لەبەریتانیا بەسەدان دووكان و ماركێتی كورد بەرشاڵاوی پۆلیس كەوتن

هاوڵاتى مانگی رابردوو جڤاتی نیشتمانی گۆڕان بڕیاریداوە لەبارەی مانەوەو كشانەوەیان لە حكومەتی هەرێمداو چاوەرێی هەندێ رێكاری تایبەت بە بزوتنەوەكەیانن و تا ئێستا بە هەڵواسراوی ماوەتەوە. سەرچاوەیەكی باڵا لەناو بزوتنەوەی گۆڕان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» لە كۆبونەوەی جڤاتی نیشتمانیدا رۆژی 26ی شوباتی مانگی رابردوو زۆرینەی ئامادەبووانی جڤات دەنگیاندا بە كشانەوە لە حكومەتی هەرێمدا». هەروەها وتیشی:» دانگدان بۆ مانەوە یان كشانەوە لە حكومەت بە واژۆ بوو و نوسراو كراو ناوی ئەندامان نوسراو ئەوانەی لەگەڵ كشانەوەدابوون واژۆیان كردووە، كە كۆی ئەندامانی جڤات 45 كەسن، بەڵام 36 ئەندام ئامادەبوو، لەو 36 كەسە 24 ئەندامی جڤات لەگەڵ كشانەوەدابوون لە حكومەتی هەرێم و 12 كەسیان لەگەڵ مانەوەیدا بوون «. هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كە ئەو كۆبونەوەیەی جڤاتی نیشتمانی»بەنهێنی» هێڵدراوەتەوە تا ئێستا و نەدراوە بە میدیاكان، چونكە گرفتی دروست كردووە و چاوەرێی هەندێ رێكارین یەكێك لەوانە نوسراوێك ئامادە بكەن بۆ حكومەتی هەرێم. یەكێكی دیكە لە بەرپرسانی بزوتنەوەی گۆڕان ئەوەی دووپاتكردەوە كە تیمی گۆڕان لە حكومەت ئامادەن بڕیاری جڤاتی نیشتمانی جێبەجێ بكەن. ئەو بەرپرسەی گۆڕان كە نەویست ناوی بهێندرێت ئەوەی دووپاتكردەوە كە ئاوات شێخ جەناب ئامادە نییە بچێتەوە وەزارەتی دارایی داوای كردووە كەسی دیكە لە شوێنی دابنێن، وتیشی:» هەندێك كەسیش هەیە لەناو گۆڕان كە حەز دەكەن بمێنینەوە، بەڵام بریاری جڤاتی نیشتمانی دەبێت هەموو لایەك پێوەی پابەند بن».

سازدانی: مەزهەر كەریم دادوەر رزگار حەمە ئەمین لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەڵێت:" ئەگەر دادگا بەهێزو عادیل نەبوو زیانی گەورە بەرعەدالەت‌و ئابوری‌و ئاستی كۆمەڵایەتی دەكەوێت زیانی گەورە بەر دەسەڵاتی سیاسی خۆشی دەكەوێت زۆر جاریش ئەو دەسەڵاتە دەڕوخێنێت ناوبانگی وڵاتەكەش تێكدەچێت". دادوەر رزگار حەمە ئەمین پێشی وابوو: ئەگەر دادگا سەربەخۆنەبوو وڵاتەكە نابێتە دیمكراتی بێگومان یەك لە بنەماسەرەكیەكانی سیستەمی دیموكراسی بێلایەن‌و بەتوانایی‌و ئازایی هەق بێژی دادوەرو دادگاكانیەتی و وتی:" دادوەری سەربەخۆ ئەوەیە ویژدانی زیندوەوە قانونی دروست‌و پێشكەوت‌و بێت سەربە زانستی دروست بێت نابێت بشبێتە دكتاتۆر بەهۆكارێكەوە لەناوكارەكەیدا یان لەدەرەوەی كارەكەش پێویستە ڕەچاوی ستانداردنی نێودەوڵەتی بكات بۆ دابینكردنی هەڵسوكەوتی دادوەری دەوڵەتیش لەسەر بنەمای دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی دامەزراندن بێت بێگومان ئەگەر دادگا بەهێزو عادیل نەبوو زیانی گەورە بەرعەدالەت‌و ئابوری‌و ئاستی كۆمەڵایەتی دەكەوێت زیانی گەورە بەر دەسەڵاتی سیاسی خۆشی دەكەوێت زۆر جاریش ئەو دەسەڵاتە دەڕوخێنێت ناوبانگی وڵاتەكەش تێكدەچێت". حاكم ڕزگار جەختیش لەوە دەكاتەوە :"بەحیزبی یان بە سیاسی كردنی دادگا یان پەیوەست بوون بە دەستی سیاسیەكان یان بەرپرسە ئیداریە باڵاكانی حكومەت بەپلەی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ دادوەرەكە باخۆی وابەستە حیزبەكان، چونكە داوەرو داواكاری گشتی لێكۆڵەر بەسێ‌ قانون نابێت حیزبی بن یان سەربەو پارتە سیاسیانە بن‌و چالاكی سیاسیان هەبێت كە یەكەم دەستورە دووەم قانونی دەسەڵاتی دادوەریە سێیەم قانونی حیزبەكان با سەربەخۆی خۆیان بپارێزن ئەوان قانون‌و دەستور لەپشتیانە با پیشێلی نەكەن، بۆ پۆست‌و پلە نەچنە بەردەم لق‌و مەڵبەندەكان تا پۆستیان پێبدرێت، لەكۆمەڵگای دواكەوت‌و حیزب دەیەوێت هەموو دەزگاكان بەدەزگای داوەریشەوە وابەستە بكات بەبندەستی خۆی ئەمەش هەڵەیە بەتایبەت بۆ دەزگای داوەری كەنابێت سەربە هیچ حیزبێك بێت".

عەمار عەزیز – دهۆك پاش تێپەڕبوونی 10 ساڵ بەسەر تەواونەكردنی پرۆژەی فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی دهۆك دا وخەرجنەكردنی بودجە زەبەلاحەكەی  لەئیستادا حكومەتی هەرێم خەریكی تاوتێكردنین بۆ گۆرانكاری لە دیزاین و دەستپێكردنەوەی پرۆژەكە. بەردی بناغەی فرۆكەخانەی  نێودەوڵەتی دهۆك لە 2012 لە سنوری قەزای سمێل دانرا و ئەوكات وەك پرۆژەیەكی ستراتیژی گەورە وەسف كرا، بەڵام  زیاتر لە 10ساڵە بەتەواونەكراوی ماوەتەوە و تەنها لەسەدا 10% پرۆژەكە جێبەجێكراوەو هێشتا لەسەدا 90% پرۆژەكە كاری تێدا نەكراوە و خاوەن موڵكەكانیش بەشێكی زۆریان قەرەبووی ماددیان وەرنەگرتووەتەوە. بودجەی پرۆژەی فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی دهۆك لەساڵی 2012 دا بڕی 450 ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخان كراوەو لەلایەن كۆمپانیایەكی توركییەوە كاری تێدا كراوە، بەوتەی سەباح عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بودجەی پرۆژەكە دیار نەماوە. لە مانگی ئەیلولی ساڵی رابردوودا، مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەگەڵ ئانۆ جەوهەر وەزیری گواستنەوە و گەیاندن و پارێزگاری دهۆك سەردانی قەزای سمێل شوێنی فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی دهۆكیان كرد، ئەوكات مەسرور بارزانی رایگەیاند:"لە كابینەكانی پێشوودا بڕیاری دروستكردنی فرۆكخانەی دهۆك دەرچووە و بڕێك بودجەی بۆی دابینكراوەو  كەمێك ئیشی لەسەركراوە بەداخەوە بەهۆی قەیرانەكانی دارایی نەیانتوانیوە پرۆژەكە تەواو بكەن". هەروەها ئەوەشی دووپاتكردەوە كە ئامانجی سەردانەكەیان ئەوەیە پێداچوونە بە پرۆژەكە بكەن و ئەو گرێبەستانەی ئەنجامدراون دووبارە دەست پێ‌ بكەنەوە چونكە پرۆژەكی زۆر گرنگ بۆ پارێزگای دهۆك و دەوروبەری وەسفی كرد،" ئەگەر خوا هاوكاربێت دوای تەواوكردنی دیراسەیەكی وورد لەسەر پرۆژەكە كە ڕەنگە هەندێك گۆڕانكاریش تیادا بكرێت دواتر مزگینی دەدەینە هەموو لایەك و دەست بە جێبەجێكردنی پرۆژەكە دەكەین ." ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك: لەهیچ شوێنێكی دونیا نیە پارە بۆ پرۆژەیەك دابین بكرێت دوای ماوەیەك پارەكە دیارنەمێنێت، دەبوو لە بانكێك دانرابایە و هیچ كەسێك دەستكاری نەكردایە تەنها پارەكە بۆ فرۆكخانە خەرج بكرایە   پاش تێپەربوونی زیاتر لە شەش مانگ بەسەر ئەو سەردانەیدا بۆ پرۆژەی فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی دهۆك، هێشتا لایەنە پەیوەندیدارەكان رانەسپێردراون بۆ جێبەجێكردنی. بەشێك لەو كەسانەی كە زەوی پرۆژەكەیان هەبووە هێشتا قەرەبوو نەكراونەتەوە و داوا دەكەن حكومەتی هەرێم كاری لەسەر بكات و قەرەبووەكان بدرێنەوە بە خەڵك. عەبدلوەهاب عەبدولقادر ، نوێنەری ئەو كەسانەی كە تا ئێستا قەرەبو نەكراونەتەوە لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت " ماڵی من و 198 كەسی تر لەوشوێنە بووە كە دابینكراوە بۆ فرۆكخانەی دهۆك پارێزگاری پێشوو بەڵێنی پێداین قەرەبوومان بكاتەوەو نوسراوی فەرمی بۆ دەرچووبوو كە پارچە زەوییەك و 30 ملیۆن دینار وەربگرین، بەڵام زۆر بەداخەوە فێڵیان لێ كردووین، ئەو بەڵێنە تەنیا بۆ ئەوە بووە خاوەكانمان چوڵبكەین، 2015 هەموومان شوێنەكەی خۆمان بەجێهێشت و تا ئێستا تەنها بە پارچە زەویەكەیان پێداوین". هەروەها نوێنەری ئەو كەسانەی قەرەبووەكانیان وەرنەگرتووە ئەوەشی باسكرد كە سكاڵایان تۆمار كردووە بۆ ئەوەی پێش دەستپێكردنەوەی پرۆژەكە قەرەبووەكانیان وەربگرن، وتیشی:" ئەو پارەی كە بۆ فرۆكەخانە دابین كرا ئەگەر بەشێوەیەكی دادوەرانە خەرج بكرایا ئێستا هەموو هاوڵاتیانی شوێنی فرۆكەخانەكە قەرەبووەكانیان وەردەگرتەوە". هاوكات، بێوار محەمەد حەسەن ، دانیشتووی سنوری قەزای سمێل ، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت " تا ئێستا بە دوو وەجبە خەڵك قەرەبوكراوەتەوە، وەجبەی یەكەم نزیكەی 800 خێزان قەرەبۆكراونەتەوە بە پارچە زەویەك لەگەڵ 35 ملیون دیناری عیراقی، بەڵام ئێمە وەجبەی دووەم بووین نزیكەی 200 كەس دەبین لە ساڵی 2015 تەنها پارچە زەویەكمان وەرگرتووە و پارەكەمان وەرنەگرتووە". ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك لە فراكسیۆنی یەكگرتوو دەڵێت:"ئەو بودجەیەی بۆ فرۆكەخانەی دهۆك تەرخان كرا دیار نەماوە". سەباح عەلی ، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك لە فراكسیۆنی یەكگرتوو لەلێدوانێكدا بە  هاوڵاتی وت " یەكەمجار لە ساڵی 2012 بۆ 2013 بەردی بناغە بۆ فرۆكەخانەی دهۆك لە سنوری قەزای سمێل دانرا، ئەو كات بڕە پارەیەكی بۆ دابینكرا ماوەیەكی كەم ئیش لەسەر كرا دواتر وەستا، لەوماوەیەدا تەنیا 10% پرۆژەكە تەواوكرا 90% ماوە". ناوبراو وتیشی:" چەند جارێك بەدواداچوونم كردووە كێشەی سەرەكەی ئەوەیە كە موڵكدارەكان هەموویان قەرەبوو نەكراونەتەوە و ئەو برەپارەیەی بۆی دابینكراوە كە 450 ملیۆن دۆلار بووە دیارنەماوە".  ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك پێشیوابوو لەهیچ شوێنێكی دونیا نیە پارە بۆ پرۆژەیەك دابین بكرێت دوای ماوەیەك پارەكە دیارنەمێنێت، وتیشی:" دەبوو ئەو بڕە پارەیەی كە بۆ فرۆكەخانەی دهۆك دابینكراوە لە بانكێك دانرابایە و هیچ كەسێك دەستكاری نەكردایە تەنها پارەكە بۆ فرۆكخانە خەرج بكرێت". جێگری پارێزگاری دهۆك بۆ كارۆباری كارگێری پێیوابوو كە تەواونەكردنی فرۆكەخانەی دهۆك نەبوونی پارەو بودجەیە. نوێنەری ئەو كەسانەی قەرەبوویان وەرنەگرتووە: ئەو پارەی كە بۆ فرۆكەخانە دابین كرا ئەگەر بەشێوەیەكی دادوەرانە خەرج بكرایا ئێستا هەموو هاوڵاتیانی شوێنی فرۆكەخانەكە قەرەبووەكانیان وەردەگرتەوە   شەمعون شلیمون، جێگری پارێزگاری دهۆك بۆ كاروباری كارگێری لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت " ئەگەر پارە هەبێت بەدڵنیایەوە پرۆژەكە تەواو دەكرێت و لەئێستادا پارە لەبەردەستدا نییە ، بەشێك لە خاوەن موڵكدراوەكان قەرەبووكراونەتەوە بەڵام هێشتا هەندێكیان ماون". هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كە حكومەتی هەرێم زۆر جددی یە لە جێبەجێكردنی پرۆژەكە بەهیچ شێوەیەك پشتگویێ‌ نەخراوەو تەنها پێویستی بە پارەیە. جێگری پارێزگاری دهۆك بۆ كاروباری كارگێری، ئەوەشی روونكردەوە كە نازانرێت كەی دەست بە جێبەجێكردنی پرۆژەكە دەكرێتەوە، چونكە لایەنەپەیوەندیدارەكان لە ئەنجومەنی وەزیران سەرقاڵی دیراسەیەكی ووردن و دەمێنێتەوە سەر بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران.   

عەمار عەزیز چەكدارانی داعش لەكاتی دەستبەسەرداگرتنی شەنگال و دەوروبەری زۆرینەی ناوچەكانیان بەمین و تەقەمەنی داپۆشی و دوای رزگاركردنی شنگال تائێستا لەسەدا 30% قەزاكە پاك نەكراوەتەوە. فەهد حامد، قایمقامی ناوەندی قەزای شەنگال بەوەكالەت لەلێدوانێكدا بە‌هاوڵاتی وت: « لەدوای ئازادكردنی شەنگال رێكخراوی ئێم ئەی جی تایبەت بەهەڵگرتنەوەی مین و تەقەمەنی لەگەڵ چەند دامو دەزگایەكی حكومی و فیرقەی 20ی سوپای عیراق هەڵسان بەهەڵگرتنەوەی مین و تەقەمەنی سەردەمی داعش، بەسوپاسەوە تائێستا زورینەی شوێنە گشتیەكان و دەروبەری شەنگال لەگەڵ هەردوو ناحیەی سنون و گرعوزێر پاككراونەتەوە، رێژەكە گەیشتووە 70% لەهەندێك شوێن لەسەرووی 90% پاككراوەتەوە بەتایبەت لەناحیەی سنون «. فەهد حامد ئاماژەی بەوەشكرد كە بەگشتی دوو شوێن ماون تائێستا پاكنەكراونەتەوە ، یەكەم ئەو خانووانەی لەناوەندی شەنگال رووخێنراون تائێستا وەك خۆیان ماوەتەوە یەك خانووش پاكنەكراوەتەوەو  پاكنەكردنەوەی ئەو خانووانە زۆر قورس و مەترسیدارە، وتیشی:» پێش چەند هەفتەیەك ‌هاوڵاتیەك ویستی خانووەكەی نۆژەن بكاتەوە لەكاتی ئیشكردن سێ‌ چوار تەنەكەی تێن تی یان بینیوە و نەیانتوانی كارەكەی خۆیان تەواو بكەن پەیوەندییان بە تیمی هەڵگرتنەوەی مین كردووە «. قایمقامی شەنگال هێمای بۆ ئەوەشكرد كە ناوچەی دووەم كۆمەڵگای گرزەركە پێش هاتنی داعش 15 هەزار كەس لەو كۆمەڵگەیە دەژیان و زۆرترین مین و تەقەمەنی لەسنوری ئەو كۆمەڵگایە لەلایەن داعشەوە دانراون ، بەداخەوە تائێستا یەك مینیش لەو كۆمەڵگایە هەڵنەگیراوە بەوهۆیەوە هیچ هاووڵاتیەكی ئەو كۆمەڵگایە نەگەڕاوەتەوە زێدی خۆیان. لەبارەی ژمارەی قوربانیەكانی بەهۆی تەقینەوەی مین، فەهد حامد ئەوەی خستەڕوو كە سێ‌ كەس لەتیمی ئەندازەیی حەشدی شەعبی گیانی خۆیان لەدەستداو  سێ‌ كەسی دیكەش لەسوپای عیراق هەروەها چەند هاووڵاتیەك گیانی خۆیان لەدەستدا بەڵام ئاماری تەواویان لەبەردەستدا نییە. فەهد حامد ئەوەشی روونكردەوە ئێستا رێكخراوی ئێم ئەی جی لەگەڵ كۆمپانیای جی سی ئێس تایبەت بەهەڵگرتنەوەی مین و تەقەمەنی لە سنوری قەزای شەنگال كاردەكەن ، داوا لەحكومەتی عێراق و لایەنە پەیوەندیدارەكان دەكات تیمەكانی هەڵگرتنەوەی مین و تەقەمەنی بۆ سنوری قەزای  شەنگال زیاد بكەن تا ئەو ناوچانەش پاكبكرێنەوەو ئاوارەكان بگەڕێنەوە زێدی خۆیان.

شاناز حەسەن وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری و كارگێڕی ئەنجومەنی جێبەجێكردنی یەكگرتوو دەڵێن لەبەرەی خەڵك و ئۆپۆزسیۆندان و دژە گەندەڵین و هەڵوێستەكانیان دیارن. شاسوار عەبدولواحید، سەرۆكی نەوەی نوێ لەدوو رۆژی رابردوودا لەسلێمانی سەردانی سەڵاحەدین بەهادین، ئەمینداری یەكگرتووی ئیسلامی كردو تێیدا گفتوگۆ كرا لەبارەی یەكڕیزی و هاوهەڵوێستی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن لەهەرێمی كوردستاندا. مستەفا عەبدوڵا، كارگێڕی ئەنجومەنی جێبەجێكردنی یەكگرتوو، لەلێدوانێكدا بە‌هاوڵاتی وت:» ئێمە چونكە هەردوولا ئۆپۆزسیۆنین، لەزۆر بابەتدا هاوڕاین وەك دژایەتی گەندەڵی و قۆرخكاری و خەمی هاووڵاتیان هاوڕابووین و لەدانیشتەكەشدا باسمان كردووە». هەروەها وتیشی:» پێمان وابووە كە چاكسازی و دژایەتی گەندەڵی، پێویستی نەك تەنیا بەلایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان هەیە، بەڵكو كەسایەتی و لایەنەكانیش هەیە». بەرپرسەكەی یەكگرتوو باسی لەوەشكرد كەباس لەپرۆژەیەك نەكراوەو هەموویان لەدەوری كۆببنەوە، بەڵام وەك ئۆپۆزسیۆنەكان ساحەكە پێویستی بەهەموویانە، بۆ دروستكردنی رایەكی گشتی جەماوەری دژی هەموو پێداگری و ستەمەكان بوەستنەوە. مستەفا عەبدوڵا، ئەوەشی خستەڕوو كە قسە لەگەڵ كۆمەڵ كراوە تەنیا دانیشتەنەكە نەكراوە، چونكە هاوهەڵوێستی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان پێویستی بەهەموو دەنگە ناڕەزاییەكانە. هاوكات، ‌محەمەد حەكیم، وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری، لەلێدوانێكدا بە‌هاوڵاتی وت:»  بابەتەكەمان بیستووەو پەیوەندییان پێوەكردوین وەك نەوەی نوێ، بەڵام تائێستا دانەنیشتوین و  كاتی دانیشتنەكە رێكنەكەوتووە». وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری وتیشی:»ئێمە لەكاری خۆماندا بەردەوام دژی گەندەڵین و لەبەرەی خەڵكداین و كارمان بۆ كردووە، لەناو پەرلەمان و لەكارماندا هەڵوێستی ئێمە دیارە، بۆیە پاڵپشتیەكە پەیوەستە بەدانیشتنەكەوە بزانین پلانیان چیەو باسی چی دەكرێت». هەریەك لەكۆمەڵی دادگەری و یەكگرتووی ئیسلامی و نەوەی نوێ وەك سێ لایەنی ئۆپۆزسیۆن لەهەرێمی كوردستاندا كاردەكەن و بەشداری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان نەكردووە.

شاناز حەسەن پرۆژەی شەقامی سەدمەتری سلێمانی بەهۆی دابین نەكردنی بودجەكەیەوە بۆ ماوەی چەند رۆژێك كاركردن تێدا راگیراو دواتر بەهەوڵی سەرۆكی شارەوانی سلێمانی و كۆمپانیای قەیوان دەست بەكاركردن كرایەوە تێیدا. گروپی كۆمپانیاكانی قەیوان بەچاودێری شارەوانی سلێمانی جێبەجێكردنی پرۆژەی شەقامی سەدمەتری سلێمانی جێبەجێ دەكات كە لەئێستادا قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە لەسەدا 40%ی تەواو بووەو چەندین ئەندازیارو كارمەند و ستافی شارەزا كاری تێدادەكەن. بەپێی نووسراوێكی عەلی سەعید، بەڕێوەبەری كارگێڕیی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی، كارەكانی پڕۆژەكە راگیران، ئەوەش بەهۆی وەرنەگرتنی شایستەی داراییەوە.  عەلی سەعید، بەڕێوەبەری كارگێڕیی ئۆتۆبانی بابان ناسراو بەشەقامی 100 مەتری سلێمانی لەنووسراوەكەیدا ئاماژەی بەوە كردووە، تاكاتی بڕیاردانی پێدانی شایستەی دارایی، كاركردن لەسەرجەم یەكەكانی پڕۆژەكە رادەگرن.  لەو بارەوە، رۆژی شەممە 12ی ئازاری 2022، وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار لە راگەیێندراوێكدا ئەوەی خستەڕوو كە «حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەوپەڕی ئاسانكاری و پشتگیری لە كۆمپانیا خۆماڵییەكان كردووەو بەردەوامیش دەبێت لەپشتگیریكردنیان، هەروەها بودجەی پێویستی بۆ سەرجەم پڕۆژەكان تەرخان كردووە.»  لای خۆیەوە، لەیلا عومەر، سەرۆكی شارەوانیی سلێمانی ئەوەی دووپاتكردەوە كە «ئێمە هەموو هەوڵی خۆمان دەدەین لەچارەسەركردنی كێشەكەیان و خەرجكردنی شایستە داراییەكانیان، بۆیە بە پێویستی دەزانین بە هەموو لایەكی رابگەییەنین كاركردن لە پڕۆژەكە بەردەوام دەبێت»ز هەروەها باسی لەوەشكرد بۆ ئەو مەبەستە گفتوگۆی لەگەڵ جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم و وەزیری شارەوانی كردووە كە بەڵێنیان پێدراوە شایستە داراییەكانی بۆ دابین بكرێت. هاوكات، بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی گرووپی كۆمپانیاكانی قەیوان دەڵێت:» دوای وەستانی یەك رۆژ لە كارەكانمان لە پرۆژەكەدا دەست بەكارەكانی كرایەوە ئەوەش پاش بەڵێنی حكومەتی هەرێم». دلێر كەمال، بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی گرووپی كۆمپانیاكانی قەیوان لەلێدوانێكدا بە‌هاوڵاتی وت:»بەهۆی خەرجنەكردنی شایستە داراییەكانمانەوە لە پڕۆژەی ئۆتۆبانی بابان بڕیارماندابوو بە راگرتنی كاركردن، تا ئەوكاتەی بڕیاری خەرجكردنی شایستە داراییەكانمان دەدرێت، بەڵام حكومەت هەر ئەو رۆژە هاتە سەرخەت و بەڵێنیدا بۆمان دابین بكات، بۆیە دوای وەستانی یەك رۆژ لە كارەكانی لەپرۆژەكەدا دەست بەكاركردن تێدا كراوەتەوە». هەروەها باسی لەوەشكرد كە ئەم پرۆژەیە یەكێكە لە پرۆژە ستراتیژییەكانی كابینەی نۆیەم كە چووەتە بواری جیبەجێكردنەوە، دەبێت لەماوەی هەزار و 100 رۆژدا تەواو ببێت، كە كۆی گشتی بودجەی پرۆژەكە 400 ملیار دینارەو بەپێی گریبەستەكان دەبێت حكومەت لەگەڵ تەواوبوونی هەر قۆناغێكی كاركردن سلفەیەك پارە بدات بە كۆمپانیاكەیان،  بۆیە تەنیا رۆژێك كارەكانیان راگرتووە. بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی گرووپی كۆمپانیاكانی قەیوان ئەوەشی دووپاتكردەوە كە لەئێستادا كارەكان راوەنەوەستاون و بەردەوامن، بەڵام كاركردنەكە بۆ ماوەیەكی دیاریكراو دەبێت» ئەگەر حكومەت بەڵێنەكانی وەك خۆی جیبەجێنەكردو شایستە داراییەكانی كۆمپانیای دابین نەكرد، رەنگە كاركردن بەم شێوەیەی ئیستا بەردەوام نەبێت». سەرۆكی لیژنەی سەرۆكی لیژنەی پلان و پرۆژەكان  ئاماژە بەوە دەدات بەهۆی دابیننەكردنی شتایستە داراییەكانی شەقامی 100 مەتری سلێمانی لەلایەن حكومەتەوە لەئێستادا كارەكانی بەسستی دەڕوات.  رەمەزان نامیق، سەرۆكی لیژنەی پلان و پرۆژەكان، لە لێدوانێكدا بە‌هاوڵاتی وت:» پرۆژە تاقانەكەی شاری سلێمانی چاوی زۆری لەسەرەو خەڵك بەتامەزرۆییەوە  چاوەڕوانی تەواوبوونیەتی چونكە شار دەبوژێنێتەوە و قەرەباڵغی زۆر كەمدەكاتەوە». «پرۆژەكە كە دراوە بەكۆمپانیای قەیوان لەئێستادا لە سەدا 40ی كارەكانی تەواوبووەو زیاتر لە 100 ملیار دینار كاری تێداكراوە، كە حكومەت نزیكەی 30 ملیار دیناری پێداوە، كە هەمووشی پارە نیە ئەو 30 ملیارە، چونكە بەشێكی خراوەتە بری باجی كۆمپانیاكەیان»، سەرۆكی لیژنەی پلان و پرۆژەكان وای وت. بەپێی رێككەوتنی حكومەت و  كۆمپانیای قەیوان پێویستە بەپێی رێژەی كاركردنی كۆمپانیاكە شایستە داراییەكانی بۆ دابین بكرێت لەكاتێكدا پرۆژەكە لەسەدا 40ی تەواو بووە و حكومەت تەنیا لەسەدا 30یشی بەتەواوی دابین نەكردەووە، كە بە نزیكەیی 60 بۆ 70 ملیاری كۆمپانیای قەیوانی كەمتر دابین كراوە. رەمەزان نامیق دەڵێت كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەی ستراتیژی شەقامی سەدمەتری، وەك فشارێك كارەكانی راگرت و ئیستا بەسستی دەستی بەكارەكانی كردووەتەوە تا حكومەت مانگی نیسان بەڵێنەكەی بباتە سەرو لەكارەكانیان بەدەوام بن. « ئەگەر حكومەت تا مانگی نیسان بەڵێنەكەی نەباتە سەرو شایستە داراییەكانی كۆمپانیاكە دابین نەكات ئەوا ئەم پرۆژەیەش وەك ئەو 500 و 600 پرۆژەیەی كە لەساڵی 2011وە تەواو نەكراون بەهۆی نەبوونی پارەوەو ئەمیش بە راگیراوی دەمێنێتەوە»، رەمەزان نامیق وا دەڵێت. بەڕێوەبەری راگەیاندنی شارەوانی سلێمانی، ئەوە باس دەكات كە سەرۆكی شارەوانی پەیوەندی كرد بە لایەنی پەیوەندیدارەوەو جەختی لەوەكردەوە نابێت پرۆژەكە هیچ گرفتێكی بۆ دروست بكرێت. زەردەشت رەفیق وتیشی:»ئیستا كاركردنی بەردەوامە و بودجەی تەرخانكراوی بۆ دابینكراوەو كێشەی نییەو وتی:» ئەم پرۆژەیە پرۆژەیەكی گرنگە هەموو لایەك مەبەستیەكی كەتەواو ببێت، بۆیە جەخت لەوە دەكرێتەوەو كاركردن تێدا رانەگیرێت».  

شەنای فاتیح لەمانگی رابردوودا لەلایەن دوو پەرلەمانتاری كوردستانەوە سكاڵای یاسایی دژی كۆمپانیایەكی دەرمان لەشاری سلێمانی تۆماركرا بەتۆمەتی ئەوەی كەكۆمپانیای ناوبراو ساختەكاری لەدەرمانی نەخۆشانی شێرپەنجەدا كردووەو خاوەنی كۆمپانیاكەش ئەوە رەتدەكاتەوەو دەڵێت:» ئێمە دەرمانەكانمان لەتوركیا كڕیوە و وەزارەتی تەندروستی ئیمێڵیان بۆ سویسرا كردووە». پەرلەمانتارێك:» كۆمپانیای دلێر فارما دەرمانی ساختەی بەناوی كۆمپانیایەكی سویسرییەوە هێناوە عەلی حەمەساڵح، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەفراكسیۆنی گۆڕان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «ئێمە دۆسیەی ئەو كۆمپانیایەمان ناردووە بۆ داواكاری گشتی و ئەوراقی رەسمی كوالێتی كۆنترۆڵمان هەیە كە لەمانگی كانوونی یەكەمی ٢٠٢٠ەوە كەیسی ئەم كۆمپانیایە ئاشكرا بووە». هەروەها وتیشی:» بەساختەكاری كۆمپانیای ناوبراو دەرمانێكی ساختەی بەناوی كۆمپانیایەكی سویسرییەوە هێناوەتە كوردستان و كۆمپانیا سویسریەكەش رایگەیاندووە كەئەو دەرمانە هی كۆمپانیاكەی ئەوان نییە».   هاوكات، ئەبوبەكر هەڵەدنی، پەرلەمانتاری كوردستان لەفراكسیۆنی یەكگرتوو دەڵێت بەدواداچوونیان بۆ زانیارییەكان كردووەو چوونەتە بنج و بناوانی كەیسەكە پاشان سكاڵایان تۆماركردووە و پاش دەستكەوتنی هەندێ بەڵگەنامە و دۆكیۆمێنت بە رێكاری پەیڕەوی لە رێگای سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە ئاراستەی داواكاری گشتی هەرێمیان كردووەو راستەوخۆ سكاڵاكەو بەڵگەنامەكانیان ناردووە بۆ داواكاری گشتی بەمەبەستی جێبەجێكردنی رێكارە یاسایەكان.  هاوكات ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد كە پێش ئەوەی سكاڵاكە تۆماربكەن، هەمان سكاڵا لەدەستەی دەستپاكی هەرێمی كوردستان لەلایەن چەند كەسێكەوە تۆماركراوە و رێكارە یاساییەكانیش لەلایەن دەستەی دەستپاكییەوە دەستیپێكردبوو، بەڵام ئەوان وەك پەرلەمانتار ئاگاداری ئەو سكاڵایە نەبوون.   سەبارەت بەهەمان پرس، وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە راگەیەندراوێكدا، رایگەیاند كەدۆسیەی ئەو كۆمپانیایە ماوەی نزیكەی ساڵێك پێش ئێستا ئاشكرا كراو دەستبەجێ رێكارە یاساییەكان و دەستبەسەرداگرتن و راگرتنی كۆمپانیاو لێكۆڵێنەوە بەچاودێری دادوەری داواكاری گشتی ئەنجامدراوەو دۆسیەكە ساغبووەتەوە كەدەرمانێكی ساختەیە و رەوانەی دادگا كراوە. بەڕێوەبەری كوالێتی كۆنترۆڵی دەرمان:»كۆمپانیای دلێر فارما ساختەكاری لەدۆكیۆمێنتی دەرماندا كردووە». د.شێروان صادق عەلی، بەڕێوەبەری كوالێتی كۆنترۆڵی دەرمان، بە هاوڵاتی وت:» چەندین كەیسی دەرمان و ساختەكاری دۆكیۆمێنت و تەقلیدی شێوەی دەرمان لەدادگاكانی كوردستاندا هەیەو كەیسی ئەو كۆمپانیایەش یەكێكە لەكەیسەكان و كوالێتی كۆنترۆڵی دەرمان لەبەدواداچوونەكانیدا بۆی دەركەوت كە كۆمپانیای دلێر فارما ساختەكاری لەدۆكیۆمێنتی دەرماندا ئەنجامداوە و ئەم بەدواداچوونە ماوەی ساڵێكە ئەنجامدراوە». بەڕێوەبەری كوالێتی كۆنترۆڵی دەرمان پێشیوابوو كە ئەوان وەك كوالێتی كۆنترۆڵی دەرمان هەر بابەتێك كەگومانی لێبكەن لیژنەی لێكۆڵینەوەی بۆ پێكدەهێنن بەئامادوبوونی نوێنەری داواكاری گشتی و پاش پشتڕاستبوونەوەشی نووسراو بۆ وەزارەتی تەندروستی دەكرێت. لای خۆیەوە حاكم ئەحمەد ئەنوەر، بەرپرسی دەستەی دەستپاكی هەرێمی كوردستان، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:»پێش ئەوەی سكاڵای ئەو كۆمپانیایە لەمیدیاكانەوە بڵاوببێتەوە، سكاڵایەكی فەرمی لەسلێمانییەوە هاتە لای ئێمە و پاش بڵاوبوونەوەشی وەزیری تەندروستی هاتە سەرخەت».                                                   حاكم ئەحمەد، ئەوەشی خستەڕوو كە ئەنجامەكان كاتیان پێویستەو بەردەوامین لەكۆكردنەوەی بەڵگەكان. لەبەرانبەردا، خاوەنی كۆمپانیای دلێر فارما سەرتاپای ئەو قسانە وەك تۆمەت بۆ كۆمپانیاكەیان وەسف دەكات و دەڵێت:» دەرمانەكانمان لەتوركیا كڕیوەو وەزارەتی تەندروستی ئیمێڵیان بۆ سویسرا ناردووە». دلێر حەسەن، خاوەنی كۆمپانیای دلێر فارما بۆ بازرگانی دەرمان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «ئێمە سەرتاپای ئەو تۆمەتانە رەتدەكەینەوە، ئێمە لەمانگی 7ی 2017 دروستبووین و ماوەی دوو ساڵە دەرمان بە نەخۆشخانەی هیوا دەدەین». هاوكات، دلێر حەسەن ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، كە ئەوان هیچ دەرمانێكی ساختەیان نەهێناوە، چونكە هێنانی دەرمانی ساختەو ساغبوونەوەی گرتن و داخستنی كۆمپانیاكەی بەدواوەیە، وتیشی «ئێمە تائێستا لەگوڵ كاڵترمان پێنەوتراوەو هەم ئەوانەی باس دەكرێن دوورن لە راستییەوە».  خاوەنی كۆمپانیاكە جەختی لەوەشكردەوە كە تەنها یەك كێشەیان لەگەڵ وەزارەتی تەندروستی هەبووە ئەویش لەسەر ئیمێڵێك بوو و ئیمێڵێك هاتووە و دەڵێت ئەو دەرمانانە هی ئێمە نین، بەڵام «ئێمە دەرمانەكانمان لەتوركیا كڕیوە و ئەوان ئیمێڵیان بۆ سویسرا كردووە، كە ئەمەش دوو بابەتی جیاوازن». « وەزارەتی تەندروستی لیژنەیەكی پێكهێنا بەئامادەبوونی نوێنەری داواكاری گشتی لەهەولێرو لیژنەكە پەیوەندیان بەتوركیاوە كردو وەڵامی دانەوە كە ئەو دەرمانانە لەتوركیا دەفرۆشرێن و هیچ كێشەیەكی زانستی بۆ نەخۆش نیە و ئێمە لەسەر بڕیاری ئەو لیژنەیە رێگەپێدانی دەرمانەكانمان وەرگرت و دەرمانەكانماندا بە نەخۆشخانەی هیواو نزیكەی85٪ی دەرمانەكان تەواو بووە و چەند كارێكی كارگێڕی ماوەو بەم نزیكانە لێدوانی تایبەتیمان دەبێت و وەزارەتی تەندروستی كۆمپانیاكەی ئێمەی داوە بەدادگا لەسەر كوالێتی دەرمان نەبووە كە ساختە بووە یان نا، بەڵكو لەسەر ئەوراق بووە»، خاوەنی كۆمپانیای دلێر فارما وای وت.

رەزا مەنوچەهری  لەکاتی روودانی جەنگ لەنێوان دەوڵەتەکان و هێزە جۆراوجۆرەکاندا هەریەک لەلایەنەکانی جەنگەکە هەوڵ دەدەن زیانی گەورە بەدوژمنەکەیان بگەیەنن و سەرکەوتنی خێرا بەدەستبهێنن. بۆ ئەوەش پەنا بۆ پلان و تاکتیکی نوێی سەربازی و بۆمبە جۆراجۆرەکان دەبەن. لەجەنگی نێوان رووسیا و ئۆکرایندا بەکارهێنانی بۆمبێک بەناوی تێرمۆباریک لەلایەن رووسەکانەوە بەخێرایی کاردانەوەی جۆراوجۆری لێکەوتەوەو ژمارەیەکی بەرچاو راپۆرت و هەواڵی لەسەر بڵاوکرایەوەو لە دوای بۆمبی ئەتۆم بەترسناکترین بۆمبی رووسیا پێناسەیان کرد.  بۆمبی تێرمۆبارک و زیانەکانی وشەی تێرمۆباریک (Thermobaric) ریشەکەی بۆ دوو وشەی یۆنانی تێرمۆس بە مانای گەرماو باروس بە مانای گوشارو پەستان دەگەڕێتەوە. واتە بۆمبی گەرماو گوشار، یان گوشاری گەرما. لە زمانی عەرەبیدا پێی دەڵێن (قنبلە فراغیە) و لە زمانی فارسیشدا پێی دەوترێت (گەرما فشاری یان بۆمبی خەلەئـ). بۆمبی تێرمۆباریک بە بۆمبێکی هۆشمەند دەناسرێت و وەک موشەک لەسەر زەوی و لەلایەن فڕۆکەوەو لەسەر کەشتییەوە دەهاوێژرێت. لەکاتی لێدان لە ئامانجەکەی و یەکەم تەقینەوەدا بەخێرایی هەموو ئۆکسیجنی شوێنی ئامانجەکە و تەنانەت هەموو ئۆکسیجنی ناو سیی بوونەوەرەکانی شوێنی ئامانجەکە هەڵدەمژێت و زۆر بەخێرایی ماددەی ئاگرین و ژەهراوی لە شوێنی ئۆکسیجنەکە رەوانەی شوێنە بۆشەکانی ئامانجەکە دەکات و لەگەڵ تەقینەوەی خێراو بەهێزی دووەمدا بازنەیەکی نزیکەی ٤٠٠ مەتری لە تۆپەڵەیەکی ئاگرین دروست دەکات و بە شەپۆلێکی زۆر بەهێزی ئاگرین، بازنەی ئامانجەکەی پڕ دەکات لەگەرمایەکی زۆر و ماددەی ژەهراوی و دوکەڵی کیمیایی و ئەوەی لەو بازنەیەدا بێت لەناوی دەبات. بەو هۆیەوە سیی بوونەوەرەکان لە ناوەوە بەگوشاری ئاگرو هەوا و ماددەی ژەهراوی پارچە پارچە دەبێت، گوێ و مێشکی کەسەکان دەتەقێت. هێزی تەقینەوەکە لە بازنەی خۆیدا بە ئەندازەی هێزی بۆمبێکی ئەتۆمییە بەبێ ئەوەی زیانەکانی دوای تەقینەوەکەی وەک بۆمبێکی ئەتۆمی بێت، چونکە یورانیۆم و ماددەی تیشکدانەوەی ئەتۆمی (رادیۆ ئەکتیڤەی) تیادا بەکارنەهاتوە تاوەکو بۆ چەندین ساڵ زیان بە بوونەوەرەکان و سروست بگەیەنێت، بەڵام لەهەمان کاتدا وەک ئەتۆم بۆمبێکی ترسناک و وێرانکەرە.  بەکارهێنەرانی بۆمبەکە  بۆمبی تێرمۆباریک بۆ یەکەمجار لەجەنگی جیهانیی دووەمدا لەلایەن دەوڵەت و سوپای نازیی ئەڵمانیاوە بەکارهێنرا. لەدوای جەنگی جیهانیی دووەم بۆمبەکە لەلایەن سوپای ئەمریکاوەوە پەرەی پێدراو ئەمریکا لە ساڵانی ١٩٩٦٠ و ١٩٧٠کاندا لە جەنگەکانی ڤێتنام و کۆریادا بەکاری هێنا. سۆڤیەتیش لەساڵانی ١٩٨٠ لە ئەفغانستان و لەدوای رووخانی سۆڤیەتیش، رووسیا لەشەڕەکانی چیچان لە (١٩٩٤ – ١٩٩٦ / ٢٠٠٠ – ٢٠٠٩) بەکاری هێنا. جگە لەوانەش رووسەکان لەسوریا لە دژی گروپە جیهادی و توندڕەوو تیرۆریستییەکان بەکاری هێناوە. لەدوای ١١ سپتەمبەری ٢٠٠١ ئەمریکا لەجەنگی ئەفغانستان و لە دژی تونێل و ئەشکەوتەکانی تۆرابۆراو لەعێراقدا بەکاریهێناوە.  بەهێزترین بۆمبی تێرمۆباریک بۆمبی واکیومە، کە لەلایەن رووسەکانەوە دروستکراوە. جگە لەوانە ئەو بۆمبە مۆدێل و نمونەی جۆراجۆری زۆری هەیە.  وڵاتانی ئەندام لە ناتۆو لەوانەش تورکیا ئەو بۆمبەیان هەیە و لەدژی کورد بەکاری دەهێنێت. بەلانیکەمەوە تورکیا لەساڵی ٢٠٠٧ەوە ئەو بۆمبە لەدژی بنکە و بارەگاکانی پەکەکە و تەنانەت شارەکانی باکووری کوردستان بەکاردەهێنێت. ماددەکانی ناو کڵاوەی بۆمبەکە و کاریگەرییەکانی کڵاوەی بۆمبی تێرمۆباریک بە پێچەوانەی بۆمبە باوەکان، پڕ دەکرێت لەمادەی کیمیایی و ئاگرین و ژەهراویی زۆر بەهێزی وەک ئیتیلین و پرۆپیلین، کە لەگەڵ گەیشتنی بە ئامانجەکەی بەدروستکردنی شەپۆلێکی بەهێزو گەورە لەئاگرو ژەهرو دوکەڵ کەسەکان دەخنکێنێت و ئەو بۆشاییە، کە بەهۆی هەڵمژینی ئۆکسیجنەکەوە دروستیکردووە پڕ دەکات لەو ماددە ژەهراوی و کیمیایانە و لە دوای تەقینەوەی خێرای دووەم لە کڵاوەکەدا، گوشارو پەستانی شەپۆلێکی ئەوەندە بەهێز دروست دەکات، کە هەموو شتەکانی بازنەی شەپۆلەکە تێکدەشکێنێت و دەیاکات بە خۆڵ و دووکەڵ.  ئەگەر بۆمبێکی تێرمۆباریک لەکۆڵانێک، یان شەقامێک بتەقێتەوە، بەپێی جۆری بۆمبەکە بازنەیەکی ٥٠ بۆ ٤٠٠ مەتری بە دەوری خۆیدا کاول دەکات. واتە لە یەک تەقینەوەیەدا  لە ٥ ەوە بۆ ٤٠ خانوو و دوکان، یان چەند باڵەخانەیەکی گەورە خاپوور دەکات. جگە لەو ماددانە دەکرێت ماددەی ژەهرای و ئاگرینی تریش بکرێتە ناو کڵاوەکەوە بۆ ئەوەی زیانەکانی زیاترو کوشندەتر بن. ئامانجەکانی بۆمبی تێرمۆباریک بۆمبی تێرمۆبارێک لەبەر تایبەتمەندیی هەڵمژینی ئۆکسیجن و خنکاندنی کەسەکان و دروستکردنی شەپۆلی بەهێزی تەقینەوە بۆ هێرشکردنە سەر ئەشکەوتەکان، تونێلەکان، سەنگەرەکان و دیوارە راگرەکان زۆر کاریگەرە، چونکە لە توانایدایە ئۆکسیجنی ناو ئەشکەوتێک، یان تونێلێک هەڵبمژێت و تونێل و ئەشکەوتەکە پڕ بکات لە ماددەی ئاگرین و ژەهراوی و بەئەنجامدانی تەقینەوەی بەهێزی دووەم هەموو ئەشکەوت و تونێل و سەنگەرەکان بەهۆی شەپۆلی بەهێزی تەقینەوەکەیەوە لەناو ببات، یان کەسەکانی ناو ئەشکەوتەکە بخنێکێنێت. جگە لەوەش بۆ باڵەخانەکان و کاروانە سەربازییەکان و ژێرزەمینەکانیش بەکاردەهێنرێت. ئەو بەکارهێنانانە هەموویان بۆ ئەوەن، زۆرترین زیان و کوشتاری پێ ئەنجام بدرێت.  بۆمبی تێرمۆباریک یەک بەکارهێنانی هەیە، کە بۆ پاراستنی مرۆڤەکان و بوونەوەرەکان بەکاردەهێنرێت، ئەویش تەقاندنەوەی گۆڕەپانە بۆمبڕێژکراوو ناوچە مینڕێژکراوەکانە. ئەو بۆمبە بەهۆی دروستکردنی شەپۆلە بەهێزەکەیەوە لە توانایدایە ناوچەیەکی مینڕێژکراو لەمین پاک بکاتەوە و هەموو مینەکان بتەقێنێتەوە. بەکارهێنانی تێرمۆباریک بۆ پاککردنەوەی ناوچە مینڕێژکراوەکان تێچووی پاککردنەوەی ئەو ناوچانە ١٠ هێندەی شێوازە کۆنەکان بۆ سوپاکان و دەوڵەتەکان کەم دەکاتەوە. بۆمبی تێرمۆباریک و چەکە کۆکوژەکان  بۆمبی تێرمۆباریک لە چوارچێوەی چەکێکی کۆکوژی ترسناک و کیمیایی و ئاگریندا پێناسە دەکرێت. بۆ ئەوەش جارێکیتر هەڵدانەوەی دۆسیەی چەکە کۆکوژەکان و بەکارهێنیان دێتە پێشەوە. یەکەم چەکی ئەتۆم لەمێژووی مرۆڤایەتیدا لەلایەن ئەمریکاوە لەجەنگی جیهانیی دووەمدا لە دژی هێرۆشیماو بە دوای ئەویشدا لە شاری ناکازکایی ژاپۆن بەکارهێنران. لەو کاتەوە لە هیچ شوێنێکی دونیادا لەلایەن هیچ دەوڵەت و هێزێکەوە چەکی ئەتۆمی بەکارنەهێنراوە، بەڵام پەرە دراوە بە جبەخانەی چەکی ئەتۆمی و تەنانەت چەکی ئایدرۆجینش دروستکراوە. هاوکات لەگەڵ ئەوانەدا چەکی بایۆلۆژی و کیمیایی و هێشوویی و فسفۆڕی دروستکراون و لە چەند ناوچەیەکیش بەکارهێنراون. سەرباری ئەوانەش بەهۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیاوە پەرە بەچەکی پێشکەوتوی بەهێزو ورد و هۆشمەند دراوە، کە مرۆڤی بردووەتە قۆناغێکی ترەوە. بەکارهێنانی چەکە کۆکوژەکان لەدژی کورد گەلی کورد لەلایەن دەوڵەتە داگیرکەرەکانەوە بەپشتیوانی، یان چاوپۆشیی زلهێزەکان چەندینجار بەچەکی کیمیایی و کۆکوژ هێرشکراوەتە سەری و لەچەند ناوچەیەکی کوردستاندا کوشاری بەکۆمەڵ و جینۆسایدیان لەدژی گەلی کورد ئەنجامداوە. سلێمانی لەلایەن بەریتانیاکانەوە بەریتانیەکان لەکاتی بەرەنگاربوونەوەی راپەڕینەکانی شێخ مەحمودی حەفید (١٩١٩ - ١٩٣٠) بۆ یەکەمجار لە رێگەی هێزی ئاسمانییەوە بەچەکی ژەهراوی و کیمیایی سلێمانییان بۆردومانکرد. بەوەش یەکەم بۆردومانی ژەهراوی و کیمیایی کوردستان لەلایەن بەریتانیەکانەوە ئەنجامدرا. ئەوە دواتر بووە شێوازێک لە بۆردومانی دەوڵەتەکانی ناوچەکە لەدژی گەلی کورد. وەک لیام ئەندەرسن – گاریس ستانسفێڵد لە کتێبی «ئایندەی عێراق دیکتاتۆری، دیموکراسی یان دابەشبوون» دا نووسیویانە، لە راستیدا سەدام حوسێن خۆی خاوەنی هیچ رێگاو شێوازێک لەشەڕانگێزی نەبووە، بەڵکو پەرەپێدەری شێوازەکانی پیش خۆی بووە بۆ سەرکوتکاری و شەڕانگێزی. لەوانەش شێوازی بەریتانییەکانی لە بۆردومانکردنی کیمیایدا لەدژی گەلی کورد بەشێوەی پێشکەوتو پەرە پێداو بەکاری هێنا. راپەڕینەکەی سەید رەزا لە دێرسیم کاتێک گەلی کورد لەدوای سەرکوتکاریی کۆماری تورکیا بەسەرۆکایەتیی مستەفا کەمال لەساڵی ١٩٣٧ بە سەرۆکایەتیی سەید رەزا راپەڕین، دەوڵەتی تورکیا جگە لەشێوازەکانی پیلانگێڕی، فێڵ  و درۆ بۆ فریودانی سەید رەزاو لەئەنجامدا سەرکوتی راپەڕینەکە لەسێدارەدانی سەید رەزاو هاوڕێکانی، بۆ پاکتاوکردن و سڕینەوەی کورد لەدێرسیم دەستی بە کوشتار و بۆردومان و دەرکردن و راگواستنی کورد کرد.  بۆ یەکەمجار لە دێرسیم سەبیحە گۆکچە وەک فڕۆکەوانێکی ژن خەڵکی ئاوارە و لێقەومای دێرسیمی لەدۆڵ و دەشتەکاندا بۆردومان کرد.  جگە لەوەش ئەو کەسانەی پەنایان بردبووە بەر ئەشکەوتەکان و خۆیان تیادا حەشار درابوو، لەلایەن سەربازانی سوپای تورکەوە بۆمبی خنکێنەر و کیمیایی هەڵدرایە ناو ئەشکەوتەکان و دەرگای ئەشکەوتەکانیان بەدیوار هەڵچنی و ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی دێرسیمیان بەو شێوەیە کۆمەڵکوژ کرد. وەک خۆیان دەڵێن، «هەموویان بە دەرمان وەک مشک کوشتووە». ئەو فڕۆکە و چەک و بۆمب و ماددە کیمیایانەی لەو کاتەدا، کە تورکیا بەکاری هێنابوو، چەک و کەرەستە و فڕۆکەی ئەڵمانی بوو، کە دەوڵەتی تورکیا لەو وڵاتەی کڕیبوون. کیمیابارانکردنی هەڵەبجە و سەردەشت رژێمی بەعس بەسەرۆکایەتیی سەدام حوسێن و پێش ئەوەی لەساڵی ١٩٨٨دا دەست بە پرۆسەی ئەنفال و کیمیابارانکردنی هەڵەبجە بکات، سیاسەتی راگواستن و بە عەرەبکردن و بە بەعسکردنی لە زۆربەی ناوچەکانی کەرکوک و گەرمەسێرو خانەقین لە دژی گەلی کورد ئەنجامدابوو.  لەساڵی ١٩٨٨ رژێمی بەعس لە پرۆسەی ئەنفالدا ١٦ جار هێرشی کیمیایی لە دژی گوند و ناوچەکانی کوردستان ئەنجامدا. گەورەترین هێرشی کیمیایی سەدام بۆ سەر شاری هەڵەبجە بوو، کە بەلانیکەمەوە بووە هۆی کۆمەڵکوژکردنی ٥ هەزار کەس و بریندارکردنی زیاتر لە ١٠ هەزار کەسی تر. رژێمی سەدام هاوکات لە رۆژهەڵاتی کوردستان شارو ناچەکانی سەردەشت، بانە، مەریوان و نەوسود و زەردەی بە چەکی کیمیایی بۆردومان کرد، کە بووە هۆی شەهیدبوونی سەدان کەس و برینداربوونی چەند هەزار کەسی تر. زۆربەی کەرەستە و چەک و ماددە کیمیاییەکانی رژێمی سەدام حوسێنیش ئەڵمانی بوون. چەکی قەدەغەکراوو هێشووی و کیمیایی لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە  لەساڵانی ١٩٩٠ و لەگەڵ پەرەسەندنی شەڕی چەکداریی نێوان دەوڵەتی تورکیا و پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) دەوڵەتی تورک بۆ بەرەنگاربوونەوەی هێزەکانی گەریلا لەشاخ و ئەشکەوت و دۆڵەکاندا لە چەند ناوچەیەکی باکووری کوردستان لەوانە، دێرسیم، ئامەد، گارزان، شرنەخ و جۆلەمێرگ گازی خنکێنەرو کیمیایی بەکارهێنا. ئەنقەرە جگە لەوانەش بۆمبی هێشووی و فسفۆڕی و قەدەغەکراوی لەو شەڕەدا بەکارهێناوە، کە بەپێی یاساکانی شەڕ و رێککەوتننامەکانی جنێڤ بەکارهێنانی ئەو چەکانە دەچنە خانەی تاوانی جەنگەوە. بەکارهێنانی چەکی تێرمۆباریک لەکوردستان لەگەڵ درێژەکێشانی شەڕی نێوان پەکەکەو دەوڵەتی تورکیا شێوازەکانی شەڕ گۆڕانکارییان بەسەردا هات و سوپای تورکیاش چەکی کوشندەترو مەترسیدارتری بەکارهێنا. پەکەکە بۆ خۆپاراستنی لە بۆردومانی بەهێزی فڕۆکە جەنگییەکانی سوپای تورکیا و موشەکەکانیان ژمارەیەکی زۆر ئەشکەوت و تونێلی لە شاخەکانی کوردستان دروستکردووە. دەوڵەتی تورکیاش هەوڵیداوە بەچەکی زۆر بەهێزو کوشندە لەو ئەشکەوت و تونێلانە بدات و زیان بەگەریلا بگەیەنێت. تورکیا جگە لە بەکارهێنانی بۆمبی فسفۆڕی و ناپاڵم و هێشوویی و کیمیایی بۆمبی تێرمۆباریکیشی بەکارهێناوە. دژی ناوەندی راگەیاندنی پەژاک لە ١ی ئایاری ٢٠٠٨دا ناوەندی راگەیاندنی پارتی ژیانی ئازادی کوردستان (پەژاک) لەیەکێک لە ئەشکەوتەکانی دۆڵە کۆکە لەقەندیل بووە ئامانجی هێرشی فڕۆکە جەنگییەکانی دەوڵەتی تورکیا. لەو ساڵانەدا تورکیا لە بۆردومان و هێرشەکانیدا بۆمبی زۆر بەهێزو هۆشمەندی بەکاردەهێنا. ئەوە شێوازێکی تازە بوو، کە تورکیا لەو قەبارە و ئاستەدا ئەو جۆرە هێرشانەی ئەنجام دەدا. وەک لە راگەیاندنەکان و هەواڵەکانی ئەو کاتی پەژاک و پەکەکەدا دەردەکەوێت، لە بۆردومانی ناوەندی راگەیاندنی پەژاک دا ٦ کادێری ئەو حزبە شەهید بوون. فڕۆکەکانی تورکیا بۆ ئەنجامدانی ئەو بۆردومانە چوونەتە ئاسمان و خاکی ئێران لەئاسمانی ئێرانەوە هێرشەکەیان ئەنجامداوە، کە ئەوەش بە رەزامەندی، یان خواستی ئیران ئەنجامدراوە. تەرمی ئەو راگەیاندکارانە پارچەی بۆمب یان گولـلەیان پێوە نەبوو، بەڵکو جلوبەرگەکانیان و پێستیان سوتابوو و رەنگی سەروچاویان رەش داگیرسابوو و چەند دڵۆپ خوێن بەدەم و گوێیانەوە بووە. حاڵەتی خنکان و سوتان بەتەرمەکانەوە دیار بووە. هەموو کەلوپەلی ناو ئەشکەوتەکەش سوتابوون، یان تەقیبوونەوە، یان  هەڵوەشابوونەوە. هەموو ئاماژەکانی ئەو بۆردومانەو شوێنەوارەکانی دوای بۆردمانەکە نیشانەیە لەبەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریک لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە. بەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریک لەشارەکانی باکووری کوردستان لەدوای تێکچوونی پرۆسەی ئاشتی لەساڵی ٢٠١٥ و دەستپێکردنەوەی شەڕ لە نێوان پەکەکەو تورکیا، گەنجانی کورد لەباکووری کوردستان لە شارەکانیاندا خۆبەڕێوەبەرییان راگەیاندو دەستیان کرد بە بەرەنگاربوونەوەی  دەوڵەتی تورکیا. سوپای تورکیا لە شەڕی شارەکاندا نەیتوانی بەشێوەی ئاسایی بەرەنگاری گەنجانی کورد بێتەوە، بۆ ئەوەش پەنای بردە بەر بەکارهێنانی تانک و تۆپ و بۆردومانکردنی شارەکان لە رێگەی فڕۆکەی ئێف ١٦ و کۆپتەری جەنگی و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە.  ژێرزەمینەکانی جزیرو نسێبین دەوڵەتی تورکیا لەشەڕی شارەکاندا شێوازەکانی بەدەر لە پێوەرەکانی شەڕی بەکارهێناو بەپێی راپۆرتەکانی ئەوکاتی رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ تورکیا تاوانی جەنگ و کوشتاری بەکۆمەڵی ئەنجامداوە. لەشارۆچکەی جزیر لە پارێزگای شرنەخ ئەنجوومەنی خۆبەڕێوەبەری گەلی جزیر لەلایەن محمەد تونجەوە سەرۆکایەتی دەکراو بەتەواوەتی بەرەنگاریی سوپای تورکیایان دەکرد. سوپای تورکیا بۆ کۆنترۆڵکردنی جزیر لەساڵی ٢٠١٦ دەستیکرد بەکارهێنانی بۆمبی ئاگرین و خنکێنەر. لە ژێرزەمینەکانی جزیردا بەهۆی بەکارهێنانی ئەو جۆرە بۆمبانەوە زیاتر لە ١٣٧ کەس کۆمەڵکوژکران. ئەو کەسانە سوتاوی بە پێست و جەستەی زۆربەیانەوە دیاربوو. دەموچاویان رەش داگەڕابوو و نیشانەی خنکاندنیان پێوە دیار بوو، کە هەموو نیشانەکانی بەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریکیان پێوە دیار بوو. هاوکات سوپای تورکیا لەشاری نسێبین کۆڵانەکان و شەقامەکانی بە جۆرێک بۆمب بۆردومان دەکرد، کە ئاگرێکی بەهێزو شەپۆلێکی بەهێزو دوکەڵێکی چڕیان هەبوو. بەهێزیی ئەو بۆمبانە بۆ رووخان و تێکدان لە بۆمبە ئاساییەکان زیاتر بوون. شێوازی رووخاندنی خانووەکان و دیوارو راگرەکان هەموو نیشانەکانی بەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریکیان تیادایە. ئەشکەوتەکانی شاخە سوور سوپای ئەنقەرە لەمانگی نیسانی ٢٠٢١دا زنجیرە هێرشێکی بەرفراوانی بۆ سەر ناوچەکانی زاپ و ئاڤاشین و مەتینا دەستپێکرد. یەکێک لەو ناوچانە، کە شەڕی زۆر گەورە و بۆردومانی زۆر بەهێز تیایدا روویدا شاخەسوور (تەپەسۆر/ گرێ سۆر) لە ئاڤاشین بوو. گەریلاکان لەساڵی ٢٠١٤ەوە زنجیرەیەک تونێل و ئەشکەوتی چەند نهۆمییان لەو شاخەدا دروستکردبوو بۆ ئەوەش سوپای تورکیا هێرشێکی چڕی کردبووە سەر ئەو شاخە. لەئەشکەوت و تونێلەکانی شاخە سووردا ١٠ گەریلا  هەبوون و ماوەی ٨٠ رۆژ بەرەنگارییان کرد. لە کۆتایدا ٧ گەریلاکان شەهید بوون و ٣ کەسیان بە فەرمانی فەرماندەیی سەرووی خۆیانەوە لە ئەشکەوت و تونێلەکان کشانەوە. ئەو ٣ گەریلایە  لەچاوپێکەوتن و گێڕانەوەکانیاندا بە وردی باسیان لەشەڕو هێرشەکانی ئەو ٨٠ رۆژە کردووە. بە وتەی ئەو گەریلایانە، سوپای تورکیا چەند جۆر چەکی کیمیایی بە رەنگی جۆراوجۆر و بۆنی جۆراوجۆر بەکارهێناوە. لەدوای چەند خولەک لەهەر هێرشێکی کیمیایی بۆ ناو ئەشکەوتەکان هێرشێک بە بۆمبێکی زۆر بەهێز ئەنجامدراوە، کە ئاگرێکی زۆر گەورەی لێکەوتووەتەوە و شەپۆلەکانی زۆر بەهێزبوون. ئەوەیان بۆ ئەوە بەکارهێناوە، کە شەپۆلە بەهێزەکان پاڵ بە گازە کیمیاییەکانەوە بنێت تاوەکو ئەو گازە بگاتە قوڵایی ئەشکەوتەکان. وەک ئەو گەریلایانە دەیگێڕنەوە لەیەکێک لەهێرشەکاندا لەرینەوە و هەژاندێک وەک بومەلەرزە لە شاخەکەدا روویداوە. لەدوای ئەوە دەنگی گەریلاکان لەنهۆمی سەرەوەی ئەشکەوتەکە نەماوە و وەڵامی بێتەلیش نادنەوە. کاتێک ئەمان دەڕۆن بۆ نهۆمی سەرەوە ئەوە دەبینن، کە گەریلاکان هەر یەکەیان بەلایەکدا کەوتوون و رەش داگیرساون و وەک ئەوە وابوون، کە خنکابن. هیچ پارچە بۆمبێک، یان فیشەک بە جەستەیانەوە نەبووە. هەموو شتەکانی ناو ئەو ئەشکەوتەی نهۆمی سەرەوە بەسەریەکدا کەوتبوون. کەلوپەلی بەر دەرگای ئەشکەوتەکە پەڕیبوو بۆ ئەو سەری ئەشکەوتەکە، تەنانەت خواردنەکانی ناو چێشتخانەی گەریلاکان تێکەڵ بە یەک ببوو. ئەوەی ئەو گەریلایانە پێناسەی دەکەن ناکرێت هیچ بۆمبێکی تر بێت جگە لە بۆمبی تێرمۆباریک.  سوپای تورکیا ئەو شێوازەی لەهەموو شەڕەکان لەناوچەکانی ئاڤاشین، زاپ، حەفتانین، گارە، خواکورک و هەموو ئەو شوێنانە کە ئەشکەوت و تونێلی گەریلا تیادا بووە بەکارهێناوە، بەڵام رەنگە گەریلا رێگای خۆپارێزییان بەرامبەر بە شەپۆل و گازی ئەو بۆمبە دۆزیبێتەوە، کە سوپای تورکیا ناتوانێت بەئاسانی ئەشکەوتەکانیان بگرێت. ژمارەیەکی تر لەگەریلاکان و تەنانەت پزیشکی هێزەکانی گەریلا باسیان لەوە کردووە، کە سوپای تورکیا بۆمبی کیمیایی و گازی ژەهراوی بەکاردەهێنێت. موراد قەرەیلان لە دوای شەڕەکەی گارە لە ١٣ی شوباتی ٢٠٢١دا رایگەیاند، دیلەکانی ناو ئەو ئەشکەوتەکە بەهۆی بۆردومانی سوپای تورکیاوە گیانیان لەدەستداوە. ئەو تیمە لەگەریلاکانیان لەو شوێنەدا شەهید بوون، هیچیان شوێنەواری گولەو پارچەی بۆمب بە جەستەیانەوە نییە. سوپای تورکیا جۆرێک لەچەکی کیمیایی بەکارهێناوە و داوای کرد لیژینەیەکی بێلایەنی نێودەوڵەتی بڕواتە شوێنی ئەشکەوتەکەو شەڕەکەو لێکۆڵینەوە لەئەشکەوتەکەو تەرمەکان بکات. ئیدانەکردنی چەکی تێرمۆباریک بۆمبی تێرمۆباریک تائیستا بە فەرمی وەک بۆمبێکی قەدەغەکراو نەناسێنراوە، بەڵام کاتێک رووسیا لەچیچان ئەو بۆمبەی بەکارهێنا رێکخراوی هیومان رایتس وۆچ بەکارهێنانەکەی ئیدانە کرد. ئێستاش بە نیگەرانییەوە باس لەبەکارهێنانی ئەو بۆمبە لە ئۆکراین دەکرێت. رێکخراوی هیومان رایتس وۆچ داوایکردووە ئەو بۆمبە قەدەغە بکرێت. کورد لەکاتی بۆردومانکردنی سلێمانی و دێرسیم و هەڵەبجەو شارو شاخەکانی باکووری کوردستانەوە بە چەکی کیمیایی و ئاگرین و ژەهراوی داوا دەکات بەدەمیەوە بچن و بەکارهێنانی ئەو بۆمبانە لەدژی گەلی کورد قەدەغە بکەن، بەڵام هیچ کاتێک لەکات و سەردەمی خۆیدا باس لە ئەنجامدانی ئەو تاوانانە لەدژی گەلی کورد نەکراوە. جگە لە چەند دەنگێکی لاواز و کەم هیچ دەنگێک ئەو تاوانکارییانەی ئیدانە نەکردووە. تەنانەت کاتێک گەنجانی کورد بۆ ئیدانەکردنی بەکارهێنانی بۆمبی ژەهراوی و کیمیایی سوپای تورکیا لەشەڕەکانیدا لە سەرێکانی و عەفرین و زاپ و ئاڤاشین، لەمانگی تەمموزی ٢٠٢١دا لەشاری لاهای هۆڵەندا لەبەردەم بارەگای رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی چالاکیی ناڕەزایەتیان ئەنجامداو داوایانکرد، ئەو رێکخراوە بەئەرکی خۆی هەستێت و سەردانی بەرەکانی شەڕ بکات و لێکۆڵینەوە لەبەکارهێنانی چەکی کیمیای بکات و بەکارهێنەرەکانی ئیدانە بکات و رێوشوێن و سزای پێویستیان لەدژ بگیرێتەبەر، بەڵام ئەوەی روویدا هێرشی هێزەکانی پۆلیسی هۆڵەندا بوو بۆ سەر چالاکوانانی کوردو ٥٥ گەنجی چالاکوانی کوردیان بەتوندترین شێوە دەستگیرکردو هیچ کارێکیشیان بۆ لێکۆڵینەوە لەتاوانەکانی دەوڵەتی تورکیا ئەنجام نەدا.

هاوڵاتی زیاتر لەشەش مانگ ناكۆكیی و دوو مانگ لەتاووتۆكردنی بودجەی ئێران لەپەرلەمان، دواجار دۆلاری چوار هەزارو (200) تمەنیی لادەبرێت و بڕیاردرا بەوەی لە بەرامبەردا هاوكاریی خۆراك پێشكەشی خەڵكی وڵاتەكە بكرێت، ئەوەش بە لوتكەی هەژاریی و قەیرانی ئابوریی لە 32 ساڵی رابردوودا لەقەڵەم دەدرێت. لابردنی دۆلاری حكومیی یان دۆلاری (4200) تمەنی كە لەلایەن حكومەتەوە بۆ دەرمان و خۆراك و پێداویستییە سەرەكییەكان دابین دەكرا لەلایەن پەرلەمانی ئێرانەوە هەڵوەشایەوەو لەبودجەی ساڵی نوێی كۆچی ئەو وڵاتە كە لەسەرەتای بەهاری ساڵی (2022) دەستپێدەكات لابرا ، بەوەش بڕی زیاتر لە (10) ملیار دۆلار هاوكاریی حكومەت بۆ خەڵكی وڵاتەكە نامێنێت و شارەزایانی ئابوریی ئەو وڵاتەش پێشبینیی گرانبوونی خۆراك و بچوكتربوونەوەی سفرەی خەڵك دەكەن. تەنها یەك رۆژ دوای بڕیارەكەی پەرلەمانی ئێران كە زۆرینەی رەهای بەدەست باڵی محافزكاری ئەو وڵاتەوەیە، زۆرینە كاڵاو پێدوایستییە سەرەكییەكان بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینی بەجۆرێك سەرۆكی پەرلەمان رایگەیاند دەبێت سەرجەم ئەو كاڵایانەی لەبازاڕ هەیە نرخی فرۆشتنی تا گەیاندن بەدەستی خەڵك، تێدا تۆمار بكرێت. دوای 24 كاتژمێر لەبڕیارەكە بەشێك لەخۆراك و پێدوایستییە سەرەكییەكانی لەئێران بۆ دوو هێندە بەرزبوونەوە. هەروەها بەپێی یاسایەكی دیكەی پەرلەمان دەبێت حكومەت نزیكەی 25 ملیار دۆلار لەقەرزەكانی لە رێگەی رادەستكردنی نەوت بەهەندێك كۆمپانیاو دامەزراوەی ناوخۆیی تا نیوەی ساڵی 2022 بگەڕێنێتەوە و ئەوەش بەبارگرانییەكی دیكە لەقەڵەمدەدرێت كە قورساییەكەی دەكەوێتە سەرشانی خەڵك بەتایبەت كە بەهۆی سزاكانی ئەمریكا لەسەر ئێران فرۆشتنی نەوت تا بەدەستهێنانی ئەو بڕە پارەیە ئاستەمە. پەرلەمان لە روونكردنەوەیەكدا رایگەیاندووە؛ بەپێی یاساكە حكومەت دەتوانێت دەستكراوە بێت لە بەردەوامبونی دۆلاری (4200) تمەنی، بەڵام بەو پێیەی زۆرینەی بەرپرسانی حكومەتی ئێستای ئێران لەگەڵ لابردنی ئەو دۆلارەدابوون بەتایبەت كە بەپلانی شكستخواردوی ریفۆرمخوازان لەقەڵەمیان دەدا گومانی تێدا نییە یاساكە بۆ لابردنی ئەو دۆلارە حكومییە بێت و ئەوەش لەپێناوی سوككردنی باری سەرشانی حكومەتەكەی ئێستای رەئیسی. حكومەت و نەوت جەواد ئەوجی وەزیری نەوتی ئێران دڵنایی داوەتە خەڵكی وڵاتەكەی كە لەشەش مانگی دەستپێكی كارەكانی حكومەتەكەی ئیبراهیم رەئیسی زیاتر لە 45 گرێبەستی بواری نەوت و غاز بە بەهای 15 ملیار و 600 ملیۆن دۆلار ئەنجام داوە بە مەبەستی زیادكردنی دەرهێنان و فرۆشتنی زیاتری نەوت. پێش كشانەوەی ئەمریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی داهاتی نەوت و غازی ئێران زیاتر لە 113 ملیار دۆلار بووە و لەساڵی 2018ەوە ئەو وڵاتە رۆژانە نزیكەی 850 هەزار بەرمیل نەوتی فرۆشتوە لە كاتێكدا پێش سزاكان رۆژانەی زیاتری لە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیلی رەوانەی بازاڕەكانی جیهان كردووە، بۆیە لابردنی دۆلاری چوار هەزارو 200 تمەنی تەنها بە زیادكردنی داهاتی نەوت لە ئێران قەرەبو دەكرێتەوە. حكومەت و پەرلەمان لە دژی خەڵكی ئێران بە پێی ئەو پڕۆژە یاسایەی كە پەرلەمانی ئێران بۆ لابردنی دۆلاری حكومی پەسندی كردوە چیتر حكومەت ناچار نابێت بەناوی هاوكاریی یان دابینكردنی پێدوایستیی سەرەكیی وەك خۆراك و دەرمان دۆلارێك كە لەبازاڕەكانی ئێران لە نێوان 25 هەزار تمەن بۆ 30 هەزار تمەنە بە چوار هەزار و 200 تمەن رادەستی بازرگانەكان بكات بۆ هاوردە و كڕینی ئەو كاڵایانە لە دەرەوەی وڵاتەكەوە دابین دەكرێن. حكومەت پێشتر بەڵێنی دابو ئەگەر ئەو دۆلارە لە بودجەی ساڵی داهاتودا نەمێنێت ئەوا هاوكاریی دارایی بە راستەوخۆ دەخاتە سەر ئەژماری بانكیی هاووڵاتیانی وڵاتەكەی بەڵام پەرلەمان لەپڕۆژە یاساكەدا بڕیاری داوە لەدەستكراوەكردنی حكومەت بۆ لابردنی ئەو دۆلارە حكومییەو حكومەتیش هیچ بڕیارێكی نەداوە بەزیادكردنی هاوكاریی دارایی خەڵك كە پێی دەوترێت یارانە. بەپێی یاسا نوێیەكی بودجە یارانە و هاوكاریی بژێویی 18 ملیۆن كەس لەئێران دەبڕدرێت و ئەو یارانەیە كە بڕەكەی 55 هەزار تمەنە و دەكاتە كەمێك زیاتر لە دو دۆلار مانگانە دەخرێتە حسابی 60  ملیۆن دانیشتوای ئەو وڵاتەو بە پێی بڕیارێكی دیكەش كە حكومەت دەیەوێت بە نزیكترین ماوە بیخاتە بواری جێبەجێكردنەوە، نزیكەی 20 ملیۆن كەس پێویستیان بەو یارانەیە نییە بۆیە لە هەنگاوی دوەمدا ئەو هاوكارییە داراییە دەبڕدرێت. لەپڕۆژە یاسای بودجەی ساڵی نوێی ئێراندا حكومەت هاوكاریی دارایی خەڵكی وڵاتەكەی بە گشتی لە 18 ملیار دۆلارەوە بۆ 21 ملیار دۆلار بەرز كردوەتەوە لەكاتێكدا بە نەمانی دۆلاری حكومی زیاتر لە 10 ملیار دۆلار بۆ خەزێنەی حكومەت دەگەڕێتەوە. لەكۆی 290 ئەندامی پەرلەمانی ئێران (ئەنجومەنی شورای ئیسلامی) 190 پەرلەمانتار دەنگیان داوە بەلابردنی دۆلاری حكومی، بۆیە روونە باڵی ریفۆرمخواز بە 20 پەرلەمانتارەوە ناتوانن هیچ كاریگەرییەكیان لەسەر بڕیار و پڕۆژە یاساكان لە پەرلەمانی ئەو وڵاتە هەبێت جگە لە قسەكردن چونكە 238 پەرلەمانتار سەر بە باڵی محافزكارانن و دەنگەكانیشیان لە بەرژەوەندیی حكومەتی ئێستای سەر بەو باڵە دەبێت. ریفۆرمخوازان تەنها رەخنەیان بەدەستەوە ماوە لاپەڕەی یەكەمی زۆربەی رۆژنامەكانی ئێران كە نزیكن لە ریفۆرمخوازان یاسای نوێی بودجەی وڵاتەكەیان بەدژایەتیی چینی هەژارو كەمدەرامەت لەقەڵەم دەدەن  و بەهۆكاری گەورەی بەرزبونەوەی زیاتری هەڵاوسان و بچوكبونەوەی سفرەی خەڵكی وڵاتەكەی دەزانن. باڵی ریفۆرمخوازان كە خۆیان بەخاوەنی كابینەكەی رۆحانی دەزانی و بەرگرییان لێدەكرد لەئێستادا لە لاوازترین قۆناغی سیاسی خۆیاندان چونكە تەنها 20 كورسییان لە پەرلەمان بەدەستەوە ماوە، بۆیە ناتوانن كاریگەرییان لەسەر گۆڕانكارییە یاسایی و حكومڕانییەكان هەبێت بەڵام لەچەند رۆژی رابردودا زۆربەی میدیاو رۆژنامەكانی سەر بەو باڵە دژی بڕیارو یاسا نوێیەكەی پەرلەمان لەبودجەی ئێران وەستاونەتەوە. رۆژنامەی (ئافتابێ یەزد) كە سەر بەو باڵەیە نووسیویەتی: حكومەت و پەرلەمان دەیانەوێت لە رێگەی دڵنیایی تەندروستی (بیمە) قەرەبووی لابردنی دۆلاری حكومی بۆ دابینكردنی دەرمان و كەرەستەی پزیشكی لەدەرەوە بكەنەوە لەكاتێكدا نۆ ملیۆن كەس لەئێران بیمە یان دڵنیایی تەندروستییان نییە. هاوكات دەیانەوێت بەپێشكەشكردنی هاوكاریی خۆراك رێگریی لەگرانبوونی كاڵاو برسێتی بگرن لەكاتێكدا لە كۆی 84 ملیۆن دانیشتوانی ئێران 60 ملیۆن كەس بە هەژار ئەژمار دەكرێن. ئەو رۆژنامەیە ئاماژەی بەوە كردووە كە لانیكەمی موچە لەبودجەی ساڵی داهاتوودا بەنزیكەی 230 دۆلار دەستنیشان كردووە لە كاتێكدا هەر خێزانێكی چوار كەسی بۆ ئەوەی برسیی نەبێت پێویستی بە 430 دۆلارە .  دۆلاری 4200 تمەنی لەئێران چۆن سەریهەڵدا دوای ئەوەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا لەكۆتایی ساڵی 2017 رایگەیاند بڕیاری یەكلاكەرەوە لەمانەوە یان كشانەوەی وڵاتەكەی لە رێككەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی 5+1 دەدات، نرخی دۆلار بەشێوەیەكی بەرچاو لەئێران بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینی وەك ئەوەی بەرپرسانی باڵای ئێران هەستیان كردبێت ئەمریكا لە رێككەوتنەكە دەكشێتەوە، بۆیە لە رێكەوتی (24/3/2018) بڕیاریاندا بە دابینكردنی دۆلاری 4200 تمەنی لەپێناو دەربازكردنی سزاكانی واشنتۆن و دەرەنجامەكانی كشانەوە لەو رێككەوتنە كە دواجار ترەمپ لە (8/5/2014) كشانەوەی لە رێككەوتنەكە راگەیاند. بڕیارەكەی ترەمپ بازاڕەكانی ئێرانی هەژاندو بەوتەی بەرپرسانی ئەو وڵاتە تەنها 24 كاتژمێر دوای لێدوانی كشانەوەكە نرخی هەر دۆلارێك لەشەش هەزار تمەنەوە بۆ نزیكەی 10 هەزار تمەن بەرز بووەتەوە كە رێژەی بەرزبوونەوەكە زیاتر بووە  لە 53%، بەڵام دۆلاری حكومی نەیتوانیوە رێگری لە بەرزبوونەوەی بەردەوامی بەهای دۆلار لەبازاڕەكانی ئێران بگرێت بەجۆرێك كە دوای نزیكەی دوو مانگ دۆلار بۆ 17 هەزار تمەن بەرزبووەتەوە و دوای ئەزمونكردنی 32 هەزار تمەن بۆ هەر دۆلارێك ئێستا بەهای دۆلار لەئێران دەگاتە زیاتر لە 25 هەزار تمەن. حكومەتی پێشوی واتە كابینەكەی حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران بڕی 13 ملیار دۆلاری وەك دۆلاری حكومی یان هەمان دۆلاری 4200 دۆلاریی بۆ دابینكردنی كاڵاو پێداویستییە سەرەكییەكانی بژێوی و دەرمان رادەستی بازرگانەكان دەكرد بەمەبەستی هاوردەكردن، بەڵام لەوەشدا گەندەڵیی زۆر روویدا، چونكە بەشێك لەبازرگانەكان بە وەرگرتنی ئەو دۆلارە هەرزانە كاڵاكانیان بەناوی بازرگانیی ئازادوە بەنرخی دۆلاری ئازاد یان زیاتر لە 25 هەزار هاوردەی ئێران دەكرد كە نەدەبوە مایەی هەرزانبوونی پێدوایستییە سەرەكییەكان. لەو سەردەمەدا حكومەتی رۆحانی بەوە تۆمەتبار دەكرا كە ئەو پلانەی بۆ قەرەبوكردنەوەی كورتهێنانی بودجەكەی خستووەتە بواری جێبەجێكردنەوە چونكە ناكرێت لەوڵاتێكدا دوو نرخی دۆلاری جیاواز هەبێت. نەشتەرگەریی مەترسیدار شارەزایانی ئابوریی ئێران هەنگاوەكەی حكومەت و پەرلەمان بە نەشتەرگەرییەكی مەترسیدار وەسفی دەكەن و دەڵێن ئەوەی ئێستا روودەدات وەك ئەو نەشتەرگەریە مەترسیدارەیە كە بۆ نەخۆشێكی توشبووی شەكرە و فشاری خوێن و كێشەی دڵ دەكرێت چونكە هەریەكە لەو حاڵەتانە دەتوانێت نەخۆشەكە بەرەو مەرگ بەرێت و ئێستاش دۆخی ئێران هاوشێوەی ئەو نەخۆشەیە چونكە نەگەیشتووەتە قۆناغی سەقامگریی ئابوریی. د.وەحید شەقاقی پسپۆر لە بواری ئابوریی و راوێژكاری ناوەندی توێژینەوە بازرگانییەكان لەئێران بە رۆژنامەی (دنیای ئیقتیساد)ی ئەو وڵاتەی راگەیاندوە؛ لەساڵی 2018 بڕیاربوو 25 كاڵای سەرەكیی بە دۆلاری 4200 تمەنی دابین بكرێت بەڵام لە ئێستادا تەنها 18 كاڵا و پێدوایستیی سەرەكی بەو دۆلارە دابین دەكرێت كە لەو ژمارەیەش تەنها پێداویستی و خۆراكەكانی وەك دەرمان و گەنم و رۆن زۆر سەرەكین، بۆیە بڕیارەكەی حكومەت و پەرلەمان كاریگەریی زۆری دەبێت و ئاستی هەڵاوسانیش بەرز دەكاتەوە بە تایبەت كە دۆخی ئابوریی وڵاتە نائاساییە. شەقاقی ئاماهەی بەوە كردوە؛ ئێران لە ساڵی 1991  بەهۆی دەرەنجامەكانی جەنگی هەشت ساڵەی وڵاتەكە لەگەڵ عێراق، بڕیارێكی هاوشێوەی ئێستای پەرلەمانیدا ئەو كاتیش بەهۆی سەقامگیرنەبونی ئابوریی ئاستی هەڵاوسان بۆ 49% بەرز بوەوە بەڵام هەمان بڕیار لە ساڵی 2002 سەركەوتوبو چونكە ئێران خاوەنی داهات و دۆلاری زۆربو و ئابوریی وڵاتەكەش تا ئاستێكی بەرچاو سەقامگیر بوو پارە بەفیڕۆدراوەكانی ئێران بەرپرسانی ئێران ئاشكرایان كردووە لەماوەی ئەو چوار ساڵەی كە دۆلاری حكومی بەكار هاتوە زیاتر لە 70 ملیار دۆلار بەفێڕۆ دراوە، چونكە حكومەت ویستویەتی بە دابینكردنی دۆلاری 4200 تمەنی رێگریی لە بەرزبونەوەی خۆراك و پێدوایستییە سەرەكییەكانی بگرێت بەڵام پلانەكەی شكستی هێنا و دوو نرخ بوونی دۆلار لەوڵاتەكە هاوشێوەی فەرشی سور راخستن بوو بۆ هەڵاوسان و لەناوچوونی سەرچاوە داراییەكان و پارەی چاپكراو. ئەسغەر ئاهەنی ها، ئەندامی ژوری بازرگانیی ئێران رایگەیاندوە؛ بڕیاری حكومەتی پێشوو بۆ دوو نرخكردنی دۆلار بووە هۆی بەرزبونەوەی زۆبەی كاڵاكان بۆیە بە لابردنی بوار بۆ گەندەڵی و خراپ سود وەرگرتن لە دۆلاری حكومی نامێنێت و ئەوەش وا دەكات نرخی كاڵاكان جێگیر بكرێن.

عەمار عەزیز  حكومەتی هەرێم سەرەڕای ئەوەی بڕیاریدا دەرماڵەی خوێندكاران لەسەرەتای ئەمساڵەوە دابەش بكات، بەڵام پاش تێپەڕبوونی چەند مانگێك هێشتا زۆرینەی خوێندكاران وەریاننەگرتووە بەهۆی نەبوونی پارە لەبانكەكاندا. عەبدولكەریم لوقمان، خوێندكاری قوناغی دووەم لەكولیژی وەرزش لەلێدوانێكدا بۆهاوڵاتی، ئاماژەی بەوەكرد ماڵیان لە ناوەندی قەزای بەردەرەشە، مانگانە بەلایەنی كەم پێویستی بە 100 هەزار دینارە بۆ دابینكردنی خەرجییەكانی، وتیشی:» باوكم ناتوانێت هەموو مانگێك ئەو بڕە پارەیەم بۆ دابین بكات، ئەگەر دەرماڵە بەئێمە بدەن دەتوانین پێداویستییەكانمان دابین بكەین». عەبدولكەریم وتیشی « كاتێك بڕیاری خەرجكردنی دەرماڵە دەرچوو زۆر دڵمان خۆش بوو ، بەڵام خەریكە وا دەوام تەواو دەبێت هێشتا دەرماڵەی مانگێگمان وەرنەگرتووە». زانكۆی دهۆك لە 31ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1992 كراوەتەوە ، ئەوكات تەنها دوو كۆلیژ بوو، ئێستا 19 كۆلیژی هەیە كە لە 67 بەش پێكهاتووە مەروان فندی، بەڕێوەبەری بەشی ژمێریاری لە زانكۆی دهۆك لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە  لە بەرواری 3ی شوبات نووسراوی پێدانی دەرماڵە بەخوێندكاران لەوەزارەتی دارایی دەرچوو، لە 6ی شوباتی 2022 نووسراوی فەرمی لەوەزارەتی خوێندنی باڵا بۆ بابەتی دەرماڵەی خۆێندكاران گەیشتە دەستیان، وتیشی»یەكسەر بەبێ‌ دواكەوتن دەستمان بە ئامادەكاری كرد لەگەڵ بەشی ئاماری زانكۆ، ناوی هەموو خوێندكارانمان جیاكردەوە ئەوەی ناو شار كە بڕەكەی 40 هەزار دیناری مانگانەیەو ئەوانەی دەرەوەی شار 60 هەزار دینارە، ئێمەش كردوومانە بەچەك و دامانە چەند بانكێك، خوێندكارانی یەك تا دوو كۆلیژ دەرماڵەیان وەرگرتووە، بەڵام ئەوانەی تر ماون، كێشەكە لە سویلەی پارەیە هەركاتێك پارە هات بەدڵنیایەوە هەموو خوێندكاران دەرماڵەی خۆیان وەردەگرن «. هەروەها سامان عەبدوڵا، بەرپرسی بەشی راگەیاندن لەزانكۆی سەڵاحەدین لەپارێزگای هەولێر ئەوەی باسكرد كە هەر دوێنێ 8ی ئادار قسەی لەگەڵ بەڕێوەبەری بەشی ژمێریاری سەرۆكایەتی زانكۆی سەڵاحەدین كردووە وتوویەتی تەواوی خوێندكارانی زانكۆی سەڵاحەدینی هەولێر دەرماڵەی مانگی 1ی 2022 وەردەگرن.  هاوكات، رەزا حەسەن حسێن، سەرۆكی زانكۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « هەموو ئەو خوێندكارانەی ناویان لەسیستەمی زانكۆ لاینی زانكۆی سلێمانی وەرگیراون دەرماڵەی مانگی 1ی 2022 وەریانگرتووە، هیچ خوێندكارێك نەماوە كە دەرماڵەی وەرنەگرتبێت». سەرۆكی زانكۆی سلێمانی ئەوەشی روونكردەوە كە دەستیان بەئامادەكاری كردووە بۆ خەرجكردنی دەرماڵەی خوێندكاران بۆ مانگی شوبات، ئەم دەرماڵەیە لەمانگی 1ی 2022 بەخوێندكاران دەدرێت تامانگی 6ی ئەمساڵ.

‌شاناز حەسەن بەشێك لەچالاكوانانی ژنان، بەهۆی زۆربوونی كوشتن و توندوتیژییەكان بەرانبەر بەژنان حكومەتی هەرێمی كوردستان بە بەرپرسیاری یەكەم دادەنێن و پێشیانوایە كە پێناسەی خراپ بۆ چەمكی شەرەف كراوەو لەسۆزداریدا ورد كراوەتەوە. دوێنێ 8ی مارس (ئازار) بە رۆژی ژنان لەجیهاندا دادەنرێت و لەو رۆژەدا سەدان چالاكی  لەلایەن رێكخراوەكان و چالاكوانانی داكۆكیكار لەمافەكانی ژنان و پرسی توندوتیژییەكان بەرانبەر بەژنان و هۆشیاركردنەوەیان دەخرێتە روو لەبەرانبەر رەگەزی بەرانبەردا. قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كاتژمێر 10ی سەرلەبەیانی كورتەنامەی لە رێگەی ئاسیاسێڵ ناردووە بۆ هەزاران كەس لەهاووڵاتیان و دەنووسێت:» بۆ یەكسانی نێوان ژن و پیاو، لەماڵەكەی خۆتەوە دەستپێبكە». هاوكات پیرۆزبایی 8ی مارس رۆژی جیهانی ژنان دەكات. بەرپرسانی حكومەتی هەرێم بەردەوام هۆشداری دەدەنە لایەنە پەیوەندیدارەكان كە هەموو ئەو كەسانەی لەكوشتنی ژنانەوە تێوەگلاون بگەیەندرێن بەسزای یاسایی خۆیان. بەشێك لەچالاكوانانی ژنان پێیانوایە كە لەم قۆناغەدا پێویستە هاووڵاتیان هاوكاریان بن لەكارەكانیاندا. بەهار مونزیر، چالاكوانی بواری ژنان، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەهەموو وڵاتێكدا وایە كە حاڵەت بووە دیاردە، دەبێت هاووڵاتیان لەسەر ئەمە بێنە دەنگ و رۆڵیان هەبێت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد، دەبێت حكومەت دامودەزگاكانی خۆی پتەو بكات، دەبێت لەوەزعی شەڵتەرەكان بكۆڵێتەوە، چاكی بكات، دەبێت رێكارە یاسایی و ئیدارییەكان كە پەیوەستن بەپاراستنی كەسانێكەوە كە لەناڕەحەتیدان دەبێت ئێستا ئەمانە چاك بكرێن، وتیشی:» زۆر بەڵێن دەدرێن لەلایەن حزبە دەسەڵاتدارەكان و حكومەتەوە، بەڵام سەرێك لەو شوێنانە بدرێت كە شەڵتەرەكانن ژنان دەپارێزن، هیچی بۆ نەكراوە». ژنە سەركردەیەكی یەكێتی نیشتمانی دەڵێت:» پیناسەی هەڵە بۆ چەمكی كولتورو شەرەف دەكرێت و بەو پاساوانەوە توندوتیژی بەرانبەر بەژنان دەكرێت، ئەركی ئێمەیە راستی بكەینەوە». بڵێسە جەبار فەرمان، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی لەلیدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەگشتی لەكۆمەڵگاكەمان توندوتیژی روو لەزیادبوونە، لەهەمووی ناخۆشتر زیادبوونی توندوتیژییە دژ بەژنان «.  هەروەها باسی لەوەشكرد پێناسەی هەڵە بۆ چەمكی كولتور و شەرەف دەكرێت و بەو پاساوانەوە توندوتیژی بەرنبەر بەژنان دەكرێت، شەرەف و شەریف بوون لەواتا رەسەنەكەی خۆی لادراوە بەلاڕێدا براوە، چونكە شەرەف خەسڵەتی وەكو دەستپاكی و راستگۆیی و پاراستنی ئەمانەت و پارێزگاری لە بێهێز و هەژاران و ئازایەتی و چەندەها خەسڵەتی جوانی لەخۆگرتبوو كە بۆ ژن و پیاو بەهەمان شێوە بوو، بەڵام لەم دواییانەدا بەرپرسیارێتی و خەسڵەتی جوانی شەرەف بەتەواوەتی لەسەر شانی پیاو لابراو تەنها و تەنها خرایە بەرپرسیارێتی ژنان و تەنها لەپەیوەندی سۆزداریدا بچووككرایەوە». هاوكات، بەهار  محێدین، خاوەنی رێكخراوی گەشە بۆ پرسەكانی ژنان لەهەولێر بەهاوڵاتی وت:» دەتوانین بڵێین ئاماری كوشتنی ژنان مەترسیدارن، بەڵام بوونی پیاو بەبێ ژن واتای نیەو بەپێچەوانەشەوە، بۆیە دەبێت بۆ یەكسانی و مانەوەی هەردووكیان هەوڵبدەین».  نیان رەشید، پارێزەرو چالاكوانی بواری ژنان پێی وابوو تەنیا ژنان خۆیان دەتوانن مافی خۆیان بەدیبهێنن  كەژنان دەبێت ئەوەندە خۆیان هۆشیار بكەن كە لەهەموو شتێك شتێك بزانن و كەس نەتوانێت زەفەریان پێببات، وتیشی:»تا ژنان خۆیان نەگەنە ئاستێك لەبەرامبەر هیچ نێرینەیەكدا خۆیان بەبچووك نەزانن یەكسانی جێندەری بەدەستنایەت».

شنای فایەق بەهۆی نەبوونی پارە لە بانكەكاندا وەك حكومەتی هەرێم باسی دەكات، جارێكی دیكە دواكەوتنی مووچەی مامۆستایان و فەرمانبەرانی لێ كەوتووەتەوە، ئەوەش بووە هۆی ئەنجامدانی بایكۆت لە چەندین بەرێوەبەرایەتییەكانی پەروەردەو فەرمانگەكانی حكومەتدا. هەفتەی رابردوو ئەنجومەنی باڵای ئابووری بەسەرپەرشتی سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی و وەزیرانی پەیوەندیدار كۆبوونەوەو لە راگەیەندراوێكدا ئاماژە بەوە كراوە كە وەزارەتی دارایی راسپێردراوە بۆ بەردەوامیدان بە دابەشكردنی مووچە، بەڵام كاتەكەی پاش هەفتەیەك لەو كۆبونەوەیە رانەگەیەندراوە. وتەبێژی سەندیكای فەرمانبەرانی كوردستان، سلێمانی دەڵێت:" پاڵپشتی بایكۆت دەكەین". شكۆ كەناری، وتەبێژی سەندیكای فەرمانبەرانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:" ئێمە نیازی خۆپیشاندانمان هەیە، بەڵام نیازی ئەوەمان هەیە بۆ كۆدەنگی بێت، واتە زۆربەی سەندیكاكان و دەمانەوێت پلانێك دابنێین و  كۆببینەوە و بەیەك دەستە بایكۆتی سەرتاسەری رابگەیەنین، بەڵام تا ئێستا دیارنییە كەی كۆدەبینەوە و پێویستە سەرەتا سەندیكاكان ئاگادار بكەینەوە". هەروەها پێشیوابوو ئەوەندەی ئەوان ئاگاردارن زۆربەی فەرمانگەكانی سنووری ئیدارەی راپەڕین بایكۆتیان كردووە، وەكو: پەروەردەی رانیە و شارەوانی رانیە و هەروەها لە شاری سلێمانیش فەرمانگەكانی رێگەوبانی سلێمانی و بەڕێوبەرایەتی گشتی شارەوانییەكانی سلێمانی و فەرمانگەی كارەبای سلێمانی بایكۆتیان كردووە.                             هاوكات ئەوەشی باسكرد كە لە زۆربەی فەرمانگەكاندا بەشێك لە فەرمانبەران بایكۆتیان كردووە و بەشێكی دیكەیان بایكۆتیان نەكردووە و وتیشی: " وەك سەندیكای فەرمانبەرانی كوردستان-سلێمانی پاڵپشتی بایكۆت دەكەین، بەڵام بەیەكجار نەك بەشێك لە فەرمانبەران بایكۆت بكەن و كەرتی تەندروستی یان فەرمانگەیەكی دیكە بایكۆت نەكەن". سەرپەرشتیارێكی پەروەردەیی پێیوابوو كە سێكتەری پەروەردە لە خزمەتی خوێندكاردایە و بە پەككەوتنیشی خوێندكار زەرەرمەند دەبێت.   سەردار عەلی، سەرپەرشتیاری پەروەردەیی لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:" لە ساڵی ٢٠١٤ەوە پاش قەیرانی دارایی پڕۆسەی پەروەردە تووشی قەیران بوو و ئاستی خوێندن بە شێوەیەك لە شێوەكان بەرەو دواوە چووە، ئێستاش بایكۆت كاریگەری خۆی دەبێت و چونكە مەنهەجی خوێندن دوادەكەوێت و لەم وەرزەشدا كە وەرزێكی گەشت و گوزارە خوێندكار سارد دەبنەوە لە خوێندن و بە تایبەت كە ئێستا تاقیكردنەوەی پێش كۆتایی ساڵ ( تاقیكردنەوەی ٢٠) ەكەئەنجامدەدرێت".                                                                                                                     ئەو سەرپەرشتیارە پەروەردەیە باسی لەوەشكرد كە حكومەت كەمتەرخەمە، بەڵام زۆربەی مامۆستایان مەبەستیانە كە دڵسۆزانە خوێندكار تێبگەیەنن هەرچەندە بەشێك لە خوێندكاران دایك و باوكیان فەرمانبەر یان مامۆستان و خاوەنی موراعاتن، بەڵام ئاستی زانستیان دادەبەزێت كاریگەری لەسەر زانكۆ و پەیمانگاكان دەبێت.                                   سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمان دەڵێت:" بارودۆخی دارایی هەرێمی كوردستان لە دۆخێكی باشدایە". زیاد جەبار، سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:" راگەیاندنی كاتی پێدانی موچە ئەركی وەزارەتی داراییە و ئەركی ئێمە بەدواداچوونە لەسەر ئەو پرسە و بەدواداچوونمان كردووە پێمان راگەیەندراوە كە بەم نزیكانە موچە دابەشدەكرێت".                                                                                                   هەروەها وتیشی:" بە داخەوە سەرەڕای بەرزی نرخی نەوت موچە دوادەكەوێت و پێمانوایە بارودۆخی دارایی لە هەرێمی كوردستان لە بارودۆخێكی باشدایە و پێویستە حكومەت لە كاتی خۆیدا موچە دابەشبكات بە بێ لێبڕێن". نرخی یەك بەرمیل نەوتی برێنت بەهۆی شەری رووسیا بەرانبەر ئۆكرانیا گەیشتووەتە 130 دۆلار و هەرێمی كوردستانیش بۆ دابەشكردنی مووچە پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت و بەشێكی كەمی لە داهاتی ناوخۆ دابین دەكات. جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایان: مامۆستایانمان سەرپشك كردووە لە ئەنجامدانی بایكۆت. ‌عەتا ئەحمەد، جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایانی كوردستان، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: "ئێمە وەك یەكێتی مامۆستایان، مامۆستایانمان سەرپشك كردووە لە ئەنجامدانی بایكۆت یان دەوامكردن بۆ ئەوەی هیچ كەسێك موزایەدە بەسەر مامۆستاوە نەكات". عەتا ئەحمەد، دووپاتكردەوە كە لەگەڵ سەرجەم وەزارەتەكان دەچنە سەرخەت و تەنانەت لە رێی حزبەكانیشەوە بێت هەوڵدەدەن ئەم پرسە چارەسەر بكەن، چونكە ئەمساڵی خوێندن بە باشی هاتووە و خوازیاری ئەوەن بەو شێوەیە بڕوات و زیان بە پڕۆسەی خوێندن نەگات.

شاناز حەسەن  سەرۆکی لیژنەی پیشەسازیی و وزە لە ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانیی رایگەیاند:" حكومەت ئەم كەرتەی بەتەواوی ئیهمال كردووە و بازرگانان بەرێوەی دەبەن بۆیە چاوەرێدەكرێت نرخی بەنزین گرانتر ببێت". دەڵێت:" ئەو بەنزینەی لە ئێرانەوە دێت باج و رسووماتتی 120 دۆلاری دەچێتە سەر". کەریم عەلی، سەرۆکی لیژنەی پیشەسازیی و وزە لە ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانیبەهاوڵاتی وت:" کێشەی سووتەمەنی چارەسەرەکەی ئەوەیە حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی نەوتی خاو بداتە پاڵاوگە ناوخۆییەکان". سەرۆکی لیژنەی پیشەسازیی و وزە لە ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانی وتیشی: "ناردنەدەرەوەی نەوتی خاو تەنیا قازانجی بۆ کۆمپانیاکانە و هێنانی نەوتی سپیی و بەنزینیش هەر کۆمپانیاکان قازانجی لێدەکەن."  کەریم عەلی، ریگاكانی هێنانی بەنزین بۆ هەرێمی كوردستان باس دەكات و دەشڵێت:"  ئاسانترین رێگە بۆ بەرگرتن بە هاتنەناوەوەی ئەو جۆرانەی بەنزین بۆ پارێزگا و شارەکانی هەرێمی کوردستان ئەوەیە کە نەوتی خاوی خۆماڵی بە پاڵاوتگە ناوخۆییەکان بدرێت. 1. بەشێکی لە ئێرانەوە دەهێنرێت، هەر تۆنێکی بەهۆی گومرگ، باج و رسووماتەوە 120 دۆلاری دەچێتە سەر.  2. لە پاڵاوگەی قادرکەرەمیشەوە دەهێنرێت . 3. حکومەتی هەرێمی کوردستان بە قۆرغکاری بەشێک نەوتی خاو دەداتە پاڵاوتگەکانی سنووری پارێزگای هەولێر کە ئەو بەنزینەی بەرهەمی دەهێنن تەنیا بە وێستگەکانی سنووری هەولێر و دهۆک دەدرێت و یەک لیتر لەو بەنزینە بۆ سلێمانی نایەت. 4. بەشێکی بەنزینیش لە رێگەی حکومەتی عێراقەوە دەهێنرێت کە ئەوەیان پێیدەوترێت بەنزینی 690 دیناری. ئەوەیش هیچ بەشی پێویستیی هاووڵاتییان ناکات. پارێزگای سلێمانی رۆژانە پێویستی بە نزیکەی دوو ملیۆن و نیو لیتر بەنزینە. ئەم بەنزینە 350 هەزار لیتر بۆ سلێمانی دانراوە و هەموو رۆژێکیش نایەت. 5. بەشێکی دیکەیش بە قاچاغ لە ناوچەکانی حکومەتی عێراقییەوە دەهێنرێت کە بازرگانان و خاوەنی وێستگەکانی سووتەمەنی خۆیان دەیهێنن و تاوەکو دەیگەیێننە ناو هەرێمی کوردستان.  6. رێگەیەکی دیکەیش حکومەتی عێراقی گرێبەستی لەگەڵ پاڵاوتگەکانی سنووری سلێمانی و هەولێر کردووە و نەوتی خاویان دەداتێ. سەرۆکی لیژنەی پیشەسازیی و وزە لە ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانی هەروەها وتی: "حکومەت هیچ چاودێرییەکی هاتنەناوەوەی بەنزینەکان ناکات و رێگە خۆش دەکات بۆ ئەوەی بازرگانەکان نرخەکان زیاتر بکەن و بۆ کۆنترۆڵکردنی نرخی بەنزین و رێگرتن لە گرانبوونی هیچ رێنماییەکی نییە." کەریم عەلی باسی لەوەش کرد، داوایان لە وەزارەتەکانی دارایی و سامانە سرووشتییەکان کردووە پێدانی یەکە ( رصید) و دەسەڵاتی مۆڵەتدانی هێنانی سووتەمەنی بە پارێزگاکان بدرێتەوە. رێنمایی بۆ کۆنترۆڵکردنی نرخ دابنرێت. ئەو بەرپرسەی لیژنەی پیشەسازیی و وزە لە ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو، ئەو رێککەوتنەی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق باسی دەکات پێشێل کراوە. لای حکومەتی عێراق لە یاسای بودجەدا لیترێک بەنزین بە 450 دینار دیاری کراوە و دەستووری عێراق مافی هاووڵاتییانی کورد و عەرەبی وەک یەک داناوە، کەچی نازانن بە چ دەقێکی یاسایی و دەستووری بەنزین بە 650 دینار بە هەرێمی کوردستان دەدرێت لە کاتێکدا لە 15 پاریزگای عێراق بە 450 دینار دەفرۆشرێت. ئەگەر بەنزینەکە بەنزینی عێراقە، دەبێت بە 450 دینار بێت. ئەمەش لەكاتێكدایە ماوەیەكە نرخی نەو ت و بەتایبەتیش بەنزین بە رێژەیەكی بەرچاو بەرزبووەتەوە و بەشێوەیەك ئەمڕۆ لە پارێ.گای سلێمانی نرخی بەنزینی نۆرماڵ گەیشتە 1000دینار بۆ هەر لیترێك و بەنزینی مسن نرخەكەی گەیشتە 1075

رەزا مەنوچەهری  سوریا وەک بەشێک لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵکەوتەیەکی گرنگ، دێرین، لانکی شارستانیەتە جۆراوجۆرەکان، فرە پێکهاتەیەی و کولتوریی دەوڵەمەندی لە خۆگرتووە. لە رووی ئایینەوە هەر سێ ئایینی ئیسلام، مەسیحی و جووی تیادایە. لە رووی ئایینزاکانەوە سوننە، عەلەوی، شیعە، مەسیحی، ئیسماعیلی، ئێزدی و کلدانی و ژمارەیەک تەریقەتی جۆراوجۆری تیادایە. لە رووی نەتەوەییەوە عەرەب، کورد، ئاشووری، دروزی، ئەرمەنی، تورکمەن و چەرکسی تیادایە. کورد لە سوریا لە رووی میژوویی، شارستانی، جوگرافی، سیاسی، ئابووری، سەربازی و کولتورییەوە پێکهاتە و بونیادێکی سەرەکیی ئەو وڵاتەیە. کورد لەمێژووی سوریادا بەشێک لە مێژوونوسان میتانییەکان بە باپیرە گەورەی کورد دەزانن. میتانییەکان لە ناوچەکانی کوردستان و بەشی رۆژئاوای کوردستان و تاوەکو سنووری میسر دەسەڵاتیان هەبووە. ناوەندەکەیان بە ناوی واشۆکانی دەکەوێتە رۆژئاوای کوردستان. هەروەها گۆتییەکان و مانائییەکان و میدییەکان و... هتد لە ناوچەیەدا هەبوون. لەزۆربەی ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان چەندین شوینەواری گرنگ و گەورەی مێژوویی هەیە، کە قەڵای نەبی هوری، شێرە بەردینە رەشەکەی باشووری عەفرین (شێری بازلتی)، قەڵای کوردان لە باکووری حەڵەب، قەڵای دووسەر (جەعبەر) لە باکووری رەققە و شوێنەواری مێژوویی کانی دارا، کە لەلایەن یونسکۆوە وەک شوێنەوارێکی مێژوویی جیهانی تۆمارکراوە و مێژووەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ١٠ هەزار ساڵ لەوە پێش بەشێکن لەو شوێنەوارانە. هاوکات شوێنەواری مێژوویی یونانییەکان و ئێرانییەکان و رۆمییەکان لە رۆژئاوای کوردستاندا هەیە. کورد لە هەموو قۆناغەکانی مێژوودا لەناوچەکانی باکووری سوریا و دەرووبەری رووباری خابوور و رووباری فورات، چیای کورمێنج، کە لەدوای داگیرکاریی عوسمانییەکانەوە پێی دەوترێت کوردداغ، کە دەکاتە عەفرینی ئەمڕۆ، نیشتەجێ بوون. لە سەردەمی ئەیوبییەکان ژمارەیەکی زۆری کورد چوونەتە ناوچەکانی سوریا لە حەڵەب و دیمەشق و حەما نیشتەجێ بوون. هەروەها لە سەدەی ١٦ەوە بەهۆی داگیرکاری و کوشتاری عوسمانییەکانەوە شەپۆلێکی تری کۆچی کورد لە ناوچەکانی تری کوردستانەوە بەرەو رۆژئاوای کوردستان رۆیشتوون. کورد لەو قۆناغە مێژووییانەدا ناوچەکانی خۆیان بەڕێوەبردووە. بەشێکی گرنگ بوون لەوەی پێی دەوترێت شامات. کورد لەسوریای دوای جەنگی جیهانیی یەکەم کاتێک ئیمپراتۆریی عوسمانی هەڵوەشایەوە ژمارەیەک وڵاتی نوێ دامەزران، کە سوریا، عێراق، ئوردون و لوبنان بەشێک لەو وڵاتانە بوون. سوریا کەوتە ژێر دەسەڵات و ئینتدابی فەرەنسیەکان. بۆ ماوەی ٥ ساڵ لە ١٩٢٠ بۆ ١٩٢٥ سوریا لەلایەن فەرەنسییەکانەوە وەک ٥ حکومەت (حکومەتی دیمەشق، حکومەتی حەلەب، حکومەتی عەلەوییەکان، لوبنانی گەورە، جەبەل دروز) و ناوچەی خۆبەڕێوەبەر بەڕێوەدەبرا، کە حەڵەب گەورەترین ناوچەی بوو و زۆربەی کوردەکانیش لە دەوڵەتی حەلەبدا بوون. لەکتێبی کورد لەسوریا لە نووسینی ژوردی تژل دا هاتووە، کورد وەک هێزی سەربازی و بازرگانی و بەشداریکردن لە حکومەت و وەزارەت و نوێنەرایەتییەکانی سوریادا رۆڵێکی بەرچاویان هەبووە. ژمارەیەکی زۆر لە هێزی سەربازییان پێکدەهێنا. تەنانەت سێ سەرۆک وەزیرانی سوریا لەو کوردانە بوون، کە لەگەڵ هێزە سەربازییەکانی فەرەنسادا کاریان کردبوو و بە سێ دیکتاتۆرەکەش دەناسرێن و بریتین لە حوسنی زەعیم لە خێزانێکی کورد – عەرەب لە حەلەب (١٨٩٤-١٩٤٩)، ئەدیب شیشکلی لە خێزانێکی کوردی حەما (١٩٠٩ - ١٩٦٤) و  سامی حەناوی لە خێزانێکی کوردی حەلەب (١٨٩٨-١٩٥٠). لەماوەی ئینتیدابی فەرەنسیدا دۆخێکی نیچمە ئازاد بۆ کارو چالاکییە جۆراجۆرەکان هەبوو و سیاسەت سڕینەوە و قەدەغەکاری و پاکتاوکردن لەدژی هەبوونی نەتەوەیەک بەڕێوەنەدەبرا.  ئەو دۆخە وایکرد کوردەکان لەسوریا هەم خۆیان رێبکخەن و ژمارەیەک رێکخراو و ناوەند دابمەزرێنن، هەم هاوکاریی پارچەکانی تری کوردستان بکەن.  رێکخراوی خۆیبوون و شۆڕشی ئاگری رێکخراوی خۆیبوون لە ٥ی ئۆکتۆبەری ١٩٢٧ لەلایەن جەلادەت بەدرخانەوە دامەزراو تا ساڵی ١٩٤٦ بەردەوام بوو. ئەو رێکخراوە لە حەلەب، شام (دیمەشق) و لوبنان و باکووری کوردستان کاری گرنگی بۆ بەدەستهێنانی مافەکانی کورد دەکرد. تەنانەت لەو سەردەمەدا پەیوەندیی لەگەڵ ئازادیخوازی سلێمانی دا دروستکردبوو. خۆیبون پاڵپشت و قەڵای سێ شۆڕشەکەی ئاگری بە سەرۆکایەتیی ئێحسان نووری پاشا بوو، کە لە دوای سەرکوتی راپەڕینەکەی شیخ سەعیدی پیران شۆڕشەکەی ئاگری گرنگترین بوژانەوەی هەست و هزری نەتەوەیی کورد بوو. گۆڤاری هاوار بنەماڵەی بەدرخان بەردەوامبوون لە هەوڵەکانیان و پەیوەندییەکانیان بۆ گەشەپێدان و پێشخستنی نەتەوەی کوردو بەدەستهێنانی مافەکانی. لەو چوارچێوەیەدا لەلایەن جەلادەت عالی بەدرخانەوە لە شاری دیمەشقی پایتەختی سوریا گۆڤاری هاوار بۆ یەکەمجار لەمێژووی کورددا لە ١٥ی ئایاری ١٩٣٢ بە ئەلف و بێی کوردیی لاتین بڵاوکرایەوە. گۆڤاری هاوار گۆڤارێکی ئەدەبی و وێژەیی و سیاسی بووە و تا ١٥ی ئابی ١٩٤٣ واتە بۆ ماوەی نزیکەی ١١ ساڵ بەردەوامبووە. چەند ژمارەی سەرەتای گۆڤارەکە بە هەر دوو زمانی کوردی و فەرەنسی بڵاوکراوەتەوە و دواتر هەمووی بووە بە کوردی. بەگشتی ٥٧ ژمارەی لێ دەرچووە و هەموو لاپەڕەکانی ئەو ٥٧ ژمارەیە، ٨٠٨ لاپەڕەیە. لەدرێژەی ئەو رەوتە لە رۆژنامەگەریی و بەرزکردنەوەی هۆشیاریی سیاسی و نەتەوەیی کورد و گەیاندنی دەنگ و خواستی کورد لە رۆژئاوای کوردستان لەدوای راپەڕینی گەلانی سوریا و ئازادکردنی ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان رۆژی ٥ی ئابی ٢٠١٢ ئاژانسی هەواڵی هاوار (ئانەها) دەستی بە بڵاوکردنەوەی هەواڵ و زانیاری لەسەر رووداوەکانی ڕۆژئاوای کوردستان کردو ئێستا ئەو ئاژانسە بە ٦ زمان کە بریتین لە، کوردی (شێوەزاری کرمانجی و بە ئەلف و بێی لاتین)، عەرەبی، تورکی، ئینگلیزی، رووسی و ئیسپانی هەواڵ و زانیاری لەسەر دۆخی رۆژئاوای کوردستان و پێشهاتەکانی سوریا و ناوچەکە بڵاو دەکاتەوە. کوردی پارچەکانی تری کوردستان و رۆڵیان لە رۆژئاوای کوردستان لەدوای هەر سەرکوتکاری و کوشتارێک لە باکووری کوردستان ژمارەیەک لەهاووڵاتیانی کورد روویان لە رۆژئاوای کوردستان کردووە. جگە لە رۆڵ و کاریگەریی بنەماڵەی بەدرخان هەر یەک لە جگەر خوێن، عوسمان سەبری، نوری دێرسیمی، قەدری جان... هتد لەو کەسانە بوون رۆژئاوای کوردستانیان کردبووە لانکەی تێکۆشانیان.  لەدوای دامەزراندنی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران لەشاری مەهابادی رۆژهەڵاتی کوردستان لەساڵی ١٩٤٦، لە باشوورو باکووری کوردستانیش ئەو حزبە دروستکران. لە رۆژئاوای کوردستانیش لەساڵی ١٩٥٧ پارتی دیموکراتی کوردستانی سوریا دامەزرا. کوردی بەشەکانی تری کوردستان و لەوانە عەبدولڕەحمانی زەبیحی یەکێک لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی ژێکاف و خەڵکی رۆژهەڵاتی کوردستان کە لەو کاتەدا لە رۆژئاوای کوردستان بە مەحمود حەسەن شنۆیی دەناسرا رۆڵێکی بەرچاوی لە دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردستانی سوریادا هەبوو. تەنانەت کتێبێکی بە ناوی رەتدانەوەی کۆسمۆپۆلیتیزم لەدژی ئەو کەسانە نووسی، کە لەژێر کاریگەریی شیوعیەتدا بانگەشەی ئەوەیان دەکرد، خەبات لە دژی ئیمپرالیزم گرنگە و خەبات بۆ نەتەوەیەک و لەناویشیدا بۆ کورد بە رەوا نەدەزانی و لەو رێگەوە رێگرییان لە خەبات و بەدەستهێنانی مافەکانی کورد دەکرد. کۆماری سوریا لەدوای ئەوەی فەرەنسیەکان لە ساڵی ١٩٣٦ لەگەڵ سوریەکان رێککەوتنی سەربەخۆیی سوریایان واژۆ کرد. کۆماری سوریا دامەزرا. فەرەنسییەکان هێشتا دەسەڵاتی زۆریان بەسەر سوریاو هەبووە لە ساڵی ١٩٣٩ لیوای ئەسکەندەرویان لە مامەڵەکەیدا بە تورکەکان دا. لە ١٩٤١ سوریا سەربەخۆیی خۆی راگەیاند. لەساڵی ١٩٤٦  دوا سەربازی فەرەنسی لە سوریا کشایەوە. ساڵی ١٩٤٦ تاوەکو ساڵی ١٩٦٣ قۆناغێکی پڕ لە کێشمەکێش و کودەتا و ململانێی جۆاروجۆر بوو.  هاتنە سەرکاری بەعسییەکان و دامەزراندنی کۆماری عەرەبیی سوریا لەساڵی ١٩٦٣ بەعسییەکان لەسوریا لە رێگەی کودەتایەکەوە دەسەڵاتیان گرتە دەست. لەو سەردەمەدا ناسیۆنالیزمی عەرەبی لەگەشەدا و جەمال عەبدولناسر کاریگەریی لەسەر بزاوتی ناسیۆنالیستیی عەرەبی هەبوو. پلانی ئەوەیان هەبوو کۆماری عەرەبی یەکگرتوو لە نێوان میسر و سوریا و ئوردن دا دابمەزرێنن. تاوەکو ساڵی ١٩٧٠ ئەو دۆخە بەردەوام بوو، کە حافز ئەسەد لەو ساڵەدا بەکودەتایەک هاتە سەر کورسیی دەسەڵات و تا ئێستا بنەماڵەکەی دەسەڵاتداری سوریان. بەوەش کۆتایی بەو پلانەی هات و لەئەنجامدا لە سوریا کۆماری عەرەبیی سوریا راگەیەندرا. سیاسەتی تەعریب و سڕینەوەی گەلان و پێکهاتەکانی سوریا بە تایبەتی کورد دەستیپێکرد.  لەکتێبی کورد لەسوریا لە نووسینی کەریم یڵدز دا هاتووە، لە ساڵی ١٩٦٢ دا سەرژمێری لە حەسەکە کراو سەرژمێرییەکە هاووڵاتیانی لێ ئاگادار نەکرابوویەوە. سەر ژمێرییەکە لە ناکاو بوو  هەر هاووڵاتییەک لەو رۆژەدا بەڵگەنامەکانی خۆی پێشکەش نەکردایە مافی هاووڵاتیبوونی سوریای پێنەدەدرا. لەوەدا ژمارەیەکی زۆری کورد لەمافی هاوڵاتیبوون بێبەشکران. لەساڵی ١٩٦٣ ئەفسەر محەمەد تالیب هیلال سەرۆکی ئەمنیی پارێزگای حەسەکە لە نووسراوێکی نهێنی دا و لەچەند خاڵێکدا داوا دەکات کوردەکان لەسەر خاکی خۆیان رابگوێزرێن، رێگا بە خوێندنیان نەدرێت، ئەو کوردانەی تورکیا داوای کردوون رادەست بکرێنەوە، پڕوپاگەندە لەدژی کورد بڵاوبکرێتەوە، مەلایانی ئایینی عەرەب بۆ ناوچە کوردییەکان بهینرێن، عەرەب لە ناوچە کوردییەکاندا نیشتەجێ بکرێن و سیاسەتی بەگژیەکدا کردن لەدژ کوردەکان بەکاربهێنرێت.  لەدرێژەی ئەو سیاسەتە پاکتاوکارییەدا لە ساڵی ١٩٧٣ پشتێنەی عەرەبی بەدرێژایی ٩١١ کیلۆمەتر لەگەڵ سنوری تورکیا بۆ بەعەرەبکردنی رۆژئاوای کوردستان بەڕێوەچوو. ناوی شوێنە کوردییەکان گۆڕدرا، مافی کڕین و فرۆشتنی خانوبەرە و زەویی لە ناوچە کوردییەکان بەتایبەتی لە حەسەکە لە کورد قەدەغە کرا. کوردە بێ ناسنامەکان ئیدی نەدەکران بەهاووڵاتی، خانو و موڵک نەدەکرا بەناویانەوە، ناسنامە و پاسپۆرت و مۆڵەتی شۆفێرییان پێ نەدەدرا.  کوردەکان بەناچار کۆچیان بۆ حەلەب، دیمەشق و رەققە و ناوچەکانی تری سوریا دەکرد. زۆربەیان کاری سەخت و کرێکاری و دەستگێڕییان دەکرد. گەرچی چەند سەد ساڵە کورد لەدیمەشق و زۆر زیاتر لەوەش لە حەڵەبدایە، بەڵام بۆ بۆ مانەوەیی خۆیان لەدیمەشق  گەڕەکێکیان بەدزییەوە و بەشەودا بە ناوی زۆرئاوا دروستکرد. هاوکات کوردەکان لە حەڵەب لەناوچەکانی شێخ مەقسود و ئەشرەفییە دەمانەوە، کە ئەو دوو ناوچەیەی ناو شاری حەڵەب زیاتر لە ٢٥٠ هەزار کوردی تیادا بوو. رۆژئاوای کوردستان کۆڵەکە و پردی پەیوەندی و پەڕینەوە سیاسەتەکانی رژێمی بەعسی سوریا کاریگەریی زۆری لە پەراوێزخستن و گەشە نەکردنی ژێرخانی کوردستاندا هەبوو، بەڵام سەرباری ئەوەش رۆژئاوای کوردستان هەر پێگەی گرنگی خۆی بۆ شۆڕشی کورد لەدەست نەدا. لەو رۆژگارە سەختەدا رۆژئاوای کوردستان پردی پەڕینەوە بۆ شۆڕشەکانی باکووری کوردستان و باشووری کوردستان بوو.  لەدوای دامەزراندنی یەکێتیی نیشتمانی لە قاوەخانەی تولەیتولەی دیمەشق و بەهۆی ململانێی نێوان بەعسی سوری و عێراقی دەرچەیەک بۆ هاوکاریی کوردانی باشوور کرایەوە. هەروەها بەهۆی مملانێی سوریا لەگەڵ تورکیا دەرچەیەکیش بۆ پشتیوانی لەخەباتی باکووری کوردستان کرایەوە. کاتێک ژمارەیەک لە کادێر و سەرکردەی پەکەکە لە ساڵی ١٩٨٠ بەرەو بوقاع لە باشوری لوبنان رۆیشتن، لەلایەن جۆرج حەبەش و نایف حەواتمە و بزووتنەوەی فەتحەوە هاوکاری کران. لەو سەردەمەدا باشوری لوبنان ناوەندی هێزە چەپ و شۆڕشگێڕ و چەکدارەکانی جیهان بوو، لەسوپای سوری ژاپۆنەوە بۆ بریگاردی ئیتاڵیا و بۆ چەپەکانی تورک و بۆ هەندێک هێزی ئیسلامی، هەموویان لەوێ کۆبوونەوەو کاری راهێنان و چەکداری و داڵدەدانیان دەکرا. پەکەکە بەهۆی دۆخی مێژوویی و پەیوەندی قوڵی نێوان گەلی رۆژئاوا و باکوور هێدی هێدی کاریگەریی خۆی لەسەر کۆمەڵگەی رۆژئاوای کوردستان زۆر کرد. زیاتر لە ٤ هەزار رۆڵەی تێکۆشەری کوردی رۆژئاوای کوردستان لە ریزەکانی پەکەکە لە جەنگ لەدژی دەوڵەتی تورکیا شەهید بوون. زیاتر لەو ژمارەیەش برینداریان هەیە و زیاتر لەوەش کادێر و ئەندام و رێکخستنیان هەیە. کوردی رۆژئاوا کۆڵەکەیەکی گرنگ و سەرەکیی خەباتی باکووری کوردستان بووە. ئەوەش بەهۆی جۆرێ رێکخستن و پەروەردەو پڕوپاگەندە و شۆربوونەوە بۆ ناو هەموو چین و تووێژەکانی کۆمەڵگە لەلایەن پەکەکە و بەتایبەتی عەبدوڵا ئۆجالانەوە ئەنجامدرابوو. لەساڵانی ١٩٩٠دا رێکخستن و پڕوپاگەندەیان بە رادەیەک بڵاوکردبووە، کە گەیشتبونە ناوچەی تەبقە لەپارێزگای رەقە و لە ناو کوردەکانی ئەو ناوچەیەدا رێکخستنیان هەبوو و گەنجان بووبونە گەریلا و شەهیدیان هەبوو. ئاستی بەشداریی هەمەلایەنە و گرنگی رۆژئاواییەکان بووە قۆناغێکی نوێ لە خەبات لە رۆژئاوای کوردستان بۆ کوردی ئەو بەشەی کوردستان. گەرچی رژێمی ئەسەد زۆر هەوڵی دابوو ناسنامەی کوردی رۆژئاوا بەتەواوەتی بسڕێتەوە، بەڵام جۆری کارو رێکخستنی پشکۆی ژێر خۆڵەمێشی پەکەکە هێزی مانەوەی ئەو کۆمەڵگەیەی راگرتبوو. راپەڕینی کورد لەساڵی ٢٠٠٤ لە قامیشلۆ و هەروەها شۆڕشی گەلانی سوریا لەساڵی ٢٠١١ بۆ کوردی رۆژئاوا بووە قۆناغێکی نوێی مێژوویی. شۆڕشی رۆژئاوای کوردستان و گەشەسەندنەکانی هاوکات لەگەڵ تەشەنەی بەهاری عەرەبی بۆ سوریا و راپەڕینەکان لەساڵی ٢٠١١دا کوردیش دەستی بە راپەڕین کرد. لەدوای دەستپێکردنی راپەڕینەکان لەسوریا، پەیەدە یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە)ی لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١١ و یەکینەکانی پاراستنی ژن (یەپەژە)ی لە ٤ی نیسانی ٢٠١٢دا دامەزراند، کە رۆڵی گەورەیان بینی لە کۆنترۆڵکردنی ناوچەکانی ڕۆژئاوای کوردستاندا. لە ١٩ی تەممووزی ٢٠١٢دا شاری کۆبانێ و بە دوای ئەوەشدا شارەکانی عەفرین و دێرک و عامودێ  ... هتد رزگارکران.  کورد هاوکات لەگەڵ شەڕ لەدژی گروپەکانی بەرەی نوسرە و دوای ئەوەش داعش، کە هێرشیان کردبووە سەر رۆژئاوای کوردستان، هەوڵی دامەزراندن و سەقامگیرکردنی سیستمێکی سیاسی و ئابووری و مۆدێلێک لە چارەسەری و بەڕێوەبردن دەدا. لەو چوارچێوەیەدا هێزەکانی سوریای دیموکراتیک (هەسەدە) لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ لە کانتۆنی جزیرەی رۆژئاوای کوردستان دامەزرا. لەدوای ئەو پێشهاتەش ڕۆژی ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥ لە دوای کۆتایی هاتنی کۆنگرەی سوریا دیموکراتیک، ئەنجوومەنی سوریای دیموکراتیک (مەسەدە) راگەیەندرا. مەسەدە نوێنەرایەتیی سیاسیی هەسەدە دەکات.  پارتی یەکێتیی دیموکراتی (پەیەدە)، کە لە ٢٠ ئەیلولی ٢٠٠٣ دامەزراوە. لە کۆنگرەی سێیەمیدا لە ساڵی ٢٠٠٧ پڕۆژە و سیستمی خۆبەڕێوەبەریی دیموکراتیکی کردە ستراتیژی ئەو حزبە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی سوریاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەبەر ئەوەش هەوڵەکان بۆ دامەزراندنی خۆبەڕێوەبەریی دیموکراتیک لەدوای ئازاکردنی شارەکانی رۆژئاوای کوردستانەوە بەڕێوەچوون.  لەدرێژەی ئەو رەوتەدا و دوای گەشەسەندنی زیاتری پێگەی کورد لەڕۆژئاوای کوردستان کانتۆنی جزیرە لەڕۆژئاوای کوردستان لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٤ و هاوکات لەگەڵ ساڵیادی دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە مەهاباد دامەزرا. دوابەدوای دامەزراندنی کانتۆنی جزیرە لە ٢٧ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٤دا کانتۆنی کۆبانێ راگەیاندرا، هەروەها لەڕۆژی ٢٩ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٤ کانتۆنی عەفرینیش دامەزرێندرا. لەگەڵ فراوانبوونی ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان لەباکوور و رۆژهەڵاتی سوریا ئەنجوومەنی دامەزرێنەری سیستمی فیدڕاڵی دیموکراتیکی باکووری سوریا لەڕۆژانی ٢٧ و ٢٨ی تەممووزی ٢٠١٧ و لە سێیەمین دانیشتنیدا، یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی فیدڕاڵیی دیموکراتیکی باکووری سوریاو یاسای دابەشکردنی بەڕێوەبەرێتییەکانی ئەو ناوچانەی پەسەند کرد. بەپێی ئەو یاسایە سیستمی فیدڕاڵیی دیموکراتیکی باکووری سوریا کرا بەسێ هەرێمی جزیرە، کە پێکهاتووە لە کانتۆنەکانی قامیشلۆ و حەسەکە، هەرێمی فورات پێکهاتووە لەکانتۆنەکانی کۆبانێ و گرێ سپی، هەرێمی عەفرین  پێکهاتووە لەکانتۆنەکانی عەفرین و شەهبا. پرۆژەی چارەسەریی کورد بۆ کێشەکانی رۆژئاواو سوریا ئەنجوومەنی نیشتمانیی کوردی سوریا (ئەنەکەسە) لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١دا لەقامیشلۆ دامەزرا. ئەو ئەنجومەنە خۆی خستووەتە پاڵ ئەنجومەنی نیشتمانی سوریا و کۆنگرەی نیشتمانی سوریا و لەناو شاندەکانی ئەو رەوتانەدا کەسێک بەناوی ئەوانەوە بەشداری لەدانیشتنەکانی پەیوەند بەکێشەی سوریاوە دەکات، بەڵام تائێستا دانیشتنەکانی جنێڤ، ئاستانا، سۆچی و ریاز بۆ چارەسەرکردنی کێشەی سوریا بەهیچ ئەنجامێک نەگەیشتووە. هاوکات لەگەڵ ئەوەدا، کە ئیدارەی رۆژئاوای کوردستان لەهەموو ئەو دانیشتنانە بێبەشکراوە، بەڵام ئەو ئیدارەیە لەخستنەڕووی رێگا چارەکانی خۆی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان رانەوەستاوە. بزووتنەوەی کۆمەڵگەی دیموکراتی (تەڤدەم)، کە ساڵی ٢٠١١ لە رۆژئاوای کوردستان دامەزراوە، ژمارەیەک حزب و لایەنی سیاسی و رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی پێکهاتووە و هەریەک لە پێکهاتە و نەتەوەکانی کورد، عەرەب، سوریانی، ئاشووری و مەسیحی و تورکمانی لە خۆ گرتووە. ئیدارەی خۆبەڕێوەبەریی خۆسەر لە رۆژئاوای کوردستان پشتبەستوو بە تێزی نەتەوەی دیموکراتیک و کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیک و ژنۆلۆژی و ژینگەپارێزیی عەبدوڵا ئۆجالان، کاریکردوە بۆ دابینکردنی مافی نەتەوە و پێکهاتە ئاینی و نەتەوەییەکان. مەزڵوم عەبدی و پۆڵات جان لەکتێبی پرۆژە پراکتیکییەکانی بونیاتنانی خۆبەڕێ بەریدا باسی ئەوە دەکەن، کە بەدامەزراندنی سیستمی کۆمین لەناو کۆمەڵگەدا دەیانەوێت هەموو پێکهاتەکان بەشداریی راستەوخۆ لەخۆبەڕێوەبردنی کۆمەڵگەدا بکەن. بۆ ئەوەش جگە لەکۆمینەکان، ئەنجومەنی ناوچەکان، ئەنجومەنی شارەکان، ئەنجومەنی گشتیی رۆژئاوا (باکوورو رۆژهەڵاتی سوریا)یان بەهاوبەشی لەگەڵ نەتەوەکان و پێکهاتەکان دامەزراندووە. لەو چوارچێوەی ئەو پرۆژەیەدا گەل خۆی بەشداری دەکات لە چارەسەرکردنی پرسە کۆمەڵایەتی و خزمەتگوزارییەکان و تەندروستییەکان، یاسایی و مافەکان، چاکسازیی کۆمەڵایەتی، پەروەردە، پرسە کولتوری و نەتەوەییەکان. هەروەها بابەتی گەشەدان بەزمان و کولتوری کوردی و کولتوری پێکهاتەکانی تر لەسیستمی بەڕێوەبەریی و پەروەردەدا کارپێکراوە. کاریش بۆ ئەوە کراوە هەمووان بەشداری لەپرۆژەی ئاوەدانکردنەوە، بەرگری و خۆپاراستندا بکەن. ئیدارەی رۆژئاوای کوردستان ئەوە مۆدێل و شێوازە بەچارەسەر بۆ کێشەکانی کۆمەڵگە دەزانێت. جگە لەوەش لەدانوستانەکانیاندا لەگەڵ روسەکان و سوریەکان و رۆژئاواییەکاندا رایانگەیاندووە، سوریا بکرێتە کۆماری سوریا، بەشێوەی نا ناوەندی بەڕێوەببرێت، تایبەتمەندیی ناچەکانی خۆبەڕێوەبەری لە رووی سەربازی و ئاسایش و پەروەردەیان وەک خۆی بمێنێتەوە، یان لە چوارچێوەی نیشتمانی وەک بەشێک لەئاسایش و ئارامی و پەروەردەی سوریا مامەڵەی لەگەڵ بکرێت.  ئیدارەی رۆژئاوای کوردستان لەمامەڵەکردن لەگەڵ سامانی نیشتمانیی بەتایبەتی نەوت و گازدا، جەختی لەوە کردووەتەوە ئەوە سامانی هەمو گەلانی و سوریایەو پێویستە بەشێوەیەکی دادمەندانە بۆ هەموو سورییەکان بێت، نەک وەک پێشتر گەلانی سوریا لێی بێبەش بن. جگە لەوەش یەکگرتوویی سوریا لەسوریایەکی دیموکراتیک و ئازادو ناناوەندی و هاوبەشدا دەبینین. خۆیان بەهەڕەشە بۆ یەکپارچەیی خاکی سوریایەکی دیموکراتیک و ئازاد نازانن و پێداگری لەوە دەکەن، کەپرۆژەکەیان چارەسەرە بۆ هەموو کێشەکانی سوریا.

هاوڵاتی ئێوارەی ئەو رۆژەی روسیا دەستی كرد بەهێرشكردنە سەر ئۆكرانیا تاكە وڵات كە بەپەلە پشتیوانیی خۆی بۆ مۆسكۆ دەربڕی تاران بوو لەكاتێكدا وەزیری دەرەوەی روسیا بەلێدوانێك ئاماژەی لەناوبردنی خەونەكەی ئێران و رۆژئاوای بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەگوێی هەمولایەنەكاندا دا. ئێران وەك ئەوەی دەستی لە دۆخەكە شۆردبێت رایگەیاندوە ئەگەر كۆشكی سپی بیەوێت دەتوانێت رێككەوتنەكە زیندو بكاتەوە بەڵام تاران ناتوانێت لەوە زیاتر چاوەڕێی ئەمریكا بكات. وەزیری دەرەوەی روسیاش پێچەوانەی رابردوو رایگەیاند زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 ، قۆناغ و هەنگاوی زۆری پێویستە، ئەوەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە مۆسكۆ نایەوێت ئێران ببێتە بەدیلی غازو نەوت بۆ وڵاتانی رۆژئاوا و هاوكات بوار نادات ئەمریكاو ئەوروپا، تاران بۆ ئامانجەكانی خۆیان لە دژی مۆسكۆ بەكاربهێنن. بەبڕوای شارەزایان و شیكەرەوانی سیاسیی؛ تاران بەپشتیوانیی لەمۆسكۆ هەڵەیەكی مێژوویی دیكەی تۆمار كردووە چونكە لەیەكەم و دووەم جەنگی جیهانییەوە روسیا بە بەردەوامیی لە بەرەی دژی ئێران بووە و تەنانەت لە سەردەمی جەنگی ‌هەشت ساڵەی ئەو وڵاتەش لەگەڵ عێراق، پشتیوانیی سەددام حسێنی كردووە. روسیا هەر بەو مێژووە نەوەستاوەتەوە و لەساڵی 2011 تا ئەنجامدانی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەگەڵ ئێران، هاوشانی ئەمریكاو رۆژئاوا دەستی هەبووە لەسەرجەم ئەو بڕیارانەی لە ئەنجومەنی ئاسایش و نەتەوەیەكگرتووەكانەوە دژی ئێران دەركراوە بۆیە بەبەردەوامیی پەیوەندییەكانی نێوان تاران و مۆسكۆ بە لەرزۆك ناودەبرێن بەتایبەت كە ئەمریكا تا ساڵی 1979 ئێرانی بە سەرەكیترین هاوپەیمانی خۆی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەم دەداو دژی سۆڤیەت پڕچەكی دەكرد. روسیا تا ئێستا دەیان بەڵێنی بەرامبەر ئێران نەبردوەتە سەرو دوای ساڵانێكی زۆر لەچاوەڕوانی بەم دواییانە سیستمی قەڵغانی موشەكیی (ئێس 300)ی رادەستی وڵاتەكە كردو هەر جارە و بە بیانویەكەوە وێستگەی ئەتۆمیی بوشەهری لەئێران تەواو نەكردووە و پڕۆژەكەی بە نیوەوناچڵی جێهێشتوە، بۆیە ئەوەی ئێستا لەسەر رێككەوتنی ئەتۆمیی بەرامبەر تاران و رۆژئاوا دەیكات چاوەڕواننەكراو نەبووە. رەئیسی لەپەیامی پشتیوانیی بۆ پوتن پاشگەز دەبێتەوە ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشەكانی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا لەئێوارەی رۆژی پێنجشەممە (24/2/2022) پەیوەندیی تەلەفۆنیی لەگەڵ ڤلادیمیر پوتن، سەرۆكی روسیا ئەنجامدا و سەرۆكی یەكەم وڵات بوو كە بەمەبەستی پشتیوانیی لە مۆسكۆ پەیوەندیی بە پوتنەوە كردو تاكە سەرۆكی وڵاتێكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت جیهانیش بوو كە بە راشكاویی پشتیوانیی لە هەنگاوەكانی مۆسكۆ كرد دژی وڵاتانی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ).  ئەو لەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا رایگەیاند؛ هەوڵەكانی مۆسكۆ وەڵامێكی گونجاوو یاساییە بۆ پێشێلكردنی رێككەوتنە ئاسایشی و ئەمنییە نێودەوڵەتییەكان لەلایەن وڵاتانی رۆژئاوا بە تایبەت وڵاتانی ئەندامی ناتۆ.  رەئیسی جەختی كردەوە كە هەڵكشانی سنورەكانی ناتۆ بەرەو رۆژهەڵات هەڕەشەی راستەقینەیە لەسەر سەقامگیریی و ئاسایشی وڵاتانی سەربەخۆ لەو سنورە جوگرافیا سیاسییەدا. بەپێی راگەیەنراوی كۆشكی كرملین، پوتن لەو گفتوگۆ تەلەفۆنیەدا بە رەئیسیی راگەیاندووە؛ هەنگاوەكەی مۆسكۆ هەوڵێكە بۆ دوورخستەنەوەی مەترسییەكان لە سنوری روسیاو هاوكات ئاماژەی بەوە كردووە كە پێوستە ئێران بە راوێژ لەگەڵ روسیا بەردەوام بێت لە دانوستانە ئەتۆمییەكان و هاوكاریی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمیی.  رەئیسی دوای سێ رۆژ لە لێدوانەكەی پەشیمان بوەوە و رۆژی یەكشەممە (27/2/2022) لە كۆبوونەوەی كابینەی حكومەتەكەی رایگەیاند؛ ئەو دژی سەپاندنی دەسەڵاتەو تاران ئامادەیە هەموو هەنگاوێكی سیاسیی و دیپلۆماسیی بنێت لەپێناو چارەسەری ئاشتیانەی كێشەی نێوان ئۆكرانیاو روسیا بۆ ئەوەی لەبەرژەوەندیی گەلان و وڵاتانی ناوچەكە بشكێتەوە. پاشگەزبوونەوەی رەئیسی دوای ئەوە هات كەزۆربەی رۆژنامە و میدیاكانی نزیك لە ریفۆرمخوازانی كۆماری ئیسلامی ئێران رەخنەی توندیان لەو لێدوانەی سەرۆك كۆماری وڵاتەكەیان گرت و رایانگەیاند؛ رەئیسی نە سەرۆكی روسیایە نە سەرۆكی ئۆكرانیا بۆیە پێویست ناكات بەو جۆرە لێدوانانە دۆخی وڵاتەكە و قەیرانەكانی قورسترو قوڵتر بكاتەوە چونكە ئێران بە بەردەوامیی پشتیوانیی لە ستەملێكراوان دەكات نەوەك دەسەڵاتداران. ئەگەرچی رەخنەی ریفۆرمخوازان كاریگەریی لەسەر ئەو پاشگەزبوونەوەیەی رەئیسی هەبوو بەڵام لێدوانی سێرگەی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی روسیا سەبارەت بە رێككەوتنی ئەتۆمیی رەنگە هۆكارێكی سەرەكیی ئەو پاشگەزبوونەوەیە بێت چونكە لاڤرۆڤ رۆژی شەممە (26/2/2022) لە جیاتی سوپاس و پێزانین بۆ پشتیوانیی رەئیسی، رایگەیاند زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی پێویستی بەبڕینی قۆناغی زۆرتر و هەنگاوی زیاترە لەكاتێكدا ئێران خۆی بۆ هەڵوەشاندوەی سزاكانی ئەمریكاو زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە ئامادە دەكرد. جەنگی ئۆكرانیا چارەنووسی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەگۆڕێت ئێران رۆژی یەكشەممە (27/2/2022) عەلی باقری سەرۆكی تیمی دانوستانكاری ئەتۆمیی ئەو وڵاتەی جارێكی دیكە بۆ دەستپێكردنەوەی دانوستانە ئەتۆمییەكان رەوانەی ڤییەنا كردەوە و روسیاش پێچەوانەی رابردوو زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەئێستادا بەدور دەزانێت لەكاتێكدا ئەم گەڕە لەدانوستانە ئەتۆمییەكان بە قۆناغی كۆتایی یان (فایناڵ) ناودەبرێت. رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 كە لە زیندوكردنەوە نزیك دەبووەوە بەجەنگی ئۆكرانیا جارێكی دیكە چارەنوسی گۆڕاو روسیا خەونی ئێران و ئەمریكا بۆ ئەو رێككەوتنە لەبار دەبات و رایدەگەیەنێت زیندوكردنەوەی  ئەو رێككەوتنە پێویستی بەكاتی زۆرە. ئاژانسی فەرمیی هەواڵی ئێران بڵاوی كردوەتەوە: ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی وڵاتەكە لەدوایین كۆبوونەوەیدا بڕیاریداوە نوێنەری تاران رەوانەی ڤیەننا بكاتەوە بەمەبەستی دانوستان و چارەسەری ئەو كێشانەی كە ئەگەری زیندوكردنی رێككەوتنی ئەتۆمیی لاواز كردووە. بەپێی نوێترین لێدوانی وەزارەتی دەرەوەی ئێران لە رۆژی دوشەممە (28/2/2022) تاران و وڵاتانی 5+1 رەشنوسی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییان بەهاوبەشیی ئامادە كردووە بەڵام سێ خاڵی سەرەكیی ماوە بۆ جێبەجێكردن و زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە. وەزارەتی دەرەوە ئەو سێ خاڵەی روون نەكردوەتەوە بەڵام لە رابردودا ئێران دوای فرۆشی نەوت و لابردنی سەرجەم سزاكان و دڵنیایی لەئەمریكا كردووە كە پێدەچێت ئەو سێ خاڵەش هەر هەمان داواكارییەكانی رابردوو بن. ئەمریكا پێشتر رایگەیاندبوو ئەوەی پێویست بێت بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئەنجام دراوە، بەڵام سێرگی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی روسیا كە وڵاتەكەی دوای ئەمریكا دووەم لایەنی ئەو رێككەوتنەیە لەنوێترین لێدوانیدا رایگەیاند؛ هەنگاو و قۆناغی دورودرێژ پێویستە بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی. پێش هێرشكردنە سەر ئۆكرانیا لەلایەن روسیاوە، لەدانوستانەكانی ڤییەنادا مۆسكۆ پشتیوانیی لەتاران و زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە دەكرد، بەڵام مۆسكۆ دوای ئەنجامدانی هێرشەكە بۆسەر ئۆكرانیا هەڵوێستەكانی گۆڕیوەو دور نییە وەك كارتێكی فشار لەدژی ئەمریكا و وڵاتانی رۆژئاوا بەكاری نەهێنێت. روسیا بەهۆی ئەوەی نایەوێت ئێران ببێتە بەدیلی هەناردەكردنی غاز و نەوت بۆ ئەوروپا دەتوانێ ئاستەنگ بۆ زیندوكردنەوەی دوایین قۆناغەكانی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا دروست دەكات. ئەمریكا و ئەوروپا بۆ دابەزاندنی بەهای نەوت و دابینكردنی غاز دەیانویست پەنا بۆ قەتەر و ئێران ببەن و ئەو دوو وڵاتە بكەنە بەدیلی غازی روسیا، بۆیە مۆسكۆ هەستی بەوە كردو تەنها كارتێك ببێتە هۆی پوچەڵكردنەوەی ئەو پلانەی وڵاتانی رۆژئاوا... دواكەوتنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 ە. یەكێك لەمەرجە سەرەكییەكانی ئێران بۆ گەڕانەوە و پابەندبوونی بە رێككەوتنی ئەتۆمیی فرۆشتنی رۆژانە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوت بوو، بۆیە ئەو مەرجەی ئێران دەیتوانی ببێتە هۆی دابەزاندنی نەوت لەبازاڕەكانی جیهان و پێگەی ئەمریكاشی بەهێز دەكرد بەتایبەت كە دوای هێرشەكەی روسیا بۆسەر ئۆكرانیا بەهای نەوت بەشێوەیەی بەرچاو بەرز بووە و ئەوەش بە بەرزترین بەهای نەوت بوو لەهەشت ساڵی رابردودا.   ئەگەرچی واشنتۆن چەند جارێك هۆشداریی دابوە تاران بۆ ئەوەی بەزووترین كات پابەندنی رێككەوتنەكە بێت، بەڵام تاران جەختی لەفرۆشتنی نەوت و دڵنیایی لەئەمریكا دەكردەوە كە جارێكی دیكە هاوشێوەی ساڵی 2018 لە رێككەوتنی ئەتۆمیی نەكشێتەوە. لە هەشت گەڕی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا، روسیا وەك پاڵپشتی سەرەكیی ئێران لەبەرامبەر ئەمریكا دەردەكەوت و لەلایەكی دیكەوە ئەڵمانیاو بەریتانیا و فەڕەنسا كە لایەنێكی دیكەی ئەو رێككەوتنەن هاوشانی ئەمریكا دوایان لەتاران دەكرد بگەڕێتەوە بۆ ئەو رێككەوتنە. لێدوانی سێرگی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی روسیا لەقۆڵێكی دیكەوە رێسەكانی ئەمریكا لەجیهاندا دەكاتەوە بەخوری چونكە لەلایەك رێگە نادات ئێران قازانج لە رێككەوتنەكە بكات و لەلایەكی دیكەشەوە دەبێیە ئاستەنگ بۆ ئەوەی رێككەوتنەكەو ئێران قازانج بەوڵاتانی رۆژئاوا نەگەیەنێت. ئێران دەستی لەبنی هەمانەكە دەردەچێت؟ بەرپرسانی ئێران لەكاتی توندبوونەوەی ناكۆكییەكانی رۆژئاواو روسیا مشتیان لەوە خۆش كردبوو دۆخەكە ببێتە مایەی خێرو دەرگای بازاڕەكانی جیهان بۆ نەوت و غازەكەیان بكرێتەوە، چونكە ئەوروپا پێویستی بە غاز هەیەو ئەمریكا دەیەوێت نرخی نەوت بەرز نەبێتەوە، بەڵام بەپێی ئەو ئامارە نوێیانەی كە لەئاستی توانای بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی غازو نەوتی ئێران ئاشكرا بووە ئەو وڵاتەش ناتوانێت بەدیلێكی گونجاو بێت سەرەڕای ئەوەی دوای روسیا خاوەنی 16% یەدەگی غازە و دوای سعودیەش خاوەنی 18%ی نەوتی خاوە لەجیهاندا. ئێران بەهۆی سزاكانی 40 ساڵی رابردووەوە نەیتوانیوە تواناكانی لەبواری بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت و غازدا زۆر پەرە پێی بدات. لەنوێترین ئامار و داتای تایبەت بەنەوت و غاز لەئێران ئاشكرا بووە كە یەدەگی غازەكەی 32 ترلیۆن مەتر سێجایەو بەرهەمهێنانی دەگاتە 250 ملیار مەتر سێجا لەساڵێكدا، بەڵام لەو بڕە غازەی كە بەرهەمی دەهێنێت لانیكەم 230 ملیار مەتر سێجای لەناوخۆی وڵاتەكەدا بەكاردەهێنێت. لەبەرامبەردا روسیا یەدەگی غازەكەی 37 ترلیۆن مەتر سێجایەو بەرهەمهێنانی زیاترە لە 638 ملیار مەتر سێجا كە بڕی 411 ملیار مەتر سێجای لەساڵێكدا بۆ ناوخۆی وڵاتەكەی بەكاردەهێنێت، بۆیە روونە ئێران بەو دۆخەی ئێستایەوە كە دەتوانێت تەنها 20 ملیار مەتر سێجا هەناردە بكات نابێتە بەدیلی غازی روسیا. لەلایەكی دیكەوە ئەگەرچی ئێران ئەزموونی هەناردەكردنی شەش ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانەی لەساڵی 1970 بۆ 1975 هەبووە، بەڵام ئەو ئاستە لەساڵی 2017 بۆ دوو ملیۆن و 200 هەزار بەرمیل كەمی كردووە لە كاتێكدا ئەو سەردەمە كەرتی نەوتی ئێران سزای لەسەر نەبوو رێككەوتنی ئەتۆمیی لەبواری جێبەجێكردندا بوو. هەندێك سەرچاوە لەئێران باس لەوە دەكەن لەئێستادا سەرەڕای سزاكانی ئەمریكا بڕی 850 هەزار بەرمیلی رۆژانە رەوانەی بازاڕەكان و بەتایبەت چین دەكرێت و ئەگەر سزاكان لاببرێت توانای هەیە ئاستی هەناردەی بۆ زیاتر لە دوو ملیۆن و 400 بەرز بكاتەوە كەئەوەش جێی گومانە، چونكە سێ ساڵە كەرتی نەوت لەو وڵاتە لەسایەی گەمارۆكانی ئەمریكا لە رووی ئامێر و پیشەسازییەوە كەموكوڕیی هەیەو پێویستیان بە نۆژەنكردنەوە هەیە. جەواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاندووە بۆ ئاساییبوونەوەی كەرتی نەوت و غازی ئێران لە رووی ئامێرو تەكنیكەوە پێویستی بە 160 ملیار دۆلارە، بۆیە ئەگەر سەرجەم پارە بلۆككراوەكانی ئێرانیش كە بەزیاتر لە 100 بۆ 150 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت لەلایەن ئەمریكاوە ئازاد بكرێت ئەوا كات و ماوەیەكی زۆری پێویستە بۆ ئەوەی وڵاتەكە پاڵاوگەكان و كارگەو هێڵی بۆرییەكانی راكێشانی نەوت و غاز نۆژەن بكاتەوە، بەوەش خەونەكەی بۆ بوون بە بەدیلی غازی روسیا بۆ ئەوروپا لەبار دەچێت.