بەڕێوەدەبات، راستەوخۆ پەیوەستە بەپەرلەمانی كوردستان، بەپێی بڕگەی یەكەمی ماددەی پێنجەمی یاساكەی، ئەنجومەنی كۆمیسیاران لە 9  ئەندام پێكدێت، كە لەلایەن پەرلەمانەوە بە زۆرینەی رەهای ئەندامانی هەڵدەبژێردرێن دوای ئەوەی لەلایەن لیژنەیەكی تایبەتەوە كە پەرلەمان پێكیدەهێنێت پێشنیاز دەكرێن، بەمەرجێك دوو ئەندامی ئەنجوومەن بەلایەنی كەمەوە یاساناس بن، هەروەها دەبێت نوێنەرایەتی ئافرەتان و پێكهاتەكان مسۆگەر بكرێت و ماوەی كاركردنی ئەنجوومەنەكەش  پێنج ساڵی رۆژژمێرییە. كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بەلانی كەمەوە شەش مانگی پێویستە بۆ ئەنجامدانی هەر هەڵبژاردنێك، لەوانەش هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە بەپێی یاسا دەبێت لەمانگی ئەیلوولی ئەمساڵی 2022 بكرێت، بەو پێیە دەبێت تا 31ی ئاداری 2022 كۆمیسیۆن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكە راسپێردرابێت، لەئێستاشەوە بۆ ئەو كاتە نزیكەی دوو مانگمان لەبەردەستدا ماوەتەوە.