ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

شەنای فاتیح لەیادی یەكەمین دەرچوونی رۆژنامەی كوردیدا، دۆخی میدیا لەهەرێمی كوردستاندا لەئاڵۆزیدایەو حكومەتی هەرێم ئامادە نییە بەپێی یاسا بەركارەكانی مامەڵە لەگەڵ رۆژنامەنوساندا بكات، ئەندامێكی ئەنجومەنی باڵای سەندیكای رۆژنامەنوسانیش دەڵێت:» پێشێلكاری بەرامبەر  رۆژنامەنوسان بووەتە رۆتین و حكومەت لێپێچینەوە لەبكەران و بكوژانی رۆژنامەنوسان ناكات». لە22ی نیسانی ساڵی 1898 یەكەمین رۆژنامەی كوردی بەناوی (رۆژنامەی كوردستان) بە شێوەزاری كرمانجی سەروو لەقاهیرەی پایتەختی میسر لەلایەن (میقداد مەدحەت بەدرخان) ەوە دەركرا و تاساڵی 1902،(31)  ژمارەی لەشارەكانی قاهیرە و ژنێف و لەندەن و فۆكستۆن لێدەرچوو  و ئەم رۆژنامەیە بووە هەوێنی لەدایكبوونی چەندەها كەناڵی راگەیاندن لەهەر چوار پارچەی كوردستاندا.  بەپێی ئاماری رەسمی وەزارەتی رۆشنبیری حكومەتی هەرێمی كوردستان تا كۆتایی مانگی ئابی 2021 ژمارەی كەناڵە ئاسمانییەكانی كوردستان گەیشتۆتە 31 كەناڵ كە 17 كەناڵیان لەپارێزگای هەولێرو 10 لە سلێمانی و چوار كەناڵیش لەپارێزگای دهۆك. هەربەپێی هەمان ئامار 126 كەناڵی ناوخۆیی لە كوردستاندا مۆڵەتی رەسمیان وەرگرتووە كە 83 كەناڵ لەشاری هەولێرو 34 لە سلێمانی و نۆ كەناڵیش لەشاری دهۆك، هەروەها 162 رادیۆ لەكوردستاندا مۆڵەتی رەسمیان هەیە كە 87 رادیۆ لەپارێزگای هەولێر و 55 رادیۆ لەسلێمانی و 20 رادیۆش لە پارێزگای دهۆك. پەرلەمانی كوردستان: هەماهەنگی لەنێوان میدیاو پەرلەماندا نییە سەرۆكی لیژنەی رۆشنبیری و كۆمەڵگای مەدەنی و وەرزش و لاوان لەپەرلەمانی كوردستان: ئەو یاسانەی لە كوردستاندا هەن تایبەتن بە میدیا چاپكراوەكان (رۆژنامە) و یاسایەك نییە بۆ رادیۆ و تەلەڤزیۆن و سۆشیاڵ میدیا و لەو مەجالەدا فەراغێكی زۆر هەیە. سەلمە فاتح، سەرۆكی لیژنەی رۆشنبیری و كۆمەڵگای مەدەنی و وەرزش و لاوان لە پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئێمە لە پەرلەمانی  كوردستان دەمانەوێت كاربكەین لەسەر رێكخستنی میدیا و ئەو یاسایانەی كە بۆ ئەم بابەتە پێویستن لەكوردستاندا، بەڵام زۆرجار لەلایەن رۆژنامەنووسانەوە  دەستگیرۆیی پەرلەمان ناكرێت بەمەبەستی ئەوەی هەماهەنگیمان هەبێت.  هەروەها  وتیشی: «میدیا مەسەلەیەكی حەساسەو پێویستە یاساكان بەجۆرێك دەربچن كارنەكەنە سەر ئازادی مەودای كاری رۆژنامەوانی، چونكە بەلای ئێمەوە ئازادی رۆژنامەگەری زۆر گرنگترە لەبوونی یاسایەك». سەبارەت بەمیدیا ئەهلییەكان، سەلمە فاتح وتی: میدیای ئەهلی و رێگەپێدان بە كاركردنیان یەكێكە لەسیما جوانەكانی هەرێمی كوردستان،»بەڵام بەداخەوە زۆرجار ئەم میدیایانە دەكەونە بەر هێرشی ناڕەوا لەلایەن هەندێ‌ كەس و لایەنەوە». سەرۆكی لیژنەی رۆشنبیری  ئەوەشی دووپاتكردەوە كە میدیا كاریگەری لەسەر سەرجەم سێكتەرەكان هەیە وەك خۆی  كاریان لەسەری كردووە و گرنگییان پێداوە. سەرپەرشتیاری درەو میدیا: بەرپرسان درێغیان نەكردووە لە پێشێلكاری بەرامبەر رۆژنامەنووسان محەمەد رەئوف، سەرپەرشتیاری درەو میدیا لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئێستا جیاوازتر لە جاران میدیا كەوتۆتە ژێر كاریگەری بەشێكی بەرپرسە باڵاكان بەهۆی ئەوەی خۆیان خاوەنی پارە و داهاتن و میدیا سێبەرەكانیان ئاڕاستە دەكەن». سەبارەت بەپێشێلكارییەكان، محەمەد رەئوف ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، پێشێلكاری بەرامبەر رۆژنامەنووسان لە رابردوو و ئێستاشدا بوونی هەیە و راپۆرتە نێودەوڵەتییەكانیش ئەوە نیشاندەدەن، ئەمەش دوو بەش لەخۆدەگرێت، بەشێكی بۆ رۆژنامەنووسان خۆیان دەگەڕێتەوە كە هەندێكیان راستەوخۆ بەبێ‌ هیچ پێشینەیەكی كاری رۆژنامەوانی هاتوونەتە كاری رۆژنامەگەرییەوە، بەشێكی دیكەشی تایبەتە بەو دۆخەی هەرێمی كوردستان كە حزب و كارەكتەرە سیاسییەكان هەمیشە رۆژنامەنووسانیان وەك نەیارێكی خۆیان زانیووە بەو پێیەی قسە لەسەر گەندەڵی و پرسە بازرگانییەكانیان دەكەن و ئەمەش بووەتە هۆی ناكۆكی نێوان بەرپرسە سیاسییەكان و ئەو رۆژنامەنووسانەی كاری راستەقینە دەكەن. «لەكوردستاندا  رۆژنامەنووس ئەگەر خاوەن متمانە بێت و بەشێوەیەكی راست كاری رۆژنامەوانی بكات ، زانیاری دەستدەكەوێت و رێگەكانی دەستكەوتنی زانیاری زۆرە و دەتوانرێت بە جۆرەها شێوە زانیاری دەستبكەوێت»، محەمەد رەئوف وای وت. سەرنووسەری یەكەمین میدیای ئەهلی هەرێمی كوردستان: میدیای ئازاد رۆژبەرۆژ  بەرەو لاوازی و بچووكبوونەوە دەڕوات ئاسۆس هەردی، یەكەمین سەرنووسەری (رۆژنامەی ) یەكەمین میدیای ئەهلی لە هەرێمی كوردستان لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» رۆژنامەنووسان لە هەرێمی كوردستاندا رۆژانە رووبەرووی پێشێلكاری گەورە دەبنەوە و لەهەموو گرژی و خۆپیشاندان و قەیرانێكدا قوربانی یەكەمی دەستی هێزە ئەمنییەكان رۆژنامەنووسانن ، هەروەها  میدیای سێبەرو حزبی رۆژبەڕۆژ لە فراوانبووندان و باری ماددیان باشتر دەبێت لەكاتێكدا میدیای ئازاد بەدەست قەیرانی داراییەوە دەناڵێنێت». وتیشی: رۆژنامەنووسان لەجیاتی یاسای رێكخستنی كاری رۆژنامەوانی بە یاسای خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندی دادگایی دەكرێن كە ئەمەش هیچ پەیوەندیەكی بە كاری میدیاییەوە نییە. یاسای بەدەستهێنانی زانیاری بۆ رۆژنامەنوسان لەساڵی 2007 لە پەرلەمانی كوردستانەوە دەرچووە، بەڵام پاش 15 ساڵ هیچ بڕگەو مادەیەكی جێبەجێ نەكراوە بەتایبەت پێدانی زانیاری بە رۆژنامەنوسان. «یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری لەبارودۆخیكی دیاریكراودا لە پەرلەمانی كوردستاندا پەسەندكرا و یەكێكە لەیاسا باشەكان، بەڵام دەسەڵاتی حزبی كوردستان زۆر دوورە لەوەی كە گرنگی بەیاساكە و جێبەجێكردنی بدرێت و دەیەوێت خۆی بڕیار بدات كە چ زانیارییەك بڵاوببێتەوە و چی بڵاونەبێتەوە و خۆی لەجیاتی خەڵك بڕیار بدات و باوەڕی بەئازادی گەیاندنی زانیاری بەپرسیارێتی بەرامبەر خەڵكەكەی نیە»، ئاسۆس هەردی وای وت. سەرنووسەری رۆژنامەی هاوڵاتى: میدیای ئەهلی لە رابردوو و ئێستاشدا پاڵپشتی نەبووە. تارق فاتیح، سەرنووسەری رۆژنامەی هاوڵاتى لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» پێشتر وەك سەرەتایەك پاڵپشتییەك هەبوو بۆ زەمەنی خۆی، چونكە وەك داهێنانێك وابوو و هیچ شتێك نەبوو كە سەرنجی خەڵكی رابكێشێت و میدیای ئەهلی بووە مایەی سەرنجڕاكێشانی خەڵكی» تارق فاتیح ئەوەشی خستەڕوو كە، بەهۆی سۆشیال میدیاوە میدیاكانی دیكە كەوتوونەتە دواوە و ئەو گرنگییەی جارانیان نەماوە و ئەم بابەتە تەنها پەیوەست نییە بە كوردستان و لە جیهانیشدا بەو شێوەیە دەگوزەرێت و بابەتەكە زۆر لەوە گەورەترە كەمیدیای كوردی ئەهلی و تەنانەت میدیای حزبیش فریای بكەوێت.  سەندیكای رۆژنامەنوسان:  نەتوانراوە كار بۆ كەمكردنەوەی پێشێلكارییەكان بكرێت ئەندامێكی ئەنجومەنی باڵای سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان: سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان نەیتوانیوە كار بۆ كەمكردنەوەی پێشێلكاریەكان بەرامبەر رۆژنامەنووسان بكات و رۆڵی جدی هەبێت. ئەنوەر حسێن بازگر، ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» پێشێلكاری بەرامبەر  رۆژنامەنووسان بەردەوامە و بووەتە رۆتین، چونكە حكومەت لێپێچینەوە لەگەڵ بكەران و بكوژانی رۆژنامەنوساندا ناكات و سەندیكاش نەیتوانیوە لەئاست ئەو بەرپرسیارێتییەدا بێت و حكومەتیش گوێی بەم داوایە نەداوە و چەندین جاریش داواكراوە و باسكراوە، بەڵام هیچ  ئەنجامێكی نەبووە بەو هۆیەشەوە میدیاكاران گەرموگوڕیان بۆ كاركردن نەماوە».  هەروەها بازگر پێشیوابوو  لەبەرئەوەی میدیا و سەندیكا و كەناڵ و رۆژنامەنووسانیش نەیانتوانیوە حكومەت ناچاربكەن و حكومەتیش خۆی نیگەرانە لە دەرخستنی زانیارییەكانی، چونكە ناشەفافن و پڕن لەكەموكوڕی، بۆیە زانیاری نادات  بۆیە» پەیوەندی نێوان میدیا و دەسەڵات لەكوردستاندا تەندروست نییە و متمانە بەیەكتر ناكەن». لەبارەی یاسای پێدانی زانیاری بە رۆژنامەنوسان، ئەنوەر حسێن، جەختی لەوەكردەوە كە ئەو یاسایە هیچ گرنگییەكی نییە و نەیتوانیوە سەركەوتووببێت. پێشلێلكاریەكان لە هەرێمی كوردستاندا لەئاستێكی مەترسیداردایە و بەجۆرێك تەنها لەساڵی 2021دا 353 پێشێلكاری بەرامبەر بە 260 رۆژنامەنووس و دامەزراوەی میدیایی كراوە كە 189 حاڵەتی رێگری و جیاكاری  و 81 حاڵەتی هێرش و لێدان و سوكایەتی و 25 حاڵەتی دەستبەسەركردن بەبێ بڕیاری دادگا و 25 حاڵەتی زەوتكردنی كەلوپەلی رۆژنامەوانی و 13 حاڵەتی هەڕەشەو حەوت حاڵەتی شكاندنی كەلوپەلی رۆژنامەوانی و حاڵەتێكی تەقەكردن و چوار حاڵەتی رۆژنامەنووسی حكومدراو بەدەر لەیاسای كاری رۆژنامەنووسی و دوو حاڵەتی هەڵكوتانە سەرو داخستنی بارەگای كەناڵ و شەش حاڵەتی پڕكردنەوەی بەڵێننامە. رێكخەری سەنتەری میترۆ: ئاستی رۆژنامەگەری لەهەرێمی كوردستاندا  تا ئێستا خراپە.  رەحمان غەریب، رێكخەری سەنتەری میترۆ لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: ئاستی پێشكەوتن لە هەر وڵاتێكدا پەیوەستە بە ئاستی ئازادی رۆژنامەگەری و رادەربڕین و ئازادی گەیشتن بەسەرچاوەی هەواڵ و ئینتەرنێت و هەرێمی كوردستان لەم بابەتانەدا كەموكوڕی هەیە. رێكخەری سەنتەری میترۆ ئەوەشی روونكردەوە كە ژینگەی كاری رۆژنامەوانی لەعێراق و كوردستان ژینگەیەكی توندوتیژە بەرامبەر رۆژنامەنووسان و بەردەوام گرفت و ئاستەنگی دێتە بەردەم رۆژنامەنووسان  و زانیاریان پێنادرێت بە تایبەت كاتی خۆپیشاندان و  هەڵبژاردن كە خەڵك لەو كاتانەدا پێویستی بە زانیاری هەیە. «حكومەتی هەرێم دروشمی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بەرزكردۆتەوە، ئەم كارەش بەبێ‌ هاوبەشی لەگەڵ میدیادا سەركەوتوو نابێت بەوەی زانیاری  مەلەفی گەندەڵی كراوەبێت لەبەردەم رۆژنامەنوساندا»، رەحمان غەریب وای وت.

هاوڵاتى ئێران بەهۆی سزاكانی ئەمریكا پەنای بۆ كەشتیی بێ ناونیشان بردووە بەمەبەستی ساغكردنەوەی نەوتەكەی و توانیویەتی بەو هەنگاوە 20 بۆ 30 ملیار دۆلار لەنەوتەكەی ساڵانە بە نهێنیی بفرۆشێت و ئەوەش وەك فرۆشتنی نەوت بە كەشتیی رۆحەكان ناو هێنراوە كە ژمارەیان نزیكەی 200 كەشتییە. بڵاوكراوەیەكی ئەمریكا ئاشكرای دەكات ئێران خۆی لەسزاكانی واشنتۆن دزیوەتەوە و هەندێكجار بە نهێنی رۆژانە نزیكەی دوو ملیۆن بەرمیل نەوتی رەوانەی بازاڕەكان كردووە و لەساڵێكیدا زیاتر لە 22 ملیار دۆلاری دەستكەوتووە و زۆرترین نەوتیشی رەوانەی چین كردووە كە بەراورد بە سەردەمی پێش سزاكانی سەر كەرتی نەوتەكەی، هەناردەی نەوتەكەی بۆ چین زۆر زیاتر بووە.  بەرپرسانی ئێران حاشایان لەوە نەكردووە كە بەشێوازی خۆیان و بەخۆدزینەوە لەسزاكانی ئەمریكاو سزا نێودەوڵەتییەكان نەوتیان فرۆشتوە بەبێ ئەوەی نەوتەكەیان هەرزانفرۆش بكەن، ئەو بەرپرسانە جەختیان لەوە كردووەتەوە كە ئێران بازاڕی باشی بۆ نەوتەكەی لەجیهاندا دۆزیوەتەوە و سزاكان كاریگەرییەكی ئەوتۆیان لەسەر كەرتی نەوت و غازی وڵاتەكەیان نەماوە. سزاكانی ئەمریكا لەسەر كەرتی نەوتی ئێران لە رابردودا هەناردەی نەوتی وڵاتەكەی لە دو ملیۆن و 500 هەزار بەرمیلی رۆژانەوە بۆ 250 هەزار بەرمیل كەمكردووەتەوە بەڵام راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان و بەرزبوونەوەی داهاتی نەوتی ئێرانیش ئاماژەیە بەوەی ئەو وڵاتە بە نهێنیی خۆی نزیك كردووەتەوە لە بڕی ئەو نەوتەی كەپێش سزاكانی سەر كەرتی نەوتەكەی لەبازاڕەكانی جیهاندا بەئاشكرای دەیفرۆشت. كەشتی رۆحەكانی ئێران مۆتەكەی سزاكان بڵاوكراوەی واشنتۆن فری بیكن  (The Washington Free Beacon)ی ئەمریكا ئاشكرای كردووە؛ ئێران بە سودوەرگرتن لەنزیكەی 200 كەشتیی نەوتهەڵگر خۆی لەسزا توندەكانی واشنتۆن دژی كەرتی نەوتەكەی دزیوەتەوەو لە رێگەی ئەو كەشتییانەوە نەوتەكەی لە بازاڕەكانی جیهاندا ساغ دەكاتەوە. واشنتۆن فری بیكن لە راپۆرتێكیدا تایبەت بەساغكردنەوەی نەوتی ئێران بەنهێنی، ئاماژەی بەوەكردووە ژمارەیەك كەشتی زۆر كە زۆربەیان بیانین، بەڵام لەلایەن ئێرانەوە بەكرێ نەوتیان پێ دەگوازرێتەوە بوونەتە فریادڕەسی نەوتی ئێران و ئابورییەكەی، چونكە ئەو كەشتییانە راستەوخۆ لەلایەن كۆمپانیای نیشتیمانیی نەوتی ئێرانەوە بەڕێوەدەبرێن و ئەركدار كراون بە نهێنی و بە بێ ئالڵا و هیچ ئاماژەیەكی دیاریكراو نەوتی ئێران بگەیەننە دەست كڕیارەكانی. لە راپۆرتەكەدا هاتووە ئەو كەشتییانە كە ژمارەیان بە دیاریكراوی 182 كەشتییە، سەرجەم ئامێرە ئەلیكترۆنییەكانیان لەكاردەخەن و هیچ ئاڵاو ژمارەیەكی نێودەوڵەتیی بەكارناهێنن بۆ ئەوەی ناسنامەیان لە رووی نێودەوڵەتییەوە ئاشكرا نەبێت ئەوەش وەك رێگاچارەیەكە دژی سزا نێودەوڵەتییەكانی ئەمریكا لەسەر كەرتی نەوتی ئێران. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرزو فایننەشاڵ تایمز و وۆڵستریت جۆرناڵی ئەمریكا لەدوایین راپۆرتەكانی خۆیان سەبارەت بەنەوتی ئێران ئاشكرایان كردووە ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران لە رۆژێكدا گەیشتوەتە زیاتر لەیەك ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل و هەندێكجاریش هەناردەی رۆژانەی نەوتی وڵاتەكە دوو ملیۆن بەرمیلی تێپەڕاندووە. فەرەیدون بەركێشلی، سەرۆكی پێشووتری دەستەی وەزارەتی نەوتی ئێران بۆ كاروباری رێكخراوی ئۆپیك و بەڕێوەبەری ناوەندی توێژینەوەی وزەی ڤیەننا ئاشكرای كردووە ئاستی هەناردەی نەوت و سوتەمەنییەكانی دیكەی ئێران بۆ بازاڕەكانی جیهان لەئێستادا زیاتر لە دوو ملیۆن و 100 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا. بەرپرسانی ئێران رایانگەیاندوە ئەو ژمارەیە رەنگە لە راستییەوە نزیك بێت بەڵام هیچ ئامارێكی فەرمیی لە گواستنەوەی نەوتی ئێران لە رێگەی كشتیی رۆحەكان بڵاو ناكرێتەوە و ئامارەكان و ژمارەی راستەقینە ئاشكرا نابیت چونكە جوڵەو بڕی گواستنەوەی نەوت بەو كەشتییانە نهێنییە، بۆیە ئەو ژمارە و ئامارانە تەنها خەمڵاندنە. چین زیاترین نەوتی لە ئێران كڕیوە ئێران یەكێكە لەوڵاتە نەوتییەكانی جیهان بەڵام سزا نێودەوڵەتییەكان و سزاكانی ئەمریكا رێگربوون لەبەردەم دەوڵەمەندبون و گەشەی ئابورییەكەی، ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز ئاشكرای كردوە ئەو وڵاتە سەرەڕای سەرجەم فشارە نێودەڵەتییەكان لەساڵێكدا بە بەهای 22 ملیار دۆلار نەوتی فرۆشتوە و رۆژانەش نزیكەی 850 هەزار بەرمیل نەوتی رەوانەی چین كردووە. لە ئامارەكانی ناوخۆی ئێرانیشدا دەركەوتوە تەنها لە یەك ساڵدا بە بەهای زیاتر لە 30 ملیار دۆلار نەوت فرۆشراوە بەبێ ئەوەی وردەكارییەكانی فرۆشی نەوتەكە ئاشكرا بكرێت، حكومەتیش وتوویەتی داهاتی فرۆشی نەوتەكە بۆ قەرەبوی كورتهێنانی بودجەو زیانەكانی رابردووی چاپكردنی زیاتری دراوی تمەن بەكارهاتووە. ئەو ولڵاتە لە رابردوودا توانای بەرهەمهێنانی رۆژانە شەش ملیۆن بەرمیل نەوتی بۆ بازاڕەكانی جیهان هەبووە و لە سایەی سزاكانەوە ئەو بڕە لە قۆناغێكدا بۆ 250 هەزار بەرمیلی رۆژانە كەمی كرد و بەوتەی بەرپرسانیش ئەو سزایانە داهات نەوت و غازی ئێرانی لە 113 ملیار دۆلاری ساڵانەوە بۆ 13 ملیار دۆلار كەم كردووە. دوای ئەوە دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا ، ساڵی 2018 لە رێككەوتنی ئەتۆمیی كشایەوە، رایگەیاند هەناردەی نەوتی ئێران بۆ بازاڕەكانی جیهان بۆ نزیكەی سفر دادەبەزێنن بەڵام ئەو كات بەرپرسانی تاران رایانگەیاند ئەزمونێكی باشیان هەیە بۆ خۆدزینەوەی لەسزاكانی سەر كەرتی نەوت. ئێران سێ ساڵە بەهۆی سزاكانی ئەمریكا بۆ سەر كەرتی نەوتەكەی هیچ ئامارێكی فەرمیی لەفرۆشتنی نەوتەكەی ئاشكرا نەكردوە بەڵام بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان و كۆمپانیاكانی چاودێریی كەشتییە نەوتهەڵگرەكان، ئێران بەخۆدزینەوە لە سزاكان بەشێوازی خۆی زیاترین نەوتی لەبازاڕەكانی جیهاندا ساغ كردووەتەوە. ئاژانسی فەرمیی هەواڵی ئیرنا-ی ئێران بە بڵاوكردنەوەی راپۆرتێك ئاماژەی بەوە كردووە تەنها لە یەك ساڵدا بڕی 14 ملیار دۆلار نەوت بە چین فرۆشراوە. ئاژانسەكە ئاماژەی بەوە كردووە؛ لە سەرەتای ساڵی 2021 تا سەرەتای ئەمساڵ بڕی 337 ملیۆن بەرمیل نەوتی ئێران رەوانەی بازاڕەكان كراوە و هەر بەرمیلێكی بەپێی نرخەكانی بازاڕ لە نێوان 56 بۆ 97 دۆلار فرۆشراوە. ئێران سەرەڕای سزا توندەكانی ئەمریكا دژی كەرتی نەوتی ئەو وڵاتە، رۆژانە بڕی زیاتر لە 850 هەزار بەرمیل نەوتی رەوانەی وڵاتی چین كردووە. لەساڵی 2018 دوای كشانەوەی واشنتۆن لە رێككەوتنی ئەتۆمیی، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا رایگەیاند ئاستی هەناردەی ئێران بۆ سفر دادەبەزێنن بۆ ئەوەی ئابوریی وڵاتەكە هەرەس بهێنێت، بەڵام ئێران سێ ساڵە بەبێ بڵاوكردنەوەی ئامارە فەرمییەكانی فرۆشتنی نەوت ئاماژە بەوە دەكات كە هەناردەی نەوتەكەی رانەگیراوە و بەشێوازی خۆی نەوتەكەی رەوانەی بازاڕەكانی جیهان دەكات. لەڕاپۆرتێكی ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرزدا ئاشكرا بووە فرۆشی نەوتی ئێران بەوڵاتی چین لە قۆناغی پێش سەپاندنی سزاكانی ئەمریكا لەسەر دەستی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەو ولڵاتە لەساڵی 2017 رۆژانە 630 هەزار بەرمیل بووە. لەڕاپۆرتی كۆمپانیاكانی چاودێریی كەشتییە نەوت هەڵگرەكاندا دەركەوتووە هەناردەی نەوتی ئێران بۆ چین لەمانگەكانی كۆتایی ساڵی 2021 بۆ زیاتر لە 870 هەزار بەرمیل زیادی كردووە. سەرەڕای ئەوەی ئاستی هەناردەی رۆژانەی نەوتی ئێران بۆ چین زیادی كردووە، بەڵام پێشبینیی كراوە ئەگەر تەنانەت سزاكانی ئەمریكاش بەهۆی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە لەسەر ئێران نەمێنێت ئاستی هەناردەی نەوتەكەی ئەو وڵاتە بۆ وڵاتانی ئاسیا و ئەوروپا جگە لە چین بەرز نابێتەوە، چونكە وڵاتانی وەك هندستان و كۆریای باشور وڵاتانی ئەوروپا  لەسەردەمی سزاكانی ساڵی 2018 دژی ئێران كڕینی نەوتیان لەو وڵاتە بەشێوەیەكی بەرچاو كەمكردەوە. چین بەبەردەوەامی جەختی لەوە كردووەتەوە دژی سەرجەم ئەو سزایانەی ئەمریكایە كە لە رووی یاسای نێودەوڵەتییەوە لەدەسەڵاتی واشنتۆندا نییەو زۆربەی سزاكانی سەر كەرتی نەوتی ئێرانیش لە رووی یاسای نێودەوڵەتییەوە بەتەنها لەژێر دەسەڵاتی ئەمریكادا نییە بەتایبەت دوای كشانەوەی ئەو وڵاتە لە رێككەوتنی ئەتۆمیی مافی جێبەجیكردنی ئەو سزایانەی نەبووە كە لە رێككەوتنی ئەتۆمیدا هاتووە. چین بە راشكاوانە رایگەیاندووە سزاكانی ئەمریكا دژی كەرتی نەوتی ئێران تاكلایەنە بووە و كاری پێناكات. بەرهەمهێنان و فرۆشی نەوتی ئێران بەرز دەبێتەوە ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران لەوتارێكیدا سەبارەت بەنەوتی وڵاتەكەی رایگەیاند؛ توانای بەرهەمهێنانی نەوت لەوڵاتەكەی بۆ نزیكەی چوار ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا زیادی كردووە و ژمارەكەش بەرزترە لەبەرهەمهێنانی نەوت بەراورد بەپێش سزا قورسەكانی ساڵی 2018ی ئەمریكا. لەلایەكی دیكەوە جەواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاندوە؛ ئێستا رۆژانە سێ ملیۆن و 800 هەزار بەرمیل نەوت لە وڵاتەكە بەرهەم دەهێنرێت و هاوشانی زیادكردنی نەوت دەرهێنانی غازیش لەزۆربەی كێلگەكاندا بەتایبەت گێلگە هابەشەكانی لەگەڵ وڵاتی قەتەر زیادی كردووە. ئەوجی بەبێ ئەوەی ناوی كڕیارانی نەوتی ئێران ئاشكرا بكات، ئاماژەی بەوە كردووە وڵاتەكە بازاڕی نوێی بۆ فرۆشتن و ساغكردنەوەی نەوتەكەی لەجیهاندا دۆزیوەتەوە و ئەوەش ژمارەی فرۆشتنی بەرمیلە نەوتەكانی ئێرانی زۆر بەرزكردووەتەوە بە بێ ئەوەی خەمی سزاكانی ئەمریكایان هەبێت. رێكخراوی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت (ئۆپیك) لەزستانی ئەمساڵدا ئاشكرای كرد كە ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران لەبازاڕەكانی جیهاندا بەرز بووەتەوە بەڵام روون نییە پارەی نەوتەكەی ئێران بەهۆی سزاكانەوە چۆن دەگاتەوە ئەو وڵاتە. فرۆشی نەوت و كورتهێنانی بودجە بەرز بووەتەوە ئاژانسە فەرمییەكانی حكومەت رایانگەیاندووە فرۆشی نەوت لەسەردەمی دەسەڵاتی ئیبراهیم رەئیسی بەراورد بە سەردەمی حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئەو وڵاتە بە رێژەی 40% بەرز بووەتەوە بەڵام داهاتی فرۆشی نەوت بۆ كورتهێنانی بودجەی سەردەمی رۆحانی بەكارهاتووە. رۆژنامەی (ئێران) بڵاوی كردووەتەوە؛ قازانجی فرۆشتنی نەوت لەساڵی 2021 گەیشتووەتە نزیكەی هەشت ملیار دۆلارو سەرجەم ئەو داهاتە رەوانەی خەزێنەی وڵاتەكە كراوە لە كاتێكدا ساڵی 2018 و لە سەردەمی رۆحانیدا تەنها 700 ملیۆن دۆلار لەداهاتی نەوت رەوانەی خەزێنە وڵاتەكە كراوە. بەپێی ئامارەكانی رۆژنامەكە ساڵی 2020 كورتهێنانی بودجەی ئێران 18 ملیار دۆلار بووە كە هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سزاكان و چۆنیەتیی بەڕێوەبردنی حكومەتی رۆحانی، بۆیە حكومەتی ئێستا بە سەرۆكایەتیی رەئیسی توانیویەتی بەفرۆشی نەوت، نۆ ملیار دۆلاری كورتهێنانی بودجە چارەسەر بكات و بەردەوامە لەوەی داهاتی فرۆشتنی نەوت بۆ چارەسەری كورتهێنان و قەرزەكانی سەردەمی حكومەتی پێشو بەكار بهێنێت. لەیاسای بودجەی ئێراندا ئاماژە بەوە كراوە كە دەبێت 14.5%ی كۆی داهاتی نەوت بۆ كۆمپانیای نیشتیمانیی نەوت بگەڕێنرێتەوە و 20 بۆ 25%ی دهاتەكەش رەوانەی خەزێنە بكرێت، بۆیە بەپێی ئەو یاسایەو گەڕانەوەی نۆ ملیار دۆلار بۆ خەزێنەی حكومەت دەردەكەوێت داهاتی ساڵانەی فرۆشی نەوتی ئێران گەیشتووەتە زیاتر لە 30 ملیار دۆلار لەساڵێكدا. موحسین خوجەستە مێهر،بەڕێوەبەری كۆمپانیای نیشتیمانی نەوتی ئێران رایگەیاندوە؛ سەرجەم ئەو پارانەی كە وڵاتەكەی لە فرۆشی نەوت دەستیكەوتووە هێنراوەتەوە ناو وڵاتەكە و رەوانەی خەزێنە یان گەنجینەی حكومەت كراوە. حكومەت بەفەرمی رایگەیاندوە؛ كورتهێنانی بودجەو قەرەبووی زیانەكانی زیادكردنی چاپكردنی دراوی تمەن وایكردووە زیادكردنی فرۆشی نەوت كاریگەرییەكی بەرچاوی لەژیان و بژێویی خەڵكی ئێراندا نەكات.

هاوڵاتی سوپای تورکیا بەفەرمی شەوی ١٧ی نیسانی ٢٠٢٢ لە دوای زنجیرەیەک بۆردومانی چڕی ئاسمانی و هێرشی تۆپخانەکانی ئۆپراسیۆنی هاوکاتی زەمینی و ئاسمانیی بۆ سەر چیای رەش، کوڕژارۆ و شکەفتا بریندران لە زاپ و بەدوای ئەوانیشدا هێرشی بۆ سەر ئاڤاشین و مەتینا دەستپێکرد. بەپێی ئامارە فەرمییەکان ئەم ئۆپراسیۆنەی سوپای تورکیا دەبێتە ٣٥هەمین ئۆپراسیۆنی تورکیا بۆ سەر خاکی باشووری کوردستان، کە هەموو ئۆپراسیۆنەکان لەساڵی ١٩٨٣ەوە تا ئێستا بە ئامانجی لە ناوبردنی پەکەکە ئەنجامدراون. ئۆپراسیۆنەکانی تورکیا  لە ١٩٨٣ەوە بۆ ١٩٩١ تورکیا لەساڵی ١٩٨٣ەوە لە دژی پەکەکە ئۆپراسیۆنەکانی «دەرەوەی سنوور» ئەنجام دەدات. یەکەم ئۆپراسیۆنی «دەرەوەی سنوور»ی تورکیا لەدوای واژۆکردنی «رێککەوتننامەی هاوکاری و ئەمنیی سنوور» لەسەردەمی کەنعان ئەڤرەن دا لەگەڵ حکومەتی بەغدا لە ساڵی ١٩٨٣ ئەنجامدرا. ئۆپراسیۆنەکە ٢٥ی ئایاری ١٩٨٣بە بەشداریی ٧ هەزار سەرباز بەڕێوەچوو. تورکیا تا ساڵی ١٩٩١ و لەساڵانی ١٩٨٤ و ١٩٨٦دا دوو ئۆپراسیۆنی تری ئەنجامدا. لە ئۆپراسیۆنەکەی ساڵی ١٩٨٦دا بنکەکانی پارتیش بۆردومان کران و ژمارەیەک لەپێشمەرگەکانی پارتی لەو هێرشەدا گیانیان لەدەستدا. ئۆپراسیۆنەکان لە ١٩٩١ەوە بۆ ١٩٩٧ لەدوای شەڕی کەنداوو داگیرکردنی کوەیت لەلایەن سەدام حوسێنەوەو راپەڕین لە باشووری کوردستان و دەرکردنی سوپای عێراق لەهەموو ناوچە سنووریەکانی نێوان عێراق و تورکیا، تورکیا بەخێرایی دەستیکرد بە ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنەکانی دەرەوەی سنوور. تەنها لەساڵی ١٩٩١دا سێ ئۆپراسیۆنی ئەنجامدا، کە دوو لە ئۆپراسیۆنەکانی بەهاوکاریی بەرەی کوردستانیی ئەوکات، کە پارتی و یەکێتیی زۆرینەی ئەو بەرەیە بوون، ئەنجامدرا.  تورکیا هاوکات لەگەڵ ئەو ئۆپراسیۆنانەدا لەساڵی ١٩٩١ەوە لە ناوچەکانی بادینان دەستیکرد بە دروستکردنی کەمپی هەواڵگری و چاودێری. هاوکات لەگەڵ پەیامی تورگوت ئۆزال بۆ ئۆجالان، کە داوایکردبوو «شەڕ کەم بکەنەوە» و هەوڵ دەدرا دۆخی گفتوگۆ بۆ کێشەی کورد بڕەخسێت، سوپای تورکیا لە ٦ی ئایاری ١٩٩٢دا ئۆپراسیۆنی هەشتەمی دەرەوەی سنووری بەناوی «دزەکردن» ئەنجامدا. دوای ئەوەش لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ١٩٩٢دا تورکیا ئۆپراسیۆنێکی تری بە بەشداریی ١٥ هەزار سەرباز، تانک، تۆپخانە، کۆپتەر و فڕۆکەی جەنگی ئەنجامداو ماوەی ٢٠ رۆژی خایاند. ئۆپراسیۆنە هاوشێوەکانی ئەو ئۆپراسیۆنە لە ١٠ی حوزەیرانی ١٩٩٣ و ٢٨ی کانوونی دووەمی ١٩٩٤ و ٦ی شوباتی شوباتی ١٩٩٤ و نیسانی ١٩٩٤ بەردەوام بوون. سوپای تورکیا ساڵی ١٩٩٥ و لەدوای ئامادەکارییەکی زۆر دەستی بەهێرشێکی بەرفراوانکرد. ناوی ئەو ئۆپراسیۆن و هێرشە «ئاسن» بوو. دەوڵەتی تورکیا لەو کاتەدا رایگەیاند، ئەو ئۆپراسیۆنە لەدوای ئۆپراسیۆنی داگیرکردنی قوبرس گەورەترین ئۆپراسیۆنی «دەرەوەی سنوور» بووە. ئۆپراسیۆنەکە بە بەشداریی ١٣ جەنەڕاڵ، ٣٥ هەزار سەرباز لە رۆژی ٢٠ی ئاداری ١٩٩٥ لە حەفتانین دەستیپێکرد. پارتی پشتیوانیی لەو ئۆپراسیۆنە کردو ئۆپراسیۆنەکە ماوەی ٤٥ رۆژ بەردەوام بوو. سوپای تورکیا دوای ساڵێک لەو ئۆپراسیۆنە ٣ جاریتر ئۆپراسیۆنی ئەنجامدا. ئامانجی ئۆپراسیۆنی یەکەمی لە ٦ی ئاداری ١٩٩٦ کۆنترۆڵکردنی هێڵی سەرحەد، حەفتانین و کێلەڕەش بوو. ئۆپراسیۆنەکەی تر ناوی «زلـلەی هەڵۆ» بوو و هاووڵاتییانی مەدەنیی ناوچە سنوورەکانی کردبووە ئامانج. لەکانوونی یەکەمی هەمان ساڵدا و رۆژانی کۆتایی ئەو ساڵەدا سوپای تورکیا و پارتی لە باشووری کوردستان دەستیان بە ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنێکی تر کردەوە. ئۆپراسیۆنەکانی ١٩٩٧ تاوەکو ٢٠٠٧ و دروستکردنی بنکەی سەربازی لەخاکی باشوور سوپای تورکیا لەگەڵ تێپەڕینی کات ژمارەی سەربازەکانی زیاد دەکردو تەکنەلۆژیای سەربازیی پێشکەوتوتری لەئۆپراسیۆنەکانیدا بەکاردەهێنا. لە ساڵی ١٩٩٧ ئۆپراسیۆنی «چەکوش»ی ئەنجامدا. ئۆپراسیۆنەکە لە ١٤ی ئایاری ١٩٩٧ بە بەشداریی ٥٠ هەزار سەرباز دەستیپێکرد. دوای ئەوە ٢ کۆپتەری سوپای تورکیا خرانە خوارەوەو فەرماندەکانی ئۆپراسیۆنەکە لەناو کۆپتەرەکاندا کوژران، ئۆپراسیۆنەکە کۆتایی پیهات. سوپای تورکیا جارێکیترو لەمانگی ئەیلولی هەمان ساڵ بە ١٠٠ تانک و ١٠ هەزار سەرباز دەستی بەئۆپراسیۆنێکی تری «دەرەوەی سنوور» کردەوە. ئەو ئۆپراسیۆنەش، کە پارتی تیایدا بەشدار بوو ناوی «لێدانی چەکوش» بوو. دوای ئەو ئۆپراسیۆنە دەوڵەتی تورکیا ناوەندی هەواڵگریی خۆی لەزاخۆ کردەوە. هاوکات لەناوچەکانی باتوفا، کانی ماسی، بامەڕنی و شیلادزێ بنکەی سەربازیی کردەوە و تانک و تۆپ و چەکی قورس و ژمارەیەکی زۆر سەربازی تیایاندا جێگیر کرد. سوپای تورکیا بەهاری ساڵی ١٩٩٨ بە ٤٠ هەزار سەربازەوە ئۆپراسیۆنێکی تری بەناوی «موراد» ئەنجامدا، کە دەوترێت ئامانج لە ناوی ئۆپراسیۆنەکە بۆ دەستگیرکردن، یان شەهیدکردنی موراد قەرەیلان سەرکردەی دیاری پەکەکە بووە، بەڵام سەرکەوتنی بەدەستنەهێنا. سوپای تورکیا لەساڵی ١٩٩٩ و بۆ ٢٤هەمین جار دەستیکردەوە بە ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنێک بە ناوی «ساندویچ»، کە مەبەست ئەوە بوو پەکەکە بکەن بە پاروویەک و بیخۆن. دوای ئەوەش سوپای تورکیا لەگەڵ پارتی لە ٤ی ئایاری ٢٠٠٠دا لە حەفتانین دەستیکرد بە ئەنجامدانی ئۆپراسیۆن، بەڵام لەدوای ٤ رۆژ ناچار بەکشانەوە کرا. ئۆپراسیۆنەکەی ساڵی ٢٠٠٨ بۆ سەر زاپ سوپای تورکیا لە دوای ٧ ساڵ و لەکانوونی یەکەمی ٢٠٠٧دا بە فەرمی ٢٥هەمین ئۆپراسیۆنی «دەرەوەی سنوور»ی بە پشتیوانیی هێزی ئاسمانی ئەنجامدا، بەڵام بێ ئەنجام بوو. دوای ئەوە لە رۆژی ٢١ی شوباتی ٢٠٠٨ دا ئۆپراسیۆنێکی تریان بەناوی «خۆر» بۆ سەر زاپ دەستپێکرد. یاشار بیوک ئانت سەرۆک ئەرکانی گشتیی سوپای تورکیا، گەرچی زۆر باسی گرنگی و بەهێزیی ئۆپراسیۆنەکەی دەکرد، بەڵام لە ئەنجامی رووبەڕووبوونەوەی سەختی گەریلاکانی پەکەکەدا دەیان سەربازی تورکیا کوژران و کۆپتەرێکیان خرایە خوارەوە. سوپای تورکیا ناچار بوو لە دوای ٨ رۆژ و ٢٩ی شوباتدا بکشێتەوە.  لەو کاتەدا لەدژی ئۆپراسیۆنەکە خەڵکی ناوچەی بامەڕنی و کانی ماسی راپەڕین و ئەوەش بووە دروستکردنی پشتیوانییەکی بەهێزو رۆڵی هەبوو لەتێکشکاندنی سوپای تورکیادا، چونکە سوپای تورکیا نەیتوانی لەبنکە سەربازییەکانییەوە لەباشووری کوردستان هێز بۆ ناوچەی ئۆپراسیۆنەکە بنێرێت. ئۆپراسیۆنەکانی دوای کۆتایهێنان بەپرۆسەی ئاشتی لەساڵی ٢٠١٥دا لەدوای بەردەوامیی شەڕ لەباکوری کوردستان و بەدوایدا دەستپێکردنی پرۆسەکانی ئاشتیی ساڵی ٢٠٠٩ بۆ ٢٠١١و دیسانەوە دەستێپکردنەوەی شەڕ لە ٢٠١١ بۆ ٢٠١٣ و دووبارە دەستپێکردنەوەی پرۆسەی ئاشتی لە ٢٠١٣ بۆ ٢٠١٥ و کۆتایپێهان بەو پرۆسەیە لە ٢٠١٥دا، دەوڵەتی تورکیا شەوی ٢٤ی تەمووزی ٢٠١٥ بە ٨٠ فڕۆکەی جەنگی هێرشی کردە سەر بنکە و بارەگاکانی هێزەکانی گەریلا لەسنووری هەر سێ پارێزگای دهۆک و هەولێرو سلێمانی. هاوکات شەڕێکی قورس لە ناوخۆی باکووری کوردستان و لەشارەکان و شاخەکاندا لەدێرسیمەوە بۆ سەرحەد، لەئەمانوسەوە بۆ مێردین، لە ئامەدەوە بۆ جۆلەمێرگ، لە ئاگرییەوە بۆ کاتۆ دەستیپێکرد. شێوازەکانی شەڕ لەدژی پەکەکە بەپێی لێدوان و وتەی بەرپرسانی تورکیا، دەوڵەتی تورکیا بڕیاریداوە کۆتایی بە پەکەکە بهێنێت. دەوڵەتی تورکیا تائێستا چەند مۆدێلی جەنگی لەدژی پەکەکە بەکارهێناوە. ئەو جەنگانە بەپێی شێوازی جەنگ لەوڵاتانی تردا بۆ تێکشکاندنی گروپە بەرهەڵستکارەکان گرتووەتەبەر. ئەو شێوازانەش بریتین لە، داخستنی باڵە یاساییەکانی نزیک لەو هێزە، زیندانیکردنی دۆست و لایەنگرانی ئەو هێزە و دوورخستنەوەیان لەکاری سیاسی و مەدەنی و رێکخراوەیی.  هاوکات لەگەڵ ئەو شێوازەدا لەڕووی سەربازی و ئەمنییەوە کاری بۆ تیرۆکردنی بەڕێوەبەران و بەرپرسانی پەکەکە کردووە تاوەکو ئەو حزبە لەڕووی سەربازی و تۆڕی رێکخستن و بەڕێوەبردنەوە لاواز بکات. بۆ شەڕ لەدژی پەکەکە مۆدێلە سەربازییەکانی شەڕی  دژ بەپڵنگەکانی تامیل، کە بووە هۆی کۆتایهاتن بەو گروپە، لە ساڵی ٢٠٠٨ەوە لە دژی پەکەکە بەکار دەهێنێت. هاوکات شێوازی جەنگی ئەمریکا لەناوچە شاخاوییەکانی ئەفغانستان لەدژی پەکەکە بەکار دەهێنێت. شێوازی جەنگی ئیسرائیل لەدژی گروپە چەکدارەکان و دروستکردنی ناوچەی چۆڵ و بەدەر لەدانیشتوان و هێرشی قورس بەڕێوەدەبات. لەگەڵ ئەوانەدا دەیەوێت بە مۆدێلی شەڕی دژ بەداعش پەرە بەشەڕ لە دژی پەکەکە بدات. لەو مۆدێلەدا دەیەوێت هاوپەیمانییەک بۆ لێدانی پەکەکە دروست بکات، لەوەشدا تاڕادەیەک سەرکەوتو بووە، هەموو هێرش و ئۆپراسیۆنەکانی بەڕەزامەندی ئەمریکا و ناتۆ بە هاوکاریی گروپە چەکدارە جیهادییە توندڕەوەکانی سوریا، بە رەزامەندیی حکومەتی بەغدا و بەبەشداریی پارتی و بەبێدەنگیی نەتەوەیەکگرتووەکان و وڵاتانی کۆمکاری عەرەبی بەڕێوەدەبات.  هاوکات لەگەڵ گرتنەبەری ئەو شێوازانەدا تورکیا لەڕووی تەکنەلۆژیای سەربازی و جەنگییەوە گەیشتووەتە ئاستێک، کە زۆر متمانەی بە خۆی هەیە و لەو بڕوایەدایە دەتوانێت بەو شێوازانە و بە بەکارهێنانی ئەو تەکنەلۆژیا سەربازییە پێشکەوتوانە پەکەکە لەناوببات، کە ئەو تەکنەلۆژیا سەبازییانە خۆی لە بۆمبی هۆشمەند و پێشکەوتوو و بەهێز، بۆمبی کیمیاوی و گازی ژەهراوی، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ هێرش و چاودێری، بەکارهێنانی تۆڕی هەواڵگریی خۆجێیی لە ناوچەکانی نزیک گەریلا و بەکارهێنانی فڕۆکەی جەنگیی ئێف ١٦ و تۆپخانەی جۆراجۆر و کامێرای حەراری و رادار و... هتددا دەبینێتەوە. تورکیا لە شەڕەکانی لیبیاو سوریاو ئەرمینیا بەهێزی تەکنەلۆژیای سەربازیی خۆی نیشاندا، بۆیە بە پێداگرییەوە دەڵێت، دەیانەوێت پەکەکە لە ناوببەن.  هەر ئەوەش وایکرد، سولەیمان سۆیلو وەزیری ناوخۆی تورکیا چەندجار لەسەر یەک رایبگەیەنێت و بڵێت، «لە ساڵی ٢٠١٧ هیچ شتێک نامێنێت بە ناوی پەکەکە و ئیتر کەس نامێنێت ناوی پەکەکەی بە زماندا بێت و قەندیل بەتەواوەتی لەناو دەبەین»، بەڵام تورکیا تا ئێستا بەو ئامانجەی نەگەیشتووە. سەرباری هەموو هەوڵ و پلانەکان و پشتوانییەکان لەتورکیا و بەکارهێنانی زۆر رێگا هێشتا نەیانتوانیوە هیچ یەک لەسەرکردە دیارەکانی پەکەکە وەک جەمیل بایک، موراد قەرەیلان، دوران کاڵکان بکاتە ئامانج. ئەوەش دەریدەخات، پەکەکە و سەرکردەکانی پلانی باشیان بۆ بەرگریکردن لە خۆو خۆپاراستنی خۆیان هەیە.  ئۆپراسیۆنەکان لەساڵی ٢٠١٧ەوە  لە بەردەوامیی ئەو دۆخەدا و پێداگریی تورکیا بۆ کۆتایهێان بە پەکەکە تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا دەستیکرد بە ئۆپراسیۆن بۆ سەر ناوچەی برادۆست. لەساڵی ٢٠١٨دا سوپای تورک رۆیشتە ناوچەکانی چیادیل و بەرمیزە و بەهۆی پشتیوانیی پارتییەوە بەشێک لە خەڵکی ئەو ناوچەیە پێشوازییان لەو سوپایە کردو خوانیان بۆ رێکخستن. ئەندامێکی دیاری پارتی لەو ناوچەیە بە ناوی ئەرشەد حسێن محەمەد ناوسراو بە ئەرشەد لۆلانی وەک وەرگێڕ لەگەڵ سوپای تورکیادا بوو. رەنگە ئەوەش بووبێتە هۆی ئەوە، کە ئەرشەد لەساڵی ٢٠١٨ لەسەر لیستی پارتی بە دەنگی ٨٤٢٦ کەس کرابێتە ئەندامی پەرلەمانی کوردستان. تورکیا تاوەکو ساڵی ٢٠١٩ زیاتر لە ٦ بنکەو بارەگای لە ناوچەی برادۆست کردەوە. هەروەها لەساڵی ٢٠١٩ ئۆپراسیۆنی چنگی هەڵۆ لەخواکوڕک بە پشتیوانیی پارتی بەڕێوەبرد. لە ساڵی ٢٠٢٠دا ئۆپراسیۆنی چەنگی هەڵۆ و چنگی پڵنگی پێکەوە بۆ سەر حەفتانین و شەنگال دەستپێکرد. لە ١٠ی شوباتی ٢٠٢١دا ئۆپراسیۆنێکی بۆ سەر گارە  دەستپێکرد، کە ئەو ئۆپراسیۆنە بە قورسی تێکشکا و ژمارەیەک فەرماندەی سوپای تورکیا کوژران. لە دوای ئەوە لە ٢٣ی نیسان ئۆپراسیۆن بۆ سەر زاپ، ئاڤاشین و مەتینا دەستپێکردو ژمارەیەکی زۆر شەڕی قورس بۆ ماوەی ٨ مانگ لەناوچەکانی زەندورا، وەرخەل، شاخەسوور، شاخی سولەیمان، مام رەشۆ، دۆڵی ماران، دۆڵی کۆنفرانس و.... هتد بەڕێوەچوو. گەرچی ئێستا ٦ ساڵ بەسەر قسەکەی سولەیمان سۆیلوی وەزیری ناوخۆدا تێپەڕیوە، بەڵام هێشتا پەکەکە و گەریلاکانی لەشەڕدان و قەندیل و ئەو ناوچانەش بۆ سوپای تورک نەگیراون و هەر باسکردن لەپەکەکە و شەڕی پەکەکە گەرمە. ئۆپراسیۆنی چەنگی قوفڵ گەرچی دەوڵەتی تورکیا بە بەردەوامی دەڵێت، ژمارەیەکی زۆر کەم گەریلای پەکەکە ماون، بەڵام ساڵ لەدوای ساڵ شەڕەکان قورستر و ئۆپراسیۆنەکانی دژ بە پەکەکە بەرفراوانتر دەبن. ئەگەر ئۆپراسیۆنەکانی سوپای تورکیا ئەنجامیان هەبوایە پێویستی نەدەکرد بەو چڕی و قورسییە و بەو خێرایی و بەرفراوانییە درێژە بە ئۆپراسیۆنەکانیان بدەن. هەر خۆی بەردەوامیی شەڕ نیشانەی ئەوەیە، هێشتا پەکەکە بەهێزە و سوپای تورکیا و ئەنقەرە بە مەترسیی گەورەی بۆ سەر خۆیان دەزانن، کە بەو ڕادەیە هێزو تەکنەلۆژیا و بودجە لەدژی پەکەکە بەکاردەهێنن و خەرج دەکەن. جەنگی کوردستان سەرچاوەی قەیرانی ئابووریی تورکیایە دوران کاڵکان ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەریی پەکەکە رایگەیاند، هۆکاری سەرەکیی قەیرانی ئابووری تورکیا بۆ خەرجییەکانی شەڕی کوردستان دەگەڕێتەوە. دەوڵەتی تورکیا بودجەیەکی زۆری بۆ شەڕو سەرکەوتکردنی کورد تەرخانکردووە. هەموو شەڕەکان تێچوویەکی زۆری بۆ تورکیا هەیە. تەنانەت ئەو گوشارە ئابوورییە بەڕادەیەک زۆر بوو، کاتێک بۆ ماوەیەک لە تورکیا قەیرانی پیاز هەبوو و رەجەب تەیب ئەردۆغان لە کۆبوونەوەی جەماوەریی حزبەکەیدا لە پارێزگای ریزە وتی، نابێت هیچ کەس ناڕەزایەتی دەرببرێت، ئێوە دەزانن فیشەکێک چەندی تێدەچێت؟ باسی ئەوەیکرد، ئەوان لە شەڕدان و دەبێت هەموو هاووڵاتییەکی تورکیا یارمەتیی دەوڵەت بدات. بێگومان شەڕ ئابووریی وڵات هەڵدەلوشێت و کار و وەبەرهێنان و ئاوەدانی کەم دەبێتەوە و قەیرانی ئابووری و بە دوایدا قەیرانی سیاسی و سەربازی دروست دەبن. ئێستا لە تورکیا ئەو قەیرانانە بە روونی دەبینرێن. ناوی ئۆپراسیۆنەکە ئاماژەی کۆتاییە! ئۆپراسیۆنی ئەمساڵ ناوەکەی سەرنجڕاکێشە، «چنگی قوفڵ» رەنگە لەهەناوی ئەو ناوەدا پەیامی کۆتا ئۆپراسیۆنی تورکیا هەبێت. پەیامەکەش ئەوە بێت، کە دەیانەوێت بە چنگی خۆیان هەموو شتێک قوفڵ بدەن و کۆتایی بەهەموو شتێک بهێنن و هەموو شتێک دابخەن. لەبەر ئەوەش ئەم ئۆپراسیۆنە لەئۆپراسیۆنەکانی ساڵانی تر قورسترو چارەنووسسازتر دەبێت. ئەگەر ئەمساڵ تورکیا بە ئەنجام نەگات و وەک خۆی دەڵێت، ئەگەر نەتوانێت پەکەکە لە ناو ببات، ئەوا ئەگەری زۆر ئەوەیە، کە تورکیا لە ساڵی ٢٠٢٣دا بەهۆی دۆخی ناوخۆی تورکیا و هەڵبژاردن و قەیرانی سیاسی و ئابووری و گۆڕینی هێزو هاوسەنگیی هێز لەتورکیا، نەتوانێت ئۆپراسیۆنی وەک ئەمانەی ئەم چەند ساڵە لەدەرەوەی سنوور ئەنجام بدات. رەنگە ناوی ئۆپراسیۆنەکە ئەو پەیام و مەدلولاتانەی تیادا بێت. ئۆپراسیۆنەکانی تورکیا زیانی سەربازی و مەدەنیی زۆریان لێکەوتووەتەوە. ژمارەیەکی زۆر سەرباز و کۆماندۆی تورکیا و فەرماندەکانیان لەو شەڕەدا کوژراون. لە بەرامبەریشدا ژمارەیەکی زۆر گەریلا و فەرماندە و بەرپرسی پەکەکە لەو ئاکامی ئەو شەڕەدا گیانیان لە دەستداوە. هاوکات لەگەڵ ئەوانەدا تەنها لە ٢٠١٧ەوە تا ئێستا نزیکەی ١٥٠ هاووڵاتیی باشووری کوردستان لەلایەن سوپای تورکیاوە کراونەتە ئامانج و شەهید کراون. ژمارەیەکی زۆر لە گوندەکان، کە لەسەروو ١٠٠ گوندەوە دەبن لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە کراونەتە ئامانج و بەشێکی زۆریان چۆڵیان کردووە. سوپای تورکیا لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان باخ و رەزو ئۆتۆمبێل و ماڵی هاووڵاتییان دەکاتە ئامانج و زیان بەهاووڵاتیانی هەرێم دەگەیەنێت. درێژە کێشانی ئەم شەڕەو بەردەوامی بەرەنگاریی گەریلاکانی پەکەکە نیشانی دەدات، پلانی تێکشکاندنی پڵنگەکانی تامیل، شەڕی ئەفغانستان و ... هتد لەدژی پەکەکە کاریگەریی نەبووە. ئەم ئۆپراسیۆنەی ئێستا چارەنووسی دۆخی سیاسی و ئابوری و سەربازی و بەئەگەری زۆریش کێشەی کورد لە تورکیا یەکلایی دەکاتەوە، بۆ ئەوەش قورسترین ئۆپراسیۆن دەبێت و قورسترین شەڕ و بەرەنگاریی تیادا روودەدات.  

هاوڵاتى سەرەڕای ئەوەی  سەرۆكی هەرێمی كوردستان دڵنیایی دەداتە ئێزیدییەكان كە هەوڵی ئازادكردنی رفێندراوانی ئێزیدی دەدەن، بەڵام بەرپرسانی نوسینگەی رزگاركردنی ئێزیدیان لەهەرێم و رۆژئاڤای كوردستان بە «قورس» وەسفی دەكەن. حەوت ساڵ بەسەر كۆمەڵكۆژی ئێزدییەكان تێپەڕیوەو تائێستا لەكۆی شەش هەزارو 417 رفێندراوی ئێزیدی  دوو هەزارو 700 چارەنووسیان نادیارە. دوێنێ سێشەممە نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەبۆنەی جەژنی سەری ساڵی ئێزدییەكان پەیامێكی پیرۆزبایی بڵاوكردەوەو تێیدا هاتووە:»هەموو خوشك و برایانی ئێزدی دڵنیادەكەینەوە كە هەرچی رفێنراوێكی ئێزدی مابێت، هەموو هەوڵێك بۆ رزگاركردن و دیاریكردنی چارەنووسیان دەدەین.» جەژنی چوارشەممەی سوور، یاخود جەژنی سەری ساڵی كوردانی ئێزدی، یەكێكە لەجەژنە دیارەكان كە هەموو ساڵێك لە مانگی نیسان دەكرێت. ئەم جەژنە لە ماڵان و لە پەرستگەی لالش بەچەندین رێوڕەسم بەڕێوەدەچێت. سەرۆكی هەرێمی كوردستان پشتیوانی تەواوی مافی ئێزدییەكان، ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكانیان، مسۆگەركردنی ئارامی و ئازادییەكانیان دەكات و دەڵێت: «بۆ ئەو مەبەستەش بەردەوام لەگەڵ لایەنە عێراقی و نێودەوڵەتییەكان كار دەكەین». حسێن قائیدی، بەرپرسی نوسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە لەكۆی شەش هەزارو  417 رفێنراوی ئێزیدی توانیومانە سێ هەزار و 550 یان رزگاربكەن، بەڵام تا ئێستا نزیكەی دوو هەزار و700 دیكە ماون و رزگار نەكراون. بەرپرسی نوسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی وتیشی:» بەپێی زانیاریەكانمان ئەوانەی تا ئێستا رزگارنەكراون بەشێكی زۆریان لەكەمپی هۆلی رۆژئاوای كوردستانن و بەشەكەی تر لەناو وڵاتی عێراقدان و لەنێو ئەو ژنانەدان كە پێشتر سەر بەداعش بوون، لە عێراقیش زیاتر لەو ناوچانەن كە پێشتر لەژێر دەستی داعشدا بوون». حسێن قائیدی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە بەردەوامن لە رزگاركردنی رفێنراوان، ئاماری ئەمساڵیان ئامادە نەكردووە، بەڵام چەند كەسێك رزگاركراون، وتیشی:»ئێمە ناتوانین بچینە كەمپی هۆل و بەدوای رفێنراوانی ئێزیدی بگەڕێن، بەشێك لەو منداڵانە كە سەرەتا كەوتبوونە دەست داعش تەمەنیان  سێ بۆ چوار ساڵ بووەو ئێستا تەمەنیان سەرووی 10 ساڵە، زمان و ئایین و هەتا سەرو سیماشیان گۆڕاوە، بۆیە ئازادكردنیان تاڕادەیەكی زۆر قورسە». «راستە لە هەندێك ماوە ژمارەیەكی كەممان رزگاركردووە، بەڵام ئێمە خەڵكی خۆمان دڵنیا دەكەینەوە كەوا ئێمە بەردەوام دەبین لە رزگاركردنی رفێنراوان تا هەموویان رزگاردەكەین»، بەرپرسی نوسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی وای وت.  ئەندامێكی مەجلیسی ماڵی ئێزدییان لە رۆژئاڤاو وتەبێژی دۆسیەی رفێنراوانی ئێزیدی دەڵێت:» 411 كەسمان لە رۆژئاوا رزگار كردووە». فاروق تۆزو مەمان، وتەبێژی دۆسیەی رفێنراوان لە رۆژئاڤای كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «ئەو411  كەسی ئازاد كراون 250 یان منداڵی كوڕو كچن، لەگەڵ 160 ژن، ئەوانەی بێسەروشوێنن ژمارەیان دوو هەزارو  850 كەسە، چارەنووسیان دیارنیە نازانین كوژراون یاخود لەژیاندا ماون». هەروەها پێشیوابوو كە ئەوانەی بێسەروشوێنن دابەشبوون بەسەر وڵاتانی عێراق، توركیا، سوریا لەگەڵ چەند وڵاتێكی كەنداو، هەوڵەكانیان بەردەوامن بۆ رزگاركردنیان، وتیشی:»لێتان ناشارمەوە كە رزگاركردنیان زۆر قورسە».

شاناز حەسەن كەمی باران بارین لەهەرێمی كوردستان وای كرد وشكەساڵی لەگەرمیان رابگەیەندرێت و حكومەتی هەرێمیش بڕی حەوت ملیار دیناری تەرخان كردووە بۆ كەمبوونەوەی كاریگەرییەكانی ئەو وشكەساڵییە. لەهەرێمی كوردستاندا 17 بەنداو بوونیان هەیە كە بەنداوی دوكان و دەربەندیخان و دهۆك گەورەترینیانن و دەڵێن بارانی دیكە نەبارێت گرفتی گەورە دروست دەبێت. كۆچەر جمال، بەڕێوەبەری بەنداوی دوكان لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» لەمانگی دوانزەی ساڵی رابردوودا بڕێك بارانی باش باری، لە مانگی یەكی ئەمساڵیشدا بڕێكی باش باران و بەفر باری، بۆیە هیوامان وابوو ئەمساڵ ریژەی ئاو لەدەریاچەكەدا زۆر باش بێت، بەڵام بەداخەوە لەمانگی شوبات و ئازاردا هیچ بڕێكی وا نەباری، تا ئەمڕۆش كە ناوەڕاستی مانگی چوارداین لەدوكان نزیكەی 300 ملم باران باریوە».   هەروەها ئاماژەی بەوەكرد كە ئاستی دەریاچەكە بەراورد بەساڵی رابردوو كە نزیكەی لەسەدا 48ی تێدابوو،  ئەمساڵ تەنها لە سەدا 41ی تیادایە. بەڕێوەبەری بەنداوی دوكان وتیشی:»ئێستاش رۆژانە چەند سانتیمەترێك زیاد دەكات بەڵام زیادبوونەكە زۆر كەمەو لەوانەیە ماوەیەكی تر ئاستەكە بوەستێت و دواتر رۆژانە كەم ببێتەوە كۆچەر جەمال، ئەوەشی دووپاتكردەوە گرتنەوەی ئاوی بەنداوەكانی سەر زێی بچووك لەوڵاتی ئێران كاریگەری خۆی هەیە، چونكە لەسێ شوێن رێگەی بەئاوی زێی بچووك گرتووەو سێ بەنداوی لەسەر دروستكردووە. هاوكات، رەحمان خانی، بەڕێوەبەری بەنداوەكانی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە بەپێی توانای گلدانەوەی ئاو لەبەنداوەكاندا، بەنداوی دەربەندیخان 50% ئاوی تێدایە، بەنداوی دوكان 41% و بەنداوی دهۆكیش 40%. هەروەها باسی لەوەشكرد بەهۆی كەمیی بارانبارینەوە، لە دەڤەری گەرمیان بە فەرمی وشكەساڵی راگەێندراوەو بەشێكی دیكەی زەوییە كشتوكاڵییەكانی هەرێمی كوردستان بەتایبەت لە سنووری پارێزگای دهۆك و بەشێك لەپارێزگای هەولێر مەترسیی وشكەساڵییان لەسەرە. مامۆستایەكی زانكۆ و پسپۆرێك ئاماژە بەوە دەدات ئێران بەدروستكردنی بەنداو لەسەر رووباری زێی بچووك و سیروان ئاوێكی زۆر كەم بۆ هەرێم بەردەداتەوە. عەبدولموتەلیب رەفعەت، پسپۆری بەڕێوەبردنی سەرچاوەكانی ئاوو ژینگە، مامۆستا لەئاوی گەرمیان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئێران بۆ ماوەی سێ ساڵ دەچێت بەنداوەكانی تەواو كردووەو پرۆژەی گەورەی لەسەر هەردوو رووباری زێی بچووك و  سیروان دروست كردووە بەئەمە كاریگەری زۆر گەورە لەسەر عێراق و هەرێم دروست بووە». هەروەها باسی لەوەشكرد ئەم پرۆژانەی ئێران ئایندەی هەرێمی كوردستان دەخاتە ژێر مەترسییەكی گەورەوە چونكە لە روباری سیروان نزیكەی سێ ملیار مەترسێجا ئاو دەگرێتەوەو  واتە  ساڵانە بە رێژەی لەسەدا 70 و  ئاوی روباری زێی بچوكیش كە لەسەدا 50 ئاوەكەیان بەدەستدەگات ئێران دەتوانێت لەسەدا 40ی بگرێتەوە. «دوو ساڵ وشكەساڵی لەسەر یەك كێشەیەكی زۆر گەورەیە، بۆیە گرتنەوەی رێرەوەكانیش لەلایەن ئێرانەوە ئەوەندەی دیكە كاریگەریەكەی زیادكردووە و مەترسی دەبێت لەسەر ئاسایشی خۆراك و ئاو لەهەرێمی كوردستان». ئەم پسپۆرە لەبارەی مەترسیەكانی ئاوی ژێرزەوییەوە دواو وتی:» ئێستا خەڵكانێكی زۆر دەست بۆ ئاوی ژێرزەوی دەبەن، لەگەڵ ئەوەی حكومەتیش تائێستا یاسایەكی نیە بۆ پاراستنی سەرچاوەكانی ئاو، بۆیە هەمووی پێكەوە دەبنە كێشەی كەمئاوی و رووبەڕوومان دەبنەوە». پارێزەرێكی ئاو حكومەتی هەرێم تۆمەتبار دەكات كە  پلانی پاراستنی ئاوی نییە و لۆمەی وڵاتانی دراوسێ دەكات. رەنج عەتا، پارێزەری ئاو، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»باسكردنی ئاوی عێراق و هەرێم پێكەوە گرێدراوە، چونكە ئاوەكەمان هاوبەشە، ئێمە نیوەی كەمی ئاوەكانمان لەدەرەوە بۆ دێت، واتە لەسەدا 40 بۆ 50 لەدەرەوەی عێراقەوە دێت». ئەم پارێزەرە پێشیوابوو دەبێت بەڕێوەبردنی ئاو جددی بێت، بەو پێیەی دەست بگرن بەو لەسەدا 60ی لە هەرێمدا هەیە. رەنج عەتا ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» ئەوەی زۆر گرنگە تائێستا ئێمە پرۆژەی پاكژكردنەوەی ئاومان نییە، كەبەداخەوە دەیان  پرۆژە و كۆمپانیای گەورەی بیانی هاتوون،  كە نەدەبوو هەبوونایە، دەبوو حكومەت و كۆمپانیاكان پرۆژەیان هەبوایە بۆ ئەو ئاوانەی ئەمڕۆ هەن و پیسبوون بەزێراب وەك تانجەرۆ كە دەتوانین دووبارە پاكژبكرێتەوە و بەكاربهێنرێتەوە بۆ كشتوكاڵ و باخداری و یان ئاودانی سەوزاییەكانی شار». جەختی لەوەكردەوە:» حكومەت خۆی پلانی نیە بۆ بەفیڕۆنەدانی ئاوو پاراستنی، بۆیە لۆمەی ئێران و وڵاتانی دیكە دەكات كە سەرچاوە ئاوییەكانمان لێدەگرنەوە». «سلێمانی شەش بۆكسی گەورەی ئاوی زێرابی هەیە ناتوانرێت سوودی لێوەربگرێت لەكاتێكدا لەهەموو دنیادا وایە بۆ كشتوكاڵ و باخداری سوود لەو ئاوانە وەردەگیرێت لەبری ئاوی شیرنی خواردنەوە»، رەنج عەتا وای وت.

  شاناز حەسەن  بەڕێوەبەری كۆنترۆڵی كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند:»ئێستا رۆژانە 18 بۆ 20  كاتژمێر كارەبای نیشتمانی دەدرێتە هاووڵاتیان». ئومێد ئەحمەد، بەڕێوەبەری گشتیی كۆنترۆڵی كارەبای هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى، ئاماژەی بەوەشكرد كە نزیكەی ملیۆنێك و 750 هەزار هاوبەشی كارەبا هەیە و رێژەی كەم و زۆری كاتژمێرەكانی كارەبا پەیوەندی بەخواستی بەكارهێنان و بەرهەمەوە هەیە. هەروەها وتیشی:» بێگومان دەزانین بەرەو وەرزی گەرما دەڕۆین خواست لەسەر بەكارهێنانی كارەبا زۆر زیاتر دەبێت، بۆیە بەپێی ئەو خواستە كە بەرهەممان زیادی كرد كارەبا زیاد دەكات یاخود وەك خۆی دەمێنێتەوە، بەرهەمیش وەك خۆی بوو كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبای نیشتمانی گۆڕانكاری بەسەردا دێت». لەهەرێمی كورستان 14 وێستگەی بەرهەمهێنانی كارەبا هەیە، دووانیان كارۆئاوین لەبەنداوەكانی دەربەندیخان و دوكان، ئەوانی دیكە بەسووتەمەنی كاردەكەن و لەئێستا بەرهەمی كارەبا سێ هەزارو 200 بۆ سێ هەزارو 300 مێگاوات كارەبا دەبێت.

عەمار عەزیز لەماوی دوو  رۆژدا چوار جار شەڕ لەنێوان ئاسایشی ئێزدیخان و سوپای عێراق روودەدات و شەڕەكە لەسەر خاڵێكی سەربازی ئاسایشی ئێزدیخان لەكۆمەڵگای دووگرێ سەر بەناحیەی سنون روویدا و دواتر فراوانتر بووەو سێ كەس لەسوپای عێراق برینداربوون لەگەڵ برینداربوونی دوو كەسی سڤیل. كاتژمێر 4ی بەرەبەیانی دوێنێ سێشەممە دووبارە شەڕ لەنێوان سوپاو یەبەشە لەناوچەكانی حەیالی ، سكێنیە و جیدالی سەر بەناحیەی گرعوزێر روویدا. خودێدا ئەلیاس ، سەرۆكی ئەنجۆمەنی خۆسەری دیمۆكرات لەناحیەی سنونێ لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت :» شەڕی نێوان سوپا و هەڤاڵانی یەبەشە لەسەر خاڵێكی یەبەشە روویداوە ، ئێواری  18ی نیسان ژمارەیەك لە سوپای عێراق بەرەو كۆمەڵگای دووگرێ بەڕێدەكەون كە ئامانجیان گرتنی ئەو خاڵەیە، پێشتر سوپای ئێمەیان ئاگادارنەكردووەتەوە» لەو خاڵە شەڕە قسە لەنێوان ئاسایشی ئێزدیخان و سوپا روودەدات ، ئەوان سوور بوون لەسەر ئەوەی خاڵەكە رادەستی ئەوان بكەن، ئاسایشی ئێزدیخانیش قبوڵیان نەكردووە ، سەرەتا سوپا تەقەیەیان كردووە دوای ئەوەی هەڤاڵانی یەبەشە بەرگرییان لەخۆیان كردووە». خودێدا ئەلیاس وتیشی :» دوای زیاتر لەكاتژمێرێك شەڕ لەنێوانیاندا، كاتژمێر 12ی هەمان شەو ، لەگەڵ سوپا رێككەوتین ، بەڵام بەداخەوە سوپای عێراق رێككەوتنیان هەڵوەشاندەوەو ، بەرەبەیانی دوێنێ 19ی نیسان دووبارە هێرشیان كردە سەر خاڵێكی سەربازی ئێمە لەگرعوزێر ، هەڤاڵانی ئێمەش بەرگرییان لە خۆیان كرد ، تا ئەمرۆش شەڕ لەحەیالی ، باب شلو و دەوروبەری گرعوزێر بەردەوامە ، چەكی قورس وەكو هاوەن و دۆشكە بەكارهاتووە». خودێدا ئەلیاس پێشیوابوو كە  ئەم رووداوە لەدوای دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی توركیا بۆ سەر ناوچەی بادینان دێت و حكومەتی عێراق سوورە لەسەر ئەوەی رێككەوتنكەی بەغداو هەولێر لەسەر ئەرزی واقیع جێبەجێ بكات، ئەمەش بەهیچ شێوەیەك قبوڵكراو نیە. هەروەها  فەیسەل عەفدو چالاكوان لە قەزای شەنگال دەڵێت  تا لەداعش رزگاربوون ئێستا تووشی بەڵایەكی دیكەبوون، وتیشی:» هەر ماوە ماوە توركیا ناوچەكانمان بۆردوومان دەكات و شەڕو ئاڵوزی لەنێوان سوپا و هەڤاڵانی یەبەشە روودەدات ، قوربانی هەموو ئەو رووداوانە هەر خەڵكی سڤیلن «. هاوكات، خودێدا چوكی ، بەڕێوەبەری ناحیەی سنون پێیوابوو كە هەرجارێك توركیا ئۆپەراسیۆنێكی نوێ لەناوچەكانی سنوری لە پارێزگای دهۆك ئەنجامبدات دەزانن شتێك لە شەنگالیش روودەدات وتیشی:» توركیا نایەوێت خەڵكی شەنگال ئیسراحەت بكەن، جەژن و خۆشی بە ئەنقسەت لێیان تێكدەدات، ئەمە هەمووی پلانی توركیایە».

شاناز حەسەن نزیكەی مانگێكە بەرپرسانی تەندروستی سلێمانی هۆشداری دەدەن لەكەمبوونەوەی دەرمان و پێداویستی پزیشكی لەناوەندە تەندروستیەكانداو بۆ چارەسەركردنیشی چاوەڕێی كۆبوونەوەی حكومەتی هەرێم دەكەن تا بودجەیان بۆ دابین بكات. دایكی دییە جەلالەدین، لەنەخۆشخانەی منداڵان  لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد كە لەگەڵ ئەوەی دۆخی زۆر خراپی كچەكەی، بەڵام نەبوونی دەرمانی پێویست وای كرد كە بەناچاری بیگوازمەوە بۆ نەخۆشخانە ئەهلییەكان لەكاتێكدا دۆخی داراییان باش نییە، وتیشی:» 500 هەزار دینارمان خەرج كردووە تەنها بۆ دەرمان و پشكنینەكان». پشدەر عەبدوڵا، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی د.جەمال ئەحمەد رەشیدی منداڵانی فێركاری لەسلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئەوەی دووپاتكردەوە كێشەی كەمی دەرمان بەردەوامە و گرفتی گەورەی بۆ دروستكردوون، وتیشی:»نەخۆشێكی زۆر سەردانمان دەكەن بەداخەوە ئێمە ناچار دەبین بۆ كڕینی دەرمان بیاننێرینە دەرەوەی نەخۆشخانە». بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی د.جەمال ئەحمەد رەشیدی منداڵانی فێركاری لەسلێمانی باسی لەوەشكرد كە لەئێستادا داواكارییەكانیان لای ئەنجومەنی وەزیرانەو دەبێت چاوەڕێی ئەوان بن بۆ وەڵامدانەوە و چارەسەری بارودۆخەكە. هاوكات سامان شێخ لەتیف، وتەبێژی راگەیاندنی تەندروستی گشتی سلێمانی باسی لەوەكرد لیژنەكەی وەزارەتی تەندروستی سەردانیان كردوون و  داواكاریەكانی خۆیان پێگەیاندوون و بەرزكراوەتەوە بۆ وەزیری تەندروستی و دەشڵێت:» ئێستا چاوەڕوانین بزانین ئەنجومەنی وەزیران كەی كۆدەبێتەوە لەسەر ئەوەو كەی بڕیار دەدات». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد بەو هۆیەوە سەرجەم نەشتەرگەرییە ساردەكان لەنەخۆشخانەكاندا وەستاون و تەنیا حاڵەتە گەرمەكان نەشتەرگەری و چارەسەری پێویستیان بۆ دەكرێت. لیژنەی تەندروستی لەپەرلەمانی كوردستانیش لەهەوڵەكانیان بەردەوامن بۆ چارەسەركردنی كێشەی دەرمان لەپارێزگاكەو پەرلەمانتارێك دەڵێت:» كێشەكە تەنیا پەیوەندی بەدۆخی داراییی حكومەتەوە هەیە». جەلال محەمەد، ئەندامی لیژنەی تەندروستی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» كێشەكە بەشێوەیەكی كاتی ناوە بەناوە چارەسەر دەكرێت، بەڵام كە چارەسەرێكی ریشەیی بۆ نەدۆزرێتەوە  ئەگەری دووبارە بوونەوە و سەرهەڵدانەوەی هەر لەئارادایە». جەختی لەوەشكردەوە لیژنەیەكی تایبەتیان پێكهێناوە و كاری لەسەردەكەن و ئەنجامەكان لەماوەیەكی كورتدا رادەگەیەنن.

هاوڵاتى حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی مانگی ئازاری ئەمساڵی گەیشتووەتە دەست و ئامادە نییە مووچەی مانگی چوار لە 25ی نیساندا دابەش بكات و دەیكاتە 10ی ئایاری مانگی داهاتوو. بەپێی ئەو بەدواداچوونانەی هاوڵاتى كردوویەتی لەوەزارەتی دارایی و حكومەتی هەرێم دەستی كەوتووە داهاتی نەوتی خاوی مانگی ئازار ملیارێك و 128 ملیۆن دۆلار بووە و رۆژانە 421 هەزار بەرمیلی هەناردە كردووەو هەر بەرمیلێك بەسەد دۆلار زیاتر فرۆشراوە. هەروەها لەكۆی داهاتەكەی 551 ملیۆن دۆلاری بۆ ماوەتەوە كە دەكاتە لەسەدا 49% و لەسەدا 51%ی بۆ خەرجی كۆمپانیاكان و حەقدەستی بۆری رۆیشتووەو كە 577 ملیۆن دۆلار دەكات. هاوڵاتى، لە دوو سەرچاوەی ناو وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم و ئەنجومەنی وەزیران ئەوەی دەستكەوتووە كە چاوەڕێی داهاتە ناوخۆییەكانی مانگی نیسان دەكەن لەگەڵ ناردنی 200 ملیار دیناری بەغداو ئەوكات لە 10ی ئایار، مووچەی مانگی نیسان دەست بەدابەشكردنی دەكرێت. رۆژی 28ی نیسان تا 8ی ئایار لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بەپێی رۆژژمێرەكانی ساڵ كراوەتە پشوو بەوپێیە بێت، حكومەتی هەرێم دوای دوو رۆژ لەتەواوبوونی پشووەكان دەستدەكات بە دابەشكردنی مووچەی مانگی نیسان.

هاوڵاتی سوپای تورکیای داگیرکەر لە زەوی و ئاسمانەوە هێرشی کردە سەر ئاڤاشین و زاپ. هەپەگە لەبارەیەوە ڕایگەیاند: "تا ئێستا ٢٨ داگیرکەر  سزادراون، ٩ داگیرکەریش برینداربوون و ٢ کۆپتەری هێرشبەریش گورزیان لێدراوە". ناوەندی راگەیاندن و چاپەمەنیی هێزەکانی پاراستنی گەل (هەپەگە) لەسەر هێرشە داگیرکارییەکانی دەوڵەتی تورکیا و بەرخۆدانی گەریلا ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و لە راگەیاندراوەکەدا هاتووە: "سوپای تورکیای داگیرکەری بە مانگانە لە زەوی و ئاسمانەوە بۆردومانی هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا دەکات. لەم ڕۆژانەی دواییدا بۆردومانی چڕ و قورسی ئەنجامدا بە تایبەتی بۆ سەر ناوچەکانی ئاڤاشین و زاپ و لە ١٤ و ١٧ی نیساندا ئەو بۆردومانانە چڕتربوونەوە. ئێوارەی دوێنێ ١٧ی نیسان سوپای تورکیا هێرشێکی داگیرکاریی کردە سەر ناوچەکانی ئاڤاشین و زاپ بەو پێیە؛ لە ناوچەی ئاڤاشین: لە ١٧ی نیسان کاتژمێر ١٩:٠٠ داگیرکەران ٨ جار بە کۆپتەرەکانیان خۆیان لە ناوچەی وەرخەلی ئاڤاشین دابەزاند. هاوکات کۆپتەرە  هێرشبەرەکان ئەو ناوچەیەیان بە چڕی بۆردومان کرد. هێزەکانمان بە چەکی قورس دەستوەردانیان لەو هەوڵەی داگیرکەراندا کرد و گورزیان لێدان. هەروەها هێزەکانمان بە چەکی تاکەکەسی گورزیان لە داگیرکەران دا. لە دوای ئەوەى گورز لە داگیرکەران درا، داگیرکەران بە کۆپتەرەوە جارێکی تر خۆیان لە گوندی وەرخەل دابەزاندەوە و و کوژراو و بریندارەکانیان بردەوە. کاتژمێر ٠١:٢٠ ی شەو بە چەکی تاکەکەسی و نیمچە ئۆتۆماتیکی گورز لەو داگیرکەرانە درا، کە دەیانویست لە گردی وەرخەل خۆیان جێگیر بکەن. لەوێدا ٢ داگیرکەر سزا دران. فڕۆکە جەنگییەکانیش کاتژمێر ٠٢:٤٥ ئەو ناوچەیەیان بۆردومان کرد.  کاتژمێر ٠٣:١٠  خولەکی شەو لەلایەن هێزەکانمانەوە لە ناوچەی وەرخەل هێرشکرایە سەر داگیرکەران، کە هەوڵیان دەدا خۆیان لە ناوچەی وەرخەل دابەزێنن لەو چالاکییەدا ٨ داگیرکەر سزادران. کاتژمێر ٠٣:٤٠ چالاکییەکی تر لەلایەن گەریلاکانمانەوە لە دژی گروپێک لە داگیرکەران ئەنجامدرا، کە هەوڵیاندەدا لە ناوچەى وەرخەل خۆیان لە سەنگەرەکاندا جێگیر بکەن. لەو چالاکییەدا، کە بە چەکی تاکەکەسی ئەنجامدرا ٢ داگیرکەری تر سزا دران و ٣ داگیرکەری تریش برینداربوون. دوای ئەو چالاکییە دوژمن ناچار بوو لەو ناوچەیە بکشێتەوە. لەبەرەبەیاندا لەكاتژمێر ٠٤:٢٠دا جارێكی تر، پەلاماری سەربازانی داگیركەری توركدرا، كە دەیانوویست لەوەرخەلێ خۆیان بەجێ بكەن و بەناچاری لەو هەرێمە پاشەكشەیانكرد. كاتژمێر ٠٥:٠٠ داگیركەرێك بەقەرناس سزا درا. ئەمڕۆ كاتژمێر ٠٩:٤٠ خولەك لەگردی وەرخەلێ لەنێوان سەربازانی داگیركەر و هێزەكانی ئێمەدا شەڕ و پێكدادان دەستی پێكردوە و تا ئێستاكەش بەردەوامە. لەهەرێمی زاپ ئەرتەشی توركی داگیركەر لە ١٤ی نیسان تا ١٧ی نسان بەفڕۆكەی شەڕكەر و لەرێگەی تۆپخانەوە، تۆپبارانێكی قورسی هەرێمەكانی كوڕەژارۆ، ئەشكەوتی برینداران، ئەرتووش، شەهید شیلان، كاركەر و چیای رەش دەكات. ١٧ی نیسان داگیركەران بەرێگەی کۆپتەرەوە و فڕۆكەی سیخۆڕییەوە لە هەرێمەكە دەستیان بەهێرشی داگیركەری كرد. داگیركەران لەسنوری باكوری كوردستانەوە هەرێمی چیای رەش، ئەرتووش و ئەشكەوتی بریندارانیان لەهەرێمی زاپ و هەرێمی وەرخەلێیش بەکۆپتەر بمباران كرا. بەکۆپتەری سکۆرسكی هەوڵیاندا لەهەرێمەكە سەربازەكانیان دابەزێنن. هێزەكانمان دەستبەجێ لەکۆپتەرەكانیان دا و کۆپتەرەكان بەبێ ئەوەی بتوانن سەربازان دابەزێنن لەهەرێمەكە دووركەوتنەوە. لە هەرێمی گردی شەهید شیلان، هێزەكانمان کۆپتەرێكیان پێكا كە دەیوویست سەرباز لەهەرێمەكە دابەزێنن. کۆپتەرە شەڕكەرەكانی ئەرتەشی توركی داگیركەر و کۆپتەری سکۆرسكی لە ناوچەی سلۆپی شرنەخ لە ئاسمانەوە لەسەرهەرێمەكانی بامەرنێ، ئامێدی و دێرەلووك، كە لە ژێر كۆنترۆڵی پەدەكەدان سۆڕانەوە و هێرشیان کردە سەر هەرێمی كوڕەژارۆ. ئەو کۆپتەرانەی ویستیان هێزەكانیان لە هەرێمی كۆرەژارۆ دابەزێنن رووبەرووی دەستوەردانی هێزەكانمان بوونەوە و نەیانتوانی هێزەكانیان دابەزێنن. داگیركەران توانیان بۆ جارێك هێزەكانیان لەگردی شەهید ئامارگی دابەزێنن. لەو شوێنەش هێزەكانی یەژئا ـ ستار لەهێزە داگیركەرەكانیان دا و داگیركەرانیان خستە ژێر كۆنترۆڵی خۆیانەوە و بەچەكی سووك لەداگیركەرانیاندا. لەئەنجامدا ٣ داگیركەر سزا دران. لەهەمان شوێن بەتاكتیكی سابۆتاژ و چوونە سەر دوژمن، لە داگیركەران درا و ٤ داگیركەر سزا دران. هێزەكانی یەژئا ـ ستار لەهەردوو چالاكیەكەدا ٧ داگیركەریان سزادا. هێرشی داگیركەران بەدەستور و پشتیوانی پەدەكە پێكدێن کۆپتەرەكانی ئەرتەشی تورك لەسەر گۆڕەپانی كۆڕەژارۆ لەپشت هەرێمی زاپەوە دەگەڕێن. کۆپتەرەكان لەناو سنورەكانی باشوری كوردستانەوە دەفڕن و هەوڵدەدەن ئەو شوێنە داگیربكەن، ئەوەش بەواتای ئەوەیە كە پەدەكە ئەو پیلانەی داگیركەرییە پەسەند دەكات و رێگەی لەپێشكردووەتەوە. ئەگەر پەدەكە دەستور و پشتیوانی ئەو هەوڵە داگیركەرییەی نەدابا، ئەرتەشی تورك نەیدەتوانی لەپشتەوە لەگەریلا بدات. لە هەمانكاتدا هێزەكانی دەوڵەتی توركی داگیركەر لەبارەگای سیرێ، كە لەژێر كۆنترۆڵی پەدەكەدایە لە ناوچەی شیلادزێ هەڵفڕیوون و هەوڵدەدەن لەهەرێمی كۆرەژارۆ بەجێ ببن. هێزەكانمان دەستبەجێ وەڵامی داگیركەرانیان داوەتەوە و رێگەیان لەپێش هاتنە پێشەوەیان گرتووە. بەگوێرەی زانیارییەكان هێزەكانی پەدەكە شەوی رابردوو بەرەو دێرەلووك و شێڵادزێ و بارزان كەوتوونەتە جووڵە. داگیركه‌ران له‌ كاتژمێر ٢١:٠٠دا دوو جار ویستیان به‌ كۆپته‌ره‌كانیان هێزه‌كانیان له‌ گۆڕه‌پانی كه‌ڤره‌كۆن له‌ گۆڕه‌پانی ئه‌شكه‌وتی برینداران دابه‌زێنن. هێزه‌كانمان گه‌مارۆیاندان و به‌ خه‌ستی لێیاندان. هێنده‌ی روون بووه‌ته‌وه‌ ٥ داگیركه‌ر سزا دراون. داگیركه‌ران نه‌یانتوانی له‌وێ جێگیر ببن و به‌ره‌و كانی سكۆرسكی كشانه‌وه‌. داگیركه‌ران هه‌وڵیاندا له‌ كاتژمێر ٢٢:٠٠ پاشه‌كشێ بكه‌ن، هێزه‌كانمان دیسان له‌ داگیركه‌رانیاندا. ئه‌وه‌نده‌ی پشتڕاست كراوه‌ته‌وه‌ ٣ داگیركه‌ر سزادراون و ٦ داگیركه‌ریش برینداربوون. دوای ئه‌و چالاكیانه‌ گۆڕه‌پانی ئه‌شكه‌وتی برینداران ٤ جار به‌ فڕۆكه‌ بۆردومان كرا. به‌ره‌به‌یانیش له‌ گۆڕه‌پانی ئه‌شكه‌وتی برینداران هێزه‌كانمان له‌ هه‌لیكۆپته‌ره‌ جه‌نگیه‌كانیاندا و هه‌لیكۆپته‌ره‌كان ناچار كران له‌ گۆڕه‌پانه‌كه‌ بكشێته‌وه‌. كاتێك سوپای توركی داگیركه‌ر هه‌وڵی دا سه‌ربازه‌كانی به‌ هه‌لیكۆپته‌ر له‌ گۆڕه‌پانی وه‌رخه‌لێی زاپ دابه‌زێنێت، هێزه‌كانمان له‌ هه‌لیكۆپته‌ره‌كه‌یان دا.  داگیركه‌ران كاتێك هه‌وڵیاندا له‌سه‌ر هێڵی چیای ره‌ش به‌ره‌وپێش بچن دوو جار به‌ ته‌كنیكی سابوتاژ كرانه‌ ئامانج. داگیركه‌ران ناچاربوون له‌وێشه‌وه‌ بكشێنه‌وه‌. زانیاری زیاتر دواتر بڵاوده‌كرێنه‌وه‌. كاتێك دوو هه‌لیكۆپته‌ری شه‌ڕ هه‌وڵیاندا بچنه‌ گۆڕه‌پانی چه‌مچۆوه‌ هێزه‌كانمان له‌ هه‌لیكۆپته‌ره‌كانیاندا. هه‌لیكۆپته‌رێكی شه‌ڕ گورزی قورسی به‌ركه‌وتووه‌ و ناچار بووه‌ له‌ گۆڕه‌پانه‌كه‌ بكشێته‌وه‌.  له‌ سه‌رله‌به‌یانیشدا هه‌لیكۆپته‌ر به‌سه‌ر هێڵی بامه‌ڕنێ، ئامێدی و دێره‌لوكدا ویستیان هێرش بكه‌نه‌ سه‌ر كوڕه‌ژارۆ، هێزه‌كانمان له‌و هه‌لیكۆپته‌رانه‌شیان دا. ٢ هه‌لیكۆپته‌ری شه‌ڕ و هه‌لیكۆپته‌رێكی سكۆرسكی ناچاركران له‌ گۆڕه‌پانه‌كان بكشێنه‌وه‌. له‌ چوار رۆژی رابردوودا گۆڕه‌پانه‌كانمان ١٤٧ جار به‌ فڕۆكه‌ی جه‌نگی و له‌ زه‌مینیشه‌وه‌ چه‌ندین جار به‌ كاتیوشا بۆردومانكراون. فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وانی چه‌كدار و فڕۆكه‌ی جه‌نگی هێشتاش به‌سه‌ر گۆڕه‌پانه‌كانماندا ده‌سوڕێنه‌وه‌. هێزه‌كانمان به‌ گیانێكی فیداییه‌وه‌ شه‌پۆلی یه‌كه‌می هێرشه‌كه‌یان بۆ سه‌ر ئاڤاشین و زاپ تێكشكاندووه‌. تائێستا ٢٨ داگیركه‌ر سزادراون، ٩ داگیركه‌ر برینداربوون و ٢ هه‌لیكۆپته‌ری شه‌ڕكه‌ریش لێیاندراوه‌".

هاوڵاتى ئێران بە 19یەمین وڵاتی پزیشكیی جیهان ئەژمار دەكرێت رووبەڕووی كێشەی بەرزیی نرخی دەرمان بووەتەوەو بەجۆرێك نرخی هەندێك دەرمان بۆ شەش هێندە بەرز بووەتەوە.  بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران دەڵێن بەقاچاخبردنی دەرمان بۆ ئەفغانستان و عێراق كێشەی گەورەی بۆ وڵاتەكەیان دروست كردووە. قاچاخی دەرمان لەئێرانەوە بەرەو عێراق و ئەفغانستان لەكاتێكدایە ساڵانە زیاتر لە سێ ملیۆن عێراقی و ژمارەیەكیش لەدانیشتوانی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی گەشت و چارەسەری تەندروستیی روو لەئێران دەكەن . بەوتەی بەرپرسانی ئێران هەر گەشتیارێكی عێراقی 500 بۆ سێ هەزار دۆلار خەرج دەكات كە بەشێكی بۆ چارەسەری تەندروستییە. بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی تەندروستیی ئێران نزیكەی 500 هەزار نەخۆشی وڵاتەكە پێویستیان بەچارەسەرو دەرمانە لەدەرەوەی وڵاتەكە، بەڵام سزاكانی ئەمریكا بووەتە بارگرانیی لەسەرشانی ئەو نەخۆشانە و حكومەتیش بودجەی تەرخانكراوی هاوردەكردنی دەرمان و كەرەستەی پزیشكیی بۆ دوو ملیار دۆلار كەمكردووەتەوە. بەڕێوەبەری رێكخراوی خۆراك و دەرمان لەئێران ئاشكرای كردووە؛ نرخی دەرمانی هاوردەكراو لە وڵاتەكە شەش هێندە بەرزبووەتەوە و نرخی دەرمانی بەرهەمهێنراوی ناوخۆیی 30% بۆ 100% بەرزبووەتەوە. بەپێی ئامارەكانی ئێران لەهەر سێ هاوڵاتیی وڵاتەكە یەك كەس بەهەژار ئەژمار دەكرێت واتە لە كۆی 84 ملیۆن كەس 28 ملیۆن لەو وڵاتە لەژێر هێڵی هەژارییەوەیە، ئەگەرچی ئامارە جیهانییەكان دەڵێن 60 ملیۆن دانیشتوای ئێران بەهۆی دۆخی خراپی ئابورییەوە لەژێر هێڵی هەژارییەوەن، بۆیە لە رووی خۆراك و تەندروستییەوە مەترسیی لەسەر ژیانیان هەیە. بودجەی تەندروستیی ئێران بۆ نیوە كەمدەكرێتەوە ئێران لە رابردودا ساڵانە بە بڕی زیاتر لەچوار ملیار دۆلار ئامێری پزیشكی و دەرمانی بۆ وڵاتەكەی هاوردە كردووە و ئەو بڕە پارەیەش وەك بودجە بۆ وەزارەتی تەندروستیی تەرخان دەكرا، بەڵام لەساڵی 2022 بودجەكە بۆ نیوە واتە دوو ملیار دۆلار كەمی كردووە. بەهرام دارایی بەڕێوەبەری ناوەندی خۆراك و دەرمان لەئێران بەئاژانسەكانی هەواڵی وڵاتەكەی راگەیاندوە؛ بودجەی دەرمان و ئامێری پزیشكی بەهۆی سزاكانی ئەمریكا لەئێران كەمی كردووە و ئەوەش زیانی گەورەی بە 400 هەزار نەخۆشی وڵاتەكە گەیاندووە كەكێشەی تەندروستیی درێژخایەنیان هەیەو پێویستە هەندێك لەدەرمانەكانیان لەدەرەوەی وڵاتەكە هاوردە بكرێت. بەقاچاخبردنی دەرمانی ئێران بۆ عێراق بەپێی راپۆرتێكی ئەنجومەنی پسپۆڕانی پزیشكیی ئێران؛ هەرزانبوونی دەرمان لەئێران بەراورد بەوڵاتانی دراوسێی وەك عێراق و پاكستان و ئەفغانستان وای كردووە ساڵان 300 بۆ 400 ملیۆن دۆلار دەرمان كە 80%ی هاوردەی دەرمانە بۆ ئێران، بەقاچاخ رەوانەی وڵاتانی دراوسێ بكرێتەوە، بۆیە دەبێت نرخی دەرمانەكان لەناوخۆی وڵاتەكە بەرزبكرێتەوە تا بەرەو ئەو وڵاتە نەبرێن. لە راپۆرتەكەدا روون كراوەتەوە بەهۆی ئەوەی ئەو دەرمانانەی كە لەوڵاتانی جیهانەوە هاوردەی ئێران دەكرێن بەدۆلاری چوار هەزارو 200 تمەنی دەكڕدرێن زۆر ئاساییە بەنرخی دۆلاری نزیكەی 30 هەزار تمەن رەوانەی وڵاتانی دراوسێ بكرێنەوەو هاوڵاتییانی ئێرانیش زیانمەندی یەكەمی ئەو بابەتە بن. ساڵی رابردوو هێزە ئەمنییەكانی عێراق دەستیان بەسەر 19 كۆنتێنەر دەرمان و كەرەستەی پزیشكیدا گرت كە لەئێرانەوە رەوانە وڵاتەكە كرابوون و بەوتەی بەرپرسانی ئێرانیش زیاترین دەرمان لەو وڵاتەوە بۆ ئەفغانستان و عێراق بەقاچاخ و لە رێگەی نایاساییەوە هەناردە دەكرێت. هۆكارەكانی بەرزبوونەوەی نرخی دەرمان لەئێران بەهرام دارایی سەرۆكی رێكخراوی خۆراك و دەرمانی ئێران بە رۆژنامەی (هەمشەهری) وڵاتەكەی راگەیاندووە؛ نرخی ئەو درەمانانەی بە ناچاریی لەدەرەوە هاوردەی ئێران دەكرێن شەش هێندە بەرز بوونەتەوە چونكە نرخی دۆلار لە وڵاتەكەدا بەرزەو ئەو دەرمانانەش بەدۆلار دەكڕدرێن و حكومەتیش لەساڵی رابردودا بڕی 700 ملیۆن دۆلاری بۆ هاوردەكردنی دەرمان تەرخان كردووە. هاوكات لەگەڵ بەرزبوونەوەی دەرمانە هاوردەكراوەكانیش، ئەو دەرمانانەی تەنانەت لەناوخۆی ئێران بەرهەم دەهێنرێن هەر بە بیانوی بەرزبونەوەی نرخی دۆلار لە 30% تا 100% گران كراوە لە كاتێكدا لەماوەی یەك ساڵدا نرخی 460 دەرمان لە جیهاندا تەنها 5% بەرزبووەتەوە و ئەوەش ئاماژەیە كە ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی و بەرزبوونەوەی نرخەكان لەئێران هەمو پێوەرە جیهانییەكانی تێپەڕاندووە. یەكێتی هاوردەكانی دەرمان لەئێران ئاشكرای كردووە بەهۆی ئەوەی لە بودجەدا بە ناوی چاكسازیی و رێكخستنەوەی نرخی دەرمان بڕیار دراوە لە كەمكردنەوەی هاوكاریی و تەنانەت لابردنی ئەو دۆلار حكومییەی كە بەچوار هەزار و 200 تمەن دەگاتە دەستی بازرگانەكان و كۆمپانیاكانی هاوردەی دەرمان كاریگەریی لەسەر دەرمان لە ناوخۆی وڵاتەكەوە هەبوە چونكە ئەو ناوەندانەشی لە ناوخۆدا دەرمان بەرهەم دەهێنن پێویستان بە هاوردەكردنی ئامێر و كەرەستە و ماددەی كیمیاییە كە ئەوەش بە دۆلاری نزیكەی 30 هەزار تمەن زیانیان پێدەگەیەنێت. بەوتەی ئەندامێكی ئەو یەكێتییە ناوەندەكانی بەرهەمهێنانی دەرمان لەترسی هەنگاوەكانی حكومەت بەرهەمهێنانی هەندێك دەرمانیان راگرتووە بۆ ئەوەی خۆیان لەزیانە ئابورییەكان بپارێزن كە ئەوە زیان بەتەندروستیی گەشتیی و ئەو نەخۆشانە دەگەیەنێت كە پێویستییان بەدەرمانە. لەلایەكی دیكەوە وتەبێژی ناوەندی بەرنگاربوونەوەی قاچاخی كاڵا و شتومەك لەئێران ئاشكرای كردووە؛ ساڵانە بە بەهای یەك ملیار دۆلارو كەرەستەی پزیشكی و دەرمان لەو وڵاتەوە بە قاچاخ رەوانەی وڵاتان دەكرێت و داهاتەكەشی بۆ مافیایەكی گەورەی ناوخۆی وڵاتەكەیە. ئاماژەی بەوە كردووە ئەو كەرەستە پزیشكییە هەستیارو بەنرخانەی كە بەدۆلاری هەرزان و حكومیی لەدەرەوە دەكڕدرێن پێش ئەوەی بگەنە نەخۆشخانەكانی ئێران بەقاچاخ رەوانەی وڵاتانی دیكە دەكرێن و یان لەبازاڕی رەشی ناوخۆی ئێران بەتایبەت لەتارانی پایتەخت ساغ دەكرێنەوە و دەفرۆشرێن، نەخۆشخانە حكومییەكانیش ناچارن ئامێری كۆن و بەكارهاتوو بەكاربهێنن كە ژیان و گیانی نەخۆشەكان دەخاتە ژێر مەترسییەوە. ئەو بەرپرسەی ئێران ئاماژەی بەوەش كردووە ئامێری كۆنی پزیشكی لە وڵاتانی دراوسێ دەكڕدرێت و بەناوی ئامێری نوێ رادەستی نەخۆشخانەكان دەكرێت ، ئەو كارەش بە بێ بوونی بەرپرسانی باڵاو مافیای پزیشكیی لەئێران ناكرێت. ئاستی زانستی و پزیشكیی ئێران ئێران لە رووی پزیشكی ئەزمونی و چارەسەری سروشتییەوە دوای هندستان و چین و ئەمریكا چوارەم وڵاتە لە جیهاندا كە تواناكانی لەو بوارەدا گەشە پێداوە. بەپێی راپۆرتی ساڵانەی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی سەر بە نەتەوەیەكگرتوەكان هەڵكەوتەی ئێران لە رووی جوگرافییەوە وای كردووە زیاترین دەرمان و چارەسەری سروشتیی لەو وڵاتە بەدی بكرێت بە جۆرێك وڵاتەكە خاوەنی دو هەزار و 300 جۆر گژ و گیان و گوڵە كە بە مەبەستی چارەسەری پزیشكی و تەندروستیی بەكار دەهێنرێن. ئێران لە ساڵی 2021 توانیویەتی ئاستی زانستیی خۆی لە جیهاندا بەرز بكاتەوە و بە پێوەرە زانستی و نێودەوڵەتییەكانی ئاستی زانستیی ئەو وڵاتە دەكەوێتە ریزبەندی 15 لە نێوان 200 وڵاتی جیهاندا. هەر لەو ساڵەدا پلەی زانستی پزیشكیی ئەو وڵاتە لە 54 بۆ 19 بەرزبوەتەوە وڵاتە لە نێوان وڵاتانی جیهاندا ئێران 19یەمین وڵاتی جیهانە لە رووی پزیشكییەوە و بەم پێیە لە ریزی وڵاتانی پێشكەوتووی پزیشی ئەژمار دەكرێت. ژمارەی دانیشتوانی ئێران كە دەكاتە 1% كۆی دانیشتوانی گۆی زەوی، پشكی بەرهەمهێنانی زانستیان گەیشتوەتە 2% و ئەوەش وای كردووە ئەو وڵاتە بە یەكێك لە سەرچاوەكانی بەرهەمهێنانی زانست لە جیهاندا ئەژمار بكرێت. لەئامارەكانی ئێراندا ئاماژە بەوە كراوە لە ماوەی 42 ساڵدا ژمارەی زانكۆكانی ئەو وڵاتە گەیشتوتە  دوو هەزار و 640 زانكۆ و ژمارەی خوێندكارانی زانكۆش لە 170 هەزارە بۆ سێ ملیۆن خوێندكار بەرز بووەتەوە و ئەوەش هۆكارێكی بەرزبوونەوەی ئاستی زانستیی وڵاتەكەیە. ئێران بە یەكێك لەبەرهەمهێنەرانی دەرمان لە جیهان ئەژمار دەكرێت و پلەی جیهانیی ئەو وڵاتە لە رووی بەرهەمهێنانی دەرمانەوە 16ەیە. وەزارەتی تەندروستیی ئێران بڵاوی كردوەتەوە 450 كۆمپانیا لە وڵاتەكەدا هەیە كە 550 پێداویستیی پزیشكیی بەرهەم دە‌هێنن. سەندیكای دەرمانسازان لە ئێران ئاماژەی بەوە كردووە؛ تاسەرەتای ساڵی 2022 توانیویانە 74%ی دەرمانی پێویست لەناوخۆی وڵاتەكەدا بەرهەم بهێنن و بەوەش بە بەهای  665 ملیۆن دۆلار دەرمان كە پێشتر لە دەرەوە هاوردە كراوە لەناوخۆی وڵاتەكە بەرهەم هاتوە. زیاترین گەشتیارانی عێراق بۆ چارەسەری تەندروستیی روو لە ئێران دەكەن توانا پزیشكییەكانی ئێران لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان بەرچاوە و بە وتەی بەرپرسانیش لە 80 وڵاتی جیهانەوە گەشتیار بە مەبەستی چارەسەری تەندروستیی رو لەو وڵاتە دەكەن كە بە گەشتیاریی تەندروستی (Medical Tourism) ناسراوە و لە ناو گەشتیارانی عێراق بۆ ئێراندا ژمارەیەكی زۆریان بەمەبەستی چارەسەری تەندروستیی روو لە ئێران دەكەن. لەئامارەكانی گەشتیارانی تەندروستیی ئێراندا دەركەوتووە عێراقییەكان لە رووی ژمارەوە لە ریزبەندی یەكەمدان كە بەمەبەستی چارەسەری تەندروستیی روو لە ئێران دەكەن و دوای ئەویش زیاترین گەشتیاری كوەیت و ئیمارات بەو مەبەستە رو لە ئێران دەكەن. ساڵی 2017  زیاتر لە سێ ملیۆن و 165هەزار هاوڵاتیی عێراقی بە مەبەستی گەشت روویان لەناوچەكانی ئێران كردووە كە ژمارەی گەشتیاران بەراورد بەساڵی 2016 نزیكەی 21% زیادی كردوە بە وتەی بەرپرسانی ئێرانیش زیادبوونی ژمارەی گەشتیارانی عێراقی بۆ وڵاتەكە لە ئەنجامی ئاسانكاریی پزیشكی و دەرماندا بووە بۆ گەشتیاران. ئیرج مەسجدی، باڵیۆزی ئێران لەعێراق رایگەیاندووە هەر گەشتیارێكی عێراقی 500 بۆ سێ هەزار دۆلار لەئێران خەرج دەكات و ئەوەش مایەی گرنگی پێدانی گەشتیارانی عێراقە بۆ وڵاتەكە و دەبێت ئاسانكارییان بۆ بكرێت. سەرۆكی بەڕێوبەرایەتیی گەشتیاری لەئێران رایگەیاندووە لەساڵێكدا زیاتر لە 800 هەزار گەشتیاری وڵاتانی جیهان بەمەبەستی چارەسەری پزیشكی روویان لەئێران كردووە و زۆربەی ئەو گەشتیارانەشی كە بەمەبەستی تەندروستیی روویان لەئێران كردووە هاوڵاتییانی عێراق بوون. دابەزینی بەهای تمەن و جوانكاریی هۆكاری زیاترین گەشتە بۆ ئێران ئەگەرچی ئاستی زانستی پزیشكیی ئێران لەجیهاندا بەرچاوە بەڵام بەپێی ئامارە نافەرمییەكان زیاترین هۆكاری گەشت دوای بابەتی ئاینیی، جوانكاریی بووە لەئێران چونكە نرخی نەشتەرگەرییە جوانكارییەكان لەئێران بەراورد بە وڵاتانی جیهان و تەنانەت هندستان كە یەكێك لەو وڵاتانەی كەمترین نرخی نەشتەرگەریی پزیشكیی هەیە زۆر كەمترە بۆ نموونە جوانكاریی لوت لەئەمریكا چوار هەزارو 500 دۆلارەو لەهندستان دوو هەزار دۆلارە بەڵام لە ئێران 500 دۆلارە. نرخی زۆربەی نەشتەرگەرییەكان لەئێران بۆ گەشتیارانی جیهان نرخێكی هەرزان و گونجاوە لەگەڵ ئەوەی ئەگەری سەركەوتنی نەشتەرگەرییەكانیش لەو وڵاتە بەرزە بۆ نموونە نەشتەرگەرییەكی كراوەی دڵ لەئەمریكا 150 هەزار دۆلارەو لە هندستان نۆ هەزار و 500 دۆلار بەڵام لەئێران حەوت هەزار دۆلارە لەكاتێكدا بەپێوەرە پزیشكی و نێودەوڵەتییەكان ئەگەری رێژەی سەركەوتنی ئەو نەشتەرگەرییە لەهەرسێ وڵاتە نزیكە لە یەكترەوە. نرخی زۆربەی نەشتەرگەرییەكانی ئێران بەراورد بەئەمریكا 800% هەرزانترەو ئەوەش وایكردووە هەندێك هاوڵاتیی ئەمریكا بەنهێنی روو لەئێران بكەن بەمەبەستی نەشتەرگریی كە هەندێكجار ئەو بابەتە دەبێتە مایەی سەرنجی میدیاكانی جیهان بەتایبەت كە لە ساڵانی رابردودا لەساڵی 2016 پۆرنستارێكی ئەمریكی بەمەبەستی جوانكاریی رووی لەئێران كردو دوای ئەنجامدانی نەشتەرگەرییەكە و گەڕانەوەی بۆ وڵاتەكەی وێنەی خۆی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكردەوەو ئاشكرای كرد ژمارەیەك نەشتەرگەریی جوانكاریی لەئێران بۆ كراوە بەنرخێكی هەرزان و ئاستێكی پزیشكیی باش لەتارانی پایتەخت.  

عەمار عەزیز سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەشوباتی 2022 بەمەرسومێك لەسەدا 60ی سزای  پێنج چالاكوان و رۆژنامەنووسە سزادراوەكەی بادینانی كەمكردەوەو دانیشتوانی دهۆكی دڵخۆش کرد. زیندانیانی بادینان لەمانگی ئەیلول و تشرینی یەكەمی 2020 لەلایەن ئاسایشەوە دەستگیركران، نزیكەی 20 مانگە لەزینداندان و تائێستا بەدەل بەرواری و ئومێد بەرۆشكی ئازادكراون.  ئەو پێنج چالاكوان و رۆژنامەنووسەی بادینان رۆژی 16ی شوباتی 2021 لەلایەن دادگای تاوانەكانی دووی هەولێرەوە بە « تاوانی تێكدانی ئاسایشی نیشتیمانی»، هەریەكەیان بەسزای شەش ساڵ زیندانكردنیان بەسەردا سەپێنرا و ئەو بڕیارەش كاردانەوەی ناوخۆیی و بیانی لێكەوتەوە. نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەسەرەتای مانگی شوباتی ئەمساڵدا بەڕێژەی لەسەدا 60% بۆ پێنج چالاكوان و سزادراوەكەی بادینان دەركردو بەو پێیە بێت تاچەند مانگێكی دیكە هەموویان ئازاد دەكرێن. رێڤینگ یاسین، پارێزەری زیندانیانی بادینانە، نیشتەجێی شاری دهۆكە بە هاوڵاتى وت: «دەركردنی بڕیاری لێخوشبوون بۆ زیندانیانی بادینان بە رێژەی 60% لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستان بڕیارێكی باش بوو و ئێمە پێشوازی لێدەكەین، هەرچەندە لەناوەرۆكی بڕیارەكە ستەم لەشێروان شێروانی كراوە، ئەویش لەبەرئەوەی رێژەی لێخۆشبوونی 50% بۆ ئێمە ئەوە جێگای پرسیارە تائێستا روون نیە بۆچی تەنها بۆ ئەو رێژەكە 50% «. «بەدڵنیاییەوە پێویست بوو بڕیاری ئازادكردنی یەكجارەكی بۆ ئەوان دەركرابا چونكە دادگاییكردنی ئەوان دروست نەبوو و هیچ دادوەری تیادا نەبوو، حەزمان دەكرد رێژەی لێخوشبوون 100% بۆ هەمووان بێت بەبێ جیاوازی، بەڵام بڕیارەكەش خراپ نیە، هیوادارین بڕیارەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان وەك خۆی جێبەجێ بكرێت و لەكاتی كۆتایی هاتنی ماوەی زیندانی كردنیان ئازاد بكرێن « رێڤینگ یاسین وادەڵێت . هەروەها زێدان، برای گۆهدار زێباری لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد كە كەیسەكەیان هەر لەسەرەتاوە سیاسی بووەو هیچ تاوانێكیان نەكردووە، وتیشی:» بەدڵنیاییەوە بڕیارەكە هی دادگا نەبوو، بەڵكو بڕیارێكی شەخسی بوو، بڕیارەكە رەنگەندانەوەیەكی گەورەی لەناوەندەكانی جیهان دروستكردو هەموو لایەك هاتنە سەرخەت «. «بەفەشاری كۆمەڵێك رێكخراوی ناوخۆو دەرەوە و كونسوڵخانەكانی ئەمریكا، بەریتانیا، ئەڵمانیا ، سەرۆكی هەرێمی كوردستان بڕیاری لێخۆشبوونی بۆ ئەوان دەركرد بە رێژەی 60% ، دەبوایە هەر لە رۆژی یەكەم هەموو ئازادكرابان، چونكە ئەوانە بێتاوانن»، زێدان برای گۆهدار زێباری وادەڵێت. بەشێك لەهاووڵاتیانی دهۆك سەرەڕای ئەوەی دەڵێن بڕیارەكەی سەرۆكی هەرێم باشە، بەڵام پێیانوابوو دەبوو زووتر بیدایە. ساڵح زاهێر زێباری، مامۆستای ئامادەیی و چالاكوان لەپارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بۆهاوڵاتى پێیوابوو كە پرسی زیندانیكراوانی بادینان و سزادانیان و دواتر لێخۆشبوونیان بەڕێژەی نیوە كاریگەری نەرێنی لەسەر ناوبانگی حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆی پرۆسەی سیاسی هەرێمی بەجێهێشتووە لەناوەوە و دەرەوەی هەرێم و عێراق «.  ساڵح زاهیر وتیشی :»بڕیاری سەرۆكی هەرێم لەسەر كەمكردنەوەی ماوەی سزادانی گیراوانی بادینان بە رێژەی 60% پێویست بوو زووتر دەركراباو زۆر دواكەوتووەو لەجیاتی ئەم بڕیارە پێویست بوو بڕیاری لێخۆشبوونی تەواوی بەمەرسومێكی تایبەت درابا، كەئەمەش لە دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێمە ، پێویست بوو بڕیاری ئازادكردنی هەموو سزادراوانی بادینان دەربكرێت «. كاسبكارێكی شاری دهۆك ئەوە دەخاتەڕوو كە دوای راگەیاندنی بڕیاری لێخۆشبوون بۆ سزادراوانی بادینان زۆر دڵخۆش بووە. كاوار خورشید وتی:»هەرچەندە زیندانیانی بادینان خزمم نین، بەڵام لەكاتی بیستنی بڕیاری لێخۆشبوونی زیندانیان دڵخۆش بووم، چونكە زۆر ناخۆشە ماوەیەك لەزیندان بی و هیچ تاوانێكت نەكردبێت «.

شاناز حەسەن و عەمار عەزیز هەفتەیەك زیاترە خۆڵبارین پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانی گرتووەتەوەو بڕیارە ئەمڕۆ چوارشەممە دەستپێبكاتەوەو هۆكارەكەشی بۆ گۆڕینی ئاراستەی رەشەبا دەگەڕێننەوە و سەدان كەسیشی داخڵی نەخۆشخانەكان كردووە. خۆڵبارین لەدوای رووخانی رژێمی سەدام لە 2003 بەدواوە رووی لەهەرێمی كوردستان كردووەو تا دێت خۆڵبارینی زیاتر روو لەهەرێمی كوردستان دەكات. خۆڵبارین، بەشێك لە بەتەمەنەكانی گەیاندە نەخۆشخانەكان سامان شێخ لەتیف، وتەبێژی راگەیاندنی تەندروستی گشتی سلێمانی باس لەوەدەكات زیاتر لە 120 نەخۆش سەردانی ناوەندە تەندروستیەكانیان كردووەو دەڵێت:» حاڵەتی زۆر توندمان نەبووە، بەڵام بەشێكیان ئەوانە بوون كە نەخۆشی درێژخایەن و نەخۆشیەكانی سنگ و هەناسەیان هەبووە». وتەبێژی راگەیاندنی تەندروستی گشتی سلێمانی، هێمای بۆ ئەوەكرد كە بەشێك لەو نەخۆشانەی سەردانی نەخۆشخانەكان دەكەن هەستیاریان بەتۆزو خۆڵ هەیە، وتیشی:» ئەو نەخۆشخانەی بەهۆی خۆڵبارینەوە سەردانی نەخۆشخانە دەكەن تەنیا چارەسەری فریاكەوتنی سەرەتاییان پێویست بووەو دواتر رۆشتونەتەوە بۆ ماڵەوە». بێجگە لە سلێمانی و هەڵەبجە، لە ئیدارەی گەرمیان زیاتر لە 60 كەس  سەردانی نەخۆشخانەیان كردووە. سیروان، بەرێوەبەری تەندروستی گەرمیان بەهاوڵاتى وت:» زۆربەی زۆری ئەوانەی خۆیان نەخۆشیەكیان هەیە كاریگەر دەبن بەخۆڵبارین، وایان لێدێت داخڵ ببن و پێویستیان بەچارەسەر بێت». لەهەمان كاتدا لەپارێزگای هەڵەبجە، زیاتر لە 24 كەس تووشی حاڵەتی تەنگەنەفەسی بوون بەهۆی خۆڵبارینەوە. سەعدی رەفعەت، بەڕێوەبەری كارگێری نەخۆشخانەی فریاكەوتن لە پارێزگای هەڵەبجە بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو كە رۆژی یەكەم  لەماوەی 24 كاتژمێردا  20 كەس سەردانی نەخۆشخانەیان كردووەو  چارەسەریان بۆ كرا، بەڵام ئەوەبوو ماوەیەكی كەم دەمانەوەو زوو كاریگەریەكەی كەم دەبووەوە لەسەریان، هۆكارەكەشی ئەوەبوو بۆ خەڵكەكە ئەو خۆڵبارینە تازە بوو زۆر هەستیان بەمەترسیەكەی نەكردووە. جەختی لەوەشكردەوە:» لەسەر هاووڵاتیان پێویستە گوێ لە رێنماییە تەندروستییەكان بگرن  و بەتایبەت ئەوانەی كە نەخۆشیەكیان هەیە زیاتر دەبێت ئاگادار بن». سەعدی رەفعەت وادەڵێت. حەمزە رەزیكی، وتەبێژی بەرێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی دهۆك لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەروو كە بەهۆی خوڵبارینی چەند رۆژی رابوردوو 298 كەس توشی تەنگەنەفەسی بوون و پێنج لەو حاڵەتانە لە ژێر چاودێری پزیشك دابوون دواتر رەوانەی ماڵەوە كراونەتەوە، وتیشی:»پێش خوڵبارین ژمارەیەك رێنمایی تەندروستیمان بڵاوكردەوە تا خەڵك خۆیان ببپارێزن بەتایبەت ئەو كەسانەی نەخۆشی (رەبۆ) یان هەیە». هەروەها دیلان رەواندوزی، ووتەبێژی وەزارەتی گواستنەوەو گەیاندن هێمای بۆ ئەوەكرد كە لەم رۆژانە خوڵبارینێكی سووك و كەم روودەدات وەكو ئەوەی چەند رۆژێك نابێت كە خوڵبارینێكی زۆر توند بووە. چالاكوانێكی ژینگەیی: جەنگ و گەڕان بەدوای نەوتدا خۆڵبارین دەهێنێت چالاكوانێكی ژینگەیی هۆكارو بوونی خۆڵبارین بۆ هاوڵاتى رووندەكاتەوەو دەشڵێت بە ناڕاستەوخۆ دەستی مرۆڤەكانی تێدایە. نەبیل موسا، چالاكوانی ژینگەیی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» هۆكارەكانی پیسبوونی ژینگە دەستی مرۆڤی تێدایەو یەكێك لەوانە گەڕانە بەدوای نەوتی خاودا «. هەروەها پێشیوابوو زیاتر جەنگەكان براونەتە ئەو شوێنانەی كە بیابانن، زۆر لەمێژە مرۆڤی پێدا نەڕۆشتووە و  هۆكاری گەڕان بەدوای نەوتیشدا وایكردووە ئەو ناوچانە خۆڵ و تۆزەكەی بگوازنەوە:» گەیشتنی دەستی مرۆڤ بەهەموو شوێنەكان وایكردووە ببێتە هۆی تێکدانی ئەو قەتماغەیەی كە چەندین ساڵە نیشتووەو مرۆڤ هەر ئەوەندەی لەیەرەكانی تێكدا بەهۆی رەشەباوە بڵاودەبێتەوە، بەڵگە بۆ ئەمە ئەوە بووە لەپێش ساڵانی نەوەدەكاندا ئەم خۆڵبارینە نەبووە». نەبیل موسا ئەوەشی روونكردەوە گەرمبوونی گۆی زەوی و گۆڕینی كەشوهەوا گەیشتووەتە ئاستێك كە چارەسەری كرداری زۆر راستەقینەی دەوێت لەلایەن وڵاتانی زلهێزەوە، وتیشی:» كەسە كاربەدەستەكان كە لەماڵەكەی خۆیاندا پڕ تەكنەلۆژیایە هیچ كێشەیان لە پیسبوونی ژینگە و دەوروبەرەكەیان نییە». بەپێی پسپۆرانی ژینگە ئەم خۆڵبارینە بەخۆڵبارینێكی وەرزی وەسف دەكەن. ئامانج عومەر، بەڕێوەبەری رێكخراوی ژینگەیی سەوز، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» هۆكاری سەرەكی گۆڕینی كەشوهەوایە، كە دەبێتە هۆی ئەوەی رێژەیەكی زۆر لەو تەپوتۆزە لە بیابانەكانەوە بگاتە ئەم ناوچانەی ئێمە، چونكە گۆڕانی كەشوهەوا ئاراستەی باو خیرایەكی  گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو وایكردووە ناوچەیەكی فراوانتر بگرێتەوە». ئەم بەڕێوەبەرە وتیشی:» كاریگەری بۆ سەر ژینگە دەبێت كە لەسەر گەڵاكان دەكەوێت و رێگری لە گەشەی كەڵای دارەكان دەكات و دەیوەستێنێت، كە ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر رووبەری سەوزایی شارەكان و سروشت بە گشتی». ئەوەشی روونكردەوە كە گاریكەری بۆ سەر دانەوێڵەش جێدەهێڵێت و وتی:» ئیستاش كە وەرزی دانەوێڵەیە كاریگەری لەسەر دەبێت بەتایبەت كە بمێنێتەوە و باران نەبارێت، گەشەیان كەمدەبێت». ناوبراو بەپێویستی زانی باسی لایەنە باشەكانی خۆڵبارینیش بكات بۆ ژینگە و وتی:» لایەنە باشیەكانی ئەوەیە هەندێك تایبەتمەندی لەخاكدا هەڵدەگرێت و دەیگوازێتەوە بۆ خاكێكی دیكە كە لەوانەیە بەو شێوەیە نەبێت، دەستنەكەوێت بۆ دەستكەوتنی خاكی بەپیت وەك كانزاكان و توخمەكان لە رێگەی ئەم خۆڵەوە دەگوازرێنەوە».

شەنای فاتیح بانكی رافیدەین و رەشید چەندین پێشینەی جیاواز دەدەنە هاووڵاتیانی عێراق، بەڵام پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوەو بەو هۆیەوە بێبەش دەبن، پەرلەمانتارێك دەڵێت:» هەرێم موڵكەكانی بانكی رافیدەین بۆ بانكەكە ناگەڕێنێتەوە بۆیە لقی خۆیان لەپارێزگاكانی هەرێم ناكەنەوە». بانكێكی حكومی لەعێراق ئۆفەرێك بۆ كڕینی یەكەی نیشتەجێبوون دەداتە فەرمانبەرانی، بەڵام ئەم ئۆفەرە فەرمابەرانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە.                                                                                                                          رۆژی 8ی نیسانی 2022 بانكی رافیدەین بڕی 150 ملیۆن دینار وەك قەرز دەداتە فەرمانبەران بە مەبەستی كڕینی یەكەی نیشتەجێبوون بۆ ماوەیەكی درێژ، بەڵام فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لەم قەرزە بێبەش دەبن. ئەندامێكی پێشووی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق: بەرپرسانی هەرێم بەرپرسن لەوەی بانكە حكومییەكانی عێراق ئۆفەرو خزمەتگوزارییەكان ناگەیەننە فەرمانبەرانی هەرێم. ئەحمەد حاجی رەشید، ئەندامی پێشووی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» ئەو بانكانە هەشت موڵكیان لەپارێزگای هەولێرو هەشت موڵكیان لەسلێمانی و پێنج موڵكیشیان لەپارێزگای دهۆك هەیە، بەڵام ئەم موڵكانە داگیركراون و تەحویلی موڵكیان بۆ كراوەتە سەر هەندێك كەسایەتی سیاسی و دامودەزگای حزبی و بانكەكانیش مەرجیان ئەوەیە كە موڵكەكانیان بۆ بگێڕدرێتەوە ئەوكات ئامادەن لقەكانیان لەهەرێمی كوردستاندا بكەنەوە». ئەحمەد حاجی رەشید ئەوەشی خستەڕوو كە وەفدێك لە بەغداوە هاتوونەتە سلێمانی و داوای بەدیلی موڵكەكانیان كرد لەكاتێكدا كە نەتوانرێت موڵكەكانیان بۆ بگێڕدرێتەوە، بەڵام ‌بەرپرسان ئامادەنەبوون تەنانەت موڵكی بەدیلیشیان پێبدەن. هەروەها یەكێكی دیكە لەهۆكارەكانی بێبەشبوونی فەرمانبەرانی هەرێم لەبانكەكانی عێراق ئەوەیە كە ئەم بانكە (بانكی رفیدەین) مامەڵە لەگەڵ ئەو كەسانەدا دەكات كە دەبنە زەبوونی ئەو بانكەو مووچەكانیان لەوێ وەردەگرن، بۆیە ناتوانرێت هەژمار بۆ فەرمانبەرانی هەرێم بكرێتەوە. هاوكات، جەمال كۆچەر، ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «كێشەی بەغداد ئەوەیە دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێم وەك پێویست مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا ناكەن و ئێمە هەوڵماندا كە سەرجەم موچەكان بچنە سەر بەغدا، بەڵام حكومەتی هەرێم یارمەتیدەر نەبوو و ئەگەر موچە بچووبایەتە سەر بەغدا لەلایەك كێشەی موچە چارەسەر دەبوو و خەڵكانێك سودمەند دەبوون لە ئۆفەری هاوشێوەی ئەم ئۆفەرە». جەمال كۆچەر باسی لەوەشكرد بە كردنەوەی لقی ئەم بانكانە لەهەرێمی كوردستان بۆ خەڵكی سودمەند دەبن، بەڵام پێویستە حكومەتی هەرێم یارمەتیدەر بێت چونكە تەنها كردنەوەی لق بەس نییە و پێویستە زەمانەت هەبێت و بانكەكان دەیانەوێت حكومەت زەویان بداتێ و تاپۆ بێت لەسەر ناوی خۆیان حكومەتی هەرێمیش پێیان نادات. هاوكات، بانكی رافیدەین رێكاری پێدانی پێشینەی پێنج بۆ 25 ملیۆن دیناری بەخانەنشینان دەستپێكردووە كە بەرێژەی لەسەدا 5% سوودی دەچێتە سەرو ماوەی گەڕانەوەشی پێنج ساڵە بەو مەرجەی قیستی مانگانەكەی لەسەدا 50% موچەی خانەنشینە تێپەڕنەكات و موچەكانیان لەبانكی رافیدەینەوە وەربگرن. لەبەرانبەردا پەرلەمانتارێكی پارتی لەبەغدا دەڵێت ئەگەر بانكە عێراقیەكان بیانەوێت لق لە هەرێمی كوردستاندا بكەنەوە هیچ رێگریەكی یاساییان نابێت. شوان محەمەد، ئەندامی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» بێبەشبوونی فەرمانبەرانی هەرێم لە ئۆفەری بانكەكانی عێراق تا رادەیەكی كەم پەیوەندی هەیە بەوەی كە مووچەی فەرمانبەران سەر بە حكومەتی فیدراڵی نییە، بەڵام ئەگەر ئەو بانكانە ویستی ئەوەیان هەبێت پێشینە بدەنە خەڵكی كوردستان ئەوا بەئاسانی دەتوانن رێكەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كورستاندا بكەن». هەروەها  پێشیوابوو كە رێككەوتن و لێكتێگەیشتنێكی گشتگیریان لەگەڵ رەوتی سەدردا هەیە كەبەشێوەیەكی گشتی خۆی لە جێبەجێكردنی دەستوری عێراقدا دەبینێتەوە كە زامنی هەموو مافە نەتەوەیی و سیاسی و داراییەكانی هەرێمی كوردستانە و ئەسڵی رێككەوتنەكەش بۆ دابینكردنی ژیانێكی شایستەیە بۆ خەڵكی عێراق بەگشتی و كوردستان بەتایبەتی. پەرلەمانتارەكەی پارتی جەختی لەوەكردەوە كە تا هەولێرو بەغدا بەتەواوی نەگەنە رێككەوتن سەرجەم پرسە هەڵپەسێردراوەكان چارەسەر نەكەن، بەتایبەت پرسی (بودجە و نەوت و گاز) ئەوا زەحمەتە بانكە عێراقییەكان بێنە هەرێم و خزمەتگوزاری پێشكەش بە فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان بكەن. سەرۆكی سەندیكای ئابووریناسانی هەرێمی كوردستان: سیستەمی بانكی هەرێم بەسیستەمی بانكی عێراقەوە نەبەستراوەتەوە. ئەمیر قەساب، سەرۆكی سەندیكای ئابووریناسانی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» بە هۆی نەبوونی لقی بانكە عێراقیەكان لەهەرێمی كوردستاندا فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان ناتوانن سودمەند ببن لە ئۆفەری ئەو بانكانە، چونكە سیاسەتی دارایی حكومەتی هەرێم و وەزارەتی دارایی رێگەنادات بانكە حكومییەكانی عێراق لقیان لە هەرێمی كوردستاندا هەبێت‌. «بەكردنەوەی لقی بانكە حكومیەكانی عێراق لەهەرێمی كوردستاندا و هاتنی ئەو بڕە پارەیە بۆ نێو بازاڕی هەرێم، خەڵكی لێی سودمەند دەبێت و جوڵە دەكەوێتە بازاڕەوە»، ئەمیر قەساب وای وت. مامۆستایەك: پێدانی قەرز بە فەرمانبەران باری سەرشانیان كەمدەكاتەوە فەرمانبەران و مامۆستایانی هەرێمی كوردستان داوا دەكەن حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغدا لەبارەی ئەم پرسەوە گفتوگۆ بكات تا ئەوانیش هاوشێوەی فەرمانبەرانی عێراق سوودمەند بن لە پێشینەكان. چنار عبدوڵا، مامۆستایەكی شاری سلێمانییە و لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» لەئەگەری پێدانی ئەو قەرزانەدا بە فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان سودێكی باش دەگەیەنێت بە بارودۆخی ژیانمان هاوشێوەی ساڵانی رابردوو كە پێشینەی خانووبەرە و هاوسەرگیری هەبووە باشتر دەبێت». چنار باسی لەوەشكرد بەوەرگرتنی ئەو پێشینەیە كاریگەری لەسەر بارودۆخی ژیانی دروستدەكات. دانا حەسەن، فەرمانبەرێكی شاری سلێمانییە و لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: پێشینەدان بە فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان و ئۆفەری هاوشێوە  كارێكی باشە و كاریگەری لەسەر بارودۆخی ژیانمان هەیە لەو بڕوایەدا نیم هیچ فەرمانبەرێك بەو ئۆفەرە دڵخۆش نەبێت.

هاوڵاتى بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی وەزارەتی شەهیدان دەڵێت لەیادی 34 ساڵەی شاڵاوی ئەنفالدا لەچەمچەماڵ چالاكی ئەنجامدەدەن و دەشڵێت:» بەهەوڵی وەزیری شەهیدان پرۆژەی ئاوی (گۆپتەپە – چەمچەماڵ) بودجەی بۆ تەرخانكراوە كە زیاتر لە 70 ملیۆن دۆلارە». رۆژی پێنجشەممە 14ی نیسانی 2022، ماوەی 34 ساڵ تێپەڕدەبێت بەسەر شاڵاوی ئەنفالدا كە لەلایەن رژێمی بەعسی سەدام حوسێن و هاوكارەكانییەوە ئەنجامدراو تێیدا زیاتر لە 182 كەس ئەنفالكران. دوێنێ سێشەممە، سەرۆكایەتی دیوانی حكومەتی هەرێم تەرخانكردنی پارەی بۆ پڕۆژەی ئاوی (گۆپتەپە- چەمچەماڵ) راگەیاند كە گوژمەكەی زیاترە لە 75 ملیۆن دۆلاری نەختینە. عادل مەلا ساڵح، بەڕێوبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد لە 34مین ساڵیادی كارەساتی ئەنفالدا بە‌ئامادەبوونی جەنابی وەزیر تاجە گوڵینەی سەرۆكایەتی حكومەت و وەزارەتی كاروباری شەهیدان دادەنرێت لەمۆنۆمێنتی شەهیدان لەچەمچەماڵ و دەشڵێت كە» حكومەت و كەسوكاری سەربەرزی شەهیدان وتاریان دەبێت»، لەگەڵ ئەنجامدانی چەندین چالاكی هونەری و رۆشنبیری و كردنەوەی پێشانگاو نمایشكردنی چەندین شانۆگەری و ئۆپەرێشنی تراژیدی. بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان وتیشی:» چەمچەماڵ وەك پایتەختی شەهیدان و ئەنفال چەند ساڵێكە بەدەست كەمئاوییەوە دەناڵێنێت و چەندین جار داواكاریان پێشكەشی لایەنە پەیوەندیدارەكان كردووەو ئەمجارە پەنایان بۆ وەزارەتی شەهیدان هێناو بەهەوڵ و توانای وەزیری كاروباری شەهیدان لەگەڵ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، خۆشبەختانە رەزامەندی وەرگیرا بەخەرجكردنی زیاتر لە 70ملیۆن دۆلار بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئاوی چەمچەماڵ. هەروەها ئەوەشی باسكرد كە سەرجەم كەسوكارو وارس و میراتگرانی ئەنفال لەكوردستاندا بەپێی یاسای ژمارە 9ی ساڵی 2007 (یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەسوكاری سەربەرزی شەهیدان) مینحە وەردەگرن و ئەگەر یەك تا سێ شەهیدیان هەبێت 450 هەزار وەردەگرن و لەسێ شەهید زیاتریش دەبێتە دوو هێندە و بڕی 900 هەزار وەردەگرن. هاوكات، ئەوەشی خستەڕوو كە خزمەتگوزاری زەوی و خانوو و پێشینەی هاوسەرگیری لە رابردوودا و هەروەها خزمەتگوزاری دیكەش وەكو خوێندن بۆ كوڕو كچی شەهیدو هاوسەری شەهید ئەگەر هاوسەرگیری نەكردبێتەوە دابینكراوە لەسەر ئەركی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان» لەئێستادا هەزاران كچ و كوڕی شەهیدان لەزانكۆ حكومی و ئەهلییەكاندا دەخوێنن لەسەر بودجەی وەزارەتی شەهیدان».