ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

سەركۆ جەمال لەچەند رۆژی رابردوودا لەچەند ناوچەیەكی هەرێمی كوردستان هەڵمەتی لێكردنەوەی پێوەری ئاوی ماڵان دەستیپێكرد ئەوەشیان وەك كاردانەوەیەك پیشاندا كە پارەی ئاوی بەشێكی ماڵان زۆر هاتووەتەوە، بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێم دەڵێت:»هەركەس پێوەری ئاو لێبكاتەوە 80 هەزار دینار سزا دەدرێت». لە 8/1/2022 لەهەرێمی كوردستان كەمپینی لێكردنەوەی پێوەری ئاو راگەیەنراوە و كەمپینەكەش لە گەرمیانەوە دەستیپێكرد، بەپێی ئامارێكی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار لەكۆی 117 ملیار دینار خەرجی دابینكردنی بەستنی پێوەری ئاو، 42 ملیار دینار كۆكراوەتەوە، هەروەها 67%ی هاوبەشانی ئاو لەهەرێمی كوردستان پێوەریان بۆ نەبەستراوە. ئومێد عەلی، ئەندامی كەمپینی لێكردنەوەی پێوەری ئاو لەگەرمیان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لێكردنەوەی پێوەری ئاو بۆ ئەوەبوو كە دەنگی خۆم بگەیەنمە حكومەت، چونكە حكومەت بە نیازبوو خزمەتی هاووڵاتیان بكات، بەڵام ئەو كۆمپانیایەی پێوەرەكەی بەستووە خەڵكی رووتاندووەتەوە، چونكە خزمەتگوزارییەكەی وەك خۆی بەئێمە ناگات و كارەكە بووەتە بازرگانیكردن لەسەر هەژاران.»  ئەو هاووڵاتییە پێشیوابوو كە ماڵ هەیە پارەی زۆری خوێندووەتەوەو ماڵیش هەیە هیچی نەخوێندووەتەوە. هەرێم رەفعەت، پارێزەر لەهەولێر سكاڵای یاسایی لەداواكاری گشتی لەسەر حكومەتی هەرێم تۆماركردووە، بەهاوڵاتی وت :»ئێمە داوایەكمان داوەتە داواكاری گشتی لەسەر داوای هاووڵاتیان، هەر پێوەرێكیش داخڵی سیستەم نەكرابێت مانگانە 80 هەزار دینار سزای دارایی دراوە، ئەمەش هەڵەی كۆمپانیایە كە خەڵكی ئاگادارنەكردووەتەوە، بە هیچ هاوبەشێكیش نەوتراوە كە دەبێت لە سیستەم داخڵی بكەی.» هاوكات، عەبدوڵای مەلا نوری، سەرۆكی حزبی كۆنگرەی ژینگەو دیموكراتی  وەك خۆی بەهاوڵاتی وت: كەمپینێكی دژ بەو پێوەرە نادادپەروەرە راگەیاندووە و خەڵكێكی زۆر پێشوازیان لێكردووە. هەروەها وتی:» پێوەری ئاو یەكێكە لەو دەمارو بزوێنەرە زیرەكانەی، كە بەشێوەیەكی نایاسایی و نادادپەروەرانە خراوەتە ناو ماڵەكانمانەوە، بە مەبەستی دزین و هەڵمژینی داهات و خوێن و عارەقەی هاووڵاتیان، لە پێناو زیاتر پارەداركردنی كۆمپانیاكانی سەرانی گەندەڵی ئەم وڵاتە، بۆیە بڕیارمدا بۆ لێكردنەوەی كەمپینێك رابگەیەنم». رۆژی 9/1/2022 ساسان عەونی، وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزاری حكومەتی هەرێم رایگەیاند:» لێكردنەوەی پێوەری ئاو كارێكی دروست نیەو دوورە لەیاسا، چونكە ئاو سامانێكی نیشتیمانیەو بەكارهێنانی پێویستە بەپێی ستاندارد بێت. وەزیری شارەوانی راشیگەیاند:» هەر پێوەرێك لەئاستی سروشتی خۆی زیاتر بخوێنێتەوە ئەوا ئاستی 45 هەزار دیناری بۆ دانراوەو هاووڵاتیان لەو بڕە پارەیە زیاتر نادەن،  هەركەس و لایەن و دەزگایەكی میدیایی هاندەر بێت بۆ لێكردنەوەی پێوەری ئاو دەبێت سزا بدرێت». پەرلەمانتارێك كە پێشتریش لەسەر ئەو پرسە چەند جارێك قسەی كردووە، ئاشكرایدەكات «حكومەت ئەگەر فشار لەهاووڵاتیان نەكات بۆ بەستنی پێوەر بەكۆمپانیا دەدۆڕێت، بۆیە ئەو كارە دەكات». دابان محەمەد، ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « نە وەزیری شارەوانی و نە بەڕێوەبەرایەتی ئاوو نە هیچ كەسێك ناتوانێت یەك دینار سزای هاووڵاتیان بدات لەبەر لێكردنەوەی پێوەری ئاو، چونكە پێشتر هەوڵیانداو هێنایانە پەرلەمان تا لەماددەیەكدا جێی بكەینەوە، بەڵام نەبوو بەیاسا». هەروەها باسی لەوەشكرد  خەڵكێكی زۆر كێشەیان لەگەڵ پێوەرەكە هەیە ئەگەر وانەبێت لەپەرلەمان ئەو هەموو حزبەی تێدایە چۆن كۆدەنگی دروست دەبێت، وتیشی:»وەزارەتی شارەوانی تووشی ئابڕووچوونێكی گەورە بووە، چونكە پێوەرەكان هەڵە دەخوێنێتەوە لەكۆتا جاردا 45 هەزار پێوەری داناوە كەواتە پێوەری ئاو بۆچییە؟». وەك ئەو پەرلەمانتارە باسی لەوەشكرد تاساڵی 2018 دەبوایە 85%ی خەڵك پێوەری ببەستایە بەپێی گرێبەستی كۆمپانیاكان و وەزارەت، بەڵام تەنیا 65%ی بەستراوە، « وەزارەت هاتووە سزای خەڵك دەدات، ئەمەش پەیوەندی بەوەوە هەیە كە ئەگەر پێوەرەكە نەبەسترێت دەدۆڕێن بەكۆمپانیا، بۆیە فشار لەخەڵك دەكەن كە پێوەر ببەسترێت». دابان محەمەد ئەوەشی ئاشكراكرد لەهەر پێوەرێكدا نزیكەی سێ هەزار دینار بۆ كۆمپانیایە لەسلێمانی و لەهەولێر زیاترە لە سێ هەزار، لە هەڵەبجە و گەرمیان و راپەڕین كۆمپانیایەكی دیكە و بەشێوەیەكی دیكەیە، واتە بەپێی شوێنەكان دەگۆڕێت»بەڕێوەبەرایەتی ئاو هەشت هەزار فەرمانبەری هەیە لەكاتێكدا كۆمپانیاكان بە 500 كارمەندەوە دەتوانن ئەو كارە بكەن، بەڵام بۆچی وەزارەتی شارەوانی ناتوانێت بیكات». ئەو پەرلەمانتارەی گۆڕان ئەوەشی خستەڕوو كە سێ چارەسەریان داوە بە وەزارەتی شارەوانی، یەك: ئەو سزایەی هەیە دەبێت لاببرێت، دوو: ئەو پارەیەی بەپێی پێوەر هاتووەتەوە زۆرەو دەبێت وەكو پێشووتر بۆی هەژمار بكرێت بەمەتر، سێ: ئەگەر بڕیارە پێوەر دابنرێت دەبێت پێوەری زیرەكی ئەلكترۆنی دابنرێت وەكو پێوەری كارەباش بێ بەرامبەر بۆ خەڵك دابین بكرێت. بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێم ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە هەر كەسێك پێوەری ئاو لێبكاتەوە 80 هەزار دینار سزا دەدرێت. ئاری ئەحمەد، بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێم، وتیشی:» تائێستا هیچ هاووڵاتیەك لەسەر نەبەستنی پێوەری ئاو سزا نەدراوە، پێشتریش وتوومانە هەر پێوەرێك كێشەی هەبێت دەتوانێت سەردانی بەڕێوەبەرایەتیەكانی ئاو بكات بۆ ئەوەی كێشەكەی بۆ چارەسەر بكرێت». هەروەها وتیشی:»ئەو كەسانەی پێوەریان لێكردووەتەوە یاخود هەر نەیانبەستووە، لەڕێگەی كۆمپانیاكانەوە سزا دەدرێن بەبڕی 80 هەزار دینارو ئەو سزایەش هەر كۆمپانیاكان لێی بەرپرسن چونكە ئەوان پارەی ئاو كۆدەكەنەوە». لەبارەی چۆنیەتی سزاكەوە، بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێم ئەوەی روونكردەوە كە سزاكە كاتێك جێبەجێ دەكرێت كۆمپانیاكان سەردانی ماڵەكان دەكەن و دەبینن كە پێوەرەكە لێكراوەتەوە یاخود نەبەستراوە، ئەوكات بڕی 80 هەزار دینار وەك پارەی ئاو بۆ مانگێك وەردەگیرێت وەكو سزادان.

هاوڵاتی رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر دۆخی مافی مرۆڤ راپۆرتێكی 752 لاپەڕەیی بڵاوكردووەتەوە، دەڵێت جێگەی نیگەرانییە دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان لەسەر ئازادی رادەربڕین خەڵك تۆمەتبار دەكەن. رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ لەڕاپۆرتێكدا دۆسیەی حوكمدراوانی بادینان و چەند كەیسێكی دیكە باس دەكات و ڕایگەیاند: بە درێژایی ساڵی 2021، حكومەتی هەرێمی كوردستان بە دوای چەندین كەیسی دادگاوە بوو لە دژی رۆژنامەنووسان بەهۆی نووسینەكانیانەوە، لە شوباتی 2021 دادگای تاوانی هەولێر سێ رۆژنامەنووس و دوو چالاكوانی بە شەش ساڵ زیندانیكردن سزادا لە رێكارێكدا كە گومانی جددی لەسەر پێشێلكردنی دادگاییەكی دادپەروەرانەی تێدابوو، هەروەها دەستێوەردانی سیاسی باڵا. راپۆرتەكە دەڵێت: دادگا سكاڵای ئەو تۆمەتبارانەی رەتكردووەتەوە كە وتویانە ئەشكەنجەدراون و مامەڵەی خراپیان لەگەڵدا كراوە، بەوەی كە بەڵگە لەبەردەستدا نییە، رۆژنامەنووسێكی دیكە لەسەر خراپ بەكارهێنانی مۆبایل و ناوزڕاندن لە مانگی حوزەیران و ئەیلوول، سزای زیندانی یەك ساڵی بۆ دەرچوو، چوار چالاكوان و رۆژنامەنووسی دیكە لە 2020 دەستگیركران، لە هەشتی تشرینی دووەمی 2021 هەریەكەیان سزای زیندانیان لەنێوان ساڵیك بۆ دوو ساڵ بۆ دەرچوو. وەك رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ نوسیویەتی: كارگەر عەباس، بەندەوار ئەیوب سزای زیندانی ساڵێك و دوو مانگیان بۆ دەرچوو، شێروان تەها بە دوو ساڵ و سێ مانگ زیندانی سزادران، مەسعود عەلی بە سێ ساڵ و شەش مانگ زیندانی سزادرا. لە هاوینی 2020 ژمارەیەك مامۆستا و چالاكوان و رۆژنامەنووس لە دهۆك بە تۆمەتی جیاواز دەستگیركران، دۆسیەكەیان سەریكێشا تاوەكو لە 16ی شوباتی 2021 دادگای هەولێر، پێنج گیراوی پارێزگای دهۆكی بە تۆمەتی تێكدانی ئاسایش بە شەش ساڵ زیندانی سزا دا. لە 19ی شوباتی 2021 ، مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە تویتێكدا رایگەیاند: داوا لە هەموو لایەك دەكەم رێز لە سیستەمی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان بگرن بۆ ئەوەی بتوانێت بەشێوەیەكی سەربەخۆ و بێ دەستوەردان كارەكانی بكات. دوای دروستبوونی كاردانەوەی بەرفراوان لەسەر ئاستی ناوخۆی و نێودەوڵەتی، لە 27ی حوزەیرانی 2021 دادگەی پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان بڕیاری كۆتایی لەبارەی حوكمدراوانی بادینان دەركرد و هەریەكەیان بە شەش ساڵ زیندانیكردن سزادران. رۆژێك دواتر و لە 28ی شوباتی 2021 دیندار زێباری، رێكخەری راسپاردە نێودەوڵەتییەكان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند: ئێمە وەكو حكومەتی هەرێمی كوردستان رێز لە سەربەخۆیی دادگەكانی هەرێمی كوردستان و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەریش دەگرین، وەكو حكومەت ناتوانین دەستوەردان لە كاروباری دادگاكاندا بكەین. رێكخەری راسپاردە نێودەوڵەتییەكان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان وتیشی: داوا لە لایەنی ناوخۆیی و دەرەكیش دەكەین رێز لە سەربەخۆیی دادگەكان و بڕیارەكانیان بگرن، چونكە دادگاكان لە هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتی دادوەرییش لە هەرێمی كوردستان میكانیزمێكی زۆر روونیان بۆ پێداچوونەوە و پەسەندكردنی بڕیارەكانیان هەیە. لە 8ی تشرینی دووەمی 2021 دادگاییكردنی حوكمدراوانی بادینان لە هەولێر بەڕێوەچوو، سەرۆكی تیمی پارێزەرانی دۆسیەی حوكمدراوانی بادینان رایگەیاند: دوو لە حوكمدراوەكان ئازادكران دوای ئەوەی هەریەك لە كارگەر عەباس و بەندەوار ئەیووب ساڵێك و دوو مانگ حوكمەكەیان لە زیندان تەواوكرد، دووانی دیكەش بە سێ ساڵ و شەش مانگ و دوو ساڵ و شەش مانگ زیندانیی كران. راپۆرتەكەی هیومان رایتس وۆچ بۆ ساڵی 2022 پێكدێت لە 752 لاپەڕە، لەو راپۆرتەدا باس لە دۆخی مرۆیی نزیكەی 100 وڵات كراوە.

کاکەلاو عەبدوڵا دوای هەفتەیەک لە تووڕەیی خەڵک، خۆپیشاندانەکانی کازاخستان کۆتایی هات و سەربازانی روسیا نەیانهێشت دەسەڵاتی بنەماڵە بکەوێت کەماوەی ٣٠ ساڵە گەندەڵی و قۆرخکاری لەوڵاتەکەدا ئەنجامدەدەن. لەسەرەتای ئەم مانگەوە خەڵکی شاری ئەڵماتی، کە گەورەترین شاری کازاخستانە، رژانە سەر شەقامەکان بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین دژی بەرزبوونەوەی نرخی سووتەمەنی بەتایبەتی غازی شل، کە بەشێکی زۆری خەڵک پشتی پێدەبەستن بۆ کارپێکردنی ئۆتومبیلەکانیان. هەرچەندە کازاخستان وڵاتێکی پر سامانی سروشتییە و نەوت و کانزای یۆرانیۆمی زۆرە و خاوەنی لەسەدا ٣٪ یەدەگی نەوتی جیهانە، بەڵام نرخی غاز لە ١١ سەنتەوە بەرزکرایەوە بۆ ٢٨ سەنت، ئەمەش خەڵکی تووڕە کردو خۆپیشاندانەکان فراوان بوو بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین دژی قۆرخکاری و گەندەڵی بنەماڵەکان کە ماوەی ٣٠ ساڵە لەدوای رووخانی یەکێتی سۆڤیەتەوە کازاخستان بەڕێوە دەبەن. لەخۆپیشاندانەکاندا گرژی لەنێوان هێزە ئەمنییەکان و خۆپیشاندەراندا دروستبوو، چەندین باڵەخانە لە لایەن خۆپیشاندەرانەوە سووتێنرا. لەپێنجشەممەی رابردوودا، خۆپیشاندانەکان گەیشتنە ترۆپک و هێندەی نەمابوو دەسەڵاتی قاسم جۆمارت تۆکایڤ، سەرۆکی وڵاتەکە کۆتایی پێ بێت، بەڵام دوای هاتنە ناوەوەی سەربازانی روسیا کە خۆیان لەزیاتر لەدوو هەزار سەربازدا دەبینییەوە هاوکێشەکە پێچەوانە بووەوەو خۆپیشاندانەکان بەرەو دامرکانەوە رۆشتن. لەهەمان رۆژدا قاسم تۆکایڤ فەرمانی بەهێزە ئەمنییەکان کرد «بەبێ ئاگادارکردنەوە تەقە بکەن»، ئەمەش بووەهۆی بەرزبوونەوەی قوربانییەکان و بەپێی ئامارە فەرمییەکان ١٦٤ کەس گیانیان لەدەستدا. هاتنە ناوەوەی سەربازانی روسیا لە چوارچێوەی رێکخراوی هێزە هاوبەشەکانی هاوپەیمانان  بوو کە هاوپەیمانیەتییەکە روسیا لەگەڵ وڵاتانی ژێردەستەی پێشووی یەکێتی سۆڤیەت دروستی کردووە و پێیوایە ئەو وڵاتانە هێشتا لەژێر هەژموونی خۆیدان و پشێوی لەو وڵاتانە پشێوییە لەنێو روسیادا. لەدووشەمەی رابردوودا ، ڤلادمیر پوتین، سەرۆکی روسیا، لە کۆنفرانسێکی ڤیدیۆیی رێکخراوەکەدا سەرکەوتنی لە کازاخستان راگەیاند و وتی کە سەرکەوتوون بەسەر دەستی دەرەکی و دەستدرێژی تیرۆریستان و پاڵپشتی خۆی بۆ هەموو وڵاتەکان دووپاتکردەوە لەحاڵەتی روودانی هەر رووداویكی لەو جۆرەی کازاخستان. لەهەمان کۆنفراسندا قاسم تۆکایڤ رایگەیاند «هەوڵدان بۆ ئەنجامدانی کودەتا لە کازاخستان شکستی هێناوە». بەپێی ئاماری وەزارەتی ناوخۆ لەئۆپەراسیۆنەکەدا نزیکەی نۆ هەزار و ٩٠٠ کەس دەستگیرکراون کە پشێویان ناوەتەوە لەخۆپیشاندانەکاندا. تۆکایڤ خۆپیشاندەرانی بە «گێرەشێوێن» و «تیرۆریست» ناوبرد و رایگەیاند هێرشیان کردووەتەسەر باڵەخانە حکومییەکان و چەکدارانی ئیسلامی لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و ئەفغانستان بەتایبەتی بەشدارییان لەهێرشەکاندا کردووە. دوای دامرکاندنەوەی توورەیی خەڵک، تۆکایڤ رایگەیاند لەماوەی دوو رۆژدا هێزەکانی روسیا کازاخستان بەجێدە‌هێڵن و پرۆسەکە ١٠ رۆژی پێدەچێت تا بەتەواوی لەوڵاتەکە نامێنن. رۆژی سێشەممە ، تۆکایڤ حکومەتێکی نوێی راگەیاند بە سەرکردایەتی عەلی خان سمایلۆڤ. لە دانیشتنێکی پەرلەماندا دەنگی زۆرینە درا بە عەلی خان سمایلۆڤ و وەک سەرۆک وەزیرانی نوێی وڵاتەکە دیاریکرا. سمایلۆڤی تەمەن ٤٩ ساڵ پێشتر لەساڵی ٢٠١٨ بۆ ٢٠٢٠ وەزیری دارایی وڵاتەکە بووە و ساڵی ٢٠١٩ش بووە جێگری یەکەمی سەرۆک وەزیرانی وڵات تا ئەوکاتەی کە لەهەفتەی رابردوودا بەهۆی خۆپیشاندانەکانەوە سەرۆکی وڵاتەکە کابینەکەی هەڵوەشاندەوە. لەوتارێکیدا بۆ پەرلەمانی وڵاتەکەی، تۆکایڤ هەوڵیدا خۆی بەدووربگرێت لە نورسوڵتان نازاربایڤ، سەرۆک پێشووی وڵاتەکەو رایگەیاند تووڕەیی خەڵک لەسەر نایەکسانی داهات جێی قبوڵە و داوای ئەوەی کرد نزیکەکانی نازاربایڤ سامانەکانیان بەش بکەن لەگەڵ خەڵکدا. زۆربەی شیکەرەوانی ئاسیای ناوەڕاست پێیانوایە ناکۆکی و شەڕی بنەماڵەیی لەنێو نوخبەی دەسەڵاتدا رۆڵێکی گەورەی گێڕابێت لەو پشێویەی دروست بوو کە لەماوەی ٣٠ ساڵی حوکمڕانیاندا رووداوێکی لەو جۆرە رووینەداوە. لەکاتێکدا خۆپیشاندانەکان لە لوتکەدا بوون، تۆکایڤ رایگەیاند نازاربایڤ لە پۆستەکەی وەک سەرۆکی ئەنجومەنی ئاسایش نەماوە – نازاربایڤ هەر لەو پۆسەتەدا دەسەڵاتی خۆی بەردەوامی پێداو هەژموونی خۆی زیادکرد دوای ئەوەی لە ٢٠١٩دا دەستبەرداری پۆستی سەرۆکایەتی بوو بۆ تۆکایڤ. نازاربایڤی تەمەن ٨١ ساڵ، کە ماوەی نزیکەی ٣٠ ساڵ وڵاتەکەی بەڕێوەبردو تۆکایڤی وەک جێگرەوەی دەستنیشانکرد، لە کاتی خۆپیشاندانەکانەوە هیچ لێدوانێکی نەبووە، بەڵام نزیکەکانی رایانگەیاند خۆی وازی لە پۆستی سەرۆکی ئەنجومەنی ئاسایش هێناوە.

عەمار عەزیز   قایمقامی شەنگال ئاماژە بەوە دەدات لەدوای رێككەوتنی بەغداو هەولێر گەڕانەوەی ئاوارەكان كەمیكردووەو ئەوەشی بە «موئامەرە» وەسف كرد بۆ سەر ئێزیدیەكان، بەڵام پارتی دەڵێت:» پارتی حەزدەكات ئاوارەكان بگەڕێنەوە شەنگال، بەڵام لەدوای ئاساییكردنەوەی دۆخی ناوچەكەو دەركردنی هێزە ناشەرعیەكان». لەتشرینی یەكەمی 2020 رێككەوتنێكی نوێ لەنێوان بەغدا و هەولێر واژۆكرا، بەپێی رێككەوتنەكە قایمقامێكی نوێ و ئیدارەیەكی تازە دابنرێت لەگەڵ دەركردنی هێزە ناشەرعیەکان، سەڕەرای ئەوەی بڕگەكانی رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكراون، بەڵام كاریگەری زۆر كردووەتە سەر گەڕانەوەی ئاوارەكان . دەقو خەلەف، خەڵكی ناحیەی سنونە سەر بەقەزای شەنگال، زیاتر لەچوار ساڵە گەڕاوەتەوە زێدی خۆی، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: « دوای داگیركردنی شەنگال لەلایەن داعشەوە ئاوارەی شاری زاخۆ بووین، دوو ساڵ و نیو لەزاخۆ بووین، دوای ئەوە لە 2017 گەڕامەوە ناوەندی سنون». ناوبراو باسی لەوەشكرد، لەكاتی دروستكردنی مامەڵەكانیان بۆ گەڕانەوە هیچ كەسێك رێگریان لێنەكردووەو مامەڵەكانیشیان زوو تەواو بوون». هەروەها خدر  ئلیاس ، خەڵكی گوندی تل قەسەبە سەر بەشەنگال ، لە 2014 تائێستا لەكەمپی كەبەرتووی دهۆك دەژی، لەلێدوانێكدا بە  وت: « زیاتر لەحەوت ساڵە لەكەمپی كەبەرتوودا دەژیم، هەموو كەسێك حەزدەكات بگەڕێتەوە زێدی خۆی، بەڵام خانووەكانمان لەكاتی داعش وێران كراون، ئێمەش ناتوانین نۆژەنی بكەینەوە یان سەرلەنوێ خانوو دروست بكەین «. هاوكات، عەلی مچۆ ، خەڵكی كۆمەڵگەی سیبا شێخدرە، ماوەی حەوت ساڵە لەكەمپی شاریا دەژیت، بەهاوڵاتی  وت: «كاتێك ئاوارەی دهۆك بووین وتمان تەنها مانگێكەو دواتر دەگەڕێنەوە، بەڵام داخڵی ساڵی هەشتەم بووین نازانین چەندی دیكە دەمێنینەوە، هیچ كەسێك رێگری لەگەڕانەوەی ئاوارەكان ناكات، خۆمان نامانەوێت بگەڕێینەوە شەنگال»، حكومەتی عێراق بەسەرۆكایەتی مستەفا كازمی رێككەوتنێكی لەگەڵ حكومەتی هەرێم ئەنجامدا بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان و پێكهێنانی ئیدارەیەكی نوێ، بەڵام تائێستا جێبەجێ نەكراوە. فەهد حامد، قایمقامی قەزای شەنگال بەهاوڵاتی وت: « ئەو رێككەوتنەی كە لەمانگی تشرینی یەكەمی 2020 لەنێوان بەغداو هەولێر واژۆكرا جگە لەسەرئێشە و كێشە بۆ خەڵكی شەنگال هیچی  تر نەبووە». ناوبراو پێشیوابوو كە دەیان جار وتوویانە هەر رێككەوتنێك لەسەر شەنگال بكرێت ئەگەر بۆچوونی خەڵكی ناوچەكە وەرنەگیرێت جێبەجێ ناكرێت، وتیشی:» ئێمەش لەگەڵ دانانی ئیدارەیەكی نوێ و چارەسەركردنی كێشەكانی شەنگالین، بەڵام دوو لایەن رێككەوتن بكەن و خەڵكی ناوچەكە پشتگوێ بخەن قبوڵی ناكەین «. فەهد حامد ئەوەشی خستەڕوو كە پێش واژۆكردنی رێككەوتنەكە رۆژانە ئاوارەكان لەهەرێمی كوردستان دەگەڕانەوە بۆ زێدی خۆیان تەنیا لە 2020 و پێش واژۆكردنی رێككەوتنەكە نزیكەی هەشت هەزار ئاوارە گەڕاونەتەوە، بەڵام دوای رێككەوتنەكە رێژەكە یەكجار كەمبووەتەوە، رۆژانە یەك خێزان یان هەر چەند رۆژێك خێزانێك دەگەڕێتەوەو ئەوەشی بە «موئامەرە» بۆ سەر شەنگال و خەڵكەكەی ناوبرد.  قایمقامی شەنگال داوا دەكات فشار لەسەر حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان بكرێت تا رێككەوتنێكی تر واژۆ بكەن بەمەرجێك خەڵكی شەنگال بەشداربن لەو رێككەوتنەدا تائاوارەكان بگەڕێنەوە زێدی خۆیان. فەهد حامد وتیشی: « من ناڵێم پارتی یان حكومەتی هەرێم رێگری لەگەڕانەوەی ئاوارەكان دەكەن، بەڵام لەكاتی گەڕانەوەی خێزانێك لە پارێزگای دهۆكەوە بۆ شنگال تووشی گیروگرفت دەبن و مامەڵەكانیان دوادەكەوێت، چونكە لەدوای رزگاركردنی شەنگال تائێستا 50 هەزار كەس گەڕاونەتەوە ناوەندی شنگال و دەوروبەری، ئەوەش رێژەیەكی زۆر كەمە». لەبەرانبەردا، لێپرسراوی راگەیاندن و پەیوەندییەكانی لقی 17ی پارتی دەڵێت:»ئەوانەی ئێستا لەشەنگالن رێگرن لەگەڕانەوەی ئاوارەكان». ئدریس زوزانی، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەلقی 17ی پارتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « ئەو بەرپرسانەی ئێزیدی یان ئەو بەرپرسانەی ئێستا خۆیان سەپاندوە بەسەر شەنگال زۆرمان پێمان سەیرە دەڵێن پارتی رێگری لەگەڕانەوەی ئاوارەكان دەكات، بەپێچەوانەوە ئەوان رێگری سەرەكین لە نەگەڕانەوەی ئاوارەكان و ئاوەدانكردنەوەی شەنگال».  هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كە «حزبەكەم (پارتی دیموكراتی كوردستان) حەز دەكات ئاوارەكان بگەڕێنەوە شەنگال، بەڵام لەدوای ئاساییكردنەوەی دۆخی ناوچەكەو دەركردنی هێزە ناشەرعیەكان».

هاوڵاتی زمانی كوردی لەعێراق فەرمییە، لەتوركیا تائێستا قەدەغەیەو لەئێرانیش فەرامۆشكراوە، تەنیا لەهەرێمی كوردستان لەساڵی 1991 بەدواوە  لەناوەندەكانی خوێندن بەزمانی كوردی دەخوێنرێت. نەتەوەیەكگرتووەكان رۆژی 21ی شوباتی هەموو ساڵێكی بۆ رۆژی زمانی دایك تەرخان كردووە، لەجیهاندا زیاتر لە 10 هەزار زمانی جۆراوجۆر هەیە، كۆمەڵێك لەو زمانانە بەزمانی سەرەكی دادەنرێت، هەندێكیشیان بەرەو لەناوچوون دەچن. زمانی كوردی یەكێكە لە زمانە زیندووەكانی جیهان و بەسەر سێ شێوە زاری كرمانجی ژووروو، كرمانجی ناوەڕاست و كرمانجی خواروو دابەش بووە. لەئێران هەرچەندە زمانی كوردی قەدەغە نییە، بەڵام لەناوەندەكانی خوێندن ناخوێنرێت و فەرامۆش كراوە، بەمدواییە چالاكوانی كورد زارا محەمەدی مامۆستای زمانی كوردی و ئەندامی ئەنجومەنی فەرهەنگی نۆژین سزای پێنج ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنرا.  رۆژی 8/1/2022  بۆ بەسەربردنی سزاكەی چووە بەردەم دادگای سنە، ژمارەیەكی زۆر لەهاوڕێیانی زاراو چالاكوانانی شارەكەش، لەبەردەم دادگا گردبوونەوە بۆ ماڵئاواییكردن لە زارا. زارا لەبەردەم زیندانی سنە رایگەیاند: «بەقەد هەموو ئەو چركانەی لەبەندیخانە دەبم قوڕ بەسەر ئەو دوژمنەی هیوای بە بەندیخانەیە». هەروەها زارا، بە تۆمەتی ئەندامیەتی لەحزبە كوردییەكاندا پێنج ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنرا، بەڵام پارێزەری زارا محەمەدی دەڵێت:» زارا تەنها لەبەر چالاكی مەدەنی و فێركردنی زمانی كوردی ئەو سزایەی بەسەردا سەپێنراوە و پەیوەندی بەحزبە كوردییەكانەوە نییە». رێكخراوەكانی پەروەردەو زمان، كۆمەڵگەی مەدەنی و حزبە كوردییەكانی باكوری كوردستانیش، هەڵمەتی پاڵپشتیكردنیان بۆ خوێندن بەزمانی كوردی دەستپێكردووە.  وەزارەتی پەروەردەی توركیا وادەیەكی بۆ وانەی بژاردە دەستنیشان كردووەو 21ی ئەم مانگە كۆتایی پێدێت، نزیكەی دوو هەزار دەرچووی كۆلێژەكانی بەشی زمان و ئەدەبیاتی كوردی هەیە، بەڵام بەهۆی كەمی خوێندكاری خوێندنی زمانی كوردی، تەنیا 79 مامۆستای زمانی كوردی دامەزراون. ئەگەرچی 10 ساڵە رۆژئاڤای كوردستان بەدەست جەنگی ناوخۆیی سوریاو پەلامارەكانی توركیاوە گیرۆدە بووە، بەڵام لەگەڵ راگەیاندنی كانتۆنەكان، زمانی كوردی گەڕایەوە ناو مامەڵەی رۆژانەو بووە زمانی فەرمی دامودەزگاكانی رۆژئاڤاو لەزانكۆی كۆبانێ وەك وانەو پرۆگرام چووە سیستەمی خوێندنەوە. زمان هۆیەكە بۆ ئاخاوتن و مامەڵەكردن لەنێوان دانیشتوانی وڵاتێك یاخود ناوچەیەكی دیاریكراو، هۆیەكیشە بۆ پەیوەندی و پێكەوە گرێدانی دانیشتوانی دەوڵەتەكە لەناوخۆیاندا، كلیلێكە بەهۆیەوە دەتوانرێت كەلتوری ئەو نەتەوەیە بناسرێت. زمانی سۆمەریەكان كۆنترین زمانە لەدەشتی لیتەییداو بگرە لەتەواوی جیهاندا كەبەخەتی مێخی (بزماری)  نووسراوە، وتەی بیرمەندێكی ئینگلیزی هەیە دەڵێت: «نەتەوەیەك ئەگەر ژێردەستەش بێت، توانیبێتی زمانەكەی خۆی بپارێزێت، وەكو زیندانیەك وایە كە كلیلی زیندانەكەی بەخۆی بێت. زمانی كوردی زمانێكی سەربەخۆو تەواوە لەڕووی وشەو زاراوەو داڕشتن زۆر جیاوازە لەزمانی فارسی، راستە ئەم دوو زمانانە نزیكن لە یەكتریەوە، ئەوەش بەهۆی ئەوەی كە هەردوو زمانەكە هاوڕەگەزن و لەخێزانی زمانە هیندۆ ئەوروپییەكانن، واتە سەر بەڕەگەزی ئاریین.

سەركۆ جەمال كێشەی نەمان و كەمبوونەوەی دەرمان لەنەخۆشخانە گشتییەكانی سلێمانی بەردەوامیی هەیە، جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی دەڵێت: «تاسەری مانگ چارەسەرنەكرێت كارەسات روودەدات». بەپێی بەدواداچوونەكانی  كە لەوەزارەتی تەندروستی دەستی كەوتووە، لە 18 ملیار دیناری بودجەی كڕینی دەرمان بۆ سلێمانی لەساڵی 2021 زیاتر لە 12 ملیاری لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە خەرج نەكراوەو ئەوەش وای لەكۆمپانیاكان كردووە دەرمانی دیكە نەدەنە نەخۆشخانەكان. حكومەتی عێراق 30٪ی دەرمانی هەرێمی كوردستان دابین دەكات، ئەوی دیكە حكومەتی هەرێم لەڕێگەی تەندەرەوە داویەتی بەچەند كۆمپانیایەك و ئەوان بۆ وەزارەتی تەندروستی دابینی دەكەن. تەندەرەكە ساڵانەیە، ئەو دەرمانانەی كە بۆ نەخۆشییە درێژخایەنەكانن لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ هەر شارێك 30٪ دابین دەكرێت، بۆ نموونە دەرمانی نەخۆشییەكانی شەكرەو فشاری خوێن، بەڵام دەرمانی شێرپەنجە سندوقێكی خێرخوازی بۆ دابینكراوە و لەسەر بودجەی گشتی نییە. لەسلێمانی 37 كۆمپانیای دەرمان، بۆ سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین دەرمان دەهێنن و لەڕێگەی وەزارەتی تەندروستی و بەڕێوەبەرایەتییەكانەوە گرێبەستیان لەگەڵدا كراوە. جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی دەڵێت:» كێشەی كەمی دەرمان پەیوەندی بەوەزارەتی داراییەوە هەیە». هێرش سەید سەلیم، جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت : «كێشەكە لەوەزارەتی داراییەو بەڕێوەبەرێكی گشتی لەوێ كێشەكەی دروستكردووە كە پارەی كۆمپانیاكانی دەرمان دوادەكەوێت، بۆ چارەسەری كێشەكەش تاڕێنماییەكەی وەزارەتی دارایی نەگۆڕێت كە چەندین جار بەڵێندراوە، ئەم كێشانە بەردەوام دەبێت». هێرش سەید سەلیم، وتیشی: «بۆ ئایندە كێشەی گەورە دروستدەبێت، پێشتر لەهەفتەیەكدا حكومەت 20٪ی پارەی كۆمپانیاكانی دەرمانی دەدا، بەڵام ئێستا كردوویەتی بەمانگی جارێك و لەگەڵ دابەشكردنی مووچەدایە». هەروەها جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی پێیوابوو كە تائێستا تەنیا تەندروستی سلێمانی دەنگی دێت و كێشەی هەیە، وتیشی:»دڵنیام تەندروستی هەولێرو دهۆكیش ئەو كێشەیەیان هەیە، بەڵام دیارە جیاوازی لەتەندەردا هەیەو خەڵكی دیكە بەهانایانەوە چووە». «كۆمپانیاكانی سلێمانی كە دەرمان دەهێنن كۆمپانیای گەورە نین، كۆمپانیاكانی هەولێر گەورەن، ئەوانیش كێشەی پارەیان نییە، گرنگ ئەوەیە دەرمانەكە ساغ بكەنەوە»، جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی وای وت. هاوكات، جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی ئەوەشی ئاشكراكرد كە هەتا 1/2/2022 كێشەكە چارەسەر نەكرێت كۆگاكانیش دەرمانی تێدا نامێنێت و دەرمانەكانیش دەرمانی رۆژانەن و كارەسات دروستدەكەن». سەرچاوەیەك لەنەخۆشخانەی شار لەسلێمانی كە پێی باش نەبوو ناوی بهێندرێت لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «ساڵێك دەبێت كێشەی كەمی دەرمانمان هەیەو ناچارین بەنەخۆش بڵێین لەدەرەوە دەرمان بكڕێت، چونكە زۆرێك لەدەرمانەكان نەماون و لەنەخۆشخانەكانی دیكەش بەهەمان شێوەیە». لەلایەكی دیكەوە، هەمزە رەزیكی وتەبێژی تەندروستی دهۆك ئەوەی خستەڕوو تائێستا هیچ كێشەیەكیان لەنەبوونی دەرمان نییە و پێشتریش ئەو كێشەیە دروست نەبووە. هاوكات بژار موسا، وتەبێژی تەندروستی هەولێر، رەتیكردەوە وەكو تەندروستی هەولێر تائێستا كێشەی نەمان و كەمی دەرمانیان هەبێت. لەدوایین لێدوانیدا، د.سەباح هەورامی بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی رایگەیاند: بەهۆی ئەوەی ساڵی نوێ گرێبەستی نوێ لەگەڵ كۆمپانیاكان ئەنجامدەدەن حكومەتی هەرێم  وەك بەڵێنیان پێداون بابەتی نەختینەی دەرمان لەبەرچاوبگرن تاكۆمپانیاكان بتوانن دەرمانیان بۆ دابین بكەن.

مەزهەر كەریم كەسوكاری ئازادكراوانی خۆپیشاندانەكەی پیرەمەگرون ئەوە ئاشكرادەكەن كەدۆخی كوڕەكانیان نائارامەو دەترسن، بەڵام ئاسایشی سلێمانی سوورە لەسەر ئەوەی كە ئەوانە»تێكدەربوون». لەمانگی تشرینی دوەمی ساڵی رابردوو گردبوونەوەیەكی ناڕەزایی لەناحیەی پیرەمەگرون بەڕێوەچوو، دواتر چوونە سەر فەرمانگەكان و لەئەنجامدا كتێبخانەی پیرەمەگرون سوتێندرا. رۆژی چواری ئەم مانگە هێزەكانی ئاسایش چەند كەسێكی دەستگیر كردو پاش لێكۆڵینەوە جلوبەرگی پرتەقاڵییان لەبەركردن كە لەناو گیراوەكاندا مێردمنداڵ هەبوون، ئەمەش نیگەرانی كەسوكارو رای گشتی لێكەوتەوە لەسەر ئەو جۆرە لەماڵەكردن لەگەڵیاندا. دایكی یەكێك لەدەستگیركراوانی گردبوونەوەكەی  پیرەمەگرون  بەناوی ئایشە محەمەد لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « رۆژی چوارشەممەی رابردوو بەیانی زوو بوو كوڕە چواردە ساڵانەكەم خۆی گۆڕی‌و  لەماڵ چووە دەرەوە بۆ قوتابخانە، بەڵام هەر لەگەڵ گەشتبووە ناو ژووری خوێندنگە لەلایەن  هێزەكانی ئاسایشەوە دەستگیركراو رەوانەی بنكەی ئاسایشی پیرەمەگرون كرابوو».   هەروەها وتیشی:»وەك كوڕەكەم بۆی باس كردووم لەدوای دەستگیركردنی لەئۆتۆمبیلی تایبەت بەگیراوان رەوانەی ئاسایشی سلێمانی كراوەو لەپاش دوو رۆژ لەدەستگیركردنی وتەی لێوەرگیراوە تا جارێكی دیكە بەشداری خۆپیشاندان نەكات و پێیان وتووە ئەگەر ئەمجارە بەشداری خۆپیشاندان بكەیت شەش مانگ حوكمت دەدەین». دایکی ئەو كوڕە 14 ساڵە ئەوەشی دووپاتكردەوە كە لەئێستادا لەماڵەوەیە زۆر بەكەمی قسە دەكات، وتیشی:» ناوێرێت لەماڵ بچێتە دەرەوە كاتێك، دەچێتە تەوالێت دەرگای تەوالێتەكە داناخات دەڵێت (ئاگاتان لەمن بێت)، زۆر دەترسێت». ئایشە لەبارەی ترس‌و دڵەڕاوكێی كوڕەكەیەوە باسی لەوە كردو وتی:» هەفتە پێش دەستگیر كردنی شەوانە بەترسەوە دەخەوت كاتێك پێكەوە قسەمان دەكرد دەیوت ئەگەر دەستگیركراوەكان ناوی هەر كەسێك بڵێن ئاسایش دەستگیریان دەكات، منیش بەشداری خۆپشاندانەكانم كردووەو دەگیرێم». هەروەها پورە خەجێ‌  یەكێكی دیكەیە لەو ژنانەی پیرەمەگرون كوڕێكی لەلایەن ئاسایشەوە دەستگیركراوە، لەلێدوانێكدا بە وت:» ئاسایش منداڵ‌و پیرو بەتەمەن نازانێت هەرچی بەردەست بكەوێت دەستگیری دەكات، شەشی بەیانی بوو هەڵیانكوتایە سەرمان، كوڕەكەمیان دەستگیركرد لەناو جێگەی نووستن نەیانهێشت خۆی بگۆڕێت تراكسودێك‌و فانیلەیەكی عەلاگەی لەبەردابوو، هەر ئەوها بردیان‌و رۆیشتن». شارەزایەكی یاسایی دەڵێت:» پڕكردنەوەی بەڵێننامە شتێكی یاساییی نییە». پشتیوان حەمە رەزا، پارێزەر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەپێی یاسا خۆپیشاندان مافی هەموو کەسێكەو رێگەی پێدراوە، پڕكردنەوەی هەر بەڵێننامەیەك یاخود شتێكی لەو شێوەیە بۆ بەشداری نەكردن لە خۆپیشاندان پوچەڵە». هەروەها وتیشی:»پڕكردنەوەی بەڵێننامە شتێكی یاسایی نییەو لەیاسادا شتی لەو شێوەیە بوونی نییە». بڕیاردەری لیژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و داكۆكی كردن لەمافی مرۆڤ لەپەرلەمانی كوردستان ئاشكرای دەكات كە دانپێدانان‌و بڵاوكردنەوەی وێنەی گیراوانی پیرەمەگرون بە جلوبەرگی تایبەتیەوە دوورە لەسڕی لێكۆڵینەوەو دژی بنەماكانی مافی مرۆڤە. بەدریە ئیسماعیل، بڕیاردەری لیژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و داكۆكی كردن لەمافی مرۆڤ  لەفراكسیۆنی كۆمەڵ لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە دەستگیركردنی گیراوانی پیرەمەگرون بەپێی یاسایی ئسوڵی محاكماتی جەزائی ساڵی  1971 بەو شێوەیە دژی رێكارە دادییەكانە، بەپێی یاسا هەتا تاوان نەسەلمێنرێت بەتاوان هەژمار ناكرێت و بەبەریئی لەقەڵەم دەدرێت، ئەمەش چوارچێوەیەكی یاساییە. هەروەها وتیشی:» لەبارەی لەبەركردنی جلی پەرتەقاڵی بۆ تاوانباری مەترسیدارە نەك كۆمەڵێك گەنج كە دیار نیە كارەكەیان كردووە یان نا، ئێمەش لەگەڵ تێكدان‌و سووتاندنی شوێنی گشتی نین و لەگەڵ ئەو جۆرە لەماڵەی هێزە ئەمنیەكانیش نین». دوای سوتاندنی كتێبخانەی پیرەمەگرون لەلایەن چەند چالاكوانێكەوە هەڵمەتێك بۆ كۆكردنەوەی كتێب بۆ كتێبخانەكە ئەنجامدراوەو هەزاران كتێب كۆكرایەوەو برایەوە بۆ پیرمەگروون. ئاسایشی سلێمانی جەخت لەوە دەكاتەوە كەئەوان هەستاون بەكاری یاسایی خۆیان‌و ئەو كەسانەی دەستگیركراون «كاری تێكدەرانەیان ئەنجامداوەو دامودەزگای دەوڵەتیان سووتاندووە». موقەدەم یاسین سەمیع، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی ئاسایشی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو كەسانەی لەپیرەمەگرون دەستگیركراون كۆمەڵێك خەڵكی تێكدەربوون، ژمارەیان بەدیاریكراوی ناڵێین چەند كەس بوون، چونكە رەنگە پاشانیش دادوەر داوایان بكات». ناوبراو وتیشی:» ئەو كەسانە فەرمانگە خزمەتگوزاریەكانی ئەو سنورەیان سوتاندوە‌و بەفەرمانی دادوەر دەستگیركراون پاشان بەبارمتە ئازاد كراون، ئەم كارەش ئەوە نیە كەسێك یان دوو كەس كردبێتی، بەبەرنامە كراوە‌و حاڵەتێكی تێكدانە، دوورو نزیك پەیوەندی بەكەیسی خۆپیشاندانەوە نیە». « ئەم بابەتە مافی گشتییە‌و داواكاری گشتی لەسەری هاتووەتە سەرخەت ، خەڵك لەپیرەمەگرون داواكاری هەیە داوای خزمەتگوزاری دەكات، بەهەموو ناحیەی پیرەمەگرون چەند فەرمانگەیەكی خزمەتگوزاری تێدایە، خەڵێك دێت بەبەرنامە دەیسوتێنێت، بەبەرنامە ئەوەشیان لێدەستێنێتەوە، جا كەسوكاری گیراوەكان هەرچی دەڵێن ئەوە بابەتێكی دیكەیە»، وتەبێژی ئاسایشی سلێمانی وادەڵێت. لەبارەی ئەوەی گیراون جلوبەرگی پرتەقاڵیان لەبەركراوە، وتەبێژەكەی ئاسایش پێیوابوو كە ئەو جلوبەرگە پرتەقاڵیانە جلوبەرگی ستانداردی هەموو زیندانیەكانن، هەموو بەندینخانەیەك پێویستە جلوبەرگی تایبەتی هەبێت و بەندكراوەكان جلوبەرگی تایبەتیان لەبەردا بێت، ئەوانەی بەند دەكرێن دەبێت یەكپۆش بن، كەس لەگەڵ كەسی دیكە جیاوازی نەبێت لەناو زینداندا بەتایبەت بۆ پاكوتەمییزی ناو زیندان، كەبەپێی رێكخراوی نێودەوڵەتی ‌و ئەو رێكخراوانەی بەردەوام سەردانی زیندانیانی ئاسایش دەكەن، ئەو جۆرە لەجلوبەرگ رێگەپێدراوە ئاساییە.

عەمار عەزیز بەپێی وتەی نوێنەری زەردەشتیەكان لەوەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینی حكومەتی هەرێم ساڵانە زیاتر لەدوو هەزار موسوڵمان هەرێم دەبنە زەردەشتی و واز لەئاینی ئیسلام دەهێنن، پەیڕەوانی ئایینی زەردەشتی لەسنوری پارێزگای دهۆك دەڵێن:»هەندێك كەس لەناو كۆمەڵگا قسەی ناخۆش و بێڕێزی لەبەرامبەر ئێمە دەكەن». ئارام مەهدی ، یەكێك لە پەیڕەوانی زەردەشتییە لەپارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی  وت: « پەیڕەوانی زەردەشتی لەسنوری پارێزگای دهۆك ناتوانین بەئاشكرا زەردەشتی بوونی خۆمان رابگەینن، لەترسی كۆمەڵگەو دراوسێی و كەسە نزیكەكان، هەندێك كەس لەناو كۆمەڵگە قسەی ناخۆش و جنێوو بێڕێزی لەبەرامبەر ئێمە دەكەن». ناوبراو پێشیوابوو كە حكومەت و ئیدارەی پارێزگای دهۆك لەگەڵیان هاوكارن، بەڵام كێشەیان لەگەڵ بەشێك لەخەڵك هەیە بەتایبەتی كەسانی «توندڕەو». ئارام مەهدی وتیشی: «مرۆڤ ئازادە هەر ئاینێك بۆ خۆی هەڵبژێرێت، بەڵام بەداخەوە ئێمە ناتوانین سوود لەو ئازادییە وەربگرین، ئێمە دژی هیچ كەس و لایەنێك نین تەنیا دەمانەوێت وەكو ئایینەكانی تر بین «. لەبارەی تۆماركردنی سكاڵا لەدژی ئەو كەسانەی هەڕەشەیان لێكردووە ، ئارام وتی: « سكاڵام لەدژی هیچ كەسێك تۆمار نەكردووە، ئەوەش لەبەرئەوەی ئەگەر سكاڵا تۆماربكەم دەبێت شەوو رۆژ  لەدادگا بم، چونكە یەك و دوو نیە، دۆخەكەش ناگونجێت سكاڵا تۆمار بكەم«. لەئایینی زەردەشتیدا، هەر زەردەشتییەك دەتوانێت راستەوخۆ  پەیوەندی بەخودای دانا و بوون بەخش بكات، بێ ئەوەی لەشوێنی تایبەت بێت وەك ئاتەگشا یان هەر شوێنێكی تر بێت، چونكە بەپێی ئاینەكەیان مرۆڤ پێویستی بەنێوەندگیری نیە كاتێك بیەوێت پەیوەندی بەخوداوە بكات. نوێنەری زەردەشتییەكان لەوەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینی حكومەتی هەرێم ئەوە ئاشكرادەكات لەماوەی حەوت ساڵدا واتا لەساڵی 2015 تائێستا 15 هەزار موسوڵمان وازیان لەئاینی ئیسلام هێناوەو بوونەتە زەردەشتی.  ئاوات حوسامەدین، نوێنەری زەردشتییەكان لەوەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی لەلێدوانێكدا بۆ  هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە لەشاری دهۆك لە 2ی تەمموزی 2020 لقی رێكخراوی یەسنا-مان كردووەتەوە بۆ گەشەی فەلسەفەی زەردەشتی لەكوردستان ، واتە رێكخراوێكی رۆشنبیری زەردەشتییە بۆ بڵاوكردنەوەی هزری پێكەوەژیان  و یەكتر قبوڵكردن لەنێوان هەموو پێكهاتەكانی كوردستان. هەروەها وتیشی:»لەبەر هۆی ئەمنی نازانین ژمارەی زەردەشتیانی دهۆك چەندە، لەبەرئەوەی گیروگرفتی كۆمەڵایەتی و خێزانی دروستدەكات، هەر لەبەرئەمە خەڵك ئامادەنیە بەئاشكرا زەردەشتییەتی خۆی رابگەیەنێت، جگە لەوەش لەبەرئەوەی ئایینی زەردەشتی ئاینێكی تەبشیری نیەو بنەماكانی لەسەر ئاشتی و خۆشەویشتی و یەكتر قبوڵكردن و لێبوردەییە». ئاوات حوسامەدین ئەوەشی ئاشكرا كرد كە» بەفۆرم لەساڵی 2015وە تائێستا 15 هەزار كەسی موسوڵمان وازیان لەئاینی ئیسلام هێناوەو بوونەتە زەردەشتی و سەردان دەكەن و بەشدارن لەچالاكییە ئاینییەكاندا». هاوكات باسی لەوەشكرد كە لەگەڵ رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی كار بۆ مافی پێكهاتەكانی ئایینی و نەتەوەییەكان دەكەن لەكوردستاندا، وتیشی:»رێكخراوی یەسنا لەدهۆك رێكخراوێكی رۆشنبیری زەردەشتی مەدەنیە، واتە رێكخراوێكی ئایینی نیە، جگە لەوەش ئەوەی كە زەردەشتی بیت دەتوانیت رێوڕەسمی ئایینی خۆی بكات و پێویستی بە ئاتاشگا نیە، چونكە زۆر ئاساییە كە 5 جار لە رۆژێكدا دەتوانێت روو لە رۆژ یان هەر رووناكیەك بكات كە سۆمبل و رەمزی هێمای پیرۆزی ئاهورا مازدا (خودا) یە». «لەسنوری پارێزگای دهۆك هەموو بێڕێزییەك بەرامبەر زەردەشتییەكان كراوە، هەروەها هێرشی توند لەسوشیاڵ میدیا بەزەردەشتییەكان كراوە، بەڵام ئێمە هیچ سكاڵایەكمان تۆمارنەكردووە تا دۆخی  ناوچەی بادینان تێكنەچێت»، نوێنەری زەردەشتییەكان لەوەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینی حكومەتی هەرێم وای وت. وتەبێژی پۆلیسی پارێزگای دهۆك دەڵێت كە ئاگادار نییە زەردەشتییەكان سكاڵایان تۆمار كردبێت لەسەرئەوەی هەڕەشەیان لەسەر بێت. هێمن سلێمان، وتەبێژی پۆلیسی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « هەموو پێكهاتەكانی ئایینی مافی ئەوەیان هەیە سكاڵا لەدژی ئەو كەسانە تۆماربكەن كە سوكایەتییان پێدەكرێت یان هەڕەشەیان لێدەكرێت». ناوبراو ئەوەشی روونكردەوە كە نازانێت زەردەشتییەكانی دهۆك تائێستا سكاڵایان تۆماركردووە یان نا. سەرۆكی یەكێتی زانایانی ئایینی دەڵێت:» ئێمە حەزناكەین هیچ كەسێك بێرێزی بەرامبەر زەردەشتییەكانی دهۆك بكات یان هێرش بكاتە سەر ئەمە دژی پێكەوە ژیانی ئایینی یە لە هەرێمی كوردستان». جیهاد دۆسكی، سەرۆكی یەكێتی زانایانی ئایینی لە دهۆك لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت « ئایینی ئیسلام خودی پێغەمبەرمان موحەمەد سڵاوی خوای لەسەر بێت رێزی لە هەموو ئایینەكان گرتووە بۆیە پێویستە ئێمەش رێزیان لێ بگرین « سەرۆكی یەكێتی زانایانی ئایینی لە دهۆك پێشیوابوو كە پەیوەندی باشیان لەگەڵ زەردەشتییەكانی دهۆك هەیەو تا ئێستا هیچ كێشەیەك لەنێوانیاندا روونەداوە. شارەزایەكی یاسایی لەبارەی گۆڕینی ئاین لەهەرێمی كوردستان روونكردەوە دەدات و دەڵێت:» ئەو كەسانەی ئاینی خۆیان دەگۆڕن دەتوانن ناسنامەكانیشیان بگۆڕن». عەبدولمەجید ئەحمەد، پارێزەر لە پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت»هیچ دەقێكی یاسایی نیە كە ئەگەر كەسێك ئایینی خۆی بگۆرێت و دواتر سزا بدرێت، بە نموونە لە ئایینی ئیسلامەوە بگۆرێت بۆ زەردەشتی، ئەمە شتێكی شەخسیە». هەروەها وتیشی:» ئەوكەسەی ئایینەكەی خۆی دەگۆرێت مافی ئەوەی هەیە رەگەزنامەی خۆشی بگۆرێت، (الدیانە مسلم، بگورێت بۆ زەردەشتی، یان هەر ئاینێكی دیكە)، بۆ ئەوەش پێشتر داوایەك پێشكەش بە دادگا دەكات دوای ئەوە دادوەر بڕیار دەدات و لەفەرمانگەی رەگەزنامە مامەڵەكانی تەواو دەكرێن».

مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، لەپەیامێكدا ڕایگەیاند، تەنیا لێدوانی وتەبێژی فەرمی حزبەكەی ڕای پارتییە، ئەویش دوای وتەیەكی فازڵ میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی دێت كە وتی كۆبونەوەی پەرلەمانی عێراق كاریگەری لەسەر پەیوەندی یەكێتی و پارتی دەبێت. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان پەیامێكی بڵاوكردەوە و رایگەیاند: "هەر جۆرە لێدوان و بۆچوونێكی لابەلا و لەژێر هەر ناو و نیشانێك بێت، پەیوەندی بە سیاسەتی پارتییەوە نییە، دەشڵێت، تەنیا لێدوانی وتەبێژی پارتی گوزارشت لە سیاسەت و هەڵوێستی فەرمیی حزبەكە دەكات". مەسعود بارزانی لەپەیامەكەیدا ئەوەشی خستەڕوو:" لەماوەی رابردوودا لە راگەیاندن و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەندێ لێدوان و بۆچوون بڵاوكراونەتەوە كە زۆرجار وەك هەڵوێست و رای پارتی دیموكراتی كوردستان لێكدانەوەی بۆ كراوە". هەر لە پەیامەكەی مەسعود بارزانیدا هاتووە: "لێرەدا بە گشت لایەك رادەگەیەنین كە هەر جۆرە لێدوان و بۆچوونێكی لابەلا و لەژێر هەر ناو و نیشانێك بێت، پەیوەندی بە سیاسەتی پارتییەوە نییە ، با وەك رای فەرمیی پارتی دیموكراتی كوردستان هەژمار نەكرێت، تەنیا، لێدوانی وتەبێژی فەرمیی پارتی دیموكراتی كوردستان تەعبیر لە سیاسەت و هەڵوێستی فەرمیی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكات". وتەكانی سەرۆكی پارتی لەكاتێكدایە دوێنێ فازڵ میرانی، سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان، دوێنێ رایگەیاند: "ئەو جیاوازی و ناكۆكییەی لەنیوان یەكێتی و پارتی لە بەغداد روویدا بۆ ماوەیەكی كاتی كاریگەری خراپی لەسەر پەیوەندیەكانی هەردوولا دەبێت و وتیشی سیاسەت بەجۆرێكە كە تا هەمیشە لایەنی بەرامبەر هاوڕێت نابێت". مازڵ میرانی وتیشی: "هیوادارم ئەم ناكۆكییە لە بەغداد روویدا لەنێوان یەكێتی و پارتی بۆ هەمیشە نەبێت و ماوەیەكی درێژ نەخایەنێت." دوای ئەوەی پارتی رێككەوتنی لەگەڵ رەوتی سەدر و سونییەكان ئەنجامدا و كاندیدی پارتی بۆ جێگری سەرۆكی پەرلەمان هەڵبژێردرا، یەكێتی ناڕەزایی خۆی لە پرۆسەكە نیشاندا، لەدواین كۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسیی یەكێتیشدا وەك رێزان شێخ دلێر راوێژكاری مەكتەبی سیاسی یەكێتی ئاشكرایكردووە ئەوەیان یەكلا كردووەتەوە كە بەرهەم ساڵح كاندیدی یەكێتی دەبێت بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق. پێشتریش هۆشیار زێباری، ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان، لە بەغداوە بە میدیای پارتی ڕاگەیاندبوو: "دوای دانیشتنی یەكەمی پەرلەمان شتی تریش ماوە، دەبێت هاوكار بین ئاگامان لە یەكتر بێت، پابەندبین و مەغرور نەبین و لەگەڵ لایەنە كوردستانییەكانیش هاوكار و هەماهەنگ بین".

هاوڵاتی چەند مانگێك لەمەوبەر وەزیری سامانە سروشتیەكانی حكومەتی هەرێم وتی خۆی ماڵ بە ماڵ دەگەڕێت و دڵنیا دەبێتەوە لەوەی هاوڵاتیان نەوتیان بەسەردا دابەش كراوە و ناگاتە وەرزی سەرما دەبێت هەموو هاوڵاتیان نەوت وەربگرن. بەڵام دوای نزیكەی دوومانگ لەدەركەوتنەوەی لەو بەڵێنەی پەشیمان بوویەوە كە وتی ماڵ بەماڵ دەگەڕێت تا دڵنیا بێت نەوتیان بەسەردا دابەش كراوە، دوێنێ وەزیری سامانە سروشتیەكانی حكومەتی هەرێم ئەمجارەیان وتی دواكەوتنی دابەشكردنی نەوت لەدەستی ئەواندا نییە. ئەمڕۆش وەزیری سامانە سرووشتییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمیانی سەردانێكیدا بۆ پارێزگای دهۆك رایگەیاند: ئەو نەوتەی ئێستا لە سنووری پارێزگای دهۆك بە 90 هەزار دینار دابەشدەكرێت لە بەغداوە هاتووە و ئێمە پێشتر 100 ملیۆن لیترمان بەسەر هاوڵاتیان دابەشكردووە. وتیشی: ئەو نەوتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان دابەشی دەكات بە 55هەزار دینارە، بە فەرمانی جەنابی سەرۆكوەزیران چوومە بەغدا، ئەمەش بۆ ئەوەی نەوت بەسەر هەموو هاووڵاتیان دابەشبكەین، ئەوەی ئەمڕۆش بە 90 هەزار لە هەرێمی كوردستان دەفرۆشرێت لە هەموو عێراق بە هەمان نرخ دەفرۆشرێت و ئەوە بەغدا دابینی كردووە. وتەكانی وەزیری سامانە سروشتیەكان لەكاتێكدایە، پێشتر هەر ئەو وەزیرە ڕایگەیاند: نەوتی سپی بە 55 هەزار بەسەر هەموو هاوڵاتیاندا دابەش دەكەین، بەڵام سەرەڕای ئەوەی نەوتەكە چەند مانگێكە بە سستی دابەش دەكرێت لەكۆتایشدا نرخی زیادیكرد. حكومەتی هەرێمی كوردستان، رۆژانە زیاتر لە 400 هەزار بەرمیل نەوت دەفرۆشێت و غاز و كارەباش بۆ بەشێك لە شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق دەنێرێت، بەڵام دوای چەندین ساڵ نەیتوانیوە قەیرانی سوتەمەنی و كارەبا چارەسەر بكات. بەهۆی سستی دابەشكردنی نەوتی سپی بەسەر ماڵاندا،لە 23/12/2021 لەیەك خێزان لەگوندی قوبكێی ئاكرێ دایكێك و چوار منداڵی بەهۆی ئەوەی نەوتیان نەبوو گیانیان لەدەستدا، ئەوان بەخەڵوز كە كردبوویانە تەنەكەوە ویستبوویان خۆیان گەرم بكەنەوە بەڵام غازی خەڵوزەكە كۆتایی بە ژیانیان هێنا.

هاوڵاتی دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق  سوننەكان و پارتی و سەدر پێشوازییان لە بەڕێوەچوونی پرۆسەكە كرد و ئەمریكاش پشتیوانی كردن، بەڵام هەماهەنگی شیعەكان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان نارەزایەتییان پیشاندا. هەماهەنگی شیعەكان كە لەكوتلەی مالكی و هادی عامری و حەكیم و عەبادی و غەزعەلی پێكهاتوون ڕایگەیاند، دان بەو هەڵبژاردنەدا نانێن كە لە پەرلەمان بۆ دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كرا چونكە بەوتەی ئەوان دەبوو بەتەمەنترین پەرلەمانتار كۆبوونەوەكەی بەڕێوەببردایە. دوای ئەوەی دوێنێ 9ی كانونی دووەمی 2021 مەحمود مەشهەدانی وەك بەتەمەنترین پەرلەمانتار وەك سەرۆكی كاتی پەرلەمان دانیشتنەكەی بەرێوە دەبرد، بەڵام بەهۆی شەری نێوان كوتلەی سەدرو چێوەی هەماهەنگی شیعەكان دۆخی تەندروستی تێكچوو، دواتر كۆبونەوەی پەرلەمان بەردەوامی پێدرا، سەرەرای نارەزایی مالكی وهادی عامری. دوای نزیكەی سێ مانگ لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، دوێنێ یەكشەممە  هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەچوو، محەممەد حەلبووسی وەكو سەرۆكی پەرلەمانی عێراق، حاكم زاملی وەكو جێگری یەكەم و  شاخەوان عەبدوڵا وەكو جێگری دووەم هەڵبژێردران. محەممەد حەلبووسی دوای هەڵبژاردنەوەی بە سەرۆكی پەرلەمان رایگەیاند:" كاروانێكی دورودرێژ لە بەردەممانە، عێراقییەكان چاوەڕێی زۆرمان لێدەكەن، دۆخەكە پێویستی بە كاركردنی بەردەوام و راستكردنەوەی زۆر رێچكە لە كاری سیاسییە، خەڵك متمانەی زۆری بە پرۆسەی سیاسی نەماوە، ئێستا بەرپرسیارێتیی گەورەمان لە ئەستۆدایە بۆئەوەی ئەو متمانەیە بۆ پرۆسەی سیاسی بگەڕێنینەوە". هەروەها درەنگانی شەوی رابردوو موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر لەدوای هەڵبژاردنی محەممەد حەلبووسی بە سەرۆكی نوێی پەرلەمانی عێراق و جێگرەكانی، لە تویتێكدا ڕایگەیاند:" یەكەمین موژدەی پێكهێنانی حكومەتی زۆرینەی نیشتمانییە، بەم بۆنەیەوە پیرۆزبایی لە گەلی عێراق دەكەم بۆ ئەم هەنگاوە كە هەنگاوی یەكەمە بەرەو بونیادنانی عێراقێكی ئازاد و سەربەخۆ، بەبێ پاشكۆیەتی و تایفیەت و گەندەڵی". پێشتریش مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، پەیامێكی پیرۆزبایی لەبارەی هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمانی عێراق بڵاوكردەوە كە ئەم هەنگاوەی بە دەستپێكێكی زۆر باش وەسف كرد بۆ راستەڕێكردنی پرۆسەی سیاسی عێراق.  لە پەیامەكەیدا مەسعود بارزانی دەشڵێت:" بە دڵنیاییەوە ئەو هەنگاوەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەرفەتێك دەبێت بۆ بەدیهێنانی یەكڕیزی و هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی تازە و تێپەڕاندنی تەحەددیات و لێكتێنەگەییشتنەكان. هاوكات، ئەمڕۆ دووشەممە 10ی كانونی دووەمی 2021، باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغدا پەیامێكی بڵاوكردەوە و ڕایگەیاند كەئەمریكا پێشوازی لە كۆبوونەوەی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەكات، بە بەشێك لەدیموكراسی و سەروەری نیشتیمانی ناوی دەبات. لەبەرانبەردا، چێوەی هەماهەنگی شیعەكان كە لەبەرەی مالكی و هادی عامری وغەزعەلی و حەكیم و عەبادی و چەندین كەسایەتی دیكە پێكدێن، رەخنەی توندیان ئاراستەیا دانیشتنی دوێنێ پەرلەمان كرد و دەڵێن سكاڵا دەبەنە دادگای فیدراڵی. هاوكات، فراكسیۆنی یەكێتی كە خاوەنی 19 كورسی پەرلەمان بوون دەنگیان بەدەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان نەداو دانیشتنەكەیان بەجێهێشت. چێوەی هەماهەنگی شیعەكان 88 كورسیان كۆكردووەتەوە بۆ پێكهێنانی حكومەتی عێراق و داوای حكومەتی تەوافوقی دەكەن، لەبەرانبەردا موقتەدا سەدر بەهاوكاری حەلبوسی و پارتی كە كوردسیاكانیان دەگاتە 130 كورسی باسی حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی دەكەن.  

هاوڵاتی دانیشتنی پەرلەمانی عێراق دەستیپێكردەوە و جگە لە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بۆ جێگرەكانی چەندین كاندید دیاریكراون كە سیانیان كوردن. پێش دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەمانی عێراق هاوپەیمانی تەقەدوم و عەزم بڕیاریاندا كە محەمەد حەلبوسی بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كاندید بكەن، جگە لە سوننەكان نە كورد و نە شیعە بۆ هیچ پۆستێك ڕێك نەكەوتوون. لەبارەی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمانەوە رەوتی سەدر بڕیاریداوە و حاكم زاملی سەركردە لە رەوتی سەدر كاندید بێت بۆ ئەو پۆستە، دەوڵەتی یاساش كاندیدێكی بۆ هەمان پۆست هەیە. لەبارەی جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانەوە كە پشكی كوردە، هیچ رێككەوتنێك نەكراوە و چەند كاندیدێك بوونیان هەیە، پارتی شاخەوان عەبدوڵای وەك كاندیدی خۆی دەستنیشانكردووە و موسەنا ئەمینیش خۆی بۆ هەمان پۆست كاندیدكردووە و سروە عەبدولواحیدیش وەكو كاندیدی هاوپەیمانی لەپێناو خەڵكدا خۆی كاندید دەكات. بەپێی چاوگێكی ئاگادار كورد و سوننە پشتگیری لەكاندیدكردنی محەممەد حەلبوسی دەكەن و چوارچێوەی هەماهەنگیش پشتیوانی مەحمود مەشهەدانی دەكات. تا ئێستا رەوتی سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی نەگەیشتوونەتە هیچ رێككەوتنێك و محەمەد سەهیود سەركردە لە دەوڵەتی یاسا دەڵێت، چەند سیناریۆیەك لەبەردەم پێكهێنانی حكومەتدا هەیە. سەركردەكەی دەوڵەتی یاسا وتیشی، ئەگەر رەوتی سەدر وەكو گەورەترین فراكسیۆن دەستنیشان بكرێت دەستبەجێ سەرۆكی پەرلەمان و جێگرەكانی دەستنیشان بكرێت و پاش ئەوەش سەرۆك كۆمار دەستنیشان دەكرێت، لە حاڵەتی پێچەوانەدا دانیشتنەكە درێژ دەكرێتەوە. تا ئێستا بەهێزترین كاندیدی شیعەكان بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق مستەفا كازمییە، ئەگەر سەدرییەكان نەیانتوانی زۆرینەی پەرلەمانی دروستبكەن چوارچێوەی هەماهەنگی چەند كەسێكی دیكە بۆ پۆستەكە كاندید دەكات. سەبارەت بە پۆستی سەرۆك كۆماریش پارتی كاندیدكردنەوەی بەرهەم ساڵح بۆ خولی دووەمی بە تەواوی رەتدەكاتەوە و لە ئێستادا ناوی عیماد ئەحمەد وەكو كاندیدی جێگرەوە دێت، لە حاڵەتی رێكنەكەوتنیشدا پارتی هۆشیار زێباری وەك كاندیدی حزبەكەی كاندید دەكات. هەڵبژاردنی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق پێویستی بە دەنگی ٥٠+١ی پەرلەمانتارانە، دواتر دەبێت سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت و پاشان سەرۆك كۆمار كەسێك بۆ پێكهێنانی حكومەت راسپێردرێت، گەر لە دانیشتنەكەی ئەمڕۆی پەرلەمانی عێراقدا، سەرۆكایەتی پەرلەمان هەڵبژێردرێت و لە ماوەی یاساییدا، رێككەوتن لەسەر سەرۆك كۆمار و سەرۆك حكومەت نەكرێت گرفتی یاسایی دروست دەبێت، ئەمەش یەكێكە لە هۆكارەكانی ئەگەری دواخستنی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پەرلەمان.

هاوڵاتی لەسەر بەستنی پێوەری زیرەك و ئەو پارەیەی بۆ هاوڵاتیان دێتەوە پارێزەرێك لەداواكاری گشتی هەرێم سكاڵای تۆماركرد،وەزیری شارەوانی حكومەتی هەرێمیش دەڵێت لێكردنەوەی پێوەری ئاو زیان بە سامانی گشتی ئاو دەگەیەنێت. دوای ئەوەی لەماوەی ڕابردوودا زۆری ئەو پارەیەی بۆ هاوڵاتیان دەهاتەوە لەلایەن ئەو كۆمپانیایەی پێوەرەكانی ئاوی بەستووە ناڕەزایی لێكەوتەوە، هەڵمەتەكە سۆشیال میدیای تەنیوە و پەیتا پەیتا هاوڵاتیان دیمەنی لێكردنەوەی پێوەرەكە بڵاودەكەنەوە، هەرئەوەش نا بەڵكو فێركاری لێكردنەوەی پێوەرەكەش دادەنێن، بەڵام وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزاری حكومەتی هەرێم بە كارێكی نەشیاوی پێناسە دەكات. ساسان عەونی، وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزاری حكومەتی هەرێم لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند: لێكردنەوەی پێوەرەكانی ئاو كارێكی نیشتیمانی نییە و هەر كەس و ڕاگەیاندنێك هاندەر بێت بۆ ئەو كارە دەبێت لێپێچینەوەی یاسایی لەگەڵ بكرێت. پێشتر دابان محەمەد پەرلەمانتاری كوردستان ڕایگەیاندبوو:" ئەو پێوەرە نایاساییە و ئەو پارەیەی وەردەگیرێت سەرانەیە و لەهاوڵاتیان وەردەگیرێت". لەلایەن خۆشیەوە پارێزەری خۆبەخش بەشدار حەسەن لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند: كۆمپانیایەك تەواوی هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستانی سزاداوە، ئێمەش بەپێویستمان زانی لەسەر ئەو پرسە سكاڵایەك لە داواكاری گشتی تۆمار بكەین. وتیشی: ناكرێت كۆمپانیایەك بە ئارەزووی خۆی سزای هاوڵاتیان بدات، ئەمە لە هیچ شوێنێكی دنیا نییە كۆمپانیایەكی كەسی ئەو كارانە بكات. وەك ئەو پارێزەرە دەڵێت داواكاری گشتی و پەرلەمان لەو پرسەدا هیچ ڕۆڵێكیان نەبوو، جگە لەوەش رێگری دەكرێت لەوەی ڕێكخراوەكان بەدواداچوون بكەن لەوبارەیەوە. دانانی پێوەری ئاو بۆ هاوڵاتیان لەكاتێكدایە بەشێكی زۆر لەهاوڵاتیانی كوردستان بەتایبەت لە وەرزەكانی هاوین و بەهاردا كێشەی كەمیی ئاویان هەیە و جگە لەوەش پێداویستیە سەرەتاییەكانی دیكەیان وەك كارەبا و سوتەمەنی وەك پێویست نییە و نرخیشیان لەسەر زیادكراوە، مووچەی فەرمانبەرانیش لەكاتی خۆیدا نادرێت و باجێكی زۆریش خراوەتە سەر هاوڵاتیان.

سه‌رکۆ جه‌مال سه‌رۆکی  ده‌زگای لوتکه‌ بۆ کاروباری ئاواره‌ و په‌نابه‌ران ئه‌وه‌ ئاشکرا ده‌کات له‌ماوه‌ى شه‌ش ساڵى رابردوودا 649 هه‌زار عێراقى کۆچیان بۆ ئه‌وروپا کردووه‌، ئارى جه‌لال، سه‌رۆکى ده‌زگاى لوتکه‌ له‌لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتی ، ئه‌وه‌ى ئاشکراکرد که‌ له‌ 2015ه‌وه‌ تاکۆتایی 2021، 649 هه‌زار و 273 عێراقی به‌ڕێگه‌ی نایاسایی (قاچاغ) کۆچیان کردووه‌. هه‌روه‌ها وتیشی :» له‌ساڵى 2021دا ژماره‌ی ئه‌وانه‌ی به‌ڕێگه‌ی نایاسایی کۆچیان کردووه‌ دابه‌زیوه‌و ژماره‌ی ئه‌وانه‌ی گیانیان له‌ده‌ستداوه‌ به‌رزبووه‌ته‌وه‌ بۆ 66 که‌س، هه‌روه‌ها تائێستاش 41 که‌س بێسه‌روشوێنن که‌زۆرینه‌یان خه‌ڵکی هه‌رێمی کوردستانن». به‌وته‌ی سه‌رۆکی ده‌زگای لوتکه‌ له‌ 2015ه‌وه‌ 317 عێراقی له‌ڕێگه‌ی کۆچکردن گیانیان له‌ده‌ستداوه‌و 214 که‌سیش بێسه‌روشوێنن، که‌کۆی گشتی ده‌کاته‌ 507 قوربانی که‌ له‌و رێگه‌یه‌ گیانیان له‌ده‌ستداوه‌ یاخود چاره‌نووسیان دیار نییه‌. به‌پێی ئاماره‌که‌ی سه‌رۆکی ده‌زگای لوتکه‌ ته‌نها له‌ماوه‌ی نێوان 21/12/2021 تا 24/12/2021 له‌سێ رووداوی جیادا له‌یۆنان ته‌رمی 30 کۆچبه‌ر دۆزراونه‌ته‌وه‌ و 24 کۆچبه‌ریش بێسه‌روشوێنن که‌ 16یان خه‌ڵکی هه‌رێمی کوردستانن، به‌ڵام 63 کۆچبه‌ریش له‌مردن رزگارکراون. هاووڵاتیان حکومه‌تی هه‌رێم به‌هۆکاری سه‌ره‌کی کۆچکردنی گه‌نجان و خێزانه‌کان ده‌زانن بۆ وڵاتانی ئه‌وروپا. ئه‌بوبه‌کر عه‌لی که‌سوکاری کۆچبه‌رێک که‌ بێسه‌روشوێنه‌ بههاوڵاتی وت: « هۆکاری کۆچی گه‌نجان حکومه‌تی هه‌رێم و ده‌سه‌ڵاتدارانن «. هه‌روه‌ها وتیشی:»کوڕه‌که‌م له‌به‌رئه‌وه‌ی مووچه‌ی نه‌بوو کاریشی ده‌ست نه‌ده‌که‌وت بۆیه‌ وڵاتی جێهێشت». به‌ڵام جوتیار عادل، وته‌بێژی حکومه‌تى هه‌رێم ئه‌وه‌ى راگه‌یاند که‌ دۆخی هه‌رێم به‌راورد به‌وڵاتانی ناوچه‌که‌ زۆر باشه‌ و کۆچ دیارده‌یه‌کی ئاساییه‌. هه‌روه‌ها یه‌کێک له‌هۆکاره‌کانى کۆچکردنى بۆ حکومه‌تی عێراق و هۆکاری سیاسیی گه‌ڕانده‌وه‌ که‌ بکرێته‌ ده‌ستکه‌وت دژی حکومه‌تى هه‌رێم.  

هاوڵاتی کۆمارى ئیسلامى ئێران له‌جێبه‌جێکردنى له‌سێده‌راندا حساب بۆ بڕیاره‌کانى نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان ناکات که‌داواى راگرتنى لێکردووه‌ و ئێستاشى له‌گه‌ڵدا بێت رۆژانه‌ دوو یان سێ که‌س له‌سێداره‌ ده‌دات. له‌ئاماره‌کانی 42 ساڵی رابردووى ئێراندا ده‌رکه‌وتووه‌ زیاتر له‌ 40 هه‌زار که‌س له‌و ماوه‌یه‌دا له‌سێداره‌دراون و ژماره‌یه‌کیشیان گولـله‌باران کراون له‌کاتێکدا نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان ده‌یان بڕیاری دژی ده‌سه‌ڵاتی تاران ده‌رکردووه‌ به‌ڵام ئه‌و وڵاته‌ تائێستا پێشه‌نگه‌. پێنج رۆژ دوای هۆشداریی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان و په‌سندکردنی بڕیارێک له‌دژی ده‌سه‌ڵاتی تاران به‌هۆی پێشێلکردنی مافه‌کانی مرۆڤ و جێبه‌جێکردنی ژماره‌یه‌کی زۆری سزای سێداره‌، ئێران به‌نهێنی چالاکێکی سیاسیی کورد له‌سێداره‌ ده‌دات. حکومه‌تی ئێران یه‌که‌م وڵاته‌ له‌ جیهاندا که‌زۆرترین سزای سێداره‌ جێبه‌جێ ده‌کات و شاره‌زایان و ره‌خنه‌گرانیش سزاکه‌ وه‌ک چاوسوورکردنه‌وه‌و ئامرازێکی سه‌رکوت و له‌ناوبردنی نه‌یاران لێی ده‌ڕوانن. ئه‌نجومه‌نی گشتی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان له‌ رۆژی 16ی دێسه‌مبه‌ری 2021 به‌ 78 ده‌نگی به‌ڵێ و 31 ده‌نگی نه‌خێر و 69 ده‌نگی بێلایه‌ن بڕیارێکی دیکه‌ی دژی کۆماری ئیسلامی ئێران په‌سه‌ند کرد به‌هۆی پێشێلکارییه‌کانی مافی مرۆڤ و جێبه‌جێکردنی سزای سێداره‌ له‌و وڵاته‌دا. له‌بڕیاره‌که‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کاندا هاتووه‌ ئازارو ئه‌شکه‌نجه‌دانی زیندانیان و پێشێلکردنی مافه‌کانی مرۆڤ له‌و وڵاته‌ به‌رده‌وامه‌و له‌ئێران تائێستاش که‌سانی خوارووی 18 ساڵ ته‌مه‌ن له‌سێداره‌ ده‌رێن و ژماره‌ی ئه‌و که‌سانه‌ زۆره‌، بۆیه‌ دۆسیه‌ی پێشێلکردنی مافه‌کانی مرۆڤ له‌لایه‌ن کۆماری ئیسلامییه‌وه‌ له‌نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان به‌کراوه‌یی ده‌مێنێته‌وه‌. هه‌رچه‌نده‌ نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان به‌ئاشکرا وتوویه‌تی دۆسیه‌ی پێشێلکارییه‌کانی ئێران به‌کراوه‌یی ده‌مێنێته‌وه‌. به‌ڵام ئه‌و رێکخراوه‌یه‌ له‌ساڵی  1980 تائێستا به‌ به‌رده‌وامی و ساڵانه‌ زیاتر له‌بڕیارێک و هۆشدارییه‌کی له‌و شێوه‌ی چه‌ندباره‌ کردووه‌ته‌وه‌ و ئه‌وه‌ش ژماره‌ی پێشێلکارییه‌کانی له‌ئێران که‌م نه‌کردووه‌ته‌وه‌. جێبه‌جێکردنی ژماره‌یه‌کی زۆری سزای سێداره‌ له‌ئێران وێنایه‌کی توندوتیژو ده‌سه‌ڵاتێکی سه‌رکوتکاری له‌و وڵاته‌ له‌جیهان دروست کردووه‌، به‌ڵام به‌ روانین له‌ 42 ساڵی ده‌سه‌ڵات و حکومه‌ت له‌ئێران روون ده‌بێته‌وه‌ که‌ بۆچی تا ئێستاش ده‌ستبه‌رداری سێداره‌ نه‌بووه‌.   ئێران پێشبڕکێی له‌سێداره‌دان له‌جیهاندا ده‌کات   جیهان 49 ساڵه‌ هه‌وڵه‌کانی خستووه‌ته‌گه‌ڕ بۆ نه‌هێشتنی سێداره‌و له‌ 19 ساڵی رابردوودا ده‌یان رێکخراو دژی سزای سێداره‌ یه‌کیان گرتووه‌و رۆژی 18ی ئۆکتۆبه‌ری هه‌موو ساڵێکیش وه‌ک رۆژی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی له‌سێداره‌دان ناوزه‌د کراوه‌و زیاتر له‌ 170 وڵات ده‌ستبه‌رداری جێبه‌جێ کردنی ئه‌و سزایه‌ بوون، به‌ڵام تائێستاش زیاتر له‌ 33 وڵات سزای سێداره‌ جێبه‌جێ ده‌که‌ن و له‌و ژماره‌یه‌ش 20 وڵاتیان به‌تایبه‌ت چین و ئێران زۆرترین سزای سێداره‌ جێبه‌جێده‌که‌ن. به‌پێی راپۆرتی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان له‌ساڵی 2017 زیاتر له‌ 246 حاڵه‌تی له‌سێداره‌دان  له‌ئێران تۆمار کراوه‌و ده‌سه‌ڵاتی ئه‌و وڵاته‌ به‌ته‌نها به‌ رێژه‌ی زیاتر له‌ 20 وڵات خه‌ڵکی له‌سێداره‌ داوه‌. ئه‌گه‌رچی ده‌سه‌ڵاتی چین له‌و ساڵه‌دا زیاتر له‌هه‌زار که‌سی له‌سێداره‌ داوه‌، به‌ڵام به‌راورد به‌ ژماره‌ی دانیشتوان، ژماره‌ی جێبه‌جێکردنی سێداره‌ له‌ئێران ژماره‌ی پێوانه‌یی تۆمار کردووه‌ له‌ئاستی جیهاندا، چونکه‌ ژماره‌ی دانیشتوانی چین زیاتره‌ له‌یه‌ک ملیارو 400 ملیۆن که‌س له‌کاتێکدا ژماره‌ی دانیشتوانی ئێران ده‌گاته‌ زیاتر له‌ 84 ملیۆن که‌س به‌وه‌ش ده‌رده‌که‌وێت ژماره‌ی دانیشتوانی چین زیاتر له‌ 16 هێنده‌ی ئێرانه‌. چین له‌هه‌ر یه‌ک ملیۆن و 400 هه‌زا که‌سێک، یه‌ک که‌سی له‌ وڵاته‌که‌ی له‌سێدارداوه‌، به‌ڵام ئێران له‌هه‌ر 341 هه‌زار که‌سی دانیشتووی وڵاته‌که‌ یه‌ک که‌سی له‌سێداره‌ داوه‌، واته‌ ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵاتی ئێران حوکمی چینی بکردایه‌ ئه‌گه‌ری هه‌بوو زیاتر له‌چوار هه‌زارو 105 که‌سی له‌ساڵێکدا له‌سێداره‌ بدات.   کۆماری سێداره‌   نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان له‌ساڵی 1980 زیاتر له‌سه‌دان بڕیارو هۆشداریی داوه‌ته‌ ئێران به‌هۆی پێشێلکردنی مافه‌کانی مرۆڤ و جێبه‌جێکردنی سزای سێداره‌، به‌ڵام ئه‌و وڵاته‌ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش زیاترین سزای سێداره‌ له‌جیهان جێبه‌جێ ده‌کات به‌راورد به‌ژماره‌ی دانیشوانی. بیانوی حکومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی ئێران بۆ جێبه‌جێکردنی سزای سێداره‌ پابه‌ندبوونی سیستمی کۆماری ئیسلامی ئێرانه‌ به‌شه‌رع و یاساو رێساکانی ئایینی ئیسلامه‌وه‌و هه‌موو کاتێک ده‌سه‌ڵاتداران جه‌ختیان له‌وه‌ کردووه‌ته‌وه‌ پابه‌ند ده‌بن به‌شه‌رع و شه‌ریعه‌تی شیعه‌وه‌، بۆیه‌ زۆرجار نه‌یارانی حکومه‌ت و ده‌سه‌ڵات له‌ئێران ده‌سه‌ڵات به‌کۆماری سێداره‌ ناوده‌هێنن. لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی : زیاتر له‌نیوه‌ی سێداره‌ی جیهان له‌ئێرانه‌   رێکخراوی لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی (Amnesty International) که‌ ساڵی 1961 دامه‌زراوه‌و رێکخراوێکی ناحکومییه‌و کارده‌کات بۆ به‌رگریی له‌مافه‌کانی مرۆڤ له‌جیهان رایگه‌یاندووه‌ له‌ساڵی 2020 چین و ئێران و میسرو سعودیه‌ زیاترین سزای سێداره‌یان له‌سه‌ر گۆی زه‌وی جێبه‌جێ کردووه‌. رێکخراوه‌که‌ له‌ساڵی 1973 تائێستا کار ده‌کات بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ته‌واوه‌تی سزای سێداره‌ له‌جیهانداو رایگه‌یاندووه‌ له‌ساڵی 2020 که‌مترین ژماره‌ی له‌سێداره‌دان روویداوه‌ که‌ گه‌یشتووه‌ته‌ 483 حاڵه‌ت، به‌ڵام زیاتر له‌نیوه‌ی ئه‌و ژماره‌یه‌ له‌سزای سێداره‌دان له‌ئێران جێبه‌جێ کراوه‌. کۆماری ئیسلامی ئێران له‌و ساڵه‌دا 246 سزای سێداره‌دانی جێبه‌جێ کردووه‌و ئه‌وه‌ش له‌ راپۆرتی ساڵانه‌ی رێکخراوی لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تیدا تۆمار کراوه‌، به‌ڵام رێکخراوه‌که‌ ئاماژه‌ی به‌وه‌کردووه‌ هیچ که‌س و لایه‌نێک ژماره‌ی راسته‌قینه‌ی جێبه‌جێکردنی سزای سێداره‌ له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتی وڵاتی چینه‌وه‌ نازانێت، چونکه‌ سه‌رجه‌م حاڵه‌ته‌کان به‌نهێنی جێبه‌جێ ده‌کرێن و ژماره‌که‌ ئاشکرا نییه‌و ته‌نها پێشبینی ده‌کرێت لانیکه‌م ساڵانه‌ هه‌زار که‌س له‌و وڵاته‌ له‌سێداره‌ بدرێن. لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی روونی کردووه‌ته‌وه‌ رێکخراوه‌که‌یان ته‌نها پشت به‌و دۆسیانه‌ی سزای سێداره‌ ده‌به‌ستێت که‌ تۆمار ده‌کرێن، بۆیه‌ له‌ساڵی 2020 ئێران، میسر، عێراق و سعودیه‌ پێکه‌وه‌ 88%ی کۆی سزاکانی سێداره‌یان له‌جیهاندا جێبه‌جێکردووه‌. ده‌سه‌ڵاتی میسر له‌و ساڵه‌دا 107 که‌سی له‌سێداره‌ داوه‌ و دوای ئه‌ویش عێراق به‌ جێبه‌جێکردنی 45 سزای سێداره‌ له‌ ریزبه‌ندی سێیه‌مدا بوه‌ و سعودیه‌ش به‌ جێبه‌جێکردنی 27 سزای سێداره‌ چواره‌م وڵات بوه‌ له‌ جیهاندا که‌ زیاترین سێداره‌ی تێدا جێبه‌جێکراوه‌. له‌به‌شێکی دیکه‌ی راپۆرتی ساڵانی رێکخراوی لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تیدا هاتووه‌ رێژه‌ی سزای سێداره‌ به‌راورد به‌ساڵی 2019 نزیکه‌ی 26% دابه‌زینی به‌خۆیه‌وه‌ بینیوه‌و ژماره‌ی له‌سێداره‌ دراوه‌کانیش له‌ساڵی 2020 که‌مترین ژماره‌ بووه‌ له‌ 10 ساڵی رابردوودا. له‌لایه‌کی دیکه‌وه‌ رێکخراوی مافی مرۆڤی ئێران که‌ بنکه‌ی سه‌ره‌کیی له‌شاری ئۆسلۆ-ی پایته‌خی وڵاتی نه‌رویجه‌ ساڵی 2020 بلڵاویکرده‌وه‌ له‌و ساڵه‌دا 267 که‌س له‌ئێران سزای سێداره‌یان به‌سه‌ردا جێبه‌جێکراوه‌ که‌چوار که‌سیان منداڵ بوون و ته‌مه‌نیان نزیکه‌ی 15 ساڵ بووه‌ و له‌ساڵی 2018 نزیکه‌ی 273 سزای سێداره‌ جێبه‌جێ کراوه‌و له‌ساڵی 2019 ژماره‌ی له‌سێداره‌دان 280 حاڵه‌ت بووه‌. رێکخراوه‌که‌ رایگه‌یاندووه‌ رێژه‌ی له‌سێداره‌دان له‌ساڵی 2021 به‌راورد به‌ساڵی 2020 زیاتر له‌ 10% زیادی کردووه‌، چونکه‌ له‌ئه‌مساڵدا 267 که‌س له‌سێداره‌ دراون و 82%ی جێبه‌جێکردنی سزاکان به‌نهێنی بووه‌ و پێشتر که‌سوکاری له‌سێداره‌دراوه‌کان ئاگادار نه‌کراونه‌ته‌وه‌.   له‌سێداره‌دانی ژنان به‌بێده‌نگی   رێکخراوی هه‌موان پێکه‌وه‌ دژی سزای سێداره‌ (ECPM) ئاشکرای کردووه‌ له‌ساڵی 2021 لانی که‌م 15 ژن به‌تۆمه‌تی کوشتنی به‌ئه‌نقه‌ست سزای  سێداره‌دانیان له‌ئێران به‌سه‌ردا جێبه‌جێکراوه‌و له‌ساڵی 2020 نۆ حاڵه‌تی له‌سێداره‌دانی ژنان له‌وڵاته‌که‌دا تۆمار کراوه‌و به‌پێی ئاماره‌کانیش له‌ماوه‌ی 10 ساڵی رابردوودا زیاتر له‌ 170 ژن له‌ئێران به‌بێده‌نگیی و دوور له‌چاوی جیهان له‌سێداره‌ دراون. هه‌روه‌ها رێکخراوه‌که‌ ئه‌وه‌شى خستووه‌ته‌ڕوو که‌ له‌سێداره‌دانی ژنان له‌ماوه‌ی 10 ساڵی رابردوو له‌ئێران 3%ی ئه‌و که‌سانه‌ بوون که‌ سزای سێداره‌یان به‌سه‌دا سه‌پێنراوه‌و 86 ژن له‌و ماوه‌یه‌دا به‌تۆمه‌تی بازرگانیی به‌مادده‌ی هۆشبه‌ره‌کان سزای سێداره‌یان به‌سه‌ردا سه‌پێنراوه‌و 60 ژنیش به‌تۆمه‌تی کوشتنی به‌ئه‌نقه‌ست و دوو ژنیش به‌تۆمه‌تی سیخوڕی و ژنێکیش به‌ناوی شیرین عه‌له‌م هولی به‌تۆمه‌تی به‌شداریی له‌ ریزه‌کانی ئۆپۆزسیۆنی کورد له‌ئێران له‌سێداره‌ دراون. هاوکات، ئه‌وه‌شى روونی کردووه‌ته‌وه‌ ژماره‌یه‌ک له‌ژنانی له‌سێداره‌دراو له‌ئێران به‌ نادیاریی ماونه‌ته‌وه‌ به‌ڵام له‌کۆی 170 ژن که‌سزای سێداره‌یان به‌سه‌ردا جێبه‌جێکراوه‌ 113 ژن به‌بێده‌نگی به‌بێ ئه‌وه‌ی که‌سوکاره‌کانیان ئاگادار بکرێنه‌وه‌ سزای سێداره‌یان به‌سه‌ردا جێبه‌جێ کراوه‌.   سزای سێداره‌ له‌ئێران کێ ده‌گرێته‌وه‌؟   به‌پێی یاسای سێداره‌ له‌ئێران ره‌نگه‌ هیچ هاووڵاتییه‌کی ئه‌و وڵاته‌ پارێزراو نه‌بێت له‌وه‌ی سزاکه‌ نه‌یگرێته‌وه‌، چونکه‌ ئه‌و هۆکارو تاوانانه‌ی ده‌بێته‌ هۆی له‌سێداره‌دان زۆرن و ژماره‌یه‌کیان بریتین له‌ (کوشتنی به‌ئه‌نقه‌ست، ده‌ستدرێژیی سێکسی، مامه‌ڵه‌ی خراپی سێکسی له‌گه‌ڵ منداڵان، بازرگانی به‌مادده‌ هۆشبه‌ره‌کان، دزیکردن به‌چه‌ک، رفاندنی هه‌ر که‌سێک، تیرۆریزم، جوتبون له‌گه‌ڵ که‌سانی نزیک به‌ناپاکی یان جوتبوونی ناشه‌رعی، هاوڕه‌گه‌زبازی، لادانی سێکسی، له‌شفرۆشی، هه‌وڵدان بۆ رووخانی کۆماری ئیسلامی، سه‌رپێچیی سیاسیی، کاری تێکده‌رانه‌، راپه‌ڕین، کفرکردن، سه‌رانه‌ وه‌رگرتن، زیاده‌ڕه‌وی له‌مه‌شروب خواردن یان ئالوده‌بون به‌ کحول، ساخته‌کاریی، شاردنه‌وه‌ی خۆراک، فرۆشتنی خۆراکێک که‌ ببێته‌هۆی مه‌رگی خه‌ڵک، بڵاوکردنه‌وه‌ی ڤیدیۆی سێکسی یان پۆرن، تۆمه‌ت به‌خشینه‌وه‌ و قسه‌ هه‌ڵبه‌ستن ئه‌گه‌ر ببێه‌هۆی مه‌رگی که‌سێکی بێتاوان، چه‌ندباره‌کردنه‌وه‌ی دزیکردن، خۆدزینه‌وه‌ له‌به‌ره‌ی جه‌نگ بۆ فه‌رمانده‌ی سه‌ربازیی، سیخوڕی، خه‌یانه‌ت له‌وڵات، هاوکاریی دوژمن ، جه‌نگ له‌گه‌ڵ خودا، دژایه‌تی حکومه‌تی ئیسلامی).   لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی روونی کردووه‌ته‌وه‌ رێکخراوه‌که‌یان ته‌نها پشت به‌و دۆسیانه‌ی سزای سێداره‌ ده‌به‌ستێت که‌ تۆمار ده‌کرێن بۆیه‌ له‌ساڵی 2020 ئێران، میسر، عێراق و سعودیه‌ پێکه‌وه‌ 88%ی کۆی سزاکانی سێداره‌یان له‌جیهاندا جێبه‌جێکردووه‌     هه‌ریه‌که‌ له‌و تۆمه‌تانه‌ی که‌ به‌پێی یاسای سێداره‌ له‌ئێران ده‌ستنیشان کراوه‌ کۆمه‌ڵێک بڕگه‌و مادده‌ی دیکه‌ی لێده‌بێته‌وه‌ که‌ پشتی به‌ رێساو رێوشوێنه‌کانی رێبازی شیعه‌ به‌ستوه‌و له‌هه‌ندێک حاڵه‌تیشدا ره‌چاوی تێڕوانینی رێبازی سوننه‌ له‌دینی ئیسلامدا کراوه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ش ره‌نگه‌ هۆکارێکی دیکه‌ بێت بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵه‌ رووبدات له‌سه‌پاندنی سزای سێداره‌ جگه‌ له‌وه‌ی حکومه‌ت و ده‌سه‌ڵات ده‌توانێت بڕیاری کۆتایی بدات له‌جێبه‌جێکردنی زۆربه‌ی سزاکانی سێداره‌. ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ریی له‌ئێران رایگه‌یاندووه‌ زیاتر له‌ 75%ی سزاکانی سێداره‌ له‌ وڵاته‌که‌ به‌هۆی مادده‌ هۆشبه‌ره‌کانه‌وه‌یه‌.   مێژوو و ئاماره‌کانی سێداره‌ له‌ 42 ساڵی رابردووی ئێران   له‌ساڵی 1978 واته‌ هاوکات له‌گه‌ڵ رووخانی سیستمی پاشایه‌تی و ده‌ستبه‌کاربوونی ده‌سه‌ڵاتی کۆماری ئیسلامی له‌ئێران تاساڵی 1979 لانیکه‌م 438 که‌س له‌و وڵاته‌ له‌سێداره‌ دراون و له‌ساڵی 1980 ئه‌و ژماره‌یه‌ بۆ 624 له‌سێداره‌دراو به‌رزبووه‌ته‌وه‌و له‌ساڵی 1981 تا 1985 زیاتر له‌ 14 هه‌زار و 794 که‌س سزای سێداره‌یان به‌سه‌ردا جێبه‌جێکراوه‌. له‌ساڵانی 1986 و 1987 هه‌زار و 671 که‌س له‌سێداره‌ دراون  له‌ساڵی 1988  به‌بیانوی لادان له‌دین و ئایین چوار هه‌زارو 484 که‌س له‌سێداره‌ دراون. له‌ساڵی 1980 تا 1988 زیاتر له‌سێ هه‌زارو 200 ژن و منداڵ له‌ئێران له‌سێداره‌ دراون. ساڵی 1988 تاساڵی 1998 شه‌ش هه‌زارو 783 که‌س له‌سێداره‌ دراون و له‌ساڵی 1999 تاساڵی 2008 پێنج هه‌زارو 220 که‌س سزای سێداره‌یان به‌سه‌ردا جێبه‌جێ کراوه‌. له‌ساڵی 2009 تاساڵی 2010 نزیکه‌ی 152 که‌س له‌سێداره‌ دراون له‌ 2011 تا 2013 نزیکه‌ی 814 که‌س و له‌ساڵی 2014 نزیکه‌ی 966 که‌س و ساڵی 2015  هه‌زارو 471 که‌س له‌ساڵی 2016 نزیکه‌ی 969 که‌س له‌سێداره‌ دراون. له‌ئاماره‌کاندا ده‌رده‌که‌وێت له‌ماوه‌ی 42 ساڵی حوکمڕانی و ده‌سه‌ڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێران زیاتر له‌ 40 هه‌زار که‌س له‌سێداره‌ دراون ئه‌گه‌رچی ده‌زگای دادوه‌ریی ئێران ئه‌و ژماره‌ له‌جێبه‌جێکردنی سزای سێداره‌ ره‌تده‌کاته‌وه‌، به‌ڵام نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان و رێکخراوه‌کانی مافه‌کانی مرۆڤ ئاشکرایان کردووه‌ له‌و ژماره‌یه‌ نزیکه‌ی 10 هه‌زار که‌سیان گولـله‌باران کراون یان به‌گولـله‌ کۆتایی به‌ژیانیان هێنراوه‌.