ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

هاوڵاتى هەر فەردە ئاردێكی تایبەت بە سەمون لە ئێران نرخەكەی 10 هێندە بەرز بوەتەوە و وەزیری دارایی و ئابوریی وڵاتەكەش دەڵێت هەر تاكێك رۆژانە 250 گرام ئاردی بەردەكەوێت كە دەكاتە تەنها دوو نان. گرانبونی نان و سەمون لە ئێران خۆپیشاندانی دانیشتوانی ژمارەیەك ناوچەی لەو وڵاتەی لێكەوتوەتەوە و كەشی ئەمنی و سەربازیی لە ترسی سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی باڵی بەسەر شار و شارۆچكەكانی ئێراندا كێشاوە، چاوەڕوان دەكرێت  شۆڕشی نان لەو وڵاتە سەرهەڵ بدات. رەخنەگرانی ناو پەرلەمانی ئێران و دەسەڵاتی وڵاتەكە رایانگەیاندوە؛ حكومەت بۆ ئەوەی كورتهێنانی بودجەكەی قەرەبوو بكاتەوە دەستی خستووەتە سفرەی خەڵكەوە و هاوكارییە مادییەكانی بڕیوە بۆ دابینكردنی ئارد بە نرخێكی هەزارن. بەرپرسانی ئێران ئاشكرایان كردووە نرخی هەر فەردەیەك ئاردی حكومی لە وڵاتەكە ناگاتە دوو دۆلار بەڵام لە وڵاتانی دراوسێ نرخی هەمان ئەو فەردە ئاردە دەگاتە زیاتر لە 20 دۆلار و گومان دەكرێت بۆ رێگریی لە بەقاچاخبردنی ئاردی ئێران حكومەت بڕیاری گرانكردنی ئاردی دابێت، چونكە هاوكات بەڵێنی داوە هاوكارییە ماددییەكان كە لە ئێران پێی دەوترێت (یارانە) زیاد بكات. وەزیری كشتوكاڵی ئێران جەنگی ئۆكرانیا و كەمبونەوەی ئارد لە وڵاتانی دراوسێی وڵاتەكە بەهۆكاری بەرزبونەوەی نرخی ئارد ناوبردوە و تاڵیبانیش رایگەیاندوە بۆ دابینكردنی ئارد، ئەفغانستان پێویستی بە ئاردی قاچاخیی ئێران نییە. ژمارەیەك میدیای ئێران بڵاویان كردوەتەوە»حكومەت پلانی هەیە نان بە كارتی ئەژماری بانكی و پێناسی نیشتیمانی دابەش بكات بۆ ئەوەی رێگریی بكات لە فیڕۆدانی نان و بەقاچاخبردنی ئارد». سەرۆك كۆماری ئێران سەبارەت بە بەرزبونەوەی نرخی ئارد و نان لە وڵاتەكەی رایگەیاندوە؛ دەبێت خەڵك تامی دادپەرویی بچێژن، چونكە بە بڕینی دۆلاری حكومی لە بازرگانەكان ئەو پارەیە بۆ گیرفانی خەڵك دەگەڕێتەوە».   بیانوی گرانبونی ئارد و نان لە ئێران زۆربەی بەرپرسانی حكومەت رایانگەیاندوە» تا كۆتایی زستانی ساڵی داهاتوو نرخی نان لە نانەواخانە گشتییەكان زیاد ناكات، بەڵام حكومەت لە بودجەی وڵاتەكەدا دۆلاری چوار هەزار و 200 تمەنیی لابردوە كە پێشتر وەك هاوكاریی ماددیی بە مەبەستی كڕینی ئارد و پێدوایستییە سەرەكییەكان تەرخان دەكرد بەوەش بەشێكی بەرچاو لە كورتهێنانی بودجەكەی قەرەبوو دەكاتەوە، چونكە لە ئێستادا بەهای هەر دۆلارێك لە بازاڕەكانی ئێران دەگاتە نزیكەی 29 هەزار تمەن». جەواد ساداتی نەژاد، وەزیری كشتوكاڵی ئێران رایگەیاندووە»یەكێك لە وڵاتانی دراوسێ پێویستی بە سێ ملیۆن تۆن ئارد هەیە و هەوڵ دەدات ئاردی ئێران بە قاچاخ بەرێتە وڵاتەكەی و پێدوایستییەكەی بۆ ئارد لە رێگەی ئێرانەوە چارەسەر بكات». ساداتی نەژاد بە بێ ناوهێنانی هیچ وڵاتێك ئاماژەی بەوە كردوە نرخی هەر فەردەیەكی 50 كیلۆیی ئارد لە ئێران بە نرخی حكومیی 38 هەزار تمەن كە دەكاتە نزیكەی یەك دۆلار نیو رادەستی نانەواخانەكان دەكرێت،  بەڵام هەر هەمان ئەو فەردە ئاردە لە وڵاتانی دراوسێ 500 هەزار تمەن تا 600 هەزار تمەن كە دەكاتە نزیكەی 20 دۆلار دەفرۆشرێت. لێدوانەكەی وەزیری كشتوكاڵی ئێران بوە مایەی كاردانەوەی تاڵیبان و وەزارەتی كشتوكاڵی ئەفغانستان بە راگەیەنراوێكی فەرمی وەڵامی ئەو بەرپرسەی دایەوە و رایگەیاند:» حاشا لەوە ناكرێت كە ئەفغانستان پێویستی بە سێ ملیۆن تۆن ئاردە بۆ دابینكردنی نان و سەمون لە وڵاتەكەی، بەڵام هەوڵ نەدراوە ئاردی ئێران بە قاچاخ بگاتە ئەفغانستان، چونكە وەڵاتەكە پێویستی بە ئێران نییە كە كەمبونەوەی ئاردەكەی پێ چارەسەر بكات».   ئارد و ئاسایشی نیشتیمانیی لە ئێران لەگەڵ بەرزبونەوەی نرخی ئارد و نان لە ئێران خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی لە چەند شارێكی گرتەوە و پەرلەمانی وڵاتەكەش رۆژی یەكشەممە (7/5/2022) وەزیری دارایی و ئابوریی لەگەڵ وەزیری كشتوكاڵی بە مەبەستی لێپرسینەوە بانگهێشت كرد و لە دانیشتنێكی تایبەتدا لێپرسینەوە لەو دوو وەزیرە كرا. دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی ئێران بە میدیاكانی راگەیاندوە كە دانیشتنە تایبەتەكەی پەرلەمان و ئاڕاستەكردنی پرسیار لەو دو وەزیرە كاتی زۆری خایاندوە و پێویستی بە دانیشتنی ئاشكرا هەیە كە راستەوخۆ لە میدیاكانەوە پەخش بكرێت. بە پێی راگەیەنراوی پەرلەمانی ئێران حكومەت لە وەڵامی پرسیاری پەرلەمانتاراندا رایگەیاندوە؛ ئێران ساڵانە پێویستی بە 12 ملیۆن تۆن گەنم هەیە، بەڵام لە ئێستادا تەنها چوار ملیۆن تۆن گەنم و ئارد لە ناوخۆ و دەرەوە كڕدراوە. ئەو دوو وەزیرە بە پەرلەمانیان راگەیاندوە؛ ئەو فەردە ئاردانەی حكومەت بە هاوكاریی ماددیی بە نرخی یەك دۆلاری نیو رادەستی نانەواخانە گشتییەكانی دەكات لە سەر سنورەكانی ئێران هەندێك جار بە 900 هەزار تەمەن كە دەكاتە 39 دۆلار دەفرۆشرێت ئەوەش وای كردوە ئاردی هاوردە كە لەسەر حكومەت زۆر دەكەوێت جارێكی دیكە بە قاچاخ هەناردەی دەرەوەی ئێران بكرێت. پەرلەمانی ئێران رایگەیاندوە؛ هۆشداریی دراوە بە حكومەت كە دەبێت نرخی سەرجەم كاڵا و پێدوایستییە سەرەكی و خۆراكییەكان بگەڕێتەوە بۆ نرخە دیاریكراوەكانی سەرەتای ساڵی 2022 تەنانەت ئەگەر ناچار بێت دۆلاری حكومی بەكار بهێنێتەوە و هاوكات داوا كراوە بە راشكاوی بەرپرسیاری سەرەكیی بەرزكردنەوەی نرخەكان رون بكرێتەوە كە سەرۆك كۆماری وڵاتەكەیە یان تیمە وەزارییەكەی. عەلی عەلی زادە، ئەندامی دەستەی ئاسایش لە پەرلەمانی ئێران رایگەیاند؛ دەستبردنی حكومەت بۆ نانی خەڵك یارییە بە ئاسایشی  نیشتیمانیی وڵاتەكە بۆیە حكومەت پێش لابردنی هاوكارییە مادییەكانی كڕینی نان دەبوایە خەڵكی وڵاتەكەی ئاگادار كردایەوە و لە پەرلەمانیش كۆدەنگیی لەسەر دروست بكرایە.   ئێران ساڵانە پێویستی بە هاوردەكردنی هەشت ملیۆن تۆن گەنمە لە ئامارەكانی وەرزی دورینەوەی گەنم لە ساڵی رابردودا دەركەوتوە بەرهەمهێنانی گەنم لە ناوخۆی ئێران زیاتر لە 30% كەمی كردوە و وڵاتەكە پێویستی بە هاوردەكردنی هەشت ملیۆن تۆن گەنم لە درەوە هەبوە چونكە بە پێی خەمڵاندنی پێویستییەكان بۆ ئارد، ئێران لە ساڵێكدا پێویستی بە 13 تۆن گەنم هەیە و لە كاتێكدا بەرهەمهێنانی گەنمی ساڵی 2021 لە ئێران چوار ملیۆن و 700 هەزار تۆن بوە بۆیە پێویست بوە ئەو وڵاتە لانیكەم هەشت ملیۆن تۆن گەنم هاوردەی وڵاتەكەی بكات بەڵام بەرپرسان دانیان بەوەدا ناوە تەنها چوار ملیۆن تۆن گەنمیان هاوردە كردوە. رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵی سەر بە نەتەوەیەكگرتوەكان (فاو) رایگەیاندوە؛ گەنمی بەرهەمهێنراوی ئێران لە ساڵی 2019 نزیكەی 14 تۆن بوە و كە یەك ملیۆن و200 هەزار تۆنی بە مەبەستی تۆ بۆ چاندنەوە بەكارهاتوە و ئەوی دیكەی پێدوایستیی ناوخۆی وڵاتەكەی پێ پڕكراوەتەوە. فاو ئاشكرای كردوە یەك لەسەر سێی ئەو زەویانەی لە ئێران گەنمی تێدا بەرهەم دەهێنرێت (دێمە) و دو لەسەر سێی زەوییەكانی وڵاتەكەش بەر ئاوان و پێویستیان بە باران و ئاوی گونجاو هەیە. لە ئامارەكانی ناوخۆی ئێران و فاو دەردەكەوێت گەنمی بەرهەمهێنراوی وڵاتەكە لە دو ساڵی رابردودا زۆر كەمی كردوە و گەنمی ئەو وڵاتە بەهۆی وشكەساڵییەوە لە 13 ملیۆن تۆنەوە بۆ نزیكەی پێنج ملیۆن تۆن كەمی كردوە. شارەزایانی كشتوكاڵ لە ئێران ئاشكرایان كردوە بەرزبونەوەی نرخی گۆشتی ئاژەڵ وای كردوە بەشێكی بەرچاو لە گەنمەكانی وڵاتەكە بۆ لەوەڕ و خۆراكی بزن و مەڕ و مانگا بەكار بهێنرێت چونكە جوتیاران و ئاژەڵداران ئەوە بە قازانجیانە لە كاتێكدا گەنم بە نرخێكی زۆر هەرزان لە جوتیاران وەردەگیرێت.   سەر فیترە نرخی گەنم لە ئێران بەرز دەكاتەوە حكومەتی ئێران بە نوسراوی رەسمی رایگەیاند نرخی هەر كیلۆیەك گەنم بە مەبەستی سەر فیترە بە 12 هەزار تەمەن خەمڵێنراوە و گەنمی جوتیارانیش لە ساڵی داهاتودا بە 11 هەزار و 500 تمەن وەردەگیرێت لە كاتێكدا ساڵی رابردو هەر كیلۆیەك گەنم بە حەوت هەزار و 500 تمەن لە جوتیاران وەرگیراوە. لە نوسراوەكەی حكومەتدا هاتوە بە پێی نرخی گەنم سەر فیترە بۆ هەر كەسێك لە ئێران 40 هەزار تمەنە. بڕیارەكەی حكومەت بۆ دیاریكردنی كڕینی نرخی گەنم و سەر فیترە بوە هۆی بەرزبونەوەی نرخی ئارد و نان و زۆربەی ئەو پێداویستییانەی كە پەیوەندییان بە ئارد و گەنمەوە هەیە و زۆربەی رەخنەگرانی حكومەت بڕیارەكەی حكومەت بۆ دیارییكردنی كڕینی گەنم لە جوتیاران و سەرفیترە بە بریسكەی سەرهەڵدانی گرانیی و بەرزبونەوەی نرخەكان لە ئێران لەقەڵەم دەدەن. رۆژنامەی (تیجارەت) لە ئێران بڵاوی كردوەتەوە ئەو بڕیارەی حكومەت لە نزیك جەژنی رەمەزاندا بەس بو بۆ ئەوەی نرخی هەر كیلۆیەك ئارد لە دو هەزار و 700 تمەنەوە بۆ نزیكەی 17 هەزار تمەن بەرز بێتەوە و هەر ئەوەش رویدا. رۆژنامەكە ئاشكرای كردوە نرخی ئارد بۆ سەمونخانەكان لە هەندێك حاڵەتدا و بە تایبەت لە تارانی پایتەخت لە 900 تمەنەوە بە رێژەی (1230%) بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینی و نرخەكەی گەیشتە 12 هەزار تمەن . ئەو بڕیارەی حكومەت كاریگەریی لەسەر سەرجەم كاڵاكانی ناو بازاڕەكان هەبوە و بەرزبونەوەكانیش لە نێوان 67% بۆ 200% بوە.   جیاوازیی نرخی ئارد لە نانەواخانە گشتی و تایبەتییەكان محەمەد جەواد كەرەمی سەرۆكی سەندیكای نانەواخانە و سەمونخانەكان لە ئێران رایگەیاندوە؛ نرخی هەر فەردەیەك ئاردی تایبەت بە سەمونخانەكان لە 67 هەزر تمەنەوە كە دەكاتە نزیكەی دو دۆلار و سێ سەنت بۆ 630 هەزار تمەن واتە زیاتر لە 21 دۆلار بەرز بوەتەوە. كەرەمی رونی كردوەتەوە بەرزبونەوەی نرخی فەردەیەك ئارد نزیكەی 10 هێندەی جارانە و بارگرانییەكەشی لەسەر شانی خەڵكە. كەرەمی ئاشكرای كردوە كە 80%ی ئاردی حكومی رەوانەی ناونەواخانەكان دەكرێت بەڵام سەمونخانەكان و شوێنی دروستكردنی نانە گەورەكان دەبێت لەمەودا ئاردەكەیان بە نرخی بازاڕی ئازاد دابین بكەن . پێشتر نرخی هەر كیلۆیەك ئارد بۆ نانەواخانە گشتییەكان دەیكردە 665 تمەن تا 900 تمەن واتە سێ سەنت،هاوكات سەمونخانەكان هەر كیلۆیەك ئاردیان بە دو هەزار و 700 تمەن دەكڕی كە دەیكردە هەشت سەنت بەڵام سەمونخانەكان ناچارن لەمەودوا هەر كیلۆیەك ئارد بە 16 هەزار تمەن بكڕن كە دەكاتە زیاتر لە نیو دۆلار.   ئێران لە ساڵێكدا زیاترین بەرهەمی گەنم و ئاردی هەناردە كردوە ئاژانسی خوێندكارانی ئێران (ئیسنا) بڵاوی كردوەتەوە لە ساڵێكدا بە بەهای 470 ملیۆن دۆلار بیسكیت و شیرینی و نیشاستەی وەك بەرهەمەكانی ئارد و گەنم هەناردەی وڵاتان كردوە. ئێران لە ساڵی 2021 بە گشتی دو ملیۆن و 274 هەزا و 872 تۆن ماددەی خۆراكیی بەرهەمهێنراو لە ئارد و گەنمی هەناردە كردوە و بەراورد بەوەی كە لەو ساڵەدا نزیكەی 50 ملیارد دۆلار كاڵای هەناردە كردوە، پشكی هەناردەی گەنم و ئارد 1%ی سەرجەم هەناردەی یەك ساڵی ئێران بوە. لە وردەكاریی ئامارەكاندا رون كراوەتەوە لە ساڵێكدا 236 هەزار تۆن بە بەهای 84 ملیۆن دۆلار وەك مەعكەرۆنی (پاستا) رەوانەی دەرەوەی ئێران كراوە و هەر لەو ماوەیەشدا بڕی 12 هەزار 800 تۆن بە بەهای سێ ملیۆن و 400 هەزار دۆلار  ئارد و بە بەهای 86 ملیۆن و 500 هەزار دۆلار جۆرە جیاوزەكانی نانی هەناردە دەرەوە كردوە. هاوكات  هەرلە ماوەی یەك ساڵدا بە بەهای  331 ملیۆن و  دۆلار لە جۆرە جیاوازەكانی بیسكویت و شیرینی هەناردە كردوە كە پێكهاتەی سەرەكییان گەنم و ئارد بوە و نزیكەی 10 هەزار و 200 تۆنیشی وەك نیشاستە هەناردە كردوە كە بەهاكەی دو ملیۆن و 600 هەزار دۆلار بووە

عەمار عەزیز شارەزایەكی بواری سەربازی لەبارەی گیان لەدەستدانی گەشتیارێكی دانیماركی بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە «توركیا بەم دواییە دەیان بنكەی سەربازییان لە بادینان و لەو ناوچانە داناوەو هەرچی درەخت هەبووە بڕیویانەتەوەو بۆ پاراستنی خۆیان و بنكەكانیان مینیان چاندووە»، پۆلیسی دهۆكیش سەرەرای ئەوەی لە راگەیەندراوەكەیاندا پەكەكەیان تۆمەتباركرد دەشڵێن:» جارێ‌ لێكوڵینەوە لەسەر رووداوەكە كۆتایی نەهاتووەو هەندێكجار مانگێك پێوەی سەرقاڵ دەبین تا دەگەینە ئەنجامی كۆتایی». گیان لەدەستدانی گەشتیارێكی دانیماركی لە بادینان كاردانەوەی لێكەوتەوەو پۆلیسی دهۆك دەڵێت هێشتا لێكۆڵینەوەكان لەسەر ئەو رووداوە بەردەوامەو ناوەندی راگەیاندنی هێزەكانی پاراستنی گەل (هەپەگە) دەڵێن هیچ پەیوەندییەكیان بەو رووداوەوە نییەو پێویستی بە لێكۆڵینەوەیە. رۆژی پێنجشەممە 5ی ئایار دوو گەشتیاری دانیماركی بەمەبەستی گەشتكردن لەباكووری كوردستان و لە رێگەی دەروازەی سەر زێرەوە دەچنە هەرێمی كوردستان، لەسنوری گوندی باروخ سەر بە ناحیەی كانێ ماسێ لە رووداوێكی تەمومژاویدا كەسێكیان گیانلەدەستدەدات. (ه، د) چالاكوانێكە لە سنوری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌ لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت « ئەو شوێنەی ئەو دوو گەشتیارە كە یەكێکیان گیانیلەدەستدا نزیكەی كێلومەترێك دوورە لە بنكەیەكی سەربازی توركیا، لەكاتی رووداوەكە من لەوێ‌ نەبووم، بەڵام هاورێیەكی خۆم لەنزیكەوە ئەو دوو گەشتیارەی بینیوە، بەتەلەفون قسەم لەگەڵ كردووە ئەو بە منی وت زۆر بەسەختی بریندارببوو بەشێوەیەك بۆ مرۆڤ نەیدەتوانی تەماشایان بكات، پێش رووداوەكە دەنگی تەقینەوەی هیچ بۆمبێكمان نەبیستووە رووداوەكە تەمومژاوییە». ئەو چالاكوانەیە وتیشی: « ئەو دوو گەشتیارە بە پاسكیل لە دەروازەی سەرزێڕ هاتوونەتە ناو سنوری قەزای ئامێدی، ئەو رێگایەی ئەوان هاتۆچوویان لەسەركردووە خەڵك هاتۆچۆی لەسەر ناكات».  «گوندی باروخ لەمێژە چوڵكراوە، هیچ كەسێك لێی ناژیت، رێگای باروخ بۆ ئامێدی بەهۆی بەردەوامی بۆردومانكردنی توركیا و بوونی دەیان مین و مەترسی دروستبوونی شەڕ لەنێوان پەكەكەو توركیا هیچ كەسێك هاتۆچۆ لەسەر ئەو رێگایە ناكات «، ئەو چالاكوانە وای وت.   شارەزایەكی بواری سەربازی «توركیا بەم دواییە دەیان بنكەی سەربازییان لە بادینان و لەو ناوچانە داناوەو هەرچی درەخت هەبووە بڕیویانەتەوەو بۆ پاراستنی خۆیان و بنكەكانیان مینیان چاندووە".   سوپای توركیا لە نیسانی ساڵی 2021 تا ئێستا كە زیاتر لە ساڵێك دەكات دەیان بنكەی سەربازی نوێی لە ناوچەكانی بادینان و گوندەكانی سەر بەقەزای ئامێدی داناوەو ساڵی رابردوو هاوشێوەی ئەمساڵ ئۆپەراسیۆنی ئەنجامدا دژی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) و دواتر  دەستی كرد بە بڕینەوەی درەختەكان و ئاودیوكردنیان بۆ باكوری كوردستان. شارەزایەكی بواری سەربازی كە نەیویست ناوی بهێندرێت، جەختی لەوەكردەوە كە «توركیا بەم دواییە دەیان بنكەی سەربازییان لە بادینان و لەو ناوچانە داناوەو هەرچی درەخت هەبووە بڕیویانەتەوەو بۆ پاراستنی خۆیان و بنكەكانیان مینیان چاندووە. هەروەها وتیشی:» لەبەشێك لە راگەیاندنەكان پەكەكە تۆمەتبار كرا، بەڵام پەكەكە ئیشی بە مین دانان نییەو شەڕی پارتیزانی دەكات وەك ئەوەی كاتی خۆی ئێمە لە شاخەكان دژی رژێمی بەعس دەمانكرد». ئازاد ئەدیب، موختاری گوندی هرورە لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: « گوندی باروخ 3 بۆ 5 كێلومەتر دوورە لە ناوەندی ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌، 10 كێلومەتر لە گوندی هرورێ‌ دوورە، ئەو رێگایەی ئەوان هاتۆچۆیان لەسەر كردووە زیاتر  لەشەش ساڵە هیچ كەسێك هاتۆچۆی لەسەر ئەو رێگایە نەكردووە، رووداوەكە لە سنورەكەی ئێمە بووە». ئازاد حەبیب باسی لەوەشكرد كە ئەو شوێنەی هەردوو گەشتیارەكە تووشی رووداوەكە دەبن دەكەوێتە گوندی باروخێ‌ لە سنوری ناحیەی كانێ ماسێ‌ سەر بەقەزای ئامێدی، دووری نێوان گوندی باروخ و ئامێدی 27 كێلومەترە، ئەو رێگای ئەوان هاتۆچۆیان لەسەركردووە خوڵە قیرنەكراوەو  پێشتر بڕیاری قێرتاوكردنی بۆ دەرچووە، بەڵام جێبەجێ‌ نەكراوە. پەیامنێری هاوڵاتی بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر لەسەر رووداوەكە پەیوەندی بە بەڕێوەبەری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌ دەكات بەڵام بەهۆی ئەوەی بابەتەكە پەیوەندی بەلایەنی ئەمنییەوە هەیە وتی:» ناتوانم هیچ لێدوانێك بدەم». شیراز سادق، بەرپرسی بەشی راگەیاندن لەدەروازەی سەرزێڕی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: « ئەو رۆژەی ئەو دوو گەشتیارە گەیشتوونەتە دەروازەی سەرزێڕی پشوو بوو، بەڵام كارمەندەكەمان پێشوازیان لێكردووە، وەكو پێویست رێنمایشیان پێداوە سەبارەت بە هاتۆچۆكردن لە سنوری قەزای ئامێدی، ئەو دوو گەشتیارە بە پاسكیل هاتۆچۆیان كردووە تا گەیشتوونەتە ئەو شوێنەی رووداوەكەی لێ دروستبووە «. لەمیدیاكانی دانیمارك باسی رووداوەكە كراوەو دەڵێن» دوو گەشتیاری وڵاتەكەیان لەباكوری عێراق لەناوچەی شەڕی توركیاو پەكەكە دا، یەكێكیان بە مین گیانی لەدەستداوە». رۆژی هەینی 6ی ئایار پۆلیسی دهۆك راگەیندراوێكیان بڵاوكردەوە لەسەر گیانلەدەستدانی گەشتیارێكی بیانی و تیایدا هاتووە، لەم چەند رۆژەی رابوردوو دوو گەشتیار بەپاسكیل و لەدەروازەی سەرزێڕو بە مەبەستی گەشتكردن هاتوونەتە هەرێمی كوردستان، بەڵام لەو كاتەی ویستوویانە بچنە ئامێدی، لە رێگەدا مینێك  بەیەكێك لە گەشتیارەكاندا تەقیوەتەوەو بەو هۆیەوە گیانیلەدەستداوە. هەر لە روونكرنەوەكەدا هاتووە، ئەو كەسەی كە گیانی لدەستداوە ناوی ( تۆرۆبیۆن ) و تەمەنی 28 ساڵە، دوای لێكوڵینەوە لەسەر رووداوەكە دەركەوتووە كە « ئەو مینەی بەیەكێك لە گەشتیارەكاندا تەقیوەتەوە، لەلایەن پەكەكەوە دانراوە، داواش لەخەڵك و گەشتیارەكان دەكەین كە ئەوانەی دەیانەوێت گەشت بكەن نەچنە شوێنە گۆماناوییەكان «. هێمن سلێمان، وتەبێژی پۆلیسی دهۆك لەمبارەیەوە بە هاوڵاتی وت: « بەپێی لێكوڵینە سەرەتاییەكان تەنها یەك كەس بەهۆی مینێكی پەكەكە گیانی لەدەستداوە، هاوڕێكەی بریندار نەبووە، بەڵام نازانین  هێشتا لە هەرێمی كوردستانە یان چووەتە وڵاتەكەی خۆی». هەروەها ئەوەشی روونكردەوە كە ئەو شوێنەی روداوەكەی لێ دروستبووە شوێنی شەڕ و ئاڵوزی نێوان پەكەكە و سوپای توركیایە، وتیشی:» جارێ‌ لێكوڵینەوە لەسەر روداوەكە كۆتایی نەهاتووەو هەندێكجار مانگێك پێوە سەرقاڵ دەبین تا دەگەینە ئەنجامی كۆتایی لەسەر روداوەكە« ناوەندی راگەیاندنی هێزەكانی پاراستنی گەل لەسەر گیانلەدەستدانی دوو پاسكیلسوارە دانیماركییەكە  هاتەدەنگ و رایگەیاند، هیچ پەیوەندییەكمان بەو رووداوەوە نییە. رۆژی 5ی ئایار، لە ئەنجامی تەقینەوەی مینێكی چێندراودا لە نزیك گوندی هرورێی شارەدێی كانێ ماسێ لە شارۆچكەی ئامێدی، دوو گەشتیاری دانیماركی گیانیان لەدەستدا، كە بە پاسكیل گەشتی ناوچەكەیان ئەنجامدابوو. ناوەندی راگەیاندنی هێزەكانی پاراستنی گەل – هەپەگە لەڕاگەیەندراوێكدا رەتیكردەوە، هیچ پەیوەندییەكیان بەڕووداوی گیانلەدەستدانی دوو پاسكیلسوارە دانیماركییەكەوە هەبووبێت. هەپەگە ئەوەشی خستووتەڕوو، ئەو ناوچەیەی ئەو رووداوە تێیدا روویداوە ئەوانی تێیدانییەو هێزەكانیشیان تێیدا ناگەڕێن و دەڵێن:» ئێمە مینی چێندراو بەكارناهێنین، ئەم رووداوە پێویستی بەلێكۆڵینەوە و بەدواداچوونە».

هاوڵاتى  لەساڵی 2014وە تائێستا كە ماوەی نۆ ساڵ دەكات، حكومەتی هەرێم پرۆژەی بودجەی نەناردووەتە پەرلەمان ئەوەش بەحوکمڕانییەكی تاریك وەسف دەكرێت كە داهات و خەرجییەكان تێیدا ناشەفافن. بەپێی پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان بێت، دەبێت هەموو ساڵێك لەمانگی (تشرینی یەكەم/10) هەموو ساڵێك پرۆژەی بودجە بگاتە پەرلەمانی كوردستان، بەڵام ئەوە ماوەی نۆ ساڵە حكومەت پێشێلی پەیرەوی ناوخۆ دەكات. هەرچەندە ساڵی رابردوو 2021، وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم پرۆژە بودجەی ئامادە كردو رەوانەی ئەنجومەنی وەزیران كراو بڕیاربوو دوای ماوەیەك رەوانەی پەرلەمانی بكەن، بەڵام بەبڕیارێكی سەرۆكی حكومەت پرۆژە بودجەكە دوای دیراسەكردنیشی ناردنی بۆ پەرلەمان راگیرا. لەئێستادا حكومەتی هەرێم لە رێگەی داهاتی نەوت و ناوخۆو ناردنی 200 ملیار دینار لەلایەن بەغداو هاوكاری هاوپەیمانان بۆ وەزارەتی پێشمەرگە پارەی دێتە بەردەست، كە لەكۆتایی مانگی (نیسان4) داین و حكومەتی هەرێم ئامادە نییە سەرەڕای زۆربوونی داهاتەكانی نەوت و ناوخۆ پرۆژەی بودجە رەوانەی پەرلەمان بكات. رێكخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدان كە بەپاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموكراسی ئەمریكی (NED) جێبەجێی دەكات، لە تەمموزی ساڵی 2015 دەستی پێكردوە، لەم وەرزەدا لە ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ تا سێپتێمبەری ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. پرۆژەكە لەسەر دوو ئاست كاری كردووە، چاودێری كارنامەی كابینەی نۆیەمی بۆ هێڵە گشتیەكانی چاكسازی، ئاستی دووەم تایبەتە بە كاركردن دەربارەی بودجە لەهەرێمی كوردستان. رێكخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێكخراوێكی كوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێكخراوە ناحكومییەكانی كوردستان تۆماركراوە. رێكخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی كردن و رووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزكردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی كوردستان كاردەكات، لەڕێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزكردنی دامودەزگاكانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستكردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوكات چاودێریكردن ‌و بەشداری كردن لەفشارە مەدەنییەكان ‌و جێبەجێ كردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەكی رێكخراو لەهەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانە. بۆچی پرسی بودجە لەهەرێمی كوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەو راستیەی كە ماوەی 9 ساڵە حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی لە گرنگترین ئەركی ساڵانەی بواردووە و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی ئاراستەی پەرلەمان نەكردووە كە خەریكە وەك حاڵەتێكی ئاسایی لێی دەڕواندرێت، نەبونی بودجە هەرێمی كوردستانی دوچاری كۆمەڵێك تەنگژەی ناڕوونی لەداهات و خەرجیەكان كردووەتەوە، هەروەها دەسەڵاتەكان روون نیە و ونبووە، ئاراستەی  سیستەمی ئابوری كوردستان دیار نییە ئەو پرۆژەیە لە ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ دەستی پێكردووە و چالاكیەكانی تا سێپتێمبەری ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. (رێكخراوەكەمان هەوڵدەدا لە ئایندەش وەك پرۆژەیەكی درێژخایەن چالاكی بەردەوامی دەربارەی بودجە  هەبێت). چالاكی یەكەم سلێمانی ١١/١٢/٢٠٢١ چالاكی دووەم دهۆك ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاكی سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاكی چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوكات ٧ چاوپێكەوتن لەگەڵ شارەزایانی ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێكی پێنج كەسی لە رێكخراو سەرپەرشتی پرۆژەكەی كردووە. ئامانجی كاركردن دەربارەی بودجە: ١.دروستكردنی فشار بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێمی كورستان پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی بخاتە بەرنامەی كاری و بباتە پەرلەمان و پەسەند بكرێت. ٢. بەمەبەستی چەسپاندنی شەفافیەت و رێگری لە گەندەڵی و دانانی بودجەیەكی پێشكەوتوو بۆ هەرێمی كوردستان. ٣. هێنانە پێشەوەی ئەزموونی بەشداری هاووڵاتیان و رێكخراوەكان لە داڕشتنی پلانی بودجەی ساڵانە، هەروەها چاودێری كردنی. بودجە لەنێوان هەبوون و نەبوونیدا لەدوای راپەڕینەوە هەرێمی كوردستان لەساڵی 1993  تا 2013 بەشێوەی پچڕ پچڕ ساڵانە یاسای بودجەی پەسەند كردووە،  ئەم ماوەیەش بۆ دوو قۆناغی سەرەكی دابەش دەبێت، قۆناغی یەكەم ساڵانی 1993 تا 2009 لە خۆدەگرێت كە لەم قۆناغە پرۆژە یاساكان زۆر بە كرچ و كاڵی ئامادە كراون، زۆرینەی خەسڵەتە بنەڕەتیەكانی بودجە لەخۆناگرێت، باسی سەرچاوەكانی داهاتی تێدا نیە، چۆنیەتی خەمڵاندنی داهات روون ناكاتەوە، كە ئەمە بەشێكی سەرەكی بودجەیە، بەڵكو تەنها بەشی دیاریكردنی ئەو لایەنانەی مافی خەرجیان هەیەو داهاتی خەمڵێنراوی تێدایە. لەو ماوەیەش (١٢ ساڵ) بودجە پەسەند نەكراوە. هەرچی قۆناغی دووەمە كە 2010 تا 2013 لە خۆدەگرێت، ئەو پرۆژە بودجانەی ئامادەكراون، داهاتەكانیان لە خۆگرتبوو و تاڕادەیەك بەشێوەیەكی وردتر ئامادەكراون. -هەرێمی كوردستان لە ساڵانی ١٩٩٢ تا ٢٠١٣ تەنها ١٠ ساڵ بودجەی هەبووە. -هەرێمی كوردستان لە ساڵانی ٢٠١٤ تاوەكو ٢٠٢١ بودجەی نەبووە كە ئەمە بەدرێژترین ماوە دادەنرێت تیایدا هەرێمی كوردستان بەبێ بودجە بێت. 9 ساڵ حوكمڕانی لەتاریكدا بە راگرتنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014ەوە حكومەتی هەرێم هیچ پرۆژە یاسایەكی بودجەی ئامادە نەكردووە و بۆ پەرلەمانی كوردستان نەناردووە، واتە لەو ماوەیە خەرجیەكانی هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی یاسا ئەنجامدراون، سەرچاوە و بڕی داهات ناڕوون بووە. كە ئەمەش پێشێلكاریەكی روونی یاسایە، نەبوونی بودجە لەچەند روویەكەوە زیان بە حكومەت و هەرێمی كوردستان دەگەیەنێت: ١. پەرتبوونی سەرچاوەكانی داهات: بەو پێیەی یەكێك لە خەسڵەتەكانی بودجە بریتیە لە گشتگیری، واتە پێویستە هەموو سەرچاوەكانی داهات بچێتە ناو یەك خشتە لەوێ دووبارە بڕیار لە خەرجیەكان بدرێت، بەڵام لە هەرێمی كوردستان ئێستا وەزارەتی سامانە سروشتیەكان بە بڕێك لەداهات تەمویلی مووچە دەكات واتە سەرجەم داهاتەكانی بۆ ناگەڕێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ناڕوونی لە سەرچاوە و بڕی داهات. هەروەها دروست بوونی ژمارەیەك سندوق لەوەزارەتەكان، وای كردووە داهاتەكان نەگەڕێتەوە. ٢. كۆنترۆڵكردنی دەسەڵاتی خەرجی و فەرامۆش كردنی لامەركەزیەت: یاسای بودجە دەسەڵاتی خەرجكردنی پارە دابەش دەكات، لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەت و دامەزراوە جیاجیاكان، بەڵام كاتێك ئەم پرۆسەیە بەگوێرەی یاسا رێكنەخرابێت ئەم دەسەڵاتە زۆرینەی دەگەڕێتەوە ئەنجومەنی وەزیران و كاری دامەزراوەكان سست دەكات. ٣. ناهاوسەنگی لە خەرجیەكان: ئامانجێكی سەرەكی بودجە دروستكردنی هاوسەنگیە لەخەرجیەكانی حكومەت، بەو مانایەی هەموو چین و تووێژ و سێكتەر و ناوچە جوگرافیەكان سوودمەند بن لە داهاتی گشتی، ئەم ئامانجەش بەبێ بوونی بودجە، كە بریتیە لە یەكخستنی داهات و خەرجی بەدی نایەت، روون نابێتەوە كە چۆن خەرجیەكان دانراون و بنەمای هاوسەنگی و دادپەروەری تێدا جێكراوەتەوە. سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم كابینەیە رایگەیاند كە مووچەخۆران تەنها 25% خەڵكی كوردستان پێكدەهێنن، بۆیە نابێت حكومەت لەدابەشكردنەوەی داهاتی گشتی تەنها مووچەخۆران ببینێت، بەڵكو پێویستە بەرژەوەندی ئەوانی تریش رەچاو بكات، كە ئەمە تەنها لەداڕشتنی بودجە بەدیدێت. ٤. لاوازكردنی رۆڵی پەلەمان و دامەزراوەكانی چاودێری: هەبوونی بودجە یەكێكە لەئامرازەكانی چاودێریكردنی حكومەت، پەرلەمان یەكێك لەكارە هەرە گرنگەكانی دەركردنی پرۆژە یاسای بودجە  كە ئەركێكی راستەوخۆیەتی، چونكە بودجە پێویستی بە پشتڕاستكردنەوە و بە یاسایی كردن هەیە كە ئەمە ئەركی پەرلەمانە، لەهەمانكاتدا رۆڵی چاودێری كردنیشی دەبێت، بۆیە كاتێك ئەم بودجە نەبێت ئەم پرۆسەیەش نامینێت، لەهەمان كاتدا لاوازكردنی رۆڵی دیوانی چاودێری داراییشە كە بەبێ بوونی یاسای بودجە ناتوانن بەشێوەیەكی دروست چاودێری داهات و خەرجیەكانی حكومەت بكەن. ٥. دەرفەتی گەندەڵی و ناشەفافییەت زیاتر دەكات: هەبوونی بودجە واتە دەرهێنانی هەموو داهاتەكان و خەرجیەكان لە تاریكی بۆ رووناكی، هەموو ژمارەكان روون دەكرێتەوە، سەرچاوەكانی داهات و خەرجیەكان، پێویستە بەشێوەیەكی شەفاف بخرێنەڕوو، كاتێك ئەم پرۆسەیە نابێت واتە ژمارەكان لەتاریكی دەمێننەوە، ئەمەش چاودێریەكی باش ئەستەم دەكات و دەرگا بۆ گەندەڵی دەكاتەوە. ٦. نەمانی متمانەی خەڵك بە داتاكانی حكومەت: كاتێك بەڕوونی لە بودجە سەرجەمی داهات و خەرجیەكان نەخرێتەڕوو، حكومەت بەڵگەی پێویست نەخاتەڕوو بۆ ئەوەی رای گشتی باوەر بە ژمارەكان بكەن، پەرلەمان و دامەزراوەكانی توێژینەوە و كۆمەڵی مەدەنی و میدیا بەشێوەیەكی ورد نەیخەنە ژێر هەڵسەنگاندن، دواجار خەڵك بەرامبەر هەر ژمارەیەكی حكومەت بەگومان دەبێت و باوەڕی پێناكات. ٧. نەمانی دیاریكردنی ئەولەویەت كە وەڵامدەرەوەی پێویستییەكان بێت: بەو پێیەی بودجە تەنها گوزارشت نیە لە خشتەیەكی بێ رۆح و  پێشینە نیە، بەڵكو پرۆسەیەكی دوورو درێژەو لەچەندین ئاست دامەزراوەكان بەشداری تێدا دەكەن، دەكرێت تا رادەیەكی باش وەڵامدەرەوەی پێویستیەكان و رەنگدانەوەی واقیع دەبێت، بەڵام كاتێك ئەم پرۆسەیە فەرامۆش دەكرێت و لەسەرەوە بڕیار لەسەر چۆنیەتی خەرجیەكان دەدرێت، ئەوكات ناتوانێت وەڵامدەرەوەیەكی واقیعی خواستی چین و تووێژەكان بێـت. ٨.بەربەست لەبەردەم  جێبەجێكردنی پلانە ستراتیژیەكانی حكومەت: بودجە تەرجەمەی ژمارەیی پلانەكانی حكومەتە، كاتێك حكومەتێك بیەوێت گرنگی بەكەرتێك بدات زیاتر لەكەرتەكانی ترو ئەولەویەتی پێببەخشێت، پێویستە ئەم گرنگیپێدانە لە پرۆژەی بودجە رەنگ بداتەوە، بۆ نمونە حكومەتی هەرێم لەكارنامەی كابینەی نۆیەم سێ كەرتی كردۆتە ئەولەویەتی خۆی، (پیشەسازی، كشتوكاڵ، گەشتوگوزار)، بەڵام كاتێك بودجە نەبێت، حكومەت ناتوانێت بەرچاوی روون بێت بەچ فۆرمێك گرنگی بەم كەرتانە بدات بۆ ئەوەی پێشیان بخات، بۆیە جێبەجێكردنی پلانی ستراتیژی بەبێ بوونی بودجە ئەستەم دەبێت. ٩. لاوازبوونی پەیوەندی دامەزراوەكان بەیەكەوە: بەو پێیەی پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەكی گشتگیرە، لەنێوان دامەزراوەكان لە پەرلەمان و حكومەت و وەزارەت و پارێزگا یەكە جیاجیاكان و دەستە چاودێریەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و میدیاو هاووڵاتیانیش، لەم پرۆسەیە یەكە كارگێڕییەكان وادەكات دامەزراوەكان ئاگاداری پلانی یەكتر بن و یەكتر تەواو بكەن، وادەكات دامەزراوەكان لەناوخۆیاندا گرنگی بەكۆكردنەوەی داتاو زانیاری بدەن بۆ دارشتنی پلان و پرۆژەكانی خۆیان، تا بتوانن قەناعەت بەسەرووی خۆیان بكەن كە پرۆژە و پلانەكانی ئەوان پێویستە و دەبێت لە بودجە جێبكرێتەوە. ١٠. لاوازبونی بەڕێوەبردنی دارایی گشتی: پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەكی زانستیەو بنەمایەكە بۆ گەشەی ئابووری، لە مۆدێلە پێشكەوتووەكانی دنیا بەردەوام لە نوێبوونەوە و هێنانە پێشی تەكنیكی نوێیە، لەپێناو ئەوەی بودجە بە باشترین شێوە وەڵامدەرەوەی پێویستیەكان بێت، كاتێك لە بنەڕەتدا پرۆژەی دارشتنی بودجە فەرامۆش بكرێت، ناتوانرێت سوود لە ئەزمون و تەكنیەكە نوێیەكان وەربگیرێت بۆ ئەوەی پرۆسەی بەرێوەبردنی دارایی گشتی بەهێزتر بكرێت، بەجۆرێك كەمترین خەرجی و زۆرترین بەرهەم بەدی بهێنێت. ١١. نادڵنیایی لەبارەی كەرتی باج و رسومات: بەو پێیەی داهات بەشێكی گوزارشتە لە كۆكردنەوەی باج و رسومات، لە بودجە بۆ سەرجەم بەخشەرانی باج و رسومات روون دەبێتەوە كە ئەو پارەی ئەوان دەیدەن بە ناوی باج  و رسومات كە دەچێتە خەزێنەی گشتی چۆن جارێكی تر لەبوارە جۆربەجۆرەكانی خزمەتگوزاری بەكاردەهێندرێتەوە، ئەم پرۆسە وادەكات پرۆسەی پێدانی باج و رسومات رێكبخرێتەوە، هەر زیادكردن و كەمكردنێك تیایاندا بەچەندین پرۆسە تێدەپەرێت و دڵنیایی دروستدەكات، كە بۆچی لەكەرتێك باج یان رسومات زیاد دەكرێت، نەبوونی ئەم پرۆسەیە وادەكات هاووڵاتی و باجدەر بەهۆی ئەوەی متمانەیەی بە چارەنووسی ئەم باجە یان رسوماتە نیە، هەوڵدەدات خۆی لێبدزێتەوە، بۆ نموونە لە وەرگرتنی رسوماتی رێگاو بان و ژینگە لەشوفێران، بەگوێرەی بەدواداچوون داهاتەكانیان لەم بوارانە خەرج ناكرێتەوە. پاساوەكانی نەبوونی بودجە لەهەرێم لەدوای قەیرانەكانی ساڵی 2013 و بڕینی بودجەو پاشان لە 2014 شەڕی داعش، حكومەتی هەرێم كردیە پاساوی ئەوەی چیتر پرۆژە یاسای بودجە ئامادە نەكات، بەو پێیەی بەرچاوڕوونی نەبووە بۆ بڕی داهاتەكان بەتایبەت ئەوەی لە بەغداوە دەهاتە هەرێمی كوردستان. بەڵام ئەم پاساوە بەگوێرەی یاسا قبوڵكراو نیە، زیاتر لەوە پسپۆران پێیان وایە لەكاتی هەبوونی قەیران بوونی پرۆژەی بودجە زۆر پێویستترە، بۆ ئەوەی حكومەت بەشێوەیەكی تۆكمەتر بتوانێت داهاتەكانی رێكبخات و خەرجیەكانی ئاراستە بكات. حكومەتی هەرێم لەم ماوەیە بەهۆی نەبوونی بودجە هەموو خەرجیەكانی لەدەرەوەی یاسا بووە، لە ٢٠١٤ تا ٢٠٢٠  راگەیەنراوی دارایی (بیان مالی) لەجیاتی (حیساب ختامی) ئاراستەی پەرلەمان كردووە، جگە لە راپۆرتەكانی كۆمپانیای دیلۆیت لەبارەی وردبینی لەداهاتی كەرتی نەوت، ئەگەرچی لەگەڵ كابینەی نۆیەم گۆڕانكاریەك لەم رووە روویدا، حكومەت هەنگاوی هەندێك ناوە بە ئاراستەی خستنەڕووی  داهاتەكانی، بەڵام ئەمەش چەند كێشەیەكی هەبووە: *تا ئێستا زانیاری لەبارەی ئەوە نیە كە ئەو ژمارانەی وەك داهات حكومەتی هەرێم رایدەگەیەنێت سەرجەمی داهاتە بەدەستهاتوەكانی هەرێمە؟ بەهۆی ئەوەی نەخراوەتە یاسای بودجە و پەرلەمان و دامەزراوەكانی چاودێریش نەیانتوانیوە بەدواداچونی پێویست بكەن لەبارەی بڕ و سەرچاوەكانی داهات لە هەرێم. *بەهۆی مانەوەی كاریگەریەكانی دوو ئیدارەیی تائێستاش بەشێكی داهاتی خاڵە سنورییەكان ناگەڕێنەوە خەزێنەی گشتی وەك لە لێدوانی بەرپرسانی حكومەت و پەرلەمانتاران رەنگدەداتەوە. *تائێستاش هەموو داهاتەكانی هەرێم ناگەڕێنەوە وەزارەتی دارایی وەك ئەوەی لەسەرەتای ئەم كابینەیە جەختی لێكرایەوە، بەڵكو بۆ مووچە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان مانگانە بە بڕێك پارە تەمویلی وەزارەتی دارایی دەكات بۆ خەرجیەكان. شێوازی پەیڕەوكراوی ئامادەكردنی بودجە لەهەرێمی كوردستان بودجەی بنود: دەستپێكردنی پرۆسەی داڕشتن و پەسەندكردنی بودجە ئەو فۆرمەی داڕشتنەی بودجەی هەرێمی كوردستان كە تاساڵی 2013 بەردەوام بوو، دەكرێت بڵێین كۆنترین شێوازی ئامادەكردنی بودجەیە، كە لەدوای دروستبوونی دەوڵەتی عێراق لەساڵی ١٩٢١ پشتی پێبەستراوە، كە بە (بودجەی بنود) ناسراوە، لەم فۆرمە كۆمەڵێك خشتەی ئامادە هەیە، ساڵانە حكومەت داهات و خەرجیەكانی خۆی تێدا دادەرێژێت، بە پشتبەستن بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانی رابردوو، بەسروشتی خۆی ئەم فۆرمە ساڵانە كەمترین گۆڕانكاری تێدا روودەدات. فۆرمی داڕشتنی بودجە لەم مۆدێلە لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، لەسەر بنەمای بەشداری لایەنەكان بۆ دیاریكردنی داهات و خەرجیەكانیان، بە گۆڕانكاریەكی كەم، كێشەی ئەم فۆرمە ئەوەیە وەك پێویست ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستیەكانی گەشەپێدانی ئابوری بێت، بەڵكو زیاتر لەبەرێوەبردنی سادەی خەرجی و داهاتە. واتە لەم فۆرمە حكومەت ناتوانێت گۆڕانكاریەكی ئەوتۆ لەداهات و خەرجی ساڵانەی خۆیدا بكات، بەڵكو پابەندە بەكۆمەڵێك خشتەی دیاریكراو كە دەبێت ساڵانە پڕبكرێتەوە، لایەنەكانی خوارەوەش كە بەشداری لە داڕشتنی دەكەن بەهەمان شێوە پابەندن بەكۆمەڵێك خشتەی پێشوەختە. لەم شێوازەدا كەمتر دەتواندرێت گۆڕانكاری ریشەیی لەبودجەی ساڵانە بكرێت بە قازانجی پلانە نوێیە ستراتیژیەكانی حكومەت، بەڵكو زیاتر تەواوكاری دەبێت بۆ بودجەی ساڵی پێش خۆی. هەرچەندە بۆ ئەم قۆناغەی هەرێمی كوردستان هەنگاوێكی باش دەبێت، بۆ ئەوەی دووبارە دەست بە پرۆسەی دارشتنی بودجە بكرێتەوە، دواتر هەنگاو بە هەنگاو بەرەو فۆرمە نوێیەكانی ئامادەكردنی بودجە هەنگاو بنرێت بە پشتیوانی و هاوكاری دامەزراوە نێودەوڵەتیەكان و ناوخۆییەكان و پسپۆرانی بوارەكە. بۆ پێشخستنی ئەو شێوازە چەند تێبینیەك دەخەینەڕوو: •پێویستە بودجەكە گشتگیر بێت سەرجەم داهات و خەرجیەكان لەخۆ بگرێت. •پابەندبوون بەكاتی تێدابێت لە پێشكەشكردن و پەسەندكردن، هەروەها ژمێرەی كۆتایی. • بنەمای لامەركەزیەت لە داڕشتنیدا رەچاو بكرێت. •بەشداری چین و تووێژەكان و لایەنەكان لە داڕشتنی رەچاو بكرێت. •بەر مەبنای ئەولەویاتەكانی پرۆژە ستراتیژیەكانی حكومەت بێت.   دەقی راپۆرتەكەی رێكخراوی ستۆپ:.. 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکیدا گرنگى بودجە لە پێشخستنى شەفافیەت و چاودێرى و چاکسازى لە داهات و خەرجى پڕۆژەى: بەهێزکردنى لێپرسینەوە و دەسەڵاتى یاسا له‌ هه‌رێمی کوردستان Project: to Promote Accountability and Rule of Law in Kurdistan Region پرۆژە‌یه‌کی رێکخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدانە کە به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکى (NED) جێبه‌جێی ده‌کات، له‌ ته‌موزی ساڵی 2015 ده‌ستی پێکردوه‌، لەم وەرزەدا لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ تا سێپتێمبەرى ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. پرۆژەکە لەسەر دوو ئاست کارى کردووە، چاودێری کارنامەى کابینەى نۆیەمى بۆ هێلە گشتیەکانى چاکسازى، ئاستى دووەم تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان. ستافی جێبەجێ کردنی پرۆژە بەڕێوەبەری پڕۆژە    رێکخەرى راپۆرت    لیژنەی هەماهەنگی ئاری عەبدوڵڵا    فەرمان رەشاد    خەتاب عەزیز         هەژار سەلیم         عبدالبارى ساڵح ناوی راپۆرت: 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکیدا (گرنگى بودجە لە پێشخستنى شەفافیەت و چاودێرى و چاکسازى لە داهات و خەرجى) نوسین و ئامادەکردنی: رێکخراوی ستۆپ  ساڵی چاپ: مارسی ٢٠٢٢ شوێنی چاپ: چاپخانەی کامبرج – هەولێر بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ زنجیرەی (٣١) ساڵی ٢٠٢٢ ناساندن رێکخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێکخراوێکی کوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی کوردستان تۆمارکراوە، رێکخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی کردن و ڕووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزکردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی کوردستان کاردەکات، لەرێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزکردنی دامودەزگاکانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستکردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوکات چاودێریکردن ‌و بەشداری کردن لە فشارە مەدەنیەکان ‌و جێبەجێ کردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەکی رێکخراو لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانە.   سندوقی نیشتمانی ئەمریکی بۆ دیموکراسی - NED: دامەزراوەیەکى تایبەتی قازانج نەویستە (نابازرگانی)یە کە لەساڵی١٩٨٣ دامەزراوە بە ئامانجی گەشەکردن و زیاتر بەهێزکردنی دیموکراسی لەسەرانسەری جیهان. بەشێوەیەکی سەرەکی لە لایەن کۆنگرێسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا شایستە دارایەکان لە بودجەی وەڵات بۆ دابین دەکرێت. ئەم دامەزراوەیە ساڵانە زیاتر بە (١٢٠٠) بەخشین لە (٩٠) وڵاتی جیاواز   پاڵپشتی لەو پرۆژانە دەکات کە لایەن ئەو رێکخراو و گروپ ناحوکومییە - سەربەخۆکان پێشەکەش دەکرێن کە  ئامانج و کارکردنی بڵاوکردنەوەی و چەسپاندنی دیموکراسییە. دەزگاکە لەلایەن ئەنجوومەنێک بەرێوەدەبرێت کە کەسایەتی ناودار و پسپۆر و شارەزای چەندین بواری جیاوازی تێدایە کە سەربەخۆن لە بریاردان. پێشەکی ئامادەکردنی بودجە یەکێکە لە دەرهاوێشتەکانی دنیای مۆدێرنە، بۆ یەکەمجار کە لە بەریتانیا بودجە لە ساڵی 1698 لە پەرلەمان پەسەند کرا، دوو ئامانجی سەرەکی هەبوو کە یەکێکیان سنوردار کردنی دەسەڵاتی پاشا بو لە سەپاندنی باج بە ئارەزووی خۆی، دووەمیان دابینکردنی پارەیەکی دیاریکراو بو کە پاشا دەسەڵاتی خەرج کردنی هەبو بەو مەرجەی دەستبەرداری هەموو داهاتەکانی تری بێت، واتە دەکرێت بڵێن ئامانجی بودجە لە مۆدێلی نوێی حکومڕانی سنوردارکردن و رێکخستنی چۆنیەتی بەدەستهاتن و خەرجکردنی داهاتی گشتی و چاودێرییە، کە قۆناغ بە قۆناغ شێوازی ئامادەکردنی گەشەی کردووە. هەبوونی بودجە بۆ هەر حکومەتێک کە خاوەنی پلانی ستراتیژی بێت بۆ بەرێوەبەردن و هەوڵی جێبەجێکردنی پرۆژەکانی بدات لەماوەی کارکردنی پێویستیەکی بنەڕەتیە، چونکە بودجە واتە وەرگێرانی پلان بۆ سەر زمانی ژمارە و پارە، بەبێ ئەوەی بودجەیەکی ڕوون هەبێت کە دەستنیشانی ئەولەویەتی حکومەت بکات لەماوەی ساڵێکی دارایی هیچ حکومەتێک ناتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی بەدی بهێنێت و بەڵێنەکانی جێبەجێبکات. بۆ بونی بودجەیەکی باش داتا و زانیاری، پلان و بەرچاو ڕوونی، توانای پێشبینیکردن وهەماهەنگی نێوان دامەزراوەکان، گشتگیربوون و بەشداری هەموان. مکوڕبوون لەسەر شەفافییەت و بنەماکانی بەرێوەبردنی باش لە پێویستیە سەرەکیەکانن، ئەمانە هەبوو بەیەکەوە دواجار دەتوانن بودجەیەکی باش بهێننە بەرهەم کە لە خزمەت هێنانەدی ئامانجەکانی گەشەپێدانی وڵات بن. دەتوانین بڵێین کاتی پەسەندکردنی بودجە وەک چۆن بۆ حکومەت گرنگە بەهەمان شێوە رۆژێکی گرنگیشە بۆ هاوڵاتیان چونکە لە بودجەکەدا رەنگ رێژی ساڵێکی دارایی وڵات دەکرێت و ئەرک و مافی هاوڵاتیانیشی تێدا جێگیر دەکرێت. بۆچی پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستیەی کە ماوەی 9 ساڵە حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی لە گرنگترین ئەرکی ساڵانەی بواردووە و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی ئاراستەی پەرلەمان نەکردووە کە خەریکە وەک حاڵەتێکی ئاسایی لێی دەڕواندرێت، نەبونی بودجە هەرێمی کوردستانی دوچاری کۆمەڵێک تەنگژەی ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکان کردۆتەوە، هەروەها دەسەڵاتەکان روون نیە و وونبووە، ئاراستەی  سیستەمی ئابوری کوردستان دیار نییە کە ئایە بەتەواوی بەرەو سەرمایەداری دەبرێت، کە وەک دەبینین رۆژانە باج و رسومات زیاد دەکرێت، کەچی سەرەرای ئەو زیادبوونانە خزمەتگوزاریە گشتیەکان بەرەو پاشەکشەیە، تەندروستی و خوێندن لە پاشەکشەیە و برەو بە خوێندن و سیستەمی تەندروستی ئەهلی دەدرێت، هەبونی بودجە رێگایەکە بۆ ڕوونکردنەوەی ئاراستەی سیستەمی ئابوری کە وەک ئاماژەمان پێکرد یەکێکە لە کێشەکانی ئەمرۆی کوردستان. ئێمە هەوڵدەدەین لەم راپۆرتە کە دەرەنجامی کۆمەڵێک فۆکەس گروپ و دیتنی خەڵکی پسپۆر و بەدواداچونە لەگەڵ دامەزراوە دەستوریەکانی هەرێمی کوردستان، کۆمەڵێک پرسی تایبەت بە نەبونی بودجە لەکوردستان و مەترسی بەردەوامی ئەم پرۆسەیە لەسەر ئێستا و ئاییندەی هەرێمی کوردستان بخەینە ڕوو، هاوکات لە پاڵیدا کۆمەڵێک پێشنیاریش بۆ پەسەندکردنی بودجەیەکی باش و زانستی و سەردەمیانە بخەینە ڕوو. بنەماى کارى راپۆرتەکە:  رێکخراوی ستۆپ لە چوارچێوەی پرۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و دەسەڵاتی یاسا) کە بە پاڵپشتى سندوقى نیشتمانى بۆ دیموکراسی NED ئەمریکى جێبەجێ دەکات. لەم وەرزەدا پڕۆژەکە بەشێکى تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان، کە تێیدا چوار چالاکى گفتوگۆى کراوە لە شارەکانى (هەولێر و سلێمانى و هەڵەبجە و دهۆک) ئەنجامدرا.  کورتەى جێبەجێ کردن: ئەو پرۆژەیە لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ دەستى پێکردووە و چالاکیەکانى تاوەکو سێپتێمبەرى ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. (رێکخراوەکەمان هەوڵدەدا لە ئایندەش وەک پرۆژەیەکى درێژخایەن چالاکى بەردەوامى دەربارەى بودجە  هەبێت). چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە. ئامانجى کارکردن دەربارەى بودجە: ١. دروستکردنى فشار بۆ ئەوەى حکومەتى هەرێمى کورستان پرۆژە یاساى بودجەی ساڵانەی بخاتە بەرنامەى کاری و بباتە پەرلەمان و پەسەند بکرێت.  ٢. بەمەبەستی چەسپاندنی شەفافیەت و رێگری لە گەندەڵی و دانانی بودجەیەکی پێشکەوتوو بۆ هەرێمی کوردستان. ٣. هێنانە پێشەوەى ئەزموونى بەشدارى هاوڵاتیان و رێکخراوەکان لە دارشتنى پلانى بودجەى ساڵانە، هەروەها چاودێرى کردنى. ئامانجى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان:  یەکەم: لەو چالاکیانە دا نوێنەری حکومەت، پەرلەمان، ئەنجومەنی پارێزگا، رێکخراوەکان، مامۆستایانی زانکۆ، شارەزا پرسی بودجە بەشداربوونە و تاوەکو گفتوگۆیەکى زانستى لەسەر پرسی بودجە بکرێت. هاوکات تیمەک لە رێکخراوەکەمان سەرنج و راسپاردە و پێشنیارەکانى تۆمار دەکرد.  دووەم:  تۆڕێکى چاودێرى لەو چوارچێوەیە گفتوگۆکراوەکانى شارەکان دروست بکرێت لە ئایندەدا کار دەربارەى بودجە بکات. لە هەر بەشێکى گفتوگۆکان تەوەرێک تایبەت کرا بۆ ئەوەى شێوازى رۆڵی رێکخراوەکان دیارى بکرێت وەک بەشێک لە پڵانى داڕشتنى سیاساتى گشتى بودجە. کۆکردنەوەى زانیارى: هاوکات بەمەبەستى کۆکردنەوەى زانیارى دەربارەى ئاستەنگەکانى بەردەم بودجە لە هەرێمى کوردستان و ئامادەکارى راپۆرت ٧ چاوپێکەوتن لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدرا، لە پەرلەمان، بەرپرسانى حکومى، مامۆستاى زانکۆ و چالاکوان. لە چوارچێوەى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان و چاوپێکەونى شارەزایانى بودجە و خوێندنەوەى چەندین توێژینەوەى زانستى و راپۆرتى رێکخراوەیی و میدیایی، بوون بە بنەماى ئامادەکردنى ئەو راپۆرتە. ناوەڕۆکى کارى راپۆرت: لە راپۆرتەکەدا گرنگى بودجە لە چەسپاندنى شەفافیەت و پێشخستنى حوکمڕانى و گەشەى ئابوورى روونکراوەتەوە، هاوکات زیانەکانى 9 ساڵ حوکمڕانى بەبێ یاسای بودجە باسکراوە، دیاریکردنى مۆدیلى گونجاو بۆ پێشخستنى بودجە لە هەرێمى کوردستان. کۆتایی راپۆرتەکە بە دەرئەنجام و راسپاردەکان دێت. راپۆرتەکە کۆمەڵێک پرسیارى گرنگى دەربارەى بودجە و گرنگى بۆ هەرێمى کوردستان کردووە و بەدواى وەڵامەکانى داچووە.  بەشی یەکەم بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا  پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی  بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا  پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی  بودجەی گشتی: بریتیە لە سیستەمێک کە تیایدا پێشبینی داهات و خەرجیەکانی ساڵی دارایی داهاتوو تیایدا بەشێوەی خشتەی ژمارە دەخرێتە ڕوو، کە رەنگدانەوەی ئامانج و ویستەکانی حکومەتە کە دەیەوێت بیانهێنێتە دی کە خۆی دەبینیتەوە لە ئامانجی سیاسی، ئابوری و  کۆمەڵایەتی، هەروەها وەک یەکێک لە ئامرازەکان دادەندرێـت بۆ چاودێری حکومەت. واتە بودجە بریتیە لە داهاتی گشتی لەدەستی حکومەت کە پێویستە بۆ بەرژەوەندی گشتی بەشێوەیەکی ڕوون و گشتگیر بەکاریبهێنێتەوە، دەکرێ بلێین ئەم پرۆسەیە لە سێ بەشی سەرەکی پێکدێت، چۆن داهاتی گشتی دەستدەخرێت، چۆن بەرێوەدەبرێت، دواتر چۆنیش دابەش دەکرێت. بەدەر لەوە حکومەت ناتوانێت بەرچاو ڕوونی پێویستی هەبێت لەبارەی داهاتەکان و سەرچاوەکانی بەشێوەیەکی شەفاف و هەروەها چۆنیەتی خەرجکردنی کە بتوانێت بەرژەوەندی هەموو پێکهاتە و چین و توێژەکان رەچاوبکات. خەسڵەتە سەرەکیەکانی بودجە ١. یەکانگیری:  بەمانای ئەوەی هەموو بەشەکانی داهات و خەرجی گشتی پێویستە لە یەک خشتە و بەڵگەنامەی یەکگرتوو بێت بەبێ هیچ لێدەرکردنێت، ئەم بنەمایە یارمەتی لایەنەکان دەدات بەتایبەت دەسەڵاتی یاسادانان کە بە ئاسانی بگاتە زانیاری پێویست لەبارەی داهات و خەرجیەکان بۆ هەڵسەنگاندن و شیکردنەوە و پەیوەندی بەشەکانی بەیەکترەوە، هاوکات زانیاری پرۆژە و پلانی حکومەت لەهەموو بوارەکان. ئەم بنەمایە لە دوو ڕوو سودی دەبێـت: یەکەمیان لەڕووی دارایی، مەرکەزیەت و بەرچاو ڕوونی دارایی بۆ دەوڵەت و حکومەت دروستدەکات، دووەمیان دەبێتە هۆى ئاسانکاری بۆ پسپۆران و شارەزایانی ئابوری بۆ هەڵسەنگاندنی  داهات و خەرجیەکان و جیاوازی لەنێوانیاندا. ٢. ساڵانەیی بودجە: وەک نەریتێک بودجە بۆ ماوەی یەک ساڵ ئامادە دەکرێت، ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی هەندێک بنەمای دارایی و سیاسی، لەبارەی ئابوریەوە  ماوەی یەک ساڵ دادەندرێت بەوەی باشترین کاتە بۆ ئەوەی مەزندەی داهات  و خەرجی بکرێت، چونکە لەماوەی یەک ساڵدا کردە داراییەکان دووبارە دەبنەوە، لەڕووی سیاسیشەوە ماوەی ساڵێک کاتێکی گونجاوە بۆ ئەوەی دەسەڵاتی یاسا دانان بتوانێت چاودێری حکومەت بکات و لە حاڵەتی هەبونی کەموکوڕی دەتوانێت لێپرسینەوەی لەگەڵ بکات. ٣. گشتگیری:  بەو مانایەی چۆن پێویستە بودجە بەبێ هیچ لێدەرکردنێک هەموو داهات و خەرجیەکان لەخۆی بگرێت، لەهەمانکاتدا بابەتێکە پەیوەندی بە هەموو هاوڵاتیان هەیە، بۆیە پێویستە بەر ژیانی هەمووان بکەوێت و هەمووان بەجۆرێک لە جۆرەکان خۆیانی تێدا ببینەوە، وەک چۆن ئەرکیان دەکەوێتە سەر لەرێی پێدانی باج و رسومات بەهەمان شێوە پێویستە مافیشیان پێبدات، بۆ ئەوەش دەبێت زانیاری تەواو لەبەردەست دابێـت لەبارەی ژمارەی دانیشتوان، چین و توێژەکان، بێکاران، پێویستیەکان، پێویست دەکات لە کۆکردنەوەی داهات و دابەشکردنی خەرجیەکان دادپەروەری و هاوسەنگی رەچاوبکرێت، بەمانای ئەوەی هیچ چین و توێژێک لەسەر حیسابی ئەوانی تر زیاتر سودمەند یان زەرەرمەند نەبێت. ٤. هاوسەنگی داهات و خەرجی: مەبەست لێی رەچاوکردنی هاوسەنگی بڕی ئەو داهاتەیە کە دەکەوێتە دەست حکومەت لەگەڵ خەرجیەکانی، کەمتر حاڵەتی زیادە ڕوو دەدات، بەڵام زیاتر کورت هێنانە. ئەگەرچی تێگەیشتنێکی تریش هەیە  بۆ هاوسەنگیەکە پێیان وایە مەبەست لێی هاوسەنگی ئابورییە، کە لەو ڕوانگەوە دەکرێت  کورت هێنانی بە ئامانج هەبێت لە بودجەکە، لەپێناو هێنانەدی پرۆسەیەکی فراوانتری ئابوری و پێشخستنی لە دوور مەودا. هەبونی کورتهێنان لە بودجە بەشتێکی ئاسایی دادەندرێت ئەگەر هاتوو لەپێناو ئامانجێکی درێژ خایەن بێت، کە زۆرینەی جار لەرێی قەرزەوە هەوڵی پڕکردنەوەی کورتهێنانەکە دەدرێت.  بەگشتی ئەوەی گرنگە لەم بنەمایە، هاوسەنگیە، بەجۆرێک لەداهاتوو حکومەت بەهۆی کورتهێنانەوە نەخرێتە ژێر قەرزێک کە توانای دانەوەی نەبێت یاخود دوچاری کێشەی ئابوری و سیاسی بکاتەوە.   هەرێمی کوردستان و بودجە لەدوای راپەرینەوە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1993  تا 2013 بەشێوەی پچڕ پچڕ ساڵانە یاسای بودجەی پەسەند کردووە،  ئەم ماوەیەش بۆ دوو قۆناغی سەرەکی دابەش دەبێت، قۆناغی یەکەم ساڵانی 1993 تا 2009 لە خۆ دەگرێت کە لەم قۆناغە پرۆژە یاساکان زۆر بە کروچ و کاڵی ئامادە کراون، زۆرینەی خەسڵەتە بنەڕەتیەکانی بودجە لە خۆ ناگرێت، باسی سەرچاوەکانی داهاتی تێدا نیە، چۆنیەتی خەمڵاندنی داهات ڕوون ناکاتەوە، کە ئەمە بەشێکی سەرەکی بودجەیە، بەڵکو تەنها بەشی دیاریکردنی ئەو لایەنانەی مافی خەرجیان هەیە و داهاتی خەمڵێنراوی تێدایە. لەو ماوەیەش (١٢ ساڵ) بودجە پەسەند نەکراوە. هەرچی قۆناغی دووەمە کە 2010 تا 2013 لە خۆ دەگرێت، ئەو پرۆژە بودجانەی ئامادەکراون، داهاتەکانیان لە خۆگرتبوو و تاڕادەیەک بەشێوەیەکی وردتر ئامادەکراون. خشتەى یاساى بودجەى ساڵانەى هەرێمى کوردستان ژ    ساڵەکان    یاساى بودجە ١    ١٩٩٢    نەبووە ٢    ١٩٩٣    هەبووە ٣    ١٩٩٤    نەبووە ٤    ١٩٩٥    نەبووە ٥    ١٩٩٦    هەبووە ٦    ١٩٩٧    هەبووە ٧    ١٩٩٨    نەبووە ٨    ١٩٩٩    نەبووە ٩    ٢٠٠٠    نەبووە ١٠    ٢٠٠١    هەبووە ١١    ٢٠٠٢    نەبووە ١٢    ٢٠٠٣    نەبووە ١٣    ٢٠٠٤    نەبووە ١٤    ٢٠٠٥    نەبووە ١٥    ٢٠٠٦    نەبووە ١٦    ٢٠٠٧    نەبووە ١٧    ٢٠٠٨    هەبووە ١٨    ٢٠٠٩    هەبووە ١٩    ٢٠١٠    هەبووە ٢٠    ٢٠١١    هەبووە ٢١    ٢٠١٢    هەبووە ٢٢    ٢٠١٣    هەبووە ⦁    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ١٩٩٢ تاوەکو ٢٠١٣ تەنها ١٠ ساڵ بودجەى هەبووە.  ⦁    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ٢٠١٤ تاوەکو ٢٠٢١ بودجەى نەبووە کە ئەمە بە درێژترین ماوە دادەندرێت تیایدا هەرێمی کوردستان بەبێ بودجە بێت. 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکدا بەراگرتنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2014ەوە حکومەتی هەرێم هیچ پرۆژە یاسایەکی بودجەی ئامادە نەکردووە و بۆ پەرلەمانی کوردستان نەناردووە، واتە لەو ماوەیە خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لە دەرەوەی یاسا ئەنجام دراون، سەرچاوە و بڕى داهات ناڕوون بووە. کە ئەمەش پێشێلکاریەکی ڕوونی یاسایە، نەبوونی بودجە لەچەند ڕووێکەوە زیان بە حکومەت و هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت: ١. پەرتبوونی سەرچاوەکانی داهات: بەو پێیەی یەکێک لە خەسڵەتەکانی بودجە بریتیە لە گشتگیری، واتە پێویستە هەموو سەرچاوەکانی داهات بچێتە ناو یەک خشتە لەوێ دوبارە بڕیار لە خەرجیەکان بدرێت، بەڵام لە هەرێمی کوردستان ئێستا وەزارەتی سامانەسروشتیەکان بە بڕێک لە داهات تەمویلی مووچە دەکات واتە سەرجەم داهاتەکانی بۆ ناگەرێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ناڕوونی لە سەرچاوە و بڕی داهات. هەروەها دروست بوونى ژمارەیەک سندوقی لە وەزارەتەکان، واى کردوە داهاتەکان نەگەڕێتەوە. ٢. کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتی خەرجی و فەرامۆش کردنی لامەرکەزیەت: یاسای بودجە دەسەڵاتی خەرجکردنی پارە دابەش دەکات، لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەت و دامەزراوە جیاجیاکان، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە بەگوێرەی یاسا رێک نەخرابێت ئەم دەسەڵاتە زۆرینەی دەگەڕێتەوە ئەنجومەنی وەزیران و کاری دامەزراوەکان سست دەکات. ٣. نا هاوسەنگی لە خەرجیەکان: ئامانجێکی سەرەکی بودجە دروستکردنی هاوسەنگیە لە خەرجیەکانی حکومەت، بەو مانایەی هەموو چین و توێژ و سێکتەر و ناوچە جوگرافیەکان سوودمەند بن لە داهاتی گشتی، ئەم ئامانجەش بەبێ بوونی بودجە، کە بریتیە لە یەکخستنی داهات و خەرجی بەدی نایەت، وە ڕوون نابێتەوە کە چۆن خەرجیەکان دانراون و بنەمای هاوسەنگی و دادپەروەری تێدا جێکراوەتەوە. سەرۆکی حکومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم کابینەیە رایگەیاند کە مووچەخۆران تەنها 25% خەڵکی کوردستان پێکدەهێنن، بۆیە نابێت حکومەت لەدابەشکردنەوەی داهاتی گشتی تەنها مووچەخۆران ببینێت، بەڵکو پێویستە بەرژەوەندی ئەوانی تریش رەچاو بکات، کە ئەمە تەنها لە دارشتنی بودجە بەدیدێت. ٤. لاوازکردنی رۆڵی پەلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری: هەبونی بودجە یەکێکە لە ئامرازەکانی چاودێریکردنی حکومەت، پەرلەمان یەکێک لە کارە هەرە گرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاسای بودجە  کە ئەرکێکی راستەوخۆیەتی، چونکە بودجە پێویستی بە پشتراستکردنەوە و بە یاسایی کردن هەیە کە ئەمە ئەرکی پەرلەمانە، لەهەمانکاتدا رۆڵی چاودێری کردنیشی دەبێت، بۆیە کاتێک ئەم بودجە نەبێت ئەم پرۆسەیەش نامینێت، لەهەمان کاتدا لاوازکردنی رۆڵی دیوانی چاودێری داراییشە کە بەبێ بونی یاسای بودجە ناتوانن بەشێوەیەکی دروست چاودێری داهات و خەرجیەکانی حکومەت بکەن. ٥. دەرفەتی گەندەڵی و ناشەفافییەت زیاتر دەکات: هەبونی بودجە واتە دەرهێنانی هەموو داهاتەکان و خەرجیەکان لە تاریکی بۆ ڕوناکی، هەموو ژمارەکان ڕوون دەکرێتەوە، سەرچاوەکانی داهات و خەرجیەکان، پێویستە بەشێوەیەکی شەفاف بخرێنە ڕوو، کاتێک ئەم پرۆسەیە نابێت واتە ژمارەکان لە تاریکی دەمێننەوە، ئەمەش چاودێریەکی باش ئەستەم دەکات و دەرگا بۆ گەندەڵی دەکاتەوە. ٦. نەمانی متمانەی خەڵک بە داتاکانی حکومەت: کاتێک بەڕوونی لە بودجە سەرجەمی داهات و خەرجیەکان نەخرێتە ڕوو، حکومەت بەڵگەی پێویست نەخاتە ڕوو بۆ ئەوەی رای گشتی باوەر بە ژمارەکان بکەن، پەرلەمان و دامەزراوەکانی توێژینەوە و کۆمەڵی مەدەنی و میدیا بەشێوەیەکی ورد نەیخەنە ژێر هەڵسەنگاندن، دواجار خەڵک بەرامبەر هەر ژمارەیەکی حکومەت بەگومان دەبێت و باوەڕی پێناکات. ٧. نەمانی دیاریکردنی ئەولەویەت کە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت: بەو پێیەی بودجە تەنها گوزارشت نیە لە خشتەیەکی بێ رۆح و  پێشینە نیە، بەڵکو پرۆسەیەکی دوور و درێژە و لەچەندین ئاست دامەزراوەکان بەشداری تێدا دەکەن، دەکرێت تادارەیەکی باش وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان و رەنگدانەوەی واقیع دەبێت، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە فەرامۆش دەکرێت و لەسەرەوە بڕیار لەسەر چۆنیەتی خەرجیەکان دەدرێت، ئەوکات ناتوانێت وەڵامدەرەوەیەکی واقیعی خواستی چین و توێژەکان بێـت. ٨. بەربەست لەبەردەم  جێبەجێکردنی پلانە ستراتیژیەکانی حکومەت: بودجە تەرجەمەی ژمارەیی پلانەکانی حکومەتە، کاتێک حکومەتێک بیەوێت گرنگی بەکەرتێک بدات زیاتر لە کەرتەکانی تر و ئەولەویەتی پێببەخشێت، پێویستە ئەم گرنگیپێدانە لە پرۆژەی بودجە رەنگ بداتەوە، بۆ نمونە حکومەتی هەرێم لە کارنامەی کابینەی نۆیەم سێ کەرتی کردۆتە ئەولەویەتی خۆی، (پیشەسازی، کشتوکاڵ، گەشتوگوزار)، بەڵام کاتێک بودجە نەبێت، حکومەت ناتوانێت بەرچاوی ڕوون بێت بە چ فۆرمێک گرنگی بەم کەرتانە بدات بۆ ئەوەی پێشیان بخات، بۆیە جێبەجێکردنی پلانی ستراتیژی بەبی بونی بودجە ئەستەم دەبێت. ٩. لاوازبوونی پەیوەندی دامەزراوەکان بەیەکەوە: بەو پێیەی پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی گشتگیرە، لەنێوان دامەزراوەکان لە پەرلەمان و حکومەت و وەزارەت و پارێزگا یەکە جیاجیاکان و دەستە چاودێریەکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا و هاوڵاتیانیش، لەم پرۆسەیە یەکە کارگێڕییەکان وادەکات دامەزراوەکان ئاگاداری پلانی یەکتر بن و یەکتر تەواو بکەن، وادەکات دامەزراوەکان لەناوخۆیاندا گرنگی بە کۆکردنەوەی داتا و زانیاری بدەن بۆ دارشتنی پلان و پرۆژەکانی خۆیان، تا بتوانن قەناعەت بە سەرووی خۆیان بکەن کە پرۆژە و پلانەکانی ئەوان پێویستە و دەبێت لە بودجە جێبکرێتەوە. ١٠. لاوازبونی بەرێوەبردنی دارایی گشتی: پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی زانستیە و بنەمایەکە بۆ گەشى ئابوورى، لە مۆدێلە پێشکەوتوەکانی دنیا بەردەوام لە نوێبونەوە و هێنانە پێشی تەکنیکی نوێیە، لەپێناو ئەوەی بودجە بە باشترین شێوە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت، کاتێک لە بنەڕەتدا پرۆژەی دارشتنی بودجە فەرامۆش بکرێت، ناتواندرێت سوود لە ئەزمون و تەکنیەکە نوێیەکان وەربگیرێت بۆ ئەوەی پرۆسەی بەرێوەبردنی دارایی گشتی بەهێزتر بکرێت، بەجۆرێک کەمترین خەرجی و زۆرترین بەرهەم بەدی بهێنێت. ١١. نادڵنیایی لەبارەی کەرتی باج و ڕسومات: بەو پێیەی داهات بەشێکی گوزارشتە لە کۆکردنەوەی باج و ڕسومات، لە بودجە بۆ سەرجەم بەخشەرانی باج و رسومات ڕوون دەبێتەوە کە ئەو پارەی ئەوان دەیدەن بە ناوی باج  و رسومات کە دەچێتە خەزێنەی گشتی چۆن جارێکی تر لە بوارە جۆربەجۆرەکانی خزمەتگوزاری بەکاردەهێندرێتەوە، ئەم پرۆسە وادەکات پرۆسەی پێدانی باج و رسومات رێکبخرێتەوە، هەر زیاد کردن و کەمکردنێک تیایداندا بەچەندین پرۆسە تێدەپەرێت و دڵنیایی دروستدەکات، کە بۆچی لەکەرتێک باج یان رسومات زیاد دەکرێت، نەبونی ئەم پرۆسەیە وادەکات هاوڵاتی و باجدەر بەهۆی ئەوەی متمانەی بە چارەنوسی ئەم باجە یان رسوماتە نیە، هەوڵدەدات خۆی لێبدزێتەوە، بۆ نمونە لە وەرگرتنی رسوماتی رێگا و بان و ژینگە لە شوفێران، بەگوێرەی بەدواداچون داهاتەکانیان لەم بوارانە خەرج ناکرێتەوە. پاساوەکانی نەبونی بودجە لە هەرێم لە دوای قەیرانەکانی ساڵی 2013 و بڕینی بودجە و پاشان لە 2014 شەڕی داعش، حکومەتی هەرێم کردیە پاساوی ئەوەی چیتر پرۆژە یاسای بودجە ئامادە نەکات، بەو پێیەی بەرچاو ڕوونی نەبوە بۆ بڕی داهاتەکان بەتایبەت ئەوەی لە بەغداوە دەهاتە هەرێمی کوردستان. بەڵام ئەم پاساوە بەگوێرەی یاسا قبوڵکراو نیە، زیاتر لەوە پسپۆران پێیان وایە لەکاتی هەبونی قەیران بونی پرۆژەی بودجە زۆر پێویستترە، بۆ ئەوەی حکومەت بەشێوەیەکی تۆکمەتر بتوانێت داهاتەکانی رێکبخات و خەرجیەکانی ئاراستە بکات. حکومەتی هەرێم لەم ماوەیە بەهۆی نەبونی بودجە هەموو خەرجیەکانی لە دەرەوەی یاسا بووە، لە ٢٠١٤ تا ٢٠٢٠  راگەیەنراوی دارایی (بیان مالی) لەجیاتی (حیساب ختامی) ئاراستەی پەرلەمان کردووە، جگە لە راپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت لەبارەی وردبینی لە داهاتی کەرتی نەوت، ئەگەرچی لەگەڵ کابینەی نۆیەم گۆڕانکاریەک لەم ڕوە ڕوویدا، حکومەت هەنگاوی هەندێک ناوە بە ئاراستەی خستنە ڕووی  داهاتەکانی، بەڵام ئەمەش چەند کێشەیەکی هەبوە: ⦁    تا ئێستا زانیاری لەبارەی ئەوە نیە کە ئەو ژمارانەی وەک داهات حکومەتی هەرێم رایدەگەیەنێت سەرجەمی داهاتە بەدەستهاتوەکانی هەرێمە؟ بەهۆی ئەوەی نەخراوەتە یاسای بودجە و پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێریش نەیانتوانیوە بەدواداچونی پێویست بکەن لەبارەی بڕ و سەرچاوەکانی داهات لە هەرێم. ⦁    بەهۆی مانەوەی کاریگەریەکانی دوو ئیدارەیی تا ئێستاش بەشێکی داهاتی خاڵە سنورییەکان ناگەڕێنەوە خەزێنەی گشتی وەک لە لێدوانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمانتاران رەنگدەداتەوە. ⦁    تا ئێستاش هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەڕێنەوە وەزارەتی دارایی وەک ئەوەی لەسەرەتای ئەم کابینەیە جەختی لێکرایەوە، بەڵکو بۆ مووچە وەزارەتی سامانە سروشتیەکان مانگانە بە بڕێک پارە تەمویلی وەزارەتی دارایی دەکات بۆ خەرجیەکان. بەشى دووەم  مۆدیلە تازەکانى بودجە  هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە مۆدیلە تازەکانى بودجە  هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە؟ بەگوێرەی ئەم شیکاریەی لە بەشى یەکەم دەربارەى بودجە کردمان، هەبونی بودجە پێویستیەکی حەتمیە بۆ پێشخستنی حکومرانی باش لە هەر ناوچەیەکی حکومرانی، بۆیە هەرێمی کوردستانیش کە ماوەی 9 ساڵە بە قەیرانێکی درێژ خایەنی ئابوری و دارایی تێدەپەرێت، نەبونی بەرچاو ڕوونی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی و چۆنیەتی ئیدارەدانی پرۆسەکە وای کردوە  کێشەکانی قوڵتر بێتەوە، بۆیە ئامادەکردنی پرۆژە یاسای بودجە دەکرێت یەکێک بێت لە دەرچەکانی دەرباز بوون لەو قەیرانە درێژخایەنە، بەو مەرجەی بنەماکانی دارشتنی بودجەیەکی باش رەچاو بکرێت. بۆ ئەم مەبەستەش بەگوێرەی توێژینەوەی ئێمە ئەم پرۆسەیە پێویستی بەچەند قۆناغێک هەیە بەم شێوەیە: شێوازى پەیڕەوکراوى ئامادەکردنى بودجە لە هەرێمى کوردستان بودجەى بنود: دەستپێکردنی پرۆسەی داڕشتن و پەسەند کردنی بودجە ئەو فۆرمەی داڕشتنەی بودجەی هەرێمی کوردستان کە تا ساڵی 2013 بەردەوام بوو، دەکرێت بڵێین کۆنترین شێوازی ئامادەکردنی بودجەیە، کە لە دوای دروستبونی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢١ پشتی پێبەستراوە، کە بە (بودجەی بنود) ناسراوە، لەم فۆرمە کۆمەڵێک خشتەی ئامادە هەیە، ساڵانە حکومەت داهات و خەرجیەکانی خۆی تێدا دادەرێژێت، بە پشت بەستن بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانی رابردوو، بەسروشتی خۆی ئەم فۆرمە ساڵانە کەمترین گۆڕانکاری تێدا ڕوودەدات. فۆرمی دارشتنی بودجە لەم مۆدێلە لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، لەسەر بنەمای بەشداری لایەنەکان بۆ دیاریکردنی داهات و خەرجیەکانیان، بە گۆڕانکاریەکی کەم، کێشەی ئەم فۆرمە ئەوەیە وەک پێویست ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی گەشەپێدانی ئابوری بێت، بەڵکو زیاتر لە بەرێوەبردنی سادەی خەرجی و داهاتە.  واتە لەم فۆرمە حکومەت ناتوانێت گۆڕانکاریەکی ئەوتۆ لە داهات و خەرجی ساڵانەی خۆیدا بکات، بەڵکو پابەندە بە کۆمەڵێک خشتەی دیاریکراو کە دەبێت ساڵانە پڕ بکرێتەوە، لایەنەکانی خوارەوەش کە بەشداری لە دارشتنی دەکەن بەهەمان شێوە پابەندن بە کۆمەڵێک خشتەی پێشوەختە. لەم شێوازەدا کەمتر دەتواندرێت گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجەی ساڵانە بکرێت بە قازانجی پلانە نوێیە ستراتیژیەکانی حکومەت، بەڵکو زیاتر تەواوکاری دەبێت بۆ بودجەی ساڵی پێش خۆی. هەرچەندە بۆ ئەم قۆناغەی هەرێمی کوردستان هەنگاوێکی باش دەبێت، بۆ ئەوەی دوبارە دەست بە پرۆسەی دارشتنی بودجە بکرێتەوە، دواتر هەنگاو بە هەنگاو بەرەو فۆرمە نوێیەکانی ئامادەکردنی بودجە هەنگاو بنرێت بە پشتیوانی و هاوکاری دامەزراوە نێودەوڵەتیەکان و ناوخۆییەکان و پسپۆرانی بوارەکە. بۆ پێشخستنى ئەو شێوازە چەند تێبینیەک دەخەینەڕوو: ⦁    پێویستە بودجەکە گشتگیر بێت سەرجەم داهات و خەرجیەکان لەخۆ بگرێت. ⦁    پابەندبوون بە کاتی تێدابێت لە پێشکەشکردن و پەسەندکردن، هەروەها ژمێرەی کۆتایی. ⦁     بنەمای لامەرکەزیەت لە دارشتنیدا رەچاو بکرێت. ⦁    بەشداری چین و توێژەکان و لایەنەکان لە دارشتنی رەچاو بکرێت. ⦁    بەر مەبنای ئەولەویاتەکانی پرۆژە ستراتیژیەکانی حکومەت بێت. مۆدیلە تازەکانى بودجە ١. بودجەی بنەما سفری ئەم فۆرمەی دارشتنی بودجە بەتەواوی جیاوازە لە فۆرمەکانی تری، بەشێوەیەک کە بودجەی پێشوو ناکرێتە بنەما بۆ دارشتنی بودجەی نوێ، بەڵکو بەشێوەیەکی تەواو سەربەخۆیانە دادەرێژرێت، بەجۆرێک دەبێت هەموو خەرجیەک پاساو و هۆکاری خۆی تێدا ڕوون بکرێتەوە، ئەم فۆرمە لە دارشتنی بودجە دەرفەتی ئەوە دەرەخسێنێت هەموو بوارەکان سەر لەنوێ هەڵسەنگاندنیان بۆ بکرێتەوە، گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجە بکرێت، بەگوێرەی تێگەیشتنی نوێ و پێویستیە نوێیەکان. ئەم فۆرمە چەند گرنگیەکی هەیە: ⦁    هەموو ئەو خەرجیە یەکلابوەوانە لادەبێت کە ساڵانە بەبێ هەڵسەنگاندن دووبارە دادەندرێنەوە، بەڵکو ئەولەویەت دەدات بەوانەی پێویستن و لابردنی ئەوانەی گرنگ نین. ⦁    دەرفەت دەدات بۆ ئەوەی ئازادانە هەر مۆدێل و شێوازێک لە پرۆژەی بودجە رەچاوبکرێت کە لە خزمەت بەرژەوەندی گشتی دایە. ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟ خاڵی لاوازی ئەم مۆدێلە ئەوەیە کە کات و توانایەکی زۆری پێویستە بۆئەوەی دابرێژرێت و پرۆسەیەکی ئاسان نیە، لەهەمان کاتدا بەو پێیەی هەرێمی کوردستان لەسەر شێوازی بودجەی بنود راهاتووە و زۆرینەی خەرجیەکانی جێگیرە بۆ نمونە بەگوێرەی یاسای بودجەی ساڵى 2013 دا، بودجە ٦٩% بۆ بوارى بەگەڕخستن؛ مووچە رۆیشتوە، بودجە ٣١% خەرجیەکان بۆ بوارى وەبەرهێنانە. سودێکی ئەوتۆ لەو مۆدێلە نابینێت، کاتێک نەبێت گۆڕانکاری ریشەیی لە خەرجیەکانی ڕووبدات ئەمەش کاتی پێویستە. ٢. بودجەی ئەولەویەت پێدان بەیەکێک لە تیۆرە هەرە گرنگەکانی دارشتنی بودجە دادەندرێت، کە تیایدا دوای ئەوەی داهات و خەرجیەکان هەڵدەسەنگێندرێت، هەوڵدەدرێت لە دارشتنی پرۆژەی بودجە ئەو ئەولەویەتە زۆر پێویستانە دیاری بکات کە بخرێنە بودجەی ساڵەکە. دیاریکردنی ئەولەویەتەکانیش پێویست دەکات پرۆسەیەکی گشتگیر بێت و دەرەنجامی داتا و زانیاری و شیکاری و بەشداری چین و توێژ و لایەنەکان بێت. لەم پرۆسەیە تەرکیز دەکەوێتە چۆنیەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان بەجۆرێک هۆکارەکانی تێدا ڕوون دەکرێتەوە لەگەڵ تێچوون و کات لەکۆتایشدا سودەکانی دەخرێتە ڕوو، لەسەر ئەم بنەمایە پرۆژەیەکی خزمەتگوزاری پێش دەخرێت و یەکێکی تر دوادەخرێت، واتە لە دەرەوەی میزاجی شەخسی و بڕیاری تاک لایەنە و رەچاونەکردنی جەدوایە. ئەم شێوازە لە دارشتنی بودجە یارمەتیەکی زۆری حکومەت دەدات بۆ ئەوەی بودجە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی هاوڵاتیان بێت، بتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی خۆی لەبواری پەرەپێدانی ئابوری جێبەجێ بکات، جۆر و ئاستی خزمەتگوزاریەکانی پێشوو هەڵسەنگێنێت و بیکاتە بنەما بۆ پرۆژەکانی داهاتوویی. گرنگترین بەشی ئەم فۆرمە لەدارشتنی بودجە ئەوەیە، ئەوەندە چاوی لەسەر دەرەنجامی پرۆژەکانە کەمتر فۆکەسی لەسەر خەرجیەکانە، وەک ئەوەی لە شێوازە تەقلیدیەکەی دارشتنی بودجە دەبینرێت. ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەم تایبەتمەندیەی کە لەم فۆرمەی دارشتنی بودجە هەیە، بەتێگەیشتنی ئێمە گونجاوترینە لە ئێستا بۆ هەرێمی کوردستان، پێشنیاردەکەین حکومەتی هەرێم پلانی بۆ دابرێژێت بۆ ئەوەی قۆناغ بە قۆناغ  پەیڕەوی بکات و بیکاتە بەرنامەی خۆی. ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی ئەم راستیانەی خوارەوە: ⦁    ئەم فۆرمە گەرەنتی زۆرترین بەشداری چین و توێژ و دامەزراوە و لایەنەکان و هاوڵاتیان دەکات لە دانانی ئەولەویەتەکانی حکومەت، ئەوەش دەرفەت دەدات متمانەی نێوان هاوڵاتى و حکومەت بەهێز بێت. ⦁    دەرفەت دەرەخسێنێت تا حکومەت بتوانێت ئەولەویەتەکانی کارنامەکەی جێگر بکات، لە بودجە دا وەریگێڕێتە سەر پرۆژە و ژمارە. ⦁    هۆکارێک دەبێت جەدوا و دەرەنجامەکانی پرۆژەکانی حکومەت زیاتر چاوی بخرێتە سەر لە ڕووی ئاستی جێبەجێکردنی خواستەکان و وەڵامدەرەوەی پرۆژەی پێشخستنی ئابوری. ⦁    دەربازکردنی هەرێمی کوردستان لە فۆرمە تەقلیدیەکەی بودجە، کە نەیتوانیوە وەک پێویست وەڵامی داخوازیەکانی قۆناغی ئێستای هەرێمی کوردستان بداتەوە. ٣. بودجەی بەشداری بۆچی داڕشتنی بودجەی بەشداری بۆ هەرێمی کوردستان گرنگە؟ ئامادەکردنی بودجەی بەشداری دەکرێت بەیەکێک لە ئامرازە باش و پێشکەوتوەکان دابنرێت، بۆ ئەوەی لە رێیەوە هاوڵاتیان بتوانن بەشداری لە بڕیارەکانی دابینکردنی هەموو یان بەشێکی بودجە بکەن بۆ کەرتێکی دیاریکراو، ئامادەکردنی بودجەی بەشداری پرۆسەیەکی تەواو دیموکراسیە و گشتگیرە کە رێگا بە هاوڵاتیان دەدات بەشداری لە گفتوگۆکانی ئامادەکردنی بودجە و سیاسەتە گشتیەکان بن، بەجۆرێک بەشداری هاوڵاتیان لە بابەتە گشتیەکان تەنها لە هەڵبژاردن کورت نابێتەوە، بەڵکو دەبێتە پرۆسەیەکی بەردەوام، کە لەلایەک دەبێتە هاوکار بۆ حکومەت بۆ دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی لە بودجە هەروەها ئامرازێکیش دەبێت بۆ چاودێری گشتی لەسەر حکومەت. ئەم پرۆسەیە بۆ یەکەمجار لە بەرازیل لە شاری پۆرتۆ ئەلیگیری دەستی پێکرد، بەجۆرێک تا ساڵی 1993 زیاتر لە 8 هەزار هاوڵاتی لە پرۆسەکە بەشداریان دەکرد، ئەویش لە دەروازەی تایبەت بە پرۆژەکانی نیشتەجێبوون و دروستکردنی قوتابخانە و نەخۆشخانە هاوڵاتیان بەشداریان پێدەکرا، دواتر ئەم ئەزمونە بەهۆی سەرکەوتنی بۆ هەر پێنج ویلایەتی بەرازیل 100 شاری وڵاتەکە گوازرایەوە. لەم مۆدێلە هاوڵاتیان بە ڕوونی هەست بە کاریگەری بۆچونەکانیان لەبارەی پرۆژەکانی خزمەتگوزاری لەناوچەی نیشتەجێبوونی خۆیان دەکەن، ئەوکات پرۆژەکانی حکومەتیش واقیعی تر دەبێت و وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی خەڵک دەبێت. سودەکانی بودجەی بەشداری: ⦁    زیاتر کردنی شەفافییەت لە بەرێوەبردنی گشتی و باشترکردنی ئاستی خزمەتگوزاری ⦁    هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەشداریکردن لە پرسە گشتیەکان و دابینکردن و چاودێری داهاتی گشتی. ⦁    دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی حکومەت بە بەشداری هەمووان بۆ ئەوەی رەنگدانەوەی خواستی زۆرینە بێت. ⦁    زیاترکردنی متمانەی نێوان حکومەت و هاوڵاتی لەبارەی بەرێوەبردنی داهاتی گشتی و ئەو داتا و زانیاریانەی حکومەت بڵاویان دەکاتەوە. مەرجەکانی جێبەجێکردنی بودجەی بەشداری: ⦁    هەبونی ئیرادەی لەلایەن حکومەت و دروستکەرانی بڕیار و لایەنە بەرپرسەکان لەسەر ئاستی ناوچەکان و قەزا و ناحیەکان تا ئاستی سەرەوە. ⦁    دانانی کۆمەڵێک بنەمای مۆدێرن بۆ چۆنیەتی بەشداری کردنی هاوڵاتیان و جێبەجێکردنی راسپاردەکان. ⦁    بەرزکردنەوەی هۆشیاری گشتی هاوڵاتیان لەبارەی گرنگی پرۆسەکە و هاندانیان بۆ بەشداریکردن. ⦁    بڵاوکردنەوەی زانیاری و شەفافییەتی حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان بۆ هاوڵاتیان. خشتەى هەنگاوەکانى دانانى بودجەى هاوبەشیکردن   ئەو پرۆژانە چین کە دەشێت هاوڵاتیان پێشنیاریان بکەن و داواى جێبەجێ کردنیان بکەن؟ سروشتى ئەو پرۆژانە چۆنە؟ دەچنە چوارچێوەى چ سێکتەرێک و چۆن پۆلێن دەکرێن؟ دەشێت ئەو پرۆژانە لە چورچێوەى پەرەپێدانى کۆمەڵگەیی دابندرێن.  پەیوەندى راستەوخۆیان بە ئەولەویاتى هاوڵاتیانەوە هەیە پێداویستى ژیانى رۆژانەیان پڕدەکەنەوە. لە نێو کەرتە خزمەتگوزارییەکانى وەک تەندروستى و پەروەردە و ژینگە و خزمەتگوزارییە بنەڕەتیەکان و پڕۆژە کشتوکاڵیەکان و.... هتد. گرنگە کۆمەڵگەى خۆجێی بەشداربێت لە هەڵبژاردن و دەستنیشانکردنیان و بەشداربێت لە هێنانەدی پەرەپێدانى خۆجێى بەردەوام. چۆن لە هەرێمی کوردستان جێبەجێ بکرێت؟ بەلەبەرچاوگرتنی دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان، پێشتر جەختمان لەسەر گرنگی تیۆری ئەولەویەت پێدان لە دارشتنی بودجە کردنەوە، بۆ ئەوەش بەگرنگی دەزانین لە ئێستاوە پلانی حکومەت بۆ ئەوە بێت بەشداری گشتی هاوڵاتیان و دامەزراوەکان لە ئاستە جیاجیاکان بەهێزتر بکرێت، بۆ ئەمەش دەتواندرێت، چەند سودێکی هەبێت: ⦁    بەهێزکردنی متمانەی نێوان خەڵک و حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان، بەو مەرجەی حکومەت سەرجەم زانیاریەکانی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی بڵاوبکاتەوە. ⦁    دیاریکردنی ئەولەویەت بەگوێرەی خواستی هاوڵاتیان، ئەمەش وادەکات پرۆژەکانی حکومەت واقیعی تر بێت. ⦁    بەهێزکردنەوەی بەشداری گشتی هاوڵاتیان لە پرسە گشتیەکان، وەک دەزانین لەم چەند ساڵانەی کۆتایی بەشداری هاوڵاتیان بەرێژەیەکی زۆ دابەزیوە، ئەمەش لە هەلبژاردنەکان بە ڕوونی دەرکەوت، ئەم جۆرە پاشەکشەیەش بەگوێرەی زۆرینەی ئەزمونەکان وڵات بەرەو توندوتیژی و ناسەقامگیری دەبات. کێشەى یاسایی بودجە لە هەرێمى کوردستان هەرێمی کوردستان یاسایەکی بنەڕەتی نیە بۆ پرسی دارایی، کە تیایدا کۆمەلێک بنەمای بچەسپێت بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ دارایی گشتی و هەروەها هێلە گشتیەکانی بودجە، بەپێچەوانەی عێراق کە لە ساڵی 1924 ەوە  لەگەڵ دەرچونی سیستەمی ئیدارەی دارایی تیایدا کۆمەڵێک رێکاری بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن وجێبەجێکردن و چاودێری کردنی بودجە دەستنیشان کردووە.  هەروەها لە دەستوری ساڵی 1921ی عێراق تیایدا بە ڕوونی دەسەڵاتی داوەتە پەرلەمان بۆ ئەوەی گفتوگۆی پرۆژە یاسای بودجە بکات و پەسەندی بکات، لە هەرێمی کوردستان بەهۆی نەبونی دەستور، هیچ بنەمایەکی دەستوری نیە بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن و گفتوگۆ لەسەرکردن و چاودێریکردنی بودجە. ئەمەش کەموکوڕیەکی ڕوونە بۆ بواری قانونی بۆ پەسەند کردنی بودجە، ئێستا حکومەتی عێراق بۆ پرسی پەسەندکردنی بودجە پشت بە یاسای ژمارە (6)ی  ساڵی 2019 کە بە یاسای بەرێوەبردنی دارایی ناسراوە دەبەستێت، کە تیایدا کۆمەڵێک رێکار و پێوەری دیاریکردووە بۆ ئامادەکردنی بودجەی ساڵانە، بەڵام تاکو ئێستا پەرلەمانی کوردستان ئینفازی نەکردووە و هیچ جێگرەوەیەکیشی بۆ دیارینەکردووە، ئەمەش بونی بۆشاییەکی زەقە لەم بوارەیەوە، لەکاتێکدا زۆربەی دامەزراوە گەورەکانی بواری دارایی لە جیهان لەنێویاندا بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی جەخت لە گرنگی هەبونی ئەو یاسا دەکەنەوە، بۆ ئەوەی کۆمەڵێک رێکار و بنەمای تایبەت بە بودجە هەبێت کە گەرەنتی پابەندبوون و  شەفافییەت و رێگری لە گەندەڵی و بەرپرسیاریەتی و چاودێری بکات، هاوکات دەسەڵاتەکان پەیوەندیدار بە بودجە لەنێوان حکومەت و پەرلەمان رێکبخات و بەرژەوەندی هەمووان رەچاو بکات، مۆدێلێە پێشکەوتوەکانی دارشتنی بودجە بەگونجاندیان لەگەڵ دۆخی ناوخۆیی جێگیربکات. بودجە و پەرلەمان ئەوەی جێگیرە لە پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان تەنها لە پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستانە، کە تیایدا مادەی 9ی بۆ ئەم پرسە تەرخان کردووە، بەپێی پەیرەوەکە پێویستە پەرلەمانی کوردستان لە مانگی (10) هەموو ساڵێک بودجەی ساڵی داهاتوو بەمەبەستی پەسەندکردن بنێرێتە حکومەتى هەرێمی کوردستان، بەڵام بەسەرنجدان لەو ساڵانەی حکومەت بودجەی بۆ پەرلەمان ناردووە هیچ ساڵێک حکومەت پابەندی کاتی خۆی نەبوە، هەروەها پێویستە لە مانگی نیسانی هەموو ساڵێک حکومەت ژمێرەی کۆتایی ئاراستەی پەرلەمان بکات، بەڵام بەهەمان شێوە حکومەت پابەندی ئەم برگەیەش نەبوە. خشتەی ژمارە (20) رێکەوتى پەسەندكردن و  ڕاستاندن و جێبەجێكردنی بودجەی گشتی بۆ ساڵانی (2007 – 2013) ڕووندەكاتەوە بەرواری بەركاربوونی (بەبڵاوكردنەوەی یاساكە لە ڕۆژنامەی فەرمیدا)    بەرواری ڕاستاندنی پڕۆژەكە لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە    بەرواری پەسەندكردنی پڕۆژەكە لەلایەن پەرلەمانەوە    ساڵ 29-7-2007    26-7-2007    18-7-2007    2007 26-5-2008    13-5-2008    30-4-2008    2008 13-7-2009    5-7-2009    16-6-2009    2009 26-4-2010    19-4-2010    13-4-2010    2010 30-6-2011    23-6-2011    31-5-2011    2011 1-7-2012    27-6-2012    24-6-2012    2012 3-3-2013    26-2-2013    15-2-2013    2013 پەیرەوی ناوخۆ ماف دەداتە پەرلەمان بڕی تەرخان کراوی بودجە هەڵبوەشێنێتەوە، یان کەمی بکات، یاخود بیگوازێتەوە لە دەروازەیەک بۆ دەروازەیەکی تر. بەهیچ شێوەیەک مافی ئەوەی نەداوەتە پەرلەمان بودجە زیاد بکات، هەروەها مافی ڕەت کردنەوەی پێنەداوە. بەشى کۆتایی دەرئەنجام و راسپاردەکان دەرەنجامەکان ⦁    پاساوەکانی پشتگوێ خستنی ئامادەکردنی پرۆژەی بودجە و ناردنی بۆ پەرلەمان لاوازن، هەموو ئەو خەرجیانەش کە لە دەرەوەی یاسای بودجە کراون لەماوەی ئەو 9 ساڵە نایاسایین. ⦁    بەهۆی نەبونی پرۆژەی بوجە، ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لەماوەی 9 ساڵی رابردوو زیاتر بوە. بەگوێرەى ئەنجامى راپرسیەکى رێکخراوەکەمان کە پرسیار لە هاوڵاتیان کراوە، ئایا متمانەت بەو داتا و زانیاریانە هەیە کە حکومەت لەبارەی داهاتەکانی (نەوت، ناوخۆ، خاڵە سنوریەکان) بڵاویدەکاتەوە؟ لە کۆى بەشداربوانى راپرسیەکە ٧٧.٧% بە نەخێر وەڵامىداوەتەوە، باوەڕى بەو داتایانە نییە. ⦁    ئەم مۆدێلەی پێش 2014 پەیڕەوکراوە لە دارشتنی بودجە مۆدێلێکی کۆنە و وەک پێویست ناتوانێت رۆڵی لەپێشخستنی ئابوری هەبێت. ⦁    نەبونی پرۆژە یاسای بودجە رۆڵی پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری بۆ بەدواداچونی چۆنیەتی خەرجکردنی داهاتی گشتی زۆر لاواز کردووە. ⦁    بەهۆی نەبونی بودجە تا ئێستا داهاتەکانی هەرێمی کوردستان ناگەڕێتەوە ناو یەک خەزێنە کە وەزارەتی داراییە. ⦁    بەگوێرەی دان پێدانانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمان هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەرێتەوە و بەشێکی دەستی بەسەردا دەگیرێت. ⦁    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆی وەستانی بەشێکی زۆری پرۆژە خزمەتگوزاریەکان، هەروەها پاشەکشەی گەورە لە سێکتەرە گشتیەکان بەتایبەت خوێندن و تەندروستیش ڕوویداوە. ⦁    سەرەڕای زیادبونی باج و رسومات بۆ سەر چین و توێژەکان، بەهۆی نەبونی پرۆژەی بودجە هاوڵاتیان نازانن بۆچی بەکاردەهێندرێتەوە، ئەمەش متمانەی نێوان خەڵک و حکومەتی لاوازتر کردووە. ⦁    کابینەی نۆیەم ئەگەرچی لەڕووی بڵاوکردنەوەی داتا و زانیاری هەنگاوی زیاتری ناوە لە حکومەتی پێش خۆی،  پرۆژەی بودجەشی ئامادەکردووە، نەناردنی بۆ پەرلەمان وای کردووە نەتوانێت بەڵێنی زیاترکردنی شەفافییەت وەک خۆی جێبەجێ بکات. ⦁    نەبونی ئیرادەی سیاسی و مانەوەی پاشماوەکانی دوو ئیدارەیی و ئاشکرانەکردنی هەموو داهاتەکان هۆکاری سەرەکی نەناردنی بودجەیە بۆ پەرلەمان. ⦁    نەبوونى یاسای بودجە لەساڵانى رابردوو لە هەرێمى کوردستان، هۆکارێکە بۆ چارەسەر نەبوونى کێشەی دارایی نێوان هەرێم و بەغدا. ⦁    نەبونی بودجە بۆتە هۆی دروستبونی ناڕوونی لە دیاریکردنی ئەولەویەتی حکومەت لە گرنگیدانی بەکەرتەکان، تەنها ئامانجی ئەم چەند ساڵە دابینکردنی مووچەی مووچەخۆران بووە. ⦁    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆکاری ئەوەی زۆربەی دەسەڵاتەکانی خەرجی بگەرێتەوە ئەنجومەنی وەزیران، بنەمای لامەرکەزیەت و شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتی خەرجکردن پشتگوێ بخرێت، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئەدای دامەزراوەکان هەبووە. ⦁    لە خاڵى سێیەمى و چوارەمى راسپاردەکانى راپۆرتی ئەمساڵی شەفافییەتی نێودەولەتی کە بەمشێوەیە: سێیەم: بەهێزكردنی دامەزراوەكانی چاودێری و سیستەمی چاودێری دامەزراوەكان بەسەر یەكترەوە. چوارەم: ڕوون بونی خەرجیەكانی حكومەت. لەبارەی بەهێزکردنى دامەزراوەکانى چاودێرى و خەرجیەكانی حكومەتی هەرێم، کەچى پەرلەمانى کوردستان وەک بەرزترین دامەزراوەى چاودێرى و کە یەکێک لە کارە هەرەگرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاساى بودجەیە، بەڵام ماوەی ٩ ساڵە هەرێمی كوردستان بەبێ یاسای بودجە بەرێدەكات، ئەوەش پێشێلكاریەكی زەقی یاسایە و ناكرێت حكومەت هیچ خەرجیەك لە دەرەوەی یاسا بكات. نەبوونى پرۆژە یاساى بودجەى ساڵانە وەک هەڕەشەیەک لەسەر ئایندەى کیانى هەرێمى کوردستان لێدەکەوێتەوە، کە واى لێدەت مامەڵەى حکومەتى فیدراڵى لەگەڵ هەرێم وەک پارێزکانى لێدێت. راسپاردە و پێشنیارەکان ⦁    پێویستە ئەنجومەنی وەزیران پابەند بێت بەناردنی پرۆژەی بودجە لە کاتى خۆیدا بۆ پەرلەمانى کوردستان، هیچ پاساوێک نەکرێتە رێگر بۆ ئەم هەنگاوە. ⦁    بۆ رێگری لە نەبونی بودجەى گشتى ساڵانەى حکومەت، پێویستە لە دەستور و یاسایەکی بنەڕەتی بۆ چۆنیەتی مامەڵە کردن لەگەڵ دارایی گشتی و بودجە دابنرێت. هەروەها پابەندکردنی حکومەت بەناردنی پرۆژەی بودجەی ساڵانە بۆ پەرلەمان لە پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان. ⦁    دروستکردنی لیژنەیەکی تایبەتمەند یان لیژنەیەکى لاوەکی بێت لە لیژنەى دارایی بۆ بەبەدواداچون و چاودێرى پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانە و داهاتی گشتی لە پەرلەمانی کوردستان جێگیر بکرێت. هاوکات فشارەکانى پەرلەمانى کوردستان لەسەر دەسەڵاتى جێبەجێکردن زیاتر بکرێت بۆ ناردنى پرۆژە یاسای بودجە ساڵانە. ⦁    هەرێمی کوردستان بەرەو جێبەجێکردنی مۆدێلی بودجەی ئەولەویەتپێدان ببرێت لەجێگای ئەم فۆرمەی پێشووی بودجە کە بە بنود ناسراوە. ⦁    پێشنیاردەکەین هەموو خەوشەکانی دوو ئیدارەیی و کێشە سیاسیەکانی بەردەم کۆکردنەوەی داهات هەڵبگیرێت و لایەنەکان ئاسانکاری بکەن و چیتر رێگر نەبن. ⦁    دەبێت وەک چۆن لە هێلەگشتیەکانی کارنامەی کابینەی نۆیەم هاتووە هەموو داهاتەکانی هەرێم بگەرێتەوە خەزێنەی وەزارەتی دارایی پێویستە جێبەجێبکرێـت. ⦁    پێویستە لە سەپاندنی باج و زیادکردنی رسومات لە پرۆژەی بودجە ساڵانە رەچاوی دۆخی ژیانی هاوڵاتیان بکرێت لە زیادکردن و دەستکاریکردنی، هەروەها شوێنی بەکارهێنانیشیان بەگوێرەی یاساکان رێکبخرێت. ⦁    پێویستە لە پرۆژەی یاسای بودجە ئەولەویەتی حکومەت بۆ گرنگیدان بەکەرتە بنەرەتیەکانی خوێندن، تەندروستی، کارەبا و رێگاوبان دیاریبکرێت، ئەم کەرتانە چیتر لەبەرژەوەندی بە ئەهیلیکردنی خزمەتگوزاریەکان پشتگوێ نەخرێن. ⦁    پەیڕەوکردنی بنەماکانی لامەرکەزیەت و بەشداری هاوڵاتیان لە دارشتنی بودجە، بۆ ئەمەش پێشنیار دەکەین بەشێکی داهاتی دامەزراوە خزمەگوزاریەکان بەکارهێنانی بگەرێتەوە دەسەڵاتی ئەم دامەزراوانە و ئەوانیش لەرێی بەشداری هاوڵاتیان ئەولەویەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان دیاریبکەن. لیستى سەرچاوەکان ١. تۆمارى سەرنج و راسپاردەکانى گفتوگۆى کراوەى شارەکان کە رێکخراوى ستۆپ بەمشێوەیە رێکیخستبوو، چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە. ٢. سەردار عەزیز، بودجە و بودجەگەرایی. ٣. د. نسرین بروارى، دلیل إرشادی للموازنة التشارکیة، معهد الولایات المتحدة للسلام، ومنظمة سند لبناء السلام، وشبكة تحالف الأقليات العراقية. ٤. پرۆژە یاساى بودجەى ساڵى ٢٠١٣ هەرێمى کوردستان. ٥. ئامادەکردنى بوودجەى گشتى، پرۆژەى حکومڕانى بۆ کارامەیی و بەرپرسیاریەتى لە عێراق (تکامل)، USAID، ئەیلولی ٢٠٢١. ٦. راپۆرتى پێویستە پەلەبکرێت لە ناردنى پرۆژە بودجەى ٢٠٢٠ بۆ پەرلەمانى کوردستان، پرۆژەى گەشەپێدانى بودجەى هەرێمى کوردستان (بودجەى جێگرەوە ٢٠٢٠) ٢٠١٩. ٧. ماڵپەڕى پەرلەمانى کوردستان. ٨. عبدالقادر عل پيرداود، مفهوم الموازنة العامة )الاعداد، التصديل، التنفیذ والرقابة(، مرکز البحوث فی برلمان کوردستان. ٩. د. ئەمین فەرەج، حوکمڕانێتی باش لە هەرێمی کوردستان. ١٠. گلۆسەرى چەمک و زاراوەکانى گەندەڵى و حکومرانى باش، رێکخراوى ستۆپ. بەشێک لە چالاکی و بڵاوکراوەکانی  رێکخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرپێدان پرۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان) رێکخراوی ستۆپ بۆ دژە گەندەڵی  بەهاوکاری "سندوقی نیشتیمانی بۆ دیموکراسی NED" کە دەمەزراوەیەکی ئەمریکیە جێبەجێی دەکات، ئەم پرۆژەیە درێژخایەنە لە ساڵی 2015ەوە دەستی پێکردوە، ئێستاش بەردەوامە و ساڵانە بەستراتیژیەتێکی نوێ دەستپێدەکاتەوە. بیرۆکەی پرۆژەکە، بۆ ساڵی (2015 – 2016) چاودێری کردنی میدیا بەشێوەیەکی گشی کۆکردنەوە و دیکۆمێنتکردنی ئەو راپۆرت و زانیاریانەی لەسەر گەندەڵی بڵاودەکرێنەوە، دواتر لە راپۆرتێک بە نوسراو ئاراسەی دامودەزگای چاودێری و لێکولینەوەکانی هەرێمی کوردستان دەکرا بە تایبەتی هەریەکە لە (دەستەی دەسپاکی و داواکاری گشتی) بۆ لێکۆلینەوە و بەدواداچون. بەشێکی دیکەی، چاودێریکردنی پرۆژەکانی چاکسازی و پرۆسەی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی بوو، چاودێری ئاستی جێبەجێ کردنی بەڵێنەکانی چاکسازی.  ئەنجامی پرۆژەکە: 1. دیکۆمێنتکردنی کەیسەکانی گەندەڵی. 2. پەڕینەوەی ئەزموونی بەرەنگاری گەندەڵی بۆ رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی. 3. دروستکردنی پردی پەیوەندی هاوکاری و هەماهەنگی لە نێوان دام و دەزگای چاودێری لەگەڵ رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا. 4. بینای زانیاری و مەعریفەی رووبەرووبونەوەی گەندەڵی بۆ چالاکوانان هەولێر. 5. کردنەوەی چەندین دۆسیە لە دادگاکان بۆ کەیسەکانی گەندەڵی کە لە میدیا بڵاوکرانەوە. لەو ماوەیەدا (10) راپۆرتی لە سەر دۆسیەکانی گەندەڵی بڵاوکردەوە. لە ساڵی (2017) کە دەکاتە وەرزی سێیەمی پرۆژەکە، بەستراتیژیەتێکی نوێ کار لەسەر: 1. دروستکردنی تۆڕی شەفافی لە شاری هەولێر، بۆ چاودێری کردنی ئاستی جێبەجێ کردنی یاسای بەدەستهنانی زانیاری لە دامودەزگاکانی حکومەت دەکات. 2. کاراکردنەوەی یاساکانی‌ پاڵپشت بۆ به‌هێزکردنی لێپرسینه‌وه‌ و ڕوبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی، کارکردن له‌سه‌ر چه‌ند یاسایه‌ک که‌ پاڵپشت ده‌بن بۆ به‌هێزکردنی لێپرسینه‌وه‌ و ڕووبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی. به‌تایبه‌ت هه‌مواری یاسای داواکاری گشتی ساڵی (1979) بۆ ئه‌وه‌ش سوود له‌ ئه‌زمونی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران وه‌رده‌گیرێت، بۆ ئه‌وه‌ش 4 دانیشتنی بچوکراوه‌ له‌ نێوان ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێرانی عێراق و په‌رله‌مانی کوردستان و سه‌ندیکای مافپه‌رواران و داواکاری گشتی و پسپۆرانی یاسایی و مامۆستایانی زانکۆ و  چالاکانی مه‌ده‌نی، له‌ هه‌ولێر و سلێمانی و دهۆک و هه‌له‌بجه‌، پاشان ئه‌نجامدانی کۆنفرانسێکی له‌سه‌ر ئاستی کوردستان بۆ بڵاوکردنه‌وه‌ی راسپارده‌کان بۆ هه‌مواری یاسای داواکاری گشتی. 3. دروستکردنی فه‌رهه‌نگێکی تایبه‌ت به‌ چه‌مک و زاراوه‌ی گه‌نده‌ڵی، بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ و پێناسه‌کردنی چه‌مک و ره‌هه‌ند و شێوازه‌کانی گه‌نده‌ڵی و چه‌ند پرسێکی تایبه‌ت به‌ روبه‌ڕونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی فه‌رهه‌نگێک ئاماده‌ و چاپ ده‌که‌ین که‌ پێکهات بێت له‌ (100) لاپەڕە‌ و زیاتر له‌ 150 چه‌مک راڤه‌ و شیده‌کرێنه‌وه‌ تایبه‌ت به‌ گه‌نده‌ڵی، چونکه‌ تاکو ئێستا هیچ فه‌رهه‌نگێکی له‌و شێوه‌یه‌ لە هەرێمی کوردستان  نیه‌، ئه‌وه‌ش وای کردوه‌ به‌کارهێنانی چه‌مکه‌کان پاڵپشت نه‌بێت به‌ زانیاری پێش وه‌خته‌ و هه‌ندێجار تێکه‌ل کردنی چه‌مکه‌کان. لەو ماوەیەدا رێکخراوی ستۆپ کاری بۆ ئەو سێ پرۆژە کردوە: 1- پڕۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و دەسەڵاتی یاسا لە هەرێمی کوردستان) بڕیار وایە ساڵی ئایندە بە ستراتیژیەتێکی نوێ کارەکانی بەرێوە ببات. 2- پڕۆژەی (چاودێری کردنی پڕۆژە و هانگاوەکانی چاکسازی حکومەت) لە کۆتایی هەموو ساڵێک راپۆرتێک تێروتەسەل لەو بارەوە بڵاودەکاتەوە. 3- پرۆژەی (بەشداری کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی) کە بە هاوکاری ئەنیستیوتی ریفۆرم بۆ گەشەپێدان جێ بەجێ دەکرێت. ماڵپەڕی (ستۆپ ئەی سی – Stopac) لە ناوەڕاستی ساڵی 2017 رێکخراوی ستۆپ ماڵپەڕێکی بە هەردوو زمانی (کوردی و ئینگلیزی) دروستکرد، بۆ ئەوەی ببێتە پێگەیەک بۆ بڵاوکردنەوەی تەواوی ئەو راپۆرتانەی رێکخراوەکەمان لە چوارچێوەی پرۆژەکانی بڵاویکردۆتەوە، هەروەها بڵاوکردنەوەی گشت ئەو هەوڵ و چالاکییانەی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە هەرێمی کوردستان، کە بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و پێشخستنی شەفافیەت و دیموکراسی و کەمکردنەوەی ئاستی گەندەڵی دەیدەن. سایتەکە گرنگی دەدات بە: 1- پرسی گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت لەسەر ئاستی ناوەخۆ و دەرەوە. 2- بڵاوکردنەوەی راپۆرته‌ ناوخۆییه‌کان و هه‌نگاوه‌کانی چاکسازی و روبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی. 3- بڵاوکردنه‌وه‌ی توێژینه‌وه‌ی زانستی لە بارەی (گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت). 4- ئیشکردن لەسەر ئەو دۆسیانەی گەندەڵی کە لە شێوەی (هه‌واڵ و راپۆرت و زانیاری) له‌باره‌ی گه‌نده‌ڵی لە هەرێمی کوردستان بڵاودەکرێتەوە. 5- ببێتە پێگەیەک بۆ بە دەستهێنانی هۆشیاری و مەعرریفە لە بارەی (گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت). 6- بڵاوکردنەوەی ئەو راپۆرتە نێودەوڵەتیانەی کە لەسەر گەندەڵی دەردەچن. 7- خستنە رووی ئەزموونی چاکسازی وڵاتان، تا ببێتە بانکێکی زانیاری بۆ گشت چین و توێژەکان بە تایبەتی چالاکوانان و میدیاکاران و لێکۆڵەران و مامۆستا و قوتابیانی زانکۆ...هتد. 8- دانان و بڵاوکردنەوەی گشت ئەو قانونە نێوخۆیی و نێودەڵەتیانەی کە بۆ پێشخستنی شەفافیەت و بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی دەرچوون. 9- دروستکردنی لینکی پەیوەندی لەگەڵ دامەزراوە جیهانیەکانی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی. بڵاوکراوەکانی: 1. زنجیرەی یەکەم: راپۆرتی وه‌رزی یه‌که‌می پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان. 2. زنجیرەی دووەم: راپۆرتی وه‌رزی دووەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 3. زنجیرەی سێیەم: راپۆرتی وه‌رزی سێیەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 4. زنجیرەی چوارەم: راپۆرتی وه‌رزی چوارەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 5. زنجیرەی پێنجەم: راپۆرتی ساڵانە (2015 - 2016) داتاکانی گەندەڵی 6. زنجیرەی شەشەم: راپۆرتی وه‌رزی پێنجەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 7. زنجیرەی حەفتەم: راپۆرتی وه‌رزی شەشەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 8. زنجیرەی هەشتەم: راپۆرتی وه‌رزی حەفتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 9. زنجیرەی نۆیەم: راپۆرتی وه‌رزی هەشتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 10. زنجیرەی دەیەم: راپۆرتی (چاودێری و هه‌ڵسه‌نگاندنی بڕیار و راسپارده‌کان) بڕیار و راسپاردەکانی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان 1/1/2016 تاوەکو 9/12/2016 11. زنجیرەی یازدەیەم: راپۆرتی ساڵانە (2016 - 2017) داتاکانی گەندەڵی. 12. زنجیرەی دوازدەیەم: بەشداری کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی. 13. زنجیرەی سێزدەیەم: ئەنجامی راپرسیەک لەبارەی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی و پێشخستنی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان. 14. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (1). 15. راپۆرتی بەرەو بەھێزترکردنی رۆڵی دەزگای داواکاری گشتی. 16. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (2). 17. گلۆسەری چەمک و زاراوەکانی گەندەڵی و حوکمڕانی چاک. 18. شەفافیەتی نەوتی کوردستان لە چاوی دیلۆیتەوە. 19. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (3). 20. تقييم خدمة المياه في مدينة اربيل. 21. نەخشەڕێـی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی لە هەرێمی کوردستان. 22. شاری هەولێر دۆخی ئاوی پاشەڕۆ، ئاستەنگ چارەسەرییەکان. 23. چالاکردنى یاساى رێکخراوە ناحکومییەکان لە هەرێمى کوردستان. 24. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (1). 25. زێدەڕۆیی سەر زەوى و زارى کشتوکاڵى لە هەرێمى کوردستان (کێشە و چارەسەرییەکان). 26. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (2). 27. وردبوونەوە لە وردبینیەکەی دیلۆیت لێکۆڵینەوەی گرفتەکانی داهاتی نەوت لە ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ٣ چارەکی ساڵی ٢٠٢٠، لە بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ و رێکخراوى روونبین. 28. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (3). 29. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (4). 30. هەڵسەنگاندنی ئاستى جێبەجێکردنى یاسای کێبرکێ و قەدەغەکردنى قۆرخکاری لە هەرێمی کوردستان. پاشکۆى وێنەى چالاکیەکانى  

شەنای فاتیح پۆشاكی بوكێنی یەكێك لەپۆشاكە تایبەتەكانە لەژیانی هەموو كچێكدا و خەونیانە كەپێوەی دەربكەون، چونكە تەنها لەڕۆژی هاوسەرگیریدا لەبەردەكرێت، خانمێكیش دەڵێت:» كچان تەنها بۆ یەك رۆژ پۆشاكی بووكێنی دەپۆشن و دەڵێن ئەو رۆژە وەك فریشتە ئاسا دەردەكەون». ماری شاژنی سكۆتلەندا یەكەمین كەس بووە لەڕۆژی هاوسەرگیریەكەیدا لەگەڵ پاشای فەڕەنسا جلی سپی لەبەركردووە لەساڵی 1559، پاشان لەساڵی 1840 شاژن ڤیكتۆریا هاوسەرگیری لەگەڵ ئەلبێرت ساكس كرد و جلێكی سپی پۆشی لە ئاهەنگەكەیدا و پاش زەماوەندەكەیان رەنگی سپی بووە مۆدێكی نوێ‌ لەنێو چینی دەوڵەمەندەكاندا و پاشان لەناو خەڵكدا دوای ساڵی 1990 بڵاوبووەوە.  خانمێك: لەبەركردنی پۆشاكی بوكێنی دەبێتە جوانترین یادگاری ژیان.                                                                                                                                               لەنجە سەركۆ تەمەن 23ساڵ، خانمێكە هاوسەرگیری ئەنجامداوە و لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد كە ئەو پۆشاكە لەرۆژێكی تایبەتیدا دەپۆشرێت و ئاواتی هەموو كچێكە كە ئەو پۆشاكە لەبەربكات وتیشی:» بەڵام گرنگ ئەوەیە پاش لەبەركردنیشی ئەو كەسەی دێتە ژیانتەوە دڵخۆشت بكات». هەروەها خەرمان ئەنوەر تەمەن 34ساڵ، دووكانی پۆشاكی بووكی هەیە لەشاری هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» عادەتەن پۆشاكی سپی بۆ كاتی گواستنەوە بەكاردێت و ئارامی بەدڵی بووك دەدات هەندێك پێیانوایە بووك لەو رۆژەدا فریشتە ئاسا دەردەكەوێت».  خەرمان ئەنوەر ئەوەشی خستەڕوو، خانمان زیاتر پۆشاكی بووك بەكرێ دەبەن و كەم خانم هەیە بەدلەی بوكێنی بكڕێت. هاوكات ئەوەشی باسكرد كە لەهەرێمی كوردستاندا كارگەی پۆشاكی بوكێنی نییەو  وەك كاری سەرەتایی هەوڵ دراوە بەڵام بەشێوەیەكی فراوان كاری بۆ نەكراوە ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ كەمی دیزاینەر و نەبوونی ژینگەیەكی لەبار بۆ ئەو كەسانەی ئارەزووی ئەو كارە دەكەن. بازرگانێكی پۆشاكی بووك: بەشێكی زۆری پۆشاكی بوكێنییەكان هاوردە دەكرێن.                                                                                                     ئومێد عەباس تەمەن 51ساڵ، بازرگانێكی پۆشاكی بووكە لەشاری سلێمانی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» پۆشاكی بوكێنی مۆدێلەكانی زۆرن و بەهۆی ئەوەی بۆ یەك رۆژ بەكاردەهێنرێت كچان زیاتر بەشێوەی كرێ دەیبەن، بەهۆی نرخەكەیەوە زیاتر خواست لەسەر پۆشاكە توركییەكانە بەراورد بەپۆشاكی بوكێنی فەرەنسی وڵاتانی دیكە». هاوكات باسی نرخەكەی كرد  كە ئەگەر خانمێك بەوێت بیكڕێت لە 300 دۆلار تا 500 دۆلار هەیەو ئەگەر خانمێك بیەوێت بەتایبەت بۆی دیزاین بكرێت نرخەكەی دەگاتە 700 دۆلار. پەیامنێرەکەی هاوڵاتى دوای بەدواداچوونی زیاتر بۆی دەرکەوت  کەهەندێک لەپۆشاکی بووک کرێکەی زیاترە لە  700 دۆلار کە لەفەرەنساو وڵاتانی تری ئەوروپاوە دەگەنە هەرێم و هەندێکیشیان نرخی کڕینیان دەگاتە پێنج هەزار دۆلار.  

عەمار عەزیز   مستەفا كازمی لەشەنگالەوە یارمەتی سوپاكەی ئەردۆغان دەدات لەماوەی دوو رۆژی رابردوودا هێزێكی زۆری بەچەكی قورسەوە رەوانەی شنگال كردووە ئەوەش لەپێناو   كونتروڵكردنی سنوری نێوان عێراق و سوریا و لێدان لەهێزەكانی یەبەشە. دۆخی شەنگال رۆژ بە رۆژ بەرەو ئاڵوزی زیاتر دەڕوات و گرژی و كێشەكان لەنێوان لایەنەكان زیاتر دەبێت بەتایبەت لەنێوان یەبەشە و سوپادا كە مستەفا كازمی دەیەوێت رۆڵی یەبەشە لەشەنگالدا كەمبكاتەوە، لەكاتێكدا هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان شەنگالیان لەدەستی داعش رزگار كردو ساڵی 2018 پەكەكە بەفەرمی لە شەنگال كشاوەتەوە. بەرپرسێكی سوپای عێراق ئامانجی هاتنی ئەو فیرقە سەربازییەی سوپای عێراق بۆ شەنگال ئاشكرا دەكات و دەشڵێت:» بۆ كۆنترۆڵكردنی سنوری نێوان سوریاو عێراق هاتوون». سەعد قاسم،  لێپرسراوی راگەیاندنی فیرقەی 20ی سوپای عێراق لەشەنگال لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: « ئەو هێزەی كە پێش دوو رۆژ گەیشتوونەتە شەنگال  بۆ سێ‌ مەبەستی سەرەكین ، یەكەمیان بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو چەكدارانەی داعشە كە ئەگەر هێرش بكەن تا ئەم هێزە بەرپەرچی بداتەوەو رێگا بە ئەوان نەدات كاری تیرۆری و كوشتن لەناوچەكە بكەن ، دووەمیان  كونتروڵكردنی بەتەواوەتی سنوری عێراق لەگەڵ سوریا كەئەمەش خاڵێكی زۆر گرنگە، چونكە تا سنور بەتەواوی كونتروڵ نەكرێت كێشە هەر دروست دەبێت «. لێپرسراوی راگەیاندنی فیرقەی 20ی سوپای عێراق لەشەنگال، مەبەستی سێیەمی هاتنی سوپای عێراقی روونكردەوە كە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو گروپانەیە كە سەرپێچی یاسا دەكەن و دەیانەوێت دۆخی ناوچەكە لەڕووی ئەمنییەوە تێكبدەن. مستەفا كازمی لەگەڵ ناردنی هێز بۆ شەنگال دوێنێ سێشەممە بڕیاریدا پارێزگاری نەینەوا بەوەكالەت ببێتە قایمقامی قەزای شەنگال. رەفعەت سمو ، جێگری پارێزگاری نەینەوا بۆ كاروباری كارگێڕی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «  سەرۆك وەزیرانی عێراق بڕیاریداوە، نەجم جبوری پارێزگاری نەینەوا سەرپەرشتی كاروبارە ئیدارییەكانی شەنگال بكات و وەك قایمقام قەزاكە بەڕێوەببات بەشێوەیەكی كاتی ، هەفتانە یەك رۆژ لەشەنگال دەوام بكات». جێگری پارێزگاری نەینەوا باسی لەوەشكرد كە (فەهد حامد) قایمقامی ئێستای شەنگال شەرعی نیەو ئیدارەی پارێزگای نەینەوا مامەڵەی لەگەڵ ناكات. خودێدا ئەلیاس، لێپرسراوی ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» ئەو هێزەی عێراق پێكهاتبوون لەكەتیبەیەكی دەبابە لەگەڵ كەتیبەیەكی تری چەكی قورس، جگە لەمانەش لەگەڵ فیرقەیەكی سەربازی، ئەم هێزەیە هاتوون سنورێك بۆ چالاكییەكانمان دابنێن و خەونەكەی خۆیان جێبەجێ‌ بكەن ئەویش رێككەوتنی بەغداو هەولێر كە لەكۆتایی ساڵی 2020 واژۆكراوە». لەكۆتایی ساڵی 2020، لەنێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتەكەی كازمی رێككەوتنێك كراوە بۆ ئاساییكردنەوەی دۆخی شەنگال، بەڵام هێزەكانی یەبەشەو بەشێك لەدانیشتوانەكەی دەڵێن پرس و راوێژ بەئەوان نەكراوەو لەگەڵیدا نین. ئەو بەرپرسەی ئەنجومەنی خۆسەری پێشیوابوو كە شەنگال هیچ پێویستی بەچەكی قورس و هێزی زیاتر نیەو  شەنگال ئارامە، بەڵام هەندێك لایەن دەیانەوێت دۆخی ئەمنی قەزاكە تێكبدەن، وتیشی:»پەیاممان بەو ئەو هێزەی عێراق كە هاتوونەتە ناو شەنگال ئەوەیە كە هیچ كەسێك ناتوانێت بیانترسێنێت و بەردەوام دەبن لەسەر خەباتی خۆمان». فەرماندەی پاراستنی هێزی  ئێزدیخان  كە سەر بەوەزارەتی پێشمەرگەیە لەشەنگال لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى حەشدی شەعبی و یەبەشە تۆمەتبار دەكات بەدروستبوونی گرژی و ئاڵوزی و شەڕ لەشەنگالدا. حەیدەر شەشۆ پێشیوابوو ئەو شەڕو ئاڵۆزییەی نێوان سوپای عێراق و یەبەشە پەیوەندی بەدەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی توركیاوە هەبووە بۆ سەر ناوچەكانی بادینان وتیشی:» ئێمە بەدووری نابینین چونكە هەر كاتێك ئۆپەراسیۆن لەهەرێمی كوردستان دەستپێ‌دەكات، پەكەكە دەڵێت ئێمە لەشەنگالیشین ئەمە رێگا بۆ توركیا خۆشدەكات بۆردومانی ناوچە سنورییەكان بكات». فەرماندەی پاراستنی هێزی  ئێزدیخان  پێشیوابوو كە حكومەتی عێراق تەنیا ناوە، حكومەتێك نیە كە بتوانێت كێشەكانی شەنگال چارەسەربكات یان بەرگری لەسنورەكانی خۆی بكات «حكومەتی عێراق بەرژەوەندی لەگەڵ ئێران هەیە، بۆیە ناتوانێت هیچ قسەیەك لەسەر حەشدی شەعبی بكات، لەهەمانكاتدا چەند كەسێك لە حكومەتی عێراق بەرژەوەندییان لەگەڵ توركیا هەیە، بۆیە هیچ هەڵوێستیان لەسەر بۆردومانكردن و بەزاندنی سنورەكان نیە، بەغدا وا مامەڵە لەگەڵ توركیاش دەكات كە شەنگال بۆردومان بكات بە بیانووی بوونی پەكەكە». هەشت هێزی جیاواز لەشەنگال بوونیان هەیە كەژمارەیان دەگاتە 37 هەزارو 700 چەكدار. كە ئەوانیش پێكهاتوون لە هێزەكانی ( سەبازی سوپای عێراق ، پۆلیسی فیدراڵی ، پۆلیس و ئاسایشی ناوخۆ، هێزەكانی یەبەشە- یەجەشە، حەشدی شەعبی، پێشمەرگەی پاراستنی مەزارگەی شەرەفەدین ، پێشمەرگەی حەیدەر شەشۆ).  كارمەندانی پۆلیسی ناوخۆ هەزار و 900 پۆلیس ، لەگەڵ لیوایەكی سوپای عێراق كە لەشەنگال ژمارەیان سێ هەزار و 500 سەربازە.  چوار هەزار و 800 شەڕڤان، 15 هەزار سەربازی حەشدی شەعبی، لەگەڵ سێ‌ هەزار پێشمەرگە لەمەزارگەی شەرەفەدین،  هێزەكانی سوپا و پۆلیسی فیدرالی  ژمارەیان 14 هەزار كەس دەبێت.

شەنای فاتیح لەیادی یەكەمین دەرچوونی رۆژنامەی كوردیدا، دۆخی میدیا لەهەرێمی كوردستاندا لەئاڵۆزیدایەو حكومەتی هەرێم ئامادە نییە بەپێی یاسا بەركارەكانی مامەڵە لەگەڵ رۆژنامەنوساندا بكات، ئەندامێكی ئەنجومەنی باڵای سەندیكای رۆژنامەنوسانیش دەڵێت:» پێشێلكاری بەرامبەر  رۆژنامەنوسان بووەتە رۆتین و حكومەت لێپێچینەوە لەبكەران و بكوژانی رۆژنامەنوسان ناكات». لە22ی نیسانی ساڵی 1898 یەكەمین رۆژنامەی كوردی بەناوی (رۆژنامەی كوردستان) بە شێوەزاری كرمانجی سەروو لەقاهیرەی پایتەختی میسر لەلایەن (میقداد مەدحەت بەدرخان) ەوە دەركرا و تاساڵی 1902،(31)  ژمارەی لەشارەكانی قاهیرە و ژنێف و لەندەن و فۆكستۆن لێدەرچوو  و ئەم رۆژنامەیە بووە هەوێنی لەدایكبوونی چەندەها كەناڵی راگەیاندن لەهەر چوار پارچەی كوردستاندا.  بەپێی ئاماری رەسمی وەزارەتی رۆشنبیری حكومەتی هەرێمی كوردستان تا كۆتایی مانگی ئابی 2021 ژمارەی كەناڵە ئاسمانییەكانی كوردستان گەیشتۆتە 31 كەناڵ كە 17 كەناڵیان لەپارێزگای هەولێرو 10 لە سلێمانی و چوار كەناڵیش لەپارێزگای دهۆك. هەربەپێی هەمان ئامار 126 كەناڵی ناوخۆیی لە كوردستاندا مۆڵەتی رەسمیان وەرگرتووە كە 83 كەناڵ لەشاری هەولێرو 34 لە سلێمانی و نۆ كەناڵیش لەشاری دهۆك، هەروەها 162 رادیۆ لەكوردستاندا مۆڵەتی رەسمیان هەیە كە 87 رادیۆ لەپارێزگای هەولێر و 55 رادیۆ لەسلێمانی و 20 رادیۆش لە پارێزگای دهۆك. پەرلەمانی كوردستان: هەماهەنگی لەنێوان میدیاو پەرلەماندا نییە سەرۆكی لیژنەی رۆشنبیری و كۆمەڵگای مەدەنی و وەرزش و لاوان لەپەرلەمانی كوردستان: ئەو یاسانەی لە كوردستاندا هەن تایبەتن بە میدیا چاپكراوەكان (رۆژنامە) و یاسایەك نییە بۆ رادیۆ و تەلەڤزیۆن و سۆشیاڵ میدیا و لەو مەجالەدا فەراغێكی زۆر هەیە. سەلمە فاتح، سەرۆكی لیژنەی رۆشنبیری و كۆمەڵگای مەدەنی و وەرزش و لاوان لە پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئێمە لە پەرلەمانی  كوردستان دەمانەوێت كاربكەین لەسەر رێكخستنی میدیا و ئەو یاسایانەی كە بۆ ئەم بابەتە پێویستن لەكوردستاندا، بەڵام زۆرجار لەلایەن رۆژنامەنووسانەوە  دەستگیرۆیی پەرلەمان ناكرێت بەمەبەستی ئەوەی هەماهەنگیمان هەبێت.  هەروەها  وتیشی: «میدیا مەسەلەیەكی حەساسەو پێویستە یاساكان بەجۆرێك دەربچن كارنەكەنە سەر ئازادی مەودای كاری رۆژنامەوانی، چونكە بەلای ئێمەوە ئازادی رۆژنامەگەری زۆر گرنگترە لەبوونی یاسایەك». سەبارەت بەمیدیا ئەهلییەكان، سەلمە فاتح وتی: میدیای ئەهلی و رێگەپێدان بە كاركردنیان یەكێكە لەسیما جوانەكانی هەرێمی كوردستان،»بەڵام بەداخەوە زۆرجار ئەم میدیایانە دەكەونە بەر هێرشی ناڕەوا لەلایەن هەندێ‌ كەس و لایەنەوە». سەرۆكی لیژنەی رۆشنبیری  ئەوەشی دووپاتكردەوە كە میدیا كاریگەری لەسەر سەرجەم سێكتەرەكان هەیە وەك خۆی  كاریان لەسەری كردووە و گرنگییان پێداوە. سەرپەرشتیاری درەو میدیا: بەرپرسان درێغیان نەكردووە لە پێشێلكاری بەرامبەر رۆژنامەنووسان محەمەد رەئوف، سەرپەرشتیاری درەو میدیا لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئێستا جیاوازتر لە جاران میدیا كەوتۆتە ژێر كاریگەری بەشێكی بەرپرسە باڵاكان بەهۆی ئەوەی خۆیان خاوەنی پارە و داهاتن و میدیا سێبەرەكانیان ئاڕاستە دەكەن». سەبارەت بەپێشێلكارییەكان، محەمەد رەئوف ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، پێشێلكاری بەرامبەر رۆژنامەنووسان لە رابردوو و ئێستاشدا بوونی هەیە و راپۆرتە نێودەوڵەتییەكانیش ئەوە نیشاندەدەن، ئەمەش دوو بەش لەخۆدەگرێت، بەشێكی بۆ رۆژنامەنووسان خۆیان دەگەڕێتەوە كە هەندێكیان راستەوخۆ بەبێ‌ هیچ پێشینەیەكی كاری رۆژنامەوانی هاتوونەتە كاری رۆژنامەگەرییەوە، بەشێكی دیكەشی تایبەتە بەو دۆخەی هەرێمی كوردستان كە حزب و كارەكتەرە سیاسییەكان هەمیشە رۆژنامەنووسانیان وەك نەیارێكی خۆیان زانیووە بەو پێیەی قسە لەسەر گەندەڵی و پرسە بازرگانییەكانیان دەكەن و ئەمەش بووەتە هۆی ناكۆكی نێوان بەرپرسە سیاسییەكان و ئەو رۆژنامەنووسانەی كاری راستەقینە دەكەن. «لەكوردستاندا  رۆژنامەنووس ئەگەر خاوەن متمانە بێت و بەشێوەیەكی راست كاری رۆژنامەوانی بكات ، زانیاری دەستدەكەوێت و رێگەكانی دەستكەوتنی زانیاری زۆرە و دەتوانرێت بە جۆرەها شێوە زانیاری دەستبكەوێت»، محەمەد رەئوف وای وت. سەرنووسەری یەكەمین میدیای ئەهلی هەرێمی كوردستان: میدیای ئازاد رۆژبەرۆژ  بەرەو لاوازی و بچووكبوونەوە دەڕوات ئاسۆس هەردی، یەكەمین سەرنووسەری (رۆژنامەی ) یەكەمین میدیای ئەهلی لە هەرێمی كوردستان لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» رۆژنامەنووسان لە هەرێمی كوردستاندا رۆژانە رووبەرووی پێشێلكاری گەورە دەبنەوە و لەهەموو گرژی و خۆپیشاندان و قەیرانێكدا قوربانی یەكەمی دەستی هێزە ئەمنییەكان رۆژنامەنووسانن ، هەروەها  میدیای سێبەرو حزبی رۆژبەڕۆژ لە فراوانبووندان و باری ماددیان باشتر دەبێت لەكاتێكدا میدیای ئازاد بەدەست قەیرانی داراییەوە دەناڵێنێت». وتیشی: رۆژنامەنووسان لەجیاتی یاسای رێكخستنی كاری رۆژنامەوانی بە یاسای خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندی دادگایی دەكرێن كە ئەمەش هیچ پەیوەندیەكی بە كاری میدیاییەوە نییە. یاسای بەدەستهێنانی زانیاری بۆ رۆژنامەنوسان لەساڵی 2007 لە پەرلەمانی كوردستانەوە دەرچووە، بەڵام پاش 15 ساڵ هیچ بڕگەو مادەیەكی جێبەجێ نەكراوە بەتایبەت پێدانی زانیاری بە رۆژنامەنوسان. «یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری لەبارودۆخیكی دیاریكراودا لە پەرلەمانی كوردستاندا پەسەندكرا و یەكێكە لەیاسا باشەكان، بەڵام دەسەڵاتی حزبی كوردستان زۆر دوورە لەوەی كە گرنگی بەیاساكە و جێبەجێكردنی بدرێت و دەیەوێت خۆی بڕیار بدات كە چ زانیارییەك بڵاوببێتەوە و چی بڵاونەبێتەوە و خۆی لەجیاتی خەڵك بڕیار بدات و باوەڕی بەئازادی گەیاندنی زانیاری بەپرسیارێتی بەرامبەر خەڵكەكەی نیە»، ئاسۆس هەردی وای وت. سەرنووسەری رۆژنامەی هاوڵاتى: میدیای ئەهلی لە رابردوو و ئێستاشدا پاڵپشتی نەبووە. تارق فاتیح، سەرنووسەری رۆژنامەی هاوڵاتى لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» پێشتر وەك سەرەتایەك پاڵپشتییەك هەبوو بۆ زەمەنی خۆی، چونكە وەك داهێنانێك وابوو و هیچ شتێك نەبوو كە سەرنجی خەڵكی رابكێشێت و میدیای ئەهلی بووە مایەی سەرنجڕاكێشانی خەڵكی» تارق فاتیح ئەوەشی خستەڕوو كە، بەهۆی سۆشیال میدیاوە میدیاكانی دیكە كەوتوونەتە دواوە و ئەو گرنگییەی جارانیان نەماوە و ئەم بابەتە تەنها پەیوەست نییە بە كوردستان و لە جیهانیشدا بەو شێوەیە دەگوزەرێت و بابەتەكە زۆر لەوە گەورەترە كەمیدیای كوردی ئەهلی و تەنانەت میدیای حزبیش فریای بكەوێت.  سەندیكای رۆژنامەنوسان:  نەتوانراوە كار بۆ كەمكردنەوەی پێشێلكارییەكان بكرێت ئەندامێكی ئەنجومەنی باڵای سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان: سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان نەیتوانیوە كار بۆ كەمكردنەوەی پێشێلكاریەكان بەرامبەر رۆژنامەنووسان بكات و رۆڵی جدی هەبێت. ئەنوەر حسێن بازگر، ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» پێشێلكاری بەرامبەر  رۆژنامەنووسان بەردەوامە و بووەتە رۆتین، چونكە حكومەت لێپێچینەوە لەگەڵ بكەران و بكوژانی رۆژنامەنوساندا ناكات و سەندیكاش نەیتوانیوە لەئاست ئەو بەرپرسیارێتییەدا بێت و حكومەتیش گوێی بەم داوایە نەداوە و چەندین جاریش داواكراوە و باسكراوە، بەڵام هیچ  ئەنجامێكی نەبووە بەو هۆیەشەوە میدیاكاران گەرموگوڕیان بۆ كاركردن نەماوە».  هەروەها بازگر پێشیوابوو  لەبەرئەوەی میدیا و سەندیكا و كەناڵ و رۆژنامەنووسانیش نەیانتوانیوە حكومەت ناچاربكەن و حكومەتیش خۆی نیگەرانە لە دەرخستنی زانیارییەكانی، چونكە ناشەفافن و پڕن لەكەموكوڕی، بۆیە زانیاری نادات  بۆیە» پەیوەندی نێوان میدیا و دەسەڵات لەكوردستاندا تەندروست نییە و متمانە بەیەكتر ناكەن». لەبارەی یاسای پێدانی زانیاری بە رۆژنامەنوسان، ئەنوەر حسێن، جەختی لەوەكردەوە كە ئەو یاسایە هیچ گرنگییەكی نییە و نەیتوانیوە سەركەوتووببێت. پێشلێلكاریەكان لە هەرێمی كوردستاندا لەئاستێكی مەترسیداردایە و بەجۆرێك تەنها لەساڵی 2021دا 353 پێشێلكاری بەرامبەر بە 260 رۆژنامەنووس و دامەزراوەی میدیایی كراوە كە 189 حاڵەتی رێگری و جیاكاری  و 81 حاڵەتی هێرش و لێدان و سوكایەتی و 25 حاڵەتی دەستبەسەركردن بەبێ بڕیاری دادگا و 25 حاڵەتی زەوتكردنی كەلوپەلی رۆژنامەوانی و 13 حاڵەتی هەڕەشەو حەوت حاڵەتی شكاندنی كەلوپەلی رۆژنامەوانی و حاڵەتێكی تەقەكردن و چوار حاڵەتی رۆژنامەنووسی حكومدراو بەدەر لەیاسای كاری رۆژنامەنووسی و دوو حاڵەتی هەڵكوتانە سەرو داخستنی بارەگای كەناڵ و شەش حاڵەتی پڕكردنەوەی بەڵێننامە. رێكخەری سەنتەری میترۆ: ئاستی رۆژنامەگەری لەهەرێمی كوردستاندا  تا ئێستا خراپە.  رەحمان غەریب، رێكخەری سەنتەری میترۆ لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: ئاستی پێشكەوتن لە هەر وڵاتێكدا پەیوەستە بە ئاستی ئازادی رۆژنامەگەری و رادەربڕین و ئازادی گەیشتن بەسەرچاوەی هەواڵ و ئینتەرنێت و هەرێمی كوردستان لەم بابەتانەدا كەموكوڕی هەیە. رێكخەری سەنتەری میترۆ ئەوەشی روونكردەوە كە ژینگەی كاری رۆژنامەوانی لەعێراق و كوردستان ژینگەیەكی توندوتیژە بەرامبەر رۆژنامەنووسان و بەردەوام گرفت و ئاستەنگی دێتە بەردەم رۆژنامەنووسان  و زانیاریان پێنادرێت بە تایبەت كاتی خۆپیشاندان و  هەڵبژاردن كە خەڵك لەو كاتانەدا پێویستی بە زانیاری هەیە. «حكومەتی هەرێم دروشمی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بەرزكردۆتەوە، ئەم كارەش بەبێ‌ هاوبەشی لەگەڵ میدیادا سەركەوتوو نابێت بەوەی زانیاری  مەلەفی گەندەڵی كراوەبێت لەبەردەم رۆژنامەنوساندا»، رەحمان غەریب وای وت.

هاوڵاتى ئێران بەهۆی سزاكانی ئەمریكا پەنای بۆ كەشتیی بێ ناونیشان بردووە بەمەبەستی ساغكردنەوەی نەوتەكەی و توانیویەتی بەو هەنگاوە 20 بۆ 30 ملیار دۆلار لەنەوتەكەی ساڵانە بە نهێنیی بفرۆشێت و ئەوەش وەك فرۆشتنی نەوت بە كەشتیی رۆحەكان ناو هێنراوە كە ژمارەیان نزیكەی 200 كەشتییە. بڵاوكراوەیەكی ئەمریكا ئاشكرای دەكات ئێران خۆی لەسزاكانی واشنتۆن دزیوەتەوە و هەندێكجار بە نهێنی رۆژانە نزیكەی دوو ملیۆن بەرمیل نەوتی رەوانەی بازاڕەكان كردووە و لەساڵێكیدا زیاتر لە 22 ملیار دۆلاری دەستكەوتووە و زۆرترین نەوتیشی رەوانەی چین كردووە كە بەراورد بە سەردەمی پێش سزاكانی سەر كەرتی نەوتەكەی، هەناردەی نەوتەكەی بۆ چین زۆر زیاتر بووە.  بەرپرسانی ئێران حاشایان لەوە نەكردووە كە بەشێوازی خۆیان و بەخۆدزینەوە لەسزاكانی ئەمریكاو سزا نێودەوڵەتییەكان نەوتیان فرۆشتوە بەبێ ئەوەی نەوتەكەیان هەرزانفرۆش بكەن، ئەو بەرپرسانە جەختیان لەوە كردووەتەوە كە ئێران بازاڕی باشی بۆ نەوتەكەی لەجیهاندا دۆزیوەتەوە و سزاكان كاریگەرییەكی ئەوتۆیان لەسەر كەرتی نەوت و غازی وڵاتەكەیان نەماوە. سزاكانی ئەمریكا لەسەر كەرتی نەوتی ئێران لە رابردودا هەناردەی نەوتی وڵاتەكەی لە دو ملیۆن و 500 هەزار بەرمیلی رۆژانەوە بۆ 250 هەزار بەرمیل كەمكردووەتەوە بەڵام راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان و بەرزبوونەوەی داهاتی نەوتی ئێرانیش ئاماژەیە بەوەی ئەو وڵاتە بە نهێنیی خۆی نزیك كردووەتەوە لە بڕی ئەو نەوتەی كەپێش سزاكانی سەر كەرتی نەوتەكەی لەبازاڕەكانی جیهاندا بەئاشكرای دەیفرۆشت. كەشتی رۆحەكانی ئێران مۆتەكەی سزاكان بڵاوكراوەی واشنتۆن فری بیكن  (The Washington Free Beacon)ی ئەمریكا ئاشكرای كردووە؛ ئێران بە سودوەرگرتن لەنزیكەی 200 كەشتیی نەوتهەڵگر خۆی لەسزا توندەكانی واشنتۆن دژی كەرتی نەوتەكەی دزیوەتەوەو لە رێگەی ئەو كەشتییانەوە نەوتەكەی لە بازاڕەكانی جیهاندا ساغ دەكاتەوە. واشنتۆن فری بیكن لە راپۆرتێكیدا تایبەت بەساغكردنەوەی نەوتی ئێران بەنهێنی، ئاماژەی بەوەكردووە ژمارەیەك كەشتی زۆر كە زۆربەیان بیانین، بەڵام لەلایەن ئێرانەوە بەكرێ نەوتیان پێ دەگوازرێتەوە بوونەتە فریادڕەسی نەوتی ئێران و ئابورییەكەی، چونكە ئەو كەشتییانە راستەوخۆ لەلایەن كۆمپانیای نیشتیمانیی نەوتی ئێرانەوە بەڕێوەدەبرێن و ئەركدار كراون بە نهێنی و بە بێ ئالڵا و هیچ ئاماژەیەكی دیاریكراو نەوتی ئێران بگەیەننە دەست كڕیارەكانی. لە راپۆرتەكەدا هاتووە ئەو كەشتییانە كە ژمارەیان بە دیاریكراوی 182 كەشتییە، سەرجەم ئامێرە ئەلیكترۆنییەكانیان لەكاردەخەن و هیچ ئاڵاو ژمارەیەكی نێودەوڵەتیی بەكارناهێنن بۆ ئەوەی ناسنامەیان لە رووی نێودەوڵەتییەوە ئاشكرا نەبێت ئەوەش وەك رێگاچارەیەكە دژی سزا نێودەوڵەتییەكانی ئەمریكا لەسەر كەرتی نەوتی ئێران. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرزو فایننەشاڵ تایمز و وۆڵستریت جۆرناڵی ئەمریكا لەدوایین راپۆرتەكانی خۆیان سەبارەت بەنەوتی ئێران ئاشكرایان كردووە ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران لە رۆژێكدا گەیشتوەتە زیاتر لەیەك ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل و هەندێكجاریش هەناردەی رۆژانەی نەوتی وڵاتەكە دوو ملیۆن بەرمیلی تێپەڕاندووە. فەرەیدون بەركێشلی، سەرۆكی پێشووتری دەستەی وەزارەتی نەوتی ئێران بۆ كاروباری رێكخراوی ئۆپیك و بەڕێوەبەری ناوەندی توێژینەوەی وزەی ڤیەننا ئاشكرای كردووە ئاستی هەناردەی نەوت و سوتەمەنییەكانی دیكەی ئێران بۆ بازاڕەكانی جیهان لەئێستادا زیاتر لە دوو ملیۆن و 100 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا. بەرپرسانی ئێران رایانگەیاندوە ئەو ژمارەیە رەنگە لە راستییەوە نزیك بێت بەڵام هیچ ئامارێكی فەرمیی لە گواستنەوەی نەوتی ئێران لە رێگەی كشتیی رۆحەكان بڵاو ناكرێتەوە و ئامارەكان و ژمارەی راستەقینە ئاشكرا نابیت چونكە جوڵەو بڕی گواستنەوەی نەوت بەو كەشتییانە نهێنییە، بۆیە ئەو ژمارە و ئامارانە تەنها خەمڵاندنە. چین زیاترین نەوتی لە ئێران كڕیوە ئێران یەكێكە لەوڵاتە نەوتییەكانی جیهان بەڵام سزا نێودەوڵەتییەكان و سزاكانی ئەمریكا رێگربوون لەبەردەم دەوڵەمەندبون و گەشەی ئابورییەكەی، ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز ئاشكرای كردوە ئەو وڵاتە سەرەڕای سەرجەم فشارە نێودەڵەتییەكان لەساڵێكدا بە بەهای 22 ملیار دۆلار نەوتی فرۆشتوە و رۆژانەش نزیكەی 850 هەزار بەرمیل نەوتی رەوانەی چین كردووە. لە ئامارەكانی ناوخۆی ئێرانیشدا دەركەوتوە تەنها لە یەك ساڵدا بە بەهای زیاتر لە 30 ملیار دۆلار نەوت فرۆشراوە بەبێ ئەوەی وردەكارییەكانی فرۆشی نەوتەكە ئاشكرا بكرێت، حكومەتیش وتوویەتی داهاتی فرۆشی نەوتەكە بۆ قەرەبوی كورتهێنانی بودجەو زیانەكانی رابردووی چاپكردنی زیاتری دراوی تمەن بەكارهاتووە. ئەو ولڵاتە لە رابردوودا توانای بەرهەمهێنانی رۆژانە شەش ملیۆن بەرمیل نەوتی بۆ بازاڕەكانی جیهان هەبووە و لە سایەی سزاكانەوە ئەو بڕە لە قۆناغێكدا بۆ 250 هەزار بەرمیلی رۆژانە كەمی كرد و بەوتەی بەرپرسانیش ئەو سزایانە داهات نەوت و غازی ئێرانی لە 113 ملیار دۆلاری ساڵانەوە بۆ 13 ملیار دۆلار كەم كردووە. دوای ئەوە دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا ، ساڵی 2018 لە رێككەوتنی ئەتۆمیی كشایەوە، رایگەیاند هەناردەی نەوتی ئێران بۆ بازاڕەكانی جیهان بۆ نزیكەی سفر دادەبەزێنن بەڵام ئەو كات بەرپرسانی تاران رایانگەیاند ئەزمونێكی باشیان هەیە بۆ خۆدزینەوەی لەسزاكانی سەر كەرتی نەوت. ئێران سێ ساڵە بەهۆی سزاكانی ئەمریكا بۆ سەر كەرتی نەوتەكەی هیچ ئامارێكی فەرمیی لەفرۆشتنی نەوتەكەی ئاشكرا نەكردوە بەڵام بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان و كۆمپانیاكانی چاودێریی كەشتییە نەوتهەڵگرەكان، ئێران بەخۆدزینەوە لە سزاكان بەشێوازی خۆی زیاترین نەوتی لەبازاڕەكانی جیهاندا ساغ كردووەتەوە. ئاژانسی فەرمیی هەواڵی ئیرنا-ی ئێران بە بڵاوكردنەوەی راپۆرتێك ئاماژەی بەوە كردووە تەنها لە یەك ساڵدا بڕی 14 ملیار دۆلار نەوت بە چین فرۆشراوە. ئاژانسەكە ئاماژەی بەوە كردووە؛ لە سەرەتای ساڵی 2021 تا سەرەتای ئەمساڵ بڕی 337 ملیۆن بەرمیل نەوتی ئێران رەوانەی بازاڕەكان كراوە و هەر بەرمیلێكی بەپێی نرخەكانی بازاڕ لە نێوان 56 بۆ 97 دۆلار فرۆشراوە. ئێران سەرەڕای سزا توندەكانی ئەمریكا دژی كەرتی نەوتی ئەو وڵاتە، رۆژانە بڕی زیاتر لە 850 هەزار بەرمیل نەوتی رەوانەی وڵاتی چین كردووە. لەساڵی 2018 دوای كشانەوەی واشنتۆن لە رێككەوتنی ئەتۆمیی، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا رایگەیاند ئاستی هەناردەی ئێران بۆ سفر دادەبەزێنن بۆ ئەوەی ئابوریی وڵاتەكە هەرەس بهێنێت، بەڵام ئێران سێ ساڵە بەبێ بڵاوكردنەوەی ئامارە فەرمییەكانی فرۆشتنی نەوت ئاماژە بەوە دەكات كە هەناردەی نەوتەكەی رانەگیراوە و بەشێوازی خۆی نەوتەكەی رەوانەی بازاڕەكانی جیهان دەكات. لەڕاپۆرتێكی ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرزدا ئاشكرا بووە فرۆشی نەوتی ئێران بەوڵاتی چین لە قۆناغی پێش سەپاندنی سزاكانی ئەمریكا لەسەر دەستی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەو ولڵاتە لەساڵی 2017 رۆژانە 630 هەزار بەرمیل بووە. لەڕاپۆرتی كۆمپانیاكانی چاودێریی كەشتییە نەوت هەڵگرەكاندا دەركەوتووە هەناردەی نەوتی ئێران بۆ چین لەمانگەكانی كۆتایی ساڵی 2021 بۆ زیاتر لە 870 هەزار بەرمیل زیادی كردووە. سەرەڕای ئەوەی ئاستی هەناردەی رۆژانەی نەوتی ئێران بۆ چین زیادی كردووە، بەڵام پێشبینیی كراوە ئەگەر تەنانەت سزاكانی ئەمریكاش بەهۆی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە لەسەر ئێران نەمێنێت ئاستی هەناردەی نەوتەكەی ئەو وڵاتە بۆ وڵاتانی ئاسیا و ئەوروپا جگە لە چین بەرز نابێتەوە، چونكە وڵاتانی وەك هندستان و كۆریای باشور وڵاتانی ئەوروپا  لەسەردەمی سزاكانی ساڵی 2018 دژی ئێران كڕینی نەوتیان لەو وڵاتە بەشێوەیەكی بەرچاو كەمكردەوە. چین بەبەردەوەامی جەختی لەوە كردووەتەوە دژی سەرجەم ئەو سزایانەی ئەمریكایە كە لە رووی یاسای نێودەوڵەتییەوە لەدەسەڵاتی واشنتۆندا نییەو زۆربەی سزاكانی سەر كەرتی نەوتی ئێرانیش لە رووی یاسای نێودەوڵەتییەوە بەتەنها لەژێر دەسەڵاتی ئەمریكادا نییە بەتایبەت دوای كشانەوەی ئەو وڵاتە لە رێككەوتنی ئەتۆمیی مافی جێبەجیكردنی ئەو سزایانەی نەبووە كە لە رێككەوتنی ئەتۆمیدا هاتووە. چین بە راشكاوانە رایگەیاندووە سزاكانی ئەمریكا دژی كەرتی نەوتی ئێران تاكلایەنە بووە و كاری پێناكات. بەرهەمهێنان و فرۆشی نەوتی ئێران بەرز دەبێتەوە ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران لەوتارێكیدا سەبارەت بەنەوتی وڵاتەكەی رایگەیاند؛ توانای بەرهەمهێنانی نەوت لەوڵاتەكەی بۆ نزیكەی چوار ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا زیادی كردووە و ژمارەكەش بەرزترە لەبەرهەمهێنانی نەوت بەراورد بەپێش سزا قورسەكانی ساڵی 2018ی ئەمریكا. لەلایەكی دیكەوە جەواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاندوە؛ ئێستا رۆژانە سێ ملیۆن و 800 هەزار بەرمیل نەوت لە وڵاتەكە بەرهەم دەهێنرێت و هاوشانی زیادكردنی نەوت دەرهێنانی غازیش لەزۆربەی كێلگەكاندا بەتایبەت گێلگە هابەشەكانی لەگەڵ وڵاتی قەتەر زیادی كردووە. ئەوجی بەبێ ئەوەی ناوی كڕیارانی نەوتی ئێران ئاشكرا بكات، ئاماژەی بەوە كردووە وڵاتەكە بازاڕی نوێی بۆ فرۆشتن و ساغكردنەوەی نەوتەكەی لەجیهاندا دۆزیوەتەوە و ئەوەش ژمارەی فرۆشتنی بەرمیلە نەوتەكانی ئێرانی زۆر بەرزكردووەتەوە بە بێ ئەوەی خەمی سزاكانی ئەمریكایان هەبێت. رێكخراوی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت (ئۆپیك) لەزستانی ئەمساڵدا ئاشكرای كرد كە ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران لەبازاڕەكانی جیهاندا بەرز بووەتەوە بەڵام روون نییە پارەی نەوتەكەی ئێران بەهۆی سزاكانەوە چۆن دەگاتەوە ئەو وڵاتە. فرۆشی نەوت و كورتهێنانی بودجە بەرز بووەتەوە ئاژانسە فەرمییەكانی حكومەت رایانگەیاندووە فرۆشی نەوت لەسەردەمی دەسەڵاتی ئیبراهیم رەئیسی بەراورد بە سەردەمی حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئەو وڵاتە بە رێژەی 40% بەرز بووەتەوە بەڵام داهاتی فرۆشی نەوت بۆ كورتهێنانی بودجەی سەردەمی رۆحانی بەكارهاتووە. رۆژنامەی (ئێران) بڵاوی كردووەتەوە؛ قازانجی فرۆشتنی نەوت لەساڵی 2021 گەیشتووەتە نزیكەی هەشت ملیار دۆلارو سەرجەم ئەو داهاتە رەوانەی خەزێنەی وڵاتەكە كراوە لە كاتێكدا ساڵی 2018 و لە سەردەمی رۆحانیدا تەنها 700 ملیۆن دۆلار لەداهاتی نەوت رەوانەی خەزێنە وڵاتەكە كراوە. بەپێی ئامارەكانی رۆژنامەكە ساڵی 2020 كورتهێنانی بودجەی ئێران 18 ملیار دۆلار بووە كە هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سزاكان و چۆنیەتیی بەڕێوەبردنی حكومەتی رۆحانی، بۆیە حكومەتی ئێستا بە سەرۆكایەتیی رەئیسی توانیویەتی بەفرۆشی نەوت، نۆ ملیار دۆلاری كورتهێنانی بودجە چارەسەر بكات و بەردەوامە لەوەی داهاتی فرۆشتنی نەوت بۆ چارەسەری كورتهێنان و قەرزەكانی سەردەمی حكومەتی پێشو بەكار بهێنێت. لەیاسای بودجەی ئێراندا ئاماژە بەوە كراوە كە دەبێت 14.5%ی كۆی داهاتی نەوت بۆ كۆمپانیای نیشتیمانیی نەوت بگەڕێنرێتەوە و 20 بۆ 25%ی دهاتەكەش رەوانەی خەزێنە بكرێت، بۆیە بەپێی ئەو یاسایەو گەڕانەوەی نۆ ملیار دۆلار بۆ خەزێنەی حكومەت دەردەكەوێت داهاتی ساڵانەی فرۆشی نەوتی ئێران گەیشتووەتە زیاتر لە 30 ملیار دۆلار لەساڵێكدا. موحسین خوجەستە مێهر،بەڕێوەبەری كۆمپانیای نیشتیمانی نەوتی ئێران رایگەیاندوە؛ سەرجەم ئەو پارانەی كە وڵاتەكەی لە فرۆشی نەوت دەستیكەوتووە هێنراوەتەوە ناو وڵاتەكە و رەوانەی خەزێنە یان گەنجینەی حكومەت كراوە. حكومەت بەفەرمی رایگەیاندوە؛ كورتهێنانی بودجەو قەرەبووی زیانەكانی زیادكردنی چاپكردنی دراوی تمەن وایكردووە زیادكردنی فرۆشی نەوت كاریگەرییەكی بەرچاوی لەژیان و بژێویی خەڵكی ئێراندا نەكات.

هاوڵاتی سوپای تورکیا بەفەرمی شەوی ١٧ی نیسانی ٢٠٢٢ لە دوای زنجیرەیەک بۆردومانی چڕی ئاسمانی و هێرشی تۆپخانەکانی ئۆپراسیۆنی هاوکاتی زەمینی و ئاسمانیی بۆ سەر چیای رەش، کوڕژارۆ و شکەفتا بریندران لە زاپ و بەدوای ئەوانیشدا هێرشی بۆ سەر ئاڤاشین و مەتینا دەستپێکرد. بەپێی ئامارە فەرمییەکان ئەم ئۆپراسیۆنەی سوپای تورکیا دەبێتە ٣٥هەمین ئۆپراسیۆنی تورکیا بۆ سەر خاکی باشووری کوردستان، کە هەموو ئۆپراسیۆنەکان لەساڵی ١٩٨٣ەوە تا ئێستا بە ئامانجی لە ناوبردنی پەکەکە ئەنجامدراون. ئۆپراسیۆنەکانی تورکیا  لە ١٩٨٣ەوە بۆ ١٩٩١ تورکیا لەساڵی ١٩٨٣ەوە لە دژی پەکەکە ئۆپراسیۆنەکانی «دەرەوەی سنوور» ئەنجام دەدات. یەکەم ئۆپراسیۆنی «دەرەوەی سنوور»ی تورکیا لەدوای واژۆکردنی «رێککەوتننامەی هاوکاری و ئەمنیی سنوور» لەسەردەمی کەنعان ئەڤرەن دا لەگەڵ حکومەتی بەغدا لە ساڵی ١٩٨٣ ئەنجامدرا. ئۆپراسیۆنەکە ٢٥ی ئایاری ١٩٨٣بە بەشداریی ٧ هەزار سەرباز بەڕێوەچوو. تورکیا تا ساڵی ١٩٩١ و لەساڵانی ١٩٨٤ و ١٩٨٦دا دوو ئۆپراسیۆنی تری ئەنجامدا. لە ئۆپراسیۆنەکەی ساڵی ١٩٨٦دا بنکەکانی پارتیش بۆردومان کران و ژمارەیەک لەپێشمەرگەکانی پارتی لەو هێرشەدا گیانیان لەدەستدا. ئۆپراسیۆنەکان لە ١٩٩١ەوە بۆ ١٩٩٧ لەدوای شەڕی کەنداوو داگیرکردنی کوەیت لەلایەن سەدام حوسێنەوەو راپەڕین لە باشووری کوردستان و دەرکردنی سوپای عێراق لەهەموو ناوچە سنووریەکانی نێوان عێراق و تورکیا، تورکیا بەخێرایی دەستیکرد بە ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنەکانی دەرەوەی سنوور. تەنها لەساڵی ١٩٩١دا سێ ئۆپراسیۆنی ئەنجامدا، کە دوو لە ئۆپراسیۆنەکانی بەهاوکاریی بەرەی کوردستانیی ئەوکات، کە پارتی و یەکێتیی زۆرینەی ئەو بەرەیە بوون، ئەنجامدرا.  تورکیا هاوکات لەگەڵ ئەو ئۆپراسیۆنانەدا لەساڵی ١٩٩١ەوە لە ناوچەکانی بادینان دەستیکرد بە دروستکردنی کەمپی هەواڵگری و چاودێری. هاوکات لەگەڵ پەیامی تورگوت ئۆزال بۆ ئۆجالان، کە داوایکردبوو «شەڕ کەم بکەنەوە» و هەوڵ دەدرا دۆخی گفتوگۆ بۆ کێشەی کورد بڕەخسێت، سوپای تورکیا لە ٦ی ئایاری ١٩٩٢دا ئۆپراسیۆنی هەشتەمی دەرەوەی سنووری بەناوی «دزەکردن» ئەنجامدا. دوای ئەوەش لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ١٩٩٢دا تورکیا ئۆپراسیۆنێکی تری بە بەشداریی ١٥ هەزار سەرباز، تانک، تۆپخانە، کۆپتەر و فڕۆکەی جەنگی ئەنجامداو ماوەی ٢٠ رۆژی خایاند. ئۆپراسیۆنە هاوشێوەکانی ئەو ئۆپراسیۆنە لە ١٠ی حوزەیرانی ١٩٩٣ و ٢٨ی کانوونی دووەمی ١٩٩٤ و ٦ی شوباتی شوباتی ١٩٩٤ و نیسانی ١٩٩٤ بەردەوام بوون. سوپای تورکیا ساڵی ١٩٩٥ و لەدوای ئامادەکارییەکی زۆر دەستی بەهێرشێکی بەرفراوانکرد. ناوی ئەو ئۆپراسیۆن و هێرشە «ئاسن» بوو. دەوڵەتی تورکیا لەو کاتەدا رایگەیاند، ئەو ئۆپراسیۆنە لەدوای ئۆپراسیۆنی داگیرکردنی قوبرس گەورەترین ئۆپراسیۆنی «دەرەوەی سنوور» بووە. ئۆپراسیۆنەکە بە بەشداریی ١٣ جەنەڕاڵ، ٣٥ هەزار سەرباز لە رۆژی ٢٠ی ئاداری ١٩٩٥ لە حەفتانین دەستیپێکرد. پارتی پشتیوانیی لەو ئۆپراسیۆنە کردو ئۆپراسیۆنەکە ماوەی ٤٥ رۆژ بەردەوام بوو. سوپای تورکیا دوای ساڵێک لەو ئۆپراسیۆنە ٣ جاریتر ئۆپراسیۆنی ئەنجامدا. ئامانجی ئۆپراسیۆنی یەکەمی لە ٦ی ئاداری ١٩٩٦ کۆنترۆڵکردنی هێڵی سەرحەد، حەفتانین و کێلەڕەش بوو. ئۆپراسیۆنەکەی تر ناوی «زلـلەی هەڵۆ» بوو و هاووڵاتییانی مەدەنیی ناوچە سنوورەکانی کردبووە ئامانج. لەکانوونی یەکەمی هەمان ساڵدا و رۆژانی کۆتایی ئەو ساڵەدا سوپای تورکیا و پارتی لە باشووری کوردستان دەستیان بە ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنێکی تر کردەوە. ئۆپراسیۆنەکانی ١٩٩٧ تاوەکو ٢٠٠٧ و دروستکردنی بنکەی سەربازی لەخاکی باشوور سوپای تورکیا لەگەڵ تێپەڕینی کات ژمارەی سەربازەکانی زیاد دەکردو تەکنەلۆژیای سەربازیی پێشکەوتوتری لەئۆپراسیۆنەکانیدا بەکاردەهێنا. لە ساڵی ١٩٩٧ ئۆپراسیۆنی «چەکوش»ی ئەنجامدا. ئۆپراسیۆنەکە لە ١٤ی ئایاری ١٩٩٧ بە بەشداریی ٥٠ هەزار سەرباز دەستیپێکرد. دوای ئەوە ٢ کۆپتەری سوپای تورکیا خرانە خوارەوەو فەرماندەکانی ئۆپراسیۆنەکە لەناو کۆپتەرەکاندا کوژران، ئۆپراسیۆنەکە کۆتایی پیهات. سوپای تورکیا جارێکیترو لەمانگی ئەیلولی هەمان ساڵ بە ١٠٠ تانک و ١٠ هەزار سەرباز دەستی بەئۆپراسیۆنێکی تری «دەرەوەی سنوور» کردەوە. ئەو ئۆپراسیۆنەش، کە پارتی تیایدا بەشدار بوو ناوی «لێدانی چەکوش» بوو. دوای ئەو ئۆپراسیۆنە دەوڵەتی تورکیا ناوەندی هەواڵگریی خۆی لەزاخۆ کردەوە. هاوکات لەناوچەکانی باتوفا، کانی ماسی، بامەڕنی و شیلادزێ بنکەی سەربازیی کردەوە و تانک و تۆپ و چەکی قورس و ژمارەیەکی زۆر سەربازی تیایاندا جێگیر کرد. سوپای تورکیا بەهاری ساڵی ١٩٩٨ بە ٤٠ هەزار سەربازەوە ئۆپراسیۆنێکی تری بەناوی «موراد» ئەنجامدا، کە دەوترێت ئامانج لە ناوی ئۆپراسیۆنەکە بۆ دەستگیرکردن، یان شەهیدکردنی موراد قەرەیلان سەرکردەی دیاری پەکەکە بووە، بەڵام سەرکەوتنی بەدەستنەهێنا. سوپای تورکیا لەساڵی ١٩٩٩ و بۆ ٢٤هەمین جار دەستیکردەوە بە ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنێک بە ناوی «ساندویچ»، کە مەبەست ئەوە بوو پەکەکە بکەن بە پاروویەک و بیخۆن. دوای ئەوەش سوپای تورکیا لەگەڵ پارتی لە ٤ی ئایاری ٢٠٠٠دا لە حەفتانین دەستیکرد بە ئەنجامدانی ئۆپراسیۆن، بەڵام لەدوای ٤ رۆژ ناچار بەکشانەوە کرا. ئۆپراسیۆنەکەی ساڵی ٢٠٠٨ بۆ سەر زاپ سوپای تورکیا لە دوای ٧ ساڵ و لەکانوونی یەکەمی ٢٠٠٧دا بە فەرمی ٢٥هەمین ئۆپراسیۆنی «دەرەوەی سنوور»ی بە پشتیوانیی هێزی ئاسمانی ئەنجامدا، بەڵام بێ ئەنجام بوو. دوای ئەوە لە رۆژی ٢١ی شوباتی ٢٠٠٨ دا ئۆپراسیۆنێکی تریان بەناوی «خۆر» بۆ سەر زاپ دەستپێکرد. یاشار بیوک ئانت سەرۆک ئەرکانی گشتیی سوپای تورکیا، گەرچی زۆر باسی گرنگی و بەهێزیی ئۆپراسیۆنەکەی دەکرد، بەڵام لە ئەنجامی رووبەڕووبوونەوەی سەختی گەریلاکانی پەکەکەدا دەیان سەربازی تورکیا کوژران و کۆپتەرێکیان خرایە خوارەوە. سوپای تورکیا ناچار بوو لە دوای ٨ رۆژ و ٢٩ی شوباتدا بکشێتەوە.  لەو کاتەدا لەدژی ئۆپراسیۆنەکە خەڵکی ناوچەی بامەڕنی و کانی ماسی راپەڕین و ئەوەش بووە دروستکردنی پشتیوانییەکی بەهێزو رۆڵی هەبوو لەتێکشکاندنی سوپای تورکیادا، چونکە سوپای تورکیا نەیتوانی لەبنکە سەربازییەکانییەوە لەباشووری کوردستان هێز بۆ ناوچەی ئۆپراسیۆنەکە بنێرێت. ئۆپراسیۆنەکانی دوای کۆتایهێنان بەپرۆسەی ئاشتی لەساڵی ٢٠١٥دا لەدوای بەردەوامیی شەڕ لەباکوری کوردستان و بەدوایدا دەستپێکردنی پرۆسەکانی ئاشتیی ساڵی ٢٠٠٩ بۆ ٢٠١١و دیسانەوە دەستێپکردنەوەی شەڕ لە ٢٠١١ بۆ ٢٠١٣ و دووبارە دەستپێکردنەوەی پرۆسەی ئاشتی لە ٢٠١٣ بۆ ٢٠١٥ و کۆتایپێهان بەو پرۆسەیە لە ٢٠١٥دا، دەوڵەتی تورکیا شەوی ٢٤ی تەمووزی ٢٠١٥ بە ٨٠ فڕۆکەی جەنگی هێرشی کردە سەر بنکە و بارەگاکانی هێزەکانی گەریلا لەسنووری هەر سێ پارێزگای دهۆک و هەولێرو سلێمانی. هاوکات شەڕێکی قورس لە ناوخۆی باکووری کوردستان و لەشارەکان و شاخەکاندا لەدێرسیمەوە بۆ سەرحەد، لەئەمانوسەوە بۆ مێردین، لە ئامەدەوە بۆ جۆلەمێرگ، لە ئاگرییەوە بۆ کاتۆ دەستیپێکرد. شێوازەکانی شەڕ لەدژی پەکەکە بەپێی لێدوان و وتەی بەرپرسانی تورکیا، دەوڵەتی تورکیا بڕیاریداوە کۆتایی بە پەکەکە بهێنێت. دەوڵەتی تورکیا تائێستا چەند مۆدێلی جەنگی لەدژی پەکەکە بەکارهێناوە. ئەو جەنگانە بەپێی شێوازی جەنگ لەوڵاتانی تردا بۆ تێکشکاندنی گروپە بەرهەڵستکارەکان گرتووەتەبەر. ئەو شێوازانەش بریتین لە، داخستنی باڵە یاساییەکانی نزیک لەو هێزە، زیندانیکردنی دۆست و لایەنگرانی ئەو هێزە و دوورخستنەوەیان لەکاری سیاسی و مەدەنی و رێکخراوەیی.  هاوکات لەگەڵ ئەو شێوازەدا لەڕووی سەربازی و ئەمنییەوە کاری بۆ تیرۆکردنی بەڕێوەبەران و بەرپرسانی پەکەکە کردووە تاوەکو ئەو حزبە لەڕووی سەربازی و تۆڕی رێکخستن و بەڕێوەبردنەوە لاواز بکات. بۆ شەڕ لەدژی پەکەکە مۆدێلە سەربازییەکانی شەڕی  دژ بەپڵنگەکانی تامیل، کە بووە هۆی کۆتایهاتن بەو گروپە، لە ساڵی ٢٠٠٨ەوە لە دژی پەکەکە بەکار دەهێنێت. هاوکات شێوازی جەنگی ئەمریکا لەناوچە شاخاوییەکانی ئەفغانستان لەدژی پەکەکە بەکار دەهێنێت. شێوازی جەنگی ئیسرائیل لەدژی گروپە چەکدارەکان و دروستکردنی ناوچەی چۆڵ و بەدەر لەدانیشتوان و هێرشی قورس بەڕێوەدەبات. لەگەڵ ئەوانەدا دەیەوێت بە مۆدێلی شەڕی دژ بەداعش پەرە بەشەڕ لە دژی پەکەکە بدات. لەو مۆدێلەدا دەیەوێت هاوپەیمانییەک بۆ لێدانی پەکەکە دروست بکات، لەوەشدا تاڕادەیەک سەرکەوتو بووە، هەموو هێرش و ئۆپراسیۆنەکانی بەڕەزامەندی ئەمریکا و ناتۆ بە هاوکاریی گروپە چەکدارە جیهادییە توندڕەوەکانی سوریا، بە رەزامەندیی حکومەتی بەغدا و بەبەشداریی پارتی و بەبێدەنگیی نەتەوەیەکگرتووەکان و وڵاتانی کۆمکاری عەرەبی بەڕێوەدەبات.  هاوکات لەگەڵ گرتنەبەری ئەو شێوازانەدا تورکیا لەڕووی تەکنەلۆژیای سەربازی و جەنگییەوە گەیشتووەتە ئاستێک، کە زۆر متمانەی بە خۆی هەیە و لەو بڕوایەدایە دەتوانێت بەو شێوازانە و بە بەکارهێنانی ئەو تەکنەلۆژیا سەربازییە پێشکەوتوانە پەکەکە لەناوببات، کە ئەو تەکنەلۆژیا سەبازییانە خۆی لە بۆمبی هۆشمەند و پێشکەوتوو و بەهێز، بۆمبی کیمیاوی و گازی ژەهراوی، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ هێرش و چاودێری، بەکارهێنانی تۆڕی هەواڵگریی خۆجێیی لە ناوچەکانی نزیک گەریلا و بەکارهێنانی فڕۆکەی جەنگیی ئێف ١٦ و تۆپخانەی جۆراجۆر و کامێرای حەراری و رادار و... هتددا دەبینێتەوە. تورکیا لە شەڕەکانی لیبیاو سوریاو ئەرمینیا بەهێزی تەکنەلۆژیای سەربازیی خۆی نیشاندا، بۆیە بە پێداگرییەوە دەڵێت، دەیانەوێت پەکەکە لە ناوببەن.  هەر ئەوەش وایکرد، سولەیمان سۆیلو وەزیری ناوخۆی تورکیا چەندجار لەسەر یەک رایبگەیەنێت و بڵێت، «لە ساڵی ٢٠١٧ هیچ شتێک نامێنێت بە ناوی پەکەکە و ئیتر کەس نامێنێت ناوی پەکەکەی بە زماندا بێت و قەندیل بەتەواوەتی لەناو دەبەین»، بەڵام تورکیا تا ئێستا بەو ئامانجەی نەگەیشتووە. سەرباری هەموو هەوڵ و پلانەکان و پشتوانییەکان لەتورکیا و بەکارهێنانی زۆر رێگا هێشتا نەیانتوانیوە هیچ یەک لەسەرکردە دیارەکانی پەکەکە وەک جەمیل بایک، موراد قەرەیلان، دوران کاڵکان بکاتە ئامانج. ئەوەش دەریدەخات، پەکەکە و سەرکردەکانی پلانی باشیان بۆ بەرگریکردن لە خۆو خۆپاراستنی خۆیان هەیە.  ئۆپراسیۆنەکان لەساڵی ٢٠١٧ەوە  لە بەردەوامیی ئەو دۆخەدا و پێداگریی تورکیا بۆ کۆتایهێان بە پەکەکە تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا دەستیکرد بە ئۆپراسیۆن بۆ سەر ناوچەی برادۆست. لەساڵی ٢٠١٨دا سوپای تورک رۆیشتە ناوچەکانی چیادیل و بەرمیزە و بەهۆی پشتیوانیی پارتییەوە بەشێک لە خەڵکی ئەو ناوچەیە پێشوازییان لەو سوپایە کردو خوانیان بۆ رێکخستن. ئەندامێکی دیاری پارتی لەو ناوچەیە بە ناوی ئەرشەد حسێن محەمەد ناوسراو بە ئەرشەد لۆلانی وەک وەرگێڕ لەگەڵ سوپای تورکیادا بوو. رەنگە ئەوەش بووبێتە هۆی ئەوە، کە ئەرشەد لەساڵی ٢٠١٨ لەسەر لیستی پارتی بە دەنگی ٨٤٢٦ کەس کرابێتە ئەندامی پەرلەمانی کوردستان. تورکیا تاوەکو ساڵی ٢٠١٩ زیاتر لە ٦ بنکەو بارەگای لە ناوچەی برادۆست کردەوە. هەروەها لەساڵی ٢٠١٩ ئۆپراسیۆنی چنگی هەڵۆ لەخواکوڕک بە پشتیوانیی پارتی بەڕێوەبرد. لە ساڵی ٢٠٢٠دا ئۆپراسیۆنی چەنگی هەڵۆ و چنگی پڵنگی پێکەوە بۆ سەر حەفتانین و شەنگال دەستپێکرد. لە ١٠ی شوباتی ٢٠٢١دا ئۆپراسیۆنێکی بۆ سەر گارە  دەستپێکرد، کە ئەو ئۆپراسیۆنە بە قورسی تێکشکا و ژمارەیەک فەرماندەی سوپای تورکیا کوژران. لە دوای ئەوە لە ٢٣ی نیسان ئۆپراسیۆن بۆ سەر زاپ، ئاڤاشین و مەتینا دەستپێکردو ژمارەیەکی زۆر شەڕی قورس بۆ ماوەی ٨ مانگ لەناوچەکانی زەندورا، وەرخەل، شاخەسوور، شاخی سولەیمان، مام رەشۆ، دۆڵی ماران، دۆڵی کۆنفرانس و.... هتد بەڕێوەچوو. گەرچی ئێستا ٦ ساڵ بەسەر قسەکەی سولەیمان سۆیلوی وەزیری ناوخۆدا تێپەڕیوە، بەڵام هێشتا پەکەکە و گەریلاکانی لەشەڕدان و قەندیل و ئەو ناوچانەش بۆ سوپای تورک نەگیراون و هەر باسکردن لەپەکەکە و شەڕی پەکەکە گەرمە. ئۆپراسیۆنی چەنگی قوفڵ گەرچی دەوڵەتی تورکیا بە بەردەوامی دەڵێت، ژمارەیەکی زۆر کەم گەریلای پەکەکە ماون، بەڵام ساڵ لەدوای ساڵ شەڕەکان قورستر و ئۆپراسیۆنەکانی دژ بە پەکەکە بەرفراوانتر دەبن. ئەگەر ئۆپراسیۆنەکانی سوپای تورکیا ئەنجامیان هەبوایە پێویستی نەدەکرد بەو چڕی و قورسییە و بەو خێرایی و بەرفراوانییە درێژە بە ئۆپراسیۆنەکانیان بدەن. هەر خۆی بەردەوامیی شەڕ نیشانەی ئەوەیە، هێشتا پەکەکە بەهێزە و سوپای تورکیا و ئەنقەرە بە مەترسیی گەورەی بۆ سەر خۆیان دەزانن، کە بەو ڕادەیە هێزو تەکنەلۆژیا و بودجە لەدژی پەکەکە بەکاردەهێنن و خەرج دەکەن. جەنگی کوردستان سەرچاوەی قەیرانی ئابووریی تورکیایە دوران کاڵکان ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەریی پەکەکە رایگەیاند، هۆکاری سەرەکیی قەیرانی ئابووری تورکیا بۆ خەرجییەکانی شەڕی کوردستان دەگەڕێتەوە. دەوڵەتی تورکیا بودجەیەکی زۆری بۆ شەڕو سەرکەوتکردنی کورد تەرخانکردووە. هەموو شەڕەکان تێچوویەکی زۆری بۆ تورکیا هەیە. تەنانەت ئەو گوشارە ئابوورییە بەڕادەیەک زۆر بوو، کاتێک بۆ ماوەیەک لە تورکیا قەیرانی پیاز هەبوو و رەجەب تەیب ئەردۆغان لە کۆبوونەوەی جەماوەریی حزبەکەیدا لە پارێزگای ریزە وتی، نابێت هیچ کەس ناڕەزایەتی دەرببرێت، ئێوە دەزانن فیشەکێک چەندی تێدەچێت؟ باسی ئەوەیکرد، ئەوان لە شەڕدان و دەبێت هەموو هاووڵاتییەکی تورکیا یارمەتیی دەوڵەت بدات. بێگومان شەڕ ئابووریی وڵات هەڵدەلوشێت و کار و وەبەرهێنان و ئاوەدانی کەم دەبێتەوە و قەیرانی ئابووری و بە دوایدا قەیرانی سیاسی و سەربازی دروست دەبن. ئێستا لە تورکیا ئەو قەیرانانە بە روونی دەبینرێن. ناوی ئۆپراسیۆنەکە ئاماژەی کۆتاییە! ئۆپراسیۆنی ئەمساڵ ناوەکەی سەرنجڕاکێشە، «چنگی قوفڵ» رەنگە لەهەناوی ئەو ناوەدا پەیامی کۆتا ئۆپراسیۆنی تورکیا هەبێت. پەیامەکەش ئەوە بێت، کە دەیانەوێت بە چنگی خۆیان هەموو شتێک قوفڵ بدەن و کۆتایی بەهەموو شتێک بهێنن و هەموو شتێک دابخەن. لەبەر ئەوەش ئەم ئۆپراسیۆنە لەئۆپراسیۆنەکانی ساڵانی تر قورسترو چارەنووسسازتر دەبێت. ئەگەر ئەمساڵ تورکیا بە ئەنجام نەگات و وەک خۆی دەڵێت، ئەگەر نەتوانێت پەکەکە لە ناو ببات، ئەوا ئەگەری زۆر ئەوەیە، کە تورکیا لە ساڵی ٢٠٢٣دا بەهۆی دۆخی ناوخۆی تورکیا و هەڵبژاردن و قەیرانی سیاسی و ئابووری و گۆڕینی هێزو هاوسەنگیی هێز لەتورکیا، نەتوانێت ئۆپراسیۆنی وەک ئەمانەی ئەم چەند ساڵە لەدەرەوەی سنوور ئەنجام بدات. رەنگە ناوی ئۆپراسیۆنەکە ئەو پەیام و مەدلولاتانەی تیادا بێت. ئۆپراسیۆنەکانی تورکیا زیانی سەربازی و مەدەنیی زۆریان لێکەوتووەتەوە. ژمارەیەکی زۆر سەرباز و کۆماندۆی تورکیا و فەرماندەکانیان لەو شەڕەدا کوژراون. لە بەرامبەریشدا ژمارەیەکی زۆر گەریلا و فەرماندە و بەرپرسی پەکەکە لەو ئاکامی ئەو شەڕەدا گیانیان لە دەستداوە. هاوکات لەگەڵ ئەوانەدا تەنها لە ٢٠١٧ەوە تا ئێستا نزیکەی ١٥٠ هاووڵاتیی باشووری کوردستان لەلایەن سوپای تورکیاوە کراونەتە ئامانج و شەهید کراون. ژمارەیەکی زۆر لە گوندەکان، کە لەسەروو ١٠٠ گوندەوە دەبن لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە کراونەتە ئامانج و بەشێکی زۆریان چۆڵیان کردووە. سوپای تورکیا لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان باخ و رەزو ئۆتۆمبێل و ماڵی هاووڵاتییان دەکاتە ئامانج و زیان بەهاووڵاتیانی هەرێم دەگەیەنێت. درێژە کێشانی ئەم شەڕەو بەردەوامی بەرەنگاریی گەریلاکانی پەکەکە نیشانی دەدات، پلانی تێکشکاندنی پڵنگەکانی تامیل، شەڕی ئەفغانستان و ... هتد لەدژی پەکەکە کاریگەریی نەبووە. ئەم ئۆپراسیۆنەی ئێستا چارەنووسی دۆخی سیاسی و ئابوری و سەربازی و بەئەگەری زۆریش کێشەی کورد لە تورکیا یەکلایی دەکاتەوە، بۆ ئەوەش قورسترین ئۆپراسیۆن دەبێت و قورسترین شەڕ و بەرەنگاریی تیادا روودەدات.  

هاوڵاتى سەرەڕای ئەوەی  سەرۆكی هەرێمی كوردستان دڵنیایی دەداتە ئێزیدییەكان كە هەوڵی ئازادكردنی رفێندراوانی ئێزیدی دەدەن، بەڵام بەرپرسانی نوسینگەی رزگاركردنی ئێزیدیان لەهەرێم و رۆژئاڤای كوردستان بە «قورس» وەسفی دەكەن. حەوت ساڵ بەسەر كۆمەڵكۆژی ئێزدییەكان تێپەڕیوەو تائێستا لەكۆی شەش هەزارو 417 رفێندراوی ئێزیدی  دوو هەزارو 700 چارەنووسیان نادیارە. دوێنێ سێشەممە نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەبۆنەی جەژنی سەری ساڵی ئێزدییەكان پەیامێكی پیرۆزبایی بڵاوكردەوەو تێیدا هاتووە:»هەموو خوشك و برایانی ئێزدی دڵنیادەكەینەوە كە هەرچی رفێنراوێكی ئێزدی مابێت، هەموو هەوڵێك بۆ رزگاركردن و دیاریكردنی چارەنووسیان دەدەین.» جەژنی چوارشەممەی سوور، یاخود جەژنی سەری ساڵی كوردانی ئێزدی، یەكێكە لەجەژنە دیارەكان كە هەموو ساڵێك لە مانگی نیسان دەكرێت. ئەم جەژنە لە ماڵان و لە پەرستگەی لالش بەچەندین رێوڕەسم بەڕێوەدەچێت. سەرۆكی هەرێمی كوردستان پشتیوانی تەواوی مافی ئێزدییەكان، ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكانیان، مسۆگەركردنی ئارامی و ئازادییەكانیان دەكات و دەڵێت: «بۆ ئەو مەبەستەش بەردەوام لەگەڵ لایەنە عێراقی و نێودەوڵەتییەكان كار دەكەین». حسێن قائیدی، بەرپرسی نوسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە لەكۆی شەش هەزارو  417 رفێنراوی ئێزیدی توانیومانە سێ هەزار و 550 یان رزگاربكەن، بەڵام تا ئێستا نزیكەی دوو هەزار و700 دیكە ماون و رزگار نەكراون. بەرپرسی نوسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی وتیشی:» بەپێی زانیاریەكانمان ئەوانەی تا ئێستا رزگارنەكراون بەشێكی زۆریان لەكەمپی هۆلی رۆژئاوای كوردستانن و بەشەكەی تر لەناو وڵاتی عێراقدان و لەنێو ئەو ژنانەدان كە پێشتر سەر بەداعش بوون، لە عێراقیش زیاتر لەو ناوچانەن كە پێشتر لەژێر دەستی داعشدا بوون». حسێن قائیدی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە بەردەوامن لە رزگاركردنی رفێنراوان، ئاماری ئەمساڵیان ئامادە نەكردووە، بەڵام چەند كەسێك رزگاركراون، وتیشی:»ئێمە ناتوانین بچینە كەمپی هۆل و بەدوای رفێنراوانی ئێزیدی بگەڕێن، بەشێك لەو منداڵانە كە سەرەتا كەوتبوونە دەست داعش تەمەنیان  سێ بۆ چوار ساڵ بووەو ئێستا تەمەنیان سەرووی 10 ساڵە، زمان و ئایین و هەتا سەرو سیماشیان گۆڕاوە، بۆیە ئازادكردنیان تاڕادەیەكی زۆر قورسە». «راستە لە هەندێك ماوە ژمارەیەكی كەممان رزگاركردووە، بەڵام ئێمە خەڵكی خۆمان دڵنیا دەكەینەوە كەوا ئێمە بەردەوام دەبین لە رزگاركردنی رفێنراوان تا هەموویان رزگاردەكەین»، بەرپرسی نوسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی وای وت.  ئەندامێكی مەجلیسی ماڵی ئێزدییان لە رۆژئاڤاو وتەبێژی دۆسیەی رفێنراوانی ئێزیدی دەڵێت:» 411 كەسمان لە رۆژئاوا رزگار كردووە». فاروق تۆزو مەمان، وتەبێژی دۆسیەی رفێنراوان لە رۆژئاڤای كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «ئەو411  كەسی ئازاد كراون 250 یان منداڵی كوڕو كچن، لەگەڵ 160 ژن، ئەوانەی بێسەروشوێنن ژمارەیان دوو هەزارو  850 كەسە، چارەنووسیان دیارنیە نازانین كوژراون یاخود لەژیاندا ماون». هەروەها پێشیوابوو كە ئەوانەی بێسەروشوێنن دابەشبوون بەسەر وڵاتانی عێراق، توركیا، سوریا لەگەڵ چەند وڵاتێكی كەنداو، هەوڵەكانیان بەردەوامن بۆ رزگاركردنیان، وتیشی:»لێتان ناشارمەوە كە رزگاركردنیان زۆر قورسە».

شاناز حەسەن كەمی باران بارین لەهەرێمی كوردستان وای كرد وشكەساڵی لەگەرمیان رابگەیەندرێت و حكومەتی هەرێمیش بڕی حەوت ملیار دیناری تەرخان كردووە بۆ كەمبوونەوەی كاریگەرییەكانی ئەو وشكەساڵییە. لەهەرێمی كوردستاندا 17 بەنداو بوونیان هەیە كە بەنداوی دوكان و دەربەندیخان و دهۆك گەورەترینیانن و دەڵێن بارانی دیكە نەبارێت گرفتی گەورە دروست دەبێت. كۆچەر جمال، بەڕێوەبەری بەنداوی دوكان لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» لەمانگی دوانزەی ساڵی رابردوودا بڕێك بارانی باش باری، لە مانگی یەكی ئەمساڵیشدا بڕێكی باش باران و بەفر باری، بۆیە هیوامان وابوو ئەمساڵ ریژەی ئاو لەدەریاچەكەدا زۆر باش بێت، بەڵام بەداخەوە لەمانگی شوبات و ئازاردا هیچ بڕێكی وا نەباری، تا ئەمڕۆش كە ناوەڕاستی مانگی چوارداین لەدوكان نزیكەی 300 ملم باران باریوە».   هەروەها ئاماژەی بەوەكرد كە ئاستی دەریاچەكە بەراورد بەساڵی رابردوو كە نزیكەی لەسەدا 48ی تێدابوو،  ئەمساڵ تەنها لە سەدا 41ی تیادایە. بەڕێوەبەری بەنداوی دوكان وتیشی:»ئێستاش رۆژانە چەند سانتیمەترێك زیاد دەكات بەڵام زیادبوونەكە زۆر كەمەو لەوانەیە ماوەیەكی تر ئاستەكە بوەستێت و دواتر رۆژانە كەم ببێتەوە كۆچەر جەمال، ئەوەشی دووپاتكردەوە گرتنەوەی ئاوی بەنداوەكانی سەر زێی بچووك لەوڵاتی ئێران كاریگەری خۆی هەیە، چونكە لەسێ شوێن رێگەی بەئاوی زێی بچووك گرتووەو سێ بەنداوی لەسەر دروستكردووە. هاوكات، رەحمان خانی، بەڕێوەبەری بەنداوەكانی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە بەپێی توانای گلدانەوەی ئاو لەبەنداوەكاندا، بەنداوی دەربەندیخان 50% ئاوی تێدایە، بەنداوی دوكان 41% و بەنداوی دهۆكیش 40%. هەروەها باسی لەوەشكرد بەهۆی كەمیی بارانبارینەوە، لە دەڤەری گەرمیان بە فەرمی وشكەساڵی راگەێندراوەو بەشێكی دیكەی زەوییە كشتوكاڵییەكانی هەرێمی كوردستان بەتایبەت لە سنووری پارێزگای دهۆك و بەشێك لەپارێزگای هەولێر مەترسیی وشكەساڵییان لەسەرە. مامۆستایەكی زانكۆ و پسپۆرێك ئاماژە بەوە دەدات ئێران بەدروستكردنی بەنداو لەسەر رووباری زێی بچووك و سیروان ئاوێكی زۆر كەم بۆ هەرێم بەردەداتەوە. عەبدولموتەلیب رەفعەت، پسپۆری بەڕێوەبردنی سەرچاوەكانی ئاوو ژینگە، مامۆستا لەئاوی گەرمیان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئێران بۆ ماوەی سێ ساڵ دەچێت بەنداوەكانی تەواو كردووەو پرۆژەی گەورەی لەسەر هەردوو رووباری زێی بچووك و  سیروان دروست كردووە بەئەمە كاریگەری زۆر گەورە لەسەر عێراق و هەرێم دروست بووە». هەروەها باسی لەوەشكرد ئەم پرۆژانەی ئێران ئایندەی هەرێمی كوردستان دەخاتە ژێر مەترسییەكی گەورەوە چونكە لە روباری سیروان نزیكەی سێ ملیار مەترسێجا ئاو دەگرێتەوەو  واتە  ساڵانە بە رێژەی لەسەدا 70 و  ئاوی روباری زێی بچوكیش كە لەسەدا 50 ئاوەكەیان بەدەستدەگات ئێران دەتوانێت لەسەدا 40ی بگرێتەوە. «دوو ساڵ وشكەساڵی لەسەر یەك كێشەیەكی زۆر گەورەیە، بۆیە گرتنەوەی رێرەوەكانیش لەلایەن ئێرانەوە ئەوەندەی دیكە كاریگەریەكەی زیادكردووە و مەترسی دەبێت لەسەر ئاسایشی خۆراك و ئاو لەهەرێمی كوردستان». ئەم پسپۆرە لەبارەی مەترسیەكانی ئاوی ژێرزەوییەوە دواو وتی:» ئێستا خەڵكانێكی زۆر دەست بۆ ئاوی ژێرزەوی دەبەن، لەگەڵ ئەوەی حكومەتیش تائێستا یاسایەكی نیە بۆ پاراستنی سەرچاوەكانی ئاو، بۆیە هەمووی پێكەوە دەبنە كێشەی كەمئاوی و رووبەڕوومان دەبنەوە». پارێزەرێكی ئاو حكومەتی هەرێم تۆمەتبار دەكات كە  پلانی پاراستنی ئاوی نییە و لۆمەی وڵاتانی دراوسێ دەكات. رەنج عەتا، پارێزەری ئاو، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»باسكردنی ئاوی عێراق و هەرێم پێكەوە گرێدراوە، چونكە ئاوەكەمان هاوبەشە، ئێمە نیوەی كەمی ئاوەكانمان لەدەرەوە بۆ دێت، واتە لەسەدا 40 بۆ 50 لەدەرەوەی عێراقەوە دێت». ئەم پارێزەرە پێشیوابوو دەبێت بەڕێوەبردنی ئاو جددی بێت، بەو پێیەی دەست بگرن بەو لەسەدا 60ی لە هەرێمدا هەیە. رەنج عەتا ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» ئەوەی زۆر گرنگە تائێستا ئێمە پرۆژەی پاكژكردنەوەی ئاومان نییە، كەبەداخەوە دەیان  پرۆژە و كۆمپانیای گەورەی بیانی هاتوون،  كە نەدەبوو هەبوونایە، دەبوو حكومەت و كۆمپانیاكان پرۆژەیان هەبوایە بۆ ئەو ئاوانەی ئەمڕۆ هەن و پیسبوون بەزێراب وەك تانجەرۆ كە دەتوانین دووبارە پاكژبكرێتەوە و بەكاربهێنرێتەوە بۆ كشتوكاڵ و باخداری و یان ئاودانی سەوزاییەكانی شار». جەختی لەوەكردەوە:» حكومەت خۆی پلانی نیە بۆ بەفیڕۆنەدانی ئاوو پاراستنی، بۆیە لۆمەی ئێران و وڵاتانی دیكە دەكات كە سەرچاوە ئاوییەكانمان لێدەگرنەوە». «سلێمانی شەش بۆكسی گەورەی ئاوی زێرابی هەیە ناتوانرێت سوودی لێوەربگرێت لەكاتێكدا لەهەموو دنیادا وایە بۆ كشتوكاڵ و باخداری سوود لەو ئاوانە وەردەگیرێت لەبری ئاوی شیرنی خواردنەوە»، رەنج عەتا وای وت.

  شاناز حەسەن  بەڕێوەبەری كۆنترۆڵی كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند:»ئێستا رۆژانە 18 بۆ 20  كاتژمێر كارەبای نیشتمانی دەدرێتە هاووڵاتیان». ئومێد ئەحمەد، بەڕێوەبەری گشتیی كۆنترۆڵی كارەبای هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى، ئاماژەی بەوەشكرد كە نزیكەی ملیۆنێك و 750 هەزار هاوبەشی كارەبا هەیە و رێژەی كەم و زۆری كاتژمێرەكانی كارەبا پەیوەندی بەخواستی بەكارهێنان و بەرهەمەوە هەیە. هەروەها وتیشی:» بێگومان دەزانین بەرەو وەرزی گەرما دەڕۆین خواست لەسەر بەكارهێنانی كارەبا زۆر زیاتر دەبێت، بۆیە بەپێی ئەو خواستە كە بەرهەممان زیادی كرد كارەبا زیاد دەكات یاخود وەك خۆی دەمێنێتەوە، بەرهەمیش وەك خۆی بوو كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبای نیشتمانی گۆڕانكاری بەسەردا دێت». لەهەرێمی كورستان 14 وێستگەی بەرهەمهێنانی كارەبا هەیە، دووانیان كارۆئاوین لەبەنداوەكانی دەربەندیخان و دوكان، ئەوانی دیكە بەسووتەمەنی كاردەكەن و لەئێستا بەرهەمی كارەبا سێ هەزارو 200 بۆ سێ هەزارو 300 مێگاوات كارەبا دەبێت.

عەمار عەزیز لەماوی دوو  رۆژدا چوار جار شەڕ لەنێوان ئاسایشی ئێزدیخان و سوپای عێراق روودەدات و شەڕەكە لەسەر خاڵێكی سەربازی ئاسایشی ئێزدیخان لەكۆمەڵگای دووگرێ سەر بەناحیەی سنون روویدا و دواتر فراوانتر بووەو سێ كەس لەسوپای عێراق برینداربوون لەگەڵ برینداربوونی دوو كەسی سڤیل. كاتژمێر 4ی بەرەبەیانی دوێنێ سێشەممە دووبارە شەڕ لەنێوان سوپاو یەبەشە لەناوچەكانی حەیالی ، سكێنیە و جیدالی سەر بەناحیەی گرعوزێر روویدا. خودێدا ئەلیاس ، سەرۆكی ئەنجۆمەنی خۆسەری دیمۆكرات لەناحیەی سنونێ لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت :» شەڕی نێوان سوپا و هەڤاڵانی یەبەشە لەسەر خاڵێكی یەبەشە روویداوە ، ئێواری  18ی نیسان ژمارەیەك لە سوپای عێراق بەرەو كۆمەڵگای دووگرێ بەڕێدەكەون كە ئامانجیان گرتنی ئەو خاڵەیە، پێشتر سوپای ئێمەیان ئاگادارنەكردووەتەوە» لەو خاڵە شەڕە قسە لەنێوان ئاسایشی ئێزدیخان و سوپا روودەدات ، ئەوان سوور بوون لەسەر ئەوەی خاڵەكە رادەستی ئەوان بكەن، ئاسایشی ئێزدیخانیش قبوڵیان نەكردووە ، سەرەتا سوپا تەقەیەیان كردووە دوای ئەوەی هەڤاڵانی یەبەشە بەرگرییان لەخۆیان كردووە». خودێدا ئەلیاس وتیشی :» دوای زیاتر لەكاتژمێرێك شەڕ لەنێوانیاندا، كاتژمێر 12ی هەمان شەو ، لەگەڵ سوپا رێككەوتین ، بەڵام بەداخەوە سوپای عێراق رێككەوتنیان هەڵوەشاندەوەو ، بەرەبەیانی دوێنێ 19ی نیسان دووبارە هێرشیان كردە سەر خاڵێكی سەربازی ئێمە لەگرعوزێر ، هەڤاڵانی ئێمەش بەرگرییان لە خۆیان كرد ، تا ئەمرۆش شەڕ لەحەیالی ، باب شلو و دەوروبەری گرعوزێر بەردەوامە ، چەكی قورس وەكو هاوەن و دۆشكە بەكارهاتووە». خودێدا ئەلیاس پێشیوابوو كە  ئەم رووداوە لەدوای دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی توركیا بۆ سەر ناوچەی بادینان دێت و حكومەتی عێراق سوورە لەسەر ئەوەی رێككەوتنكەی بەغداو هەولێر لەسەر ئەرزی واقیع جێبەجێ بكات، ئەمەش بەهیچ شێوەیەك قبوڵكراو نیە. هەروەها  فەیسەل عەفدو چالاكوان لە قەزای شەنگال دەڵێت  تا لەداعش رزگاربوون ئێستا تووشی بەڵایەكی دیكەبوون، وتیشی:» هەر ماوە ماوە توركیا ناوچەكانمان بۆردوومان دەكات و شەڕو ئاڵوزی لەنێوان سوپا و هەڤاڵانی یەبەشە روودەدات ، قوربانی هەموو ئەو رووداوانە هەر خەڵكی سڤیلن «. هاوكات، خودێدا چوكی ، بەڕێوەبەری ناحیەی سنون پێیوابوو كە هەرجارێك توركیا ئۆپەراسیۆنێكی نوێ لەناوچەكانی سنوری لە پارێزگای دهۆك ئەنجامبدات دەزانن شتێك لە شەنگالیش روودەدات وتیشی:» توركیا نایەوێت خەڵكی شەنگال ئیسراحەت بكەن، جەژن و خۆشی بە ئەنقسەت لێیان تێكدەدات، ئەمە هەمووی پلانی توركیایە».

شاناز حەسەن نزیكەی مانگێكە بەرپرسانی تەندروستی سلێمانی هۆشداری دەدەن لەكەمبوونەوەی دەرمان و پێداویستی پزیشكی لەناوەندە تەندروستیەكانداو بۆ چارەسەركردنیشی چاوەڕێی كۆبوونەوەی حكومەتی هەرێم دەكەن تا بودجەیان بۆ دابین بكات. دایكی دییە جەلالەدین، لەنەخۆشخانەی منداڵان  لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد كە لەگەڵ ئەوەی دۆخی زۆر خراپی كچەكەی، بەڵام نەبوونی دەرمانی پێویست وای كرد كە بەناچاری بیگوازمەوە بۆ نەخۆشخانە ئەهلییەكان لەكاتێكدا دۆخی داراییان باش نییە، وتیشی:» 500 هەزار دینارمان خەرج كردووە تەنها بۆ دەرمان و پشكنینەكان». پشدەر عەبدوڵا، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی د.جەمال ئەحمەد رەشیدی منداڵانی فێركاری لەسلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئەوەی دووپاتكردەوە كێشەی كەمی دەرمان بەردەوامە و گرفتی گەورەی بۆ دروستكردوون، وتیشی:»نەخۆشێكی زۆر سەردانمان دەكەن بەداخەوە ئێمە ناچار دەبین بۆ كڕینی دەرمان بیاننێرینە دەرەوەی نەخۆشخانە». بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی د.جەمال ئەحمەد رەشیدی منداڵانی فێركاری لەسلێمانی باسی لەوەشكرد كە لەئێستادا داواكارییەكانیان لای ئەنجومەنی وەزیرانەو دەبێت چاوەڕێی ئەوان بن بۆ وەڵامدانەوە و چارەسەری بارودۆخەكە. هاوكات سامان شێخ لەتیف، وتەبێژی راگەیاندنی تەندروستی گشتی سلێمانی باسی لەوەكرد لیژنەكەی وەزارەتی تەندروستی سەردانیان كردوون و  داواكاریەكانی خۆیان پێگەیاندوون و بەرزكراوەتەوە بۆ وەزیری تەندروستی و دەشڵێت:» ئێستا چاوەڕوانین بزانین ئەنجومەنی وەزیران كەی كۆدەبێتەوە لەسەر ئەوەو كەی بڕیار دەدات». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد بەو هۆیەوە سەرجەم نەشتەرگەرییە ساردەكان لەنەخۆشخانەكاندا وەستاون و تەنیا حاڵەتە گەرمەكان نەشتەرگەری و چارەسەری پێویستیان بۆ دەكرێت. لیژنەی تەندروستی لەپەرلەمانی كوردستانیش لەهەوڵەكانیان بەردەوامن بۆ چارەسەركردنی كێشەی دەرمان لەپارێزگاكەو پەرلەمانتارێك دەڵێت:» كێشەكە تەنیا پەیوەندی بەدۆخی داراییی حكومەتەوە هەیە». جەلال محەمەد، ئەندامی لیژنەی تەندروستی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» كێشەكە بەشێوەیەكی كاتی ناوە بەناوە چارەسەر دەكرێت، بەڵام كە چارەسەرێكی ریشەیی بۆ نەدۆزرێتەوە  ئەگەری دووبارە بوونەوە و سەرهەڵدانەوەی هەر لەئارادایە». جەختی لەوەشكردەوە لیژنەیەكی تایبەتیان پێكهێناوە و كاری لەسەردەكەن و ئەنجامەكان لەماوەیەكی كورتدا رادەگەیەنن.

هاوڵاتى حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی مانگی ئازاری ئەمساڵی گەیشتووەتە دەست و ئامادە نییە مووچەی مانگی چوار لە 25ی نیساندا دابەش بكات و دەیكاتە 10ی ئایاری مانگی داهاتوو. بەپێی ئەو بەدواداچوونانەی هاوڵاتى كردوویەتی لەوەزارەتی دارایی و حكومەتی هەرێم دەستی كەوتووە داهاتی نەوتی خاوی مانگی ئازار ملیارێك و 128 ملیۆن دۆلار بووە و رۆژانە 421 هەزار بەرمیلی هەناردە كردووەو هەر بەرمیلێك بەسەد دۆلار زیاتر فرۆشراوە. هەروەها لەكۆی داهاتەكەی 551 ملیۆن دۆلاری بۆ ماوەتەوە كە دەكاتە لەسەدا 49% و لەسەدا 51%ی بۆ خەرجی كۆمپانیاكان و حەقدەستی بۆری رۆیشتووەو كە 577 ملیۆن دۆلار دەكات. هاوڵاتى، لە دوو سەرچاوەی ناو وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم و ئەنجومەنی وەزیران ئەوەی دەستكەوتووە كە چاوەڕێی داهاتە ناوخۆییەكانی مانگی نیسان دەكەن لەگەڵ ناردنی 200 ملیار دیناری بەغداو ئەوكات لە 10ی ئایار، مووچەی مانگی نیسان دەست بەدابەشكردنی دەكرێت. رۆژی 28ی نیسان تا 8ی ئایار لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بەپێی رۆژژمێرەكانی ساڵ كراوەتە پشوو بەوپێیە بێت، حكومەتی هەرێم دوای دوو رۆژ لەتەواوبوونی پشووەكان دەستدەكات بە دابەشكردنی مووچەی مانگی نیسان.

هاوڵاتی سوپای تورکیای داگیرکەر لە زەوی و ئاسمانەوە هێرشی کردە سەر ئاڤاشین و زاپ. هەپەگە لەبارەیەوە ڕایگەیاند: "تا ئێستا ٢٨ داگیرکەر  سزادراون، ٩ داگیرکەریش برینداربوون و ٢ کۆپتەری هێرشبەریش گورزیان لێدراوە". ناوەندی راگەیاندن و چاپەمەنیی هێزەکانی پاراستنی گەل (هەپەگە) لەسەر هێرشە داگیرکارییەکانی دەوڵەتی تورکیا و بەرخۆدانی گەریلا ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و لە راگەیاندراوەکەدا هاتووە: "سوپای تورکیای داگیرکەری بە مانگانە لە زەوی و ئاسمانەوە بۆردومانی هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا دەکات. لەم ڕۆژانەی دواییدا بۆردومانی چڕ و قورسی ئەنجامدا بە تایبەتی بۆ سەر ناوچەکانی ئاڤاشین و زاپ و لە ١٤ و ١٧ی نیساندا ئەو بۆردومانانە چڕتربوونەوە. ئێوارەی دوێنێ ١٧ی نیسان سوپای تورکیا هێرشێکی داگیرکاریی کردە سەر ناوچەکانی ئاڤاشین و زاپ بەو پێیە؛ لە ناوچەی ئاڤاشین: لە ١٧ی نیسان کاتژمێر ١٩:٠٠ داگیرکەران ٨ جار بە کۆپتەرەکانیان خۆیان لە ناوچەی وەرخەلی ئاڤاشین دابەزاند. هاوکات کۆپتەرە  هێرشبەرەکان ئەو ناوچەیەیان بە چڕی بۆردومان کرد. هێزەکانمان بە چەکی قورس دەستوەردانیان لەو هەوڵەی داگیرکەراندا کرد و گورزیان لێدان. هەروەها هێزەکانمان بە چەکی تاکەکەسی گورزیان لە داگیرکەران دا. لە دوای ئەوەى گورز لە داگیرکەران درا، داگیرکەران بە کۆپتەرەوە جارێکی تر خۆیان لە گوندی وەرخەل دابەزاندەوە و و کوژراو و بریندارەکانیان بردەوە. کاتژمێر ٠١:٢٠ ی شەو بە چەکی تاکەکەسی و نیمچە ئۆتۆماتیکی گورز لەو داگیرکەرانە درا، کە دەیانویست لە گردی وەرخەل خۆیان جێگیر بکەن. لەوێدا ٢ داگیرکەر سزا دران. فڕۆکە جەنگییەکانیش کاتژمێر ٠٢:٤٥ ئەو ناوچەیەیان بۆردومان کرد.  کاتژمێر ٠٣:١٠  خولەکی شەو لەلایەن هێزەکانمانەوە لە ناوچەی وەرخەل هێرشکرایە سەر داگیرکەران، کە هەوڵیان دەدا خۆیان لە ناوچەی وەرخەل دابەزێنن لەو چالاکییەدا ٨ داگیرکەر سزادران. کاتژمێر ٠٣:٤٠ چالاکییەکی تر لەلایەن گەریلاکانمانەوە لە دژی گروپێک لە داگیرکەران ئەنجامدرا، کە هەوڵیاندەدا لە ناوچەى وەرخەل خۆیان لە سەنگەرەکاندا جێگیر بکەن. لەو چالاکییەدا، کە بە چەکی تاکەکەسی ئەنجامدرا ٢ داگیرکەری تر سزا دران و ٣ داگیرکەری تریش برینداربوون. دوای ئەو چالاکییە دوژمن ناچار بوو لەو ناوچەیە بکشێتەوە. لەبەرەبەیاندا لەكاتژمێر ٠٤:٢٠دا جارێكی تر، پەلاماری سەربازانی داگیركەری توركدرا، كە دەیانوویست لەوەرخەلێ خۆیان بەجێ بكەن و بەناچاری لەو هەرێمە پاشەكشەیانكرد. كاتژمێر ٠٥:٠٠ داگیركەرێك بەقەرناس سزا درا. ئەمڕۆ كاتژمێر ٠٩:٤٠ خولەك لەگردی وەرخەلێ لەنێوان سەربازانی داگیركەر و هێزەكانی ئێمەدا شەڕ و پێكدادان دەستی پێكردوە و تا ئێستاكەش بەردەوامە. لەهەرێمی زاپ ئەرتەشی توركی داگیركەر لە ١٤ی نیسان تا ١٧ی نسان بەفڕۆكەی شەڕكەر و لەرێگەی تۆپخانەوە، تۆپبارانێكی قورسی هەرێمەكانی كوڕەژارۆ، ئەشكەوتی برینداران، ئەرتووش، شەهید شیلان، كاركەر و چیای رەش دەكات. ١٧ی نیسان داگیركەران بەرێگەی کۆپتەرەوە و فڕۆكەی سیخۆڕییەوە لە هەرێمەكە دەستیان بەهێرشی داگیركەری كرد. داگیركەران لەسنوری باكوری كوردستانەوە هەرێمی چیای رەش، ئەرتووش و ئەشكەوتی بریندارانیان لەهەرێمی زاپ و هەرێمی وەرخەلێیش بەکۆپتەر بمباران كرا. بەکۆپتەری سکۆرسكی هەوڵیاندا لەهەرێمەكە سەربازەكانیان دابەزێنن. هێزەكانمان دەستبەجێ لەکۆپتەرەكانیان دا و کۆپتەرەكان بەبێ ئەوەی بتوانن سەربازان دابەزێنن لەهەرێمەكە دووركەوتنەوە. لە هەرێمی گردی شەهید شیلان، هێزەكانمان کۆپتەرێكیان پێكا كە دەیوویست سەرباز لەهەرێمەكە دابەزێنن. کۆپتەرە شەڕكەرەكانی ئەرتەشی توركی داگیركەر و کۆپتەری سکۆرسكی لە ناوچەی سلۆپی شرنەخ لە ئاسمانەوە لەسەرهەرێمەكانی بامەرنێ، ئامێدی و دێرەلووك، كە لە ژێر كۆنترۆڵی پەدەكەدان سۆڕانەوە و هێرشیان کردە سەر هەرێمی كوڕەژارۆ. ئەو کۆپتەرانەی ویستیان هێزەكانیان لە هەرێمی كۆرەژارۆ دابەزێنن رووبەرووی دەستوەردانی هێزەكانمان بوونەوە و نەیانتوانی هێزەكانیان دابەزێنن. داگیركەران توانیان بۆ جارێك هێزەكانیان لەگردی شەهید ئامارگی دابەزێنن. لەو شوێنەش هێزەكانی یەژئا ـ ستار لەهێزە داگیركەرەكانیان دا و داگیركەرانیان خستە ژێر كۆنترۆڵی خۆیانەوە و بەچەكی سووك لەداگیركەرانیاندا. لەئەنجامدا ٣ داگیركەر سزا دران. لەهەمان شوێن بەتاكتیكی سابۆتاژ و چوونە سەر دوژمن، لە داگیركەران درا و ٤ داگیركەر سزا دران. هێزەكانی یەژئا ـ ستار لەهەردوو چالاكیەكەدا ٧ داگیركەریان سزادا. هێرشی داگیركەران بەدەستور و پشتیوانی پەدەكە پێكدێن کۆپتەرەكانی ئەرتەشی تورك لەسەر گۆڕەپانی كۆڕەژارۆ لەپشت هەرێمی زاپەوە دەگەڕێن. کۆپتەرەكان لەناو سنورەكانی باشوری كوردستانەوە دەفڕن و هەوڵدەدەن ئەو شوێنە داگیربكەن، ئەوەش بەواتای ئەوەیە كە پەدەكە ئەو پیلانەی داگیركەرییە پەسەند دەكات و رێگەی لەپێشكردووەتەوە. ئەگەر پەدەكە دەستور و پشتیوانی ئەو هەوڵە داگیركەرییەی نەدابا، ئەرتەشی تورك نەیدەتوانی لەپشتەوە لەگەریلا بدات. لە هەمانكاتدا هێزەكانی دەوڵەتی توركی داگیركەر لەبارەگای سیرێ، كە لەژێر كۆنترۆڵی پەدەكەدایە لە ناوچەی شیلادزێ هەڵفڕیوون و هەوڵدەدەن لەهەرێمی كۆرەژارۆ بەجێ ببن. هێزەكانمان دەستبەجێ وەڵامی داگیركەرانیان داوەتەوە و رێگەیان لەپێش هاتنە پێشەوەیان گرتووە. بەگوێرەی زانیارییەكان هێزەكانی پەدەكە شەوی رابردوو بەرەو دێرەلووك و شێڵادزێ و بارزان كەوتوونەتە جووڵە. داگیركه‌ران له‌ كاتژمێر ٢١:٠٠دا دوو جار ویستیان به‌ كۆپته‌ره‌كانیان هێزه‌كانیان له‌ گۆڕه‌پانی كه‌ڤره‌كۆن له‌ گۆڕه‌پانی ئه‌شكه‌وتی برینداران دابه‌زێنن. هێزه‌كانمان گه‌مارۆیاندان و به‌ خه‌ستی لێیاندان. هێنده‌ی روون بووه‌ته‌وه‌ ٥ داگیركه‌ر سزا دراون. داگیركه‌ران نه‌یانتوانی له‌وێ جێگیر ببن و به‌ره‌و كانی سكۆرسكی كشانه‌وه‌. داگیركه‌ران هه‌وڵیاندا له‌ كاتژمێر ٢٢:٠٠ پاشه‌كشێ بكه‌ن، هێزه‌كانمان دیسان له‌ داگیركه‌رانیاندا. ئه‌وه‌نده‌ی پشتڕاست كراوه‌ته‌وه‌ ٣ داگیركه‌ر سزادراون و ٦ داگیركه‌ریش برینداربوون. دوای ئه‌و چالاكیانه‌ گۆڕه‌پانی ئه‌شكه‌وتی برینداران ٤ جار به‌ فڕۆكه‌ بۆردومان كرا. به‌ره‌به‌یانیش له‌ گۆڕه‌پانی ئه‌شكه‌وتی برینداران هێزه‌كانمان له‌ هه‌لیكۆپته‌ره‌ جه‌نگیه‌كانیاندا و هه‌لیكۆپته‌ره‌كان ناچار كران له‌ گۆڕه‌پانه‌كه‌ بكشێته‌وه‌. كاتێك سوپای توركی داگیركه‌ر هه‌وڵی دا سه‌ربازه‌كانی به‌ هه‌لیكۆپته‌ر له‌ گۆڕه‌پانی وه‌رخه‌لێی زاپ دابه‌زێنێت، هێزه‌كانمان له‌ هه‌لیكۆپته‌ره‌كه‌یان دا.  داگیركه‌ران كاتێك هه‌وڵیاندا له‌سه‌ر هێڵی چیای ره‌ش به‌ره‌وپێش بچن دوو جار به‌ ته‌كنیكی سابوتاژ كرانه‌ ئامانج. داگیركه‌ران ناچاربوون له‌وێشه‌وه‌ بكشێنه‌وه‌. زانیاری زیاتر دواتر بڵاوده‌كرێنه‌وه‌. كاتێك دوو هه‌لیكۆپته‌ری شه‌ڕ هه‌وڵیاندا بچنه‌ گۆڕه‌پانی چه‌مچۆوه‌ هێزه‌كانمان له‌ هه‌لیكۆپته‌ره‌كانیاندا. هه‌لیكۆپته‌رێكی شه‌ڕ گورزی قورسی به‌ركه‌وتووه‌ و ناچار بووه‌ له‌ گۆڕه‌پانه‌كه‌ بكشێته‌وه‌.  له‌ سه‌رله‌به‌یانیشدا هه‌لیكۆپته‌ر به‌سه‌ر هێڵی بامه‌ڕنێ، ئامێدی و دێره‌لوكدا ویستیان هێرش بكه‌نه‌ سه‌ر كوڕه‌ژارۆ، هێزه‌كانمان له‌و هه‌لیكۆپته‌رانه‌شیان دا. ٢ هه‌لیكۆپته‌ری شه‌ڕ و هه‌لیكۆپته‌رێكی سكۆرسكی ناچاركران له‌ گۆڕه‌پانه‌كان بكشێنه‌وه‌. له‌ چوار رۆژی رابردوودا گۆڕه‌پانه‌كانمان ١٤٧ جار به‌ فڕۆكه‌ی جه‌نگی و له‌ زه‌مینیشه‌وه‌ چه‌ندین جار به‌ كاتیوشا بۆردومانكراون. فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وانی چه‌كدار و فڕۆكه‌ی جه‌نگی هێشتاش به‌سه‌ر گۆڕه‌پانه‌كانماندا ده‌سوڕێنه‌وه‌. هێزه‌كانمان به‌ گیانێكی فیداییه‌وه‌ شه‌پۆلی یه‌كه‌می هێرشه‌كه‌یان بۆ سه‌ر ئاڤاشین و زاپ تێكشكاندووه‌. تائێستا ٢٨ داگیركه‌ر سزادراون، ٩ داگیركه‌ر برینداربوون و ٢ هه‌لیكۆپته‌ری شه‌ڕكه‌ریش لێیاندراوه‌".