ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

  هاوڵاتی پارتی دیموكراتی گەلان دووپاتیدەكاتەوە كە دەستگیركردن و زیندانی كردنی ئەندام و لایەنگرانیان ورەیان بەرزتر دەكاتەوەو هاوسەرۆكانی هەدەپەش دوای هەڵبژاردنیان لەپێنجەمین كۆندەرەكەیاندا رایانگەیاند:" ئەمڕۆ لەدوێنێ بەهێزترین". پارتی دیموكراتی گەلان ( هەدەپە)،  پارتێكی سیاسییە لە توركیا لەژێر كاریگەری ئایدیای چەپ و سۆسیالیزمن، پارتەكە لە 15ی تشرینی یەكەمی 2012 لە ئەنقەرە دامەزراوە. ئامانجی پارتەكە دامەزراندنی حكومەتێكی دیموكراتییە لەتوركیا بۆ ئەوەی كۆتایی بەكپكردن و قڕكردنی و كوشتن و زیندانیكردن بهێنن. هەدەپە پارتێكی سۆسیال دیموكراتە كە پابەندە بەدژایەتیكردن لەگەڵ سیستمی سەرمایەداری و ئاوەتەخوازی كۆتاییهێنانە بە هەڵاواردنی ئایینی، رەگەزایەتی و نەتەوایەتی.  ئەم پارتە لەكاتی ناساندنی كاندیدەكانی، لەسەدا 50% تایبەت كردووە بۆ ژنان. سەڵاحەدین دەمیرتاش، هاوسەرۆكی پێشتری پارتی دیموكراتی گەلان(هەدەپە) كە زیاتر لە پێنج ساڵە لەزیندانەكانی توركیادایە لەگەڵ سەدان سەرۆك شارەوانی و پەرلەمانتارانی دیكە بوونەتە سومبولی سەركەوتن و ئەوەندەی دیكە ئەندام و لایەنگری بۆ هەدەپە زیاد كردووەو شەقامی توركیا لەمامەڵەكانی ئەردۆغان و دەوڵەت باغچەلی نیگەرانن. كۆنگرەی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لەئەنقەرەی پایتەختی توركیا بەبەشداری پەنجا هەزار كەس ئەنجامدراو 400 كەسایەتی نێودەوڵەتی بەشدارییان كرد لەكۆنگرەكەدا. پێنجەمین كۆنگرەی گەورەی ئاسایی هەدەپە لەهۆڵی وەرزشی لەئەنقەرە بەدروشمی "ئێمە چارەسەرین، بەڵێنمان هەیە" دەستیپێكرد. سەرەتای كۆنگرەكە بەخولەكێك وەستان بۆ رێزگرتن لەخوێنی شەهیدان دەستیپێكرد، پاشان دەستەی بەڕێوەبەریی كۆنگرە هەڵبژێردران، كە لە پێنج كەس پێكهاتوون و سێ ژن و دوو پیاو. مەحفوز گولەریوز، هاوسەرۆكی كاروباری رێكخستنی هەدەپە لەوتەیەكدا لەبەردەم ئامادەبووانی كۆنگرەكەدا وتی:" بەڵێن دەدەین ناوەندی فاشیزمی ئەنقەرە بگۆڕین بۆ ناوەندێكی دیموكراسی". لەكۆنگرەكەدا هەرزار و 50 ئەندام مافی دەنگدانیان هەیە و یەك رۆژ دەخایەنێت، تێیدا جگە لەهەڵبژاردنی هاوسەرۆكانی گشتیی هەدەپە، ئەنجومەنی هەدەپەش هەڵدەبژێردرێت. لەكۆنگرەكەدا میدحەت سنجارو پەروین بوڵدان وەك هاوسەرۆكی پارتەكە هەڵبژێردرانەوەو 43 كەس وەك دەستەیەكی راوێژكاریی گەورە كە بۆ یەكەم جارە لەنووسەران و ئەكادیمی و رۆژنامەنووس و هونەرمەندان پێكهێندرا.    نوێنەری هەدەپە لەهەرێمی كوردستان: ئەكەپەی دەسەڵاتدار لەهەوڵدایە هەدەپە دابخات كە 300 كەسایەتی هەدەپە قەدەغەكراون لەتوركیا لەسەر ناوی هەدەپە سیاسەت بكەن، بۆیە ئامادەكاری دەكەین بەناوی پارتێكی دیكە بچینە هەڵبژاردن، ئێمە لەسەدا 15% دەنگەكان و زیاتریش بەدەست دەهێنین   میدحەت سانجار. هاوسەرۆكی گشتی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لە وتەیەكدا كە لەپێنجەمین كۆنگرەی گشتی پارتەكەی پێشكەشی كرد دوای سڵاوكردنی لە ئامادەبووانی كۆنگرەكە رایگەیاند:" ئەم جەماوەرە بە پەرۆشە، ئەو ملیۆنانەی چاو و دڵیان لای ئێمەیە، وەڵامێكی زۆر روون دەدەنەوە بۆ هەموو پیلانگێڕانی دژ بەپارت و هەڤاڵانمان". هاوسەرۆكی هەدەپە راشیگەیاند:" ئێمە بەهێزترین ئەڵتەرناتیڤی پیلانی نایەكسانی و تاكڕەوی و دەسەڵاتخواز و زەحمەتكێش و تاڵانكارین، ئەمە ئەوان دەترسێنێت بۆیە بە هەموو هێزیانەوە هێرش دەكەن و هەوڵ دەدەن ئێمە بێدەنگ بكەن و پێیان وایە ئێمە لەناودەبەن ئەوان بەدوای خەونە بەتاڵەكان كەوتوون". میدحەت داوای ئاشتی و چارەسەری كێشەی كوردی كرد وتی:" لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكان دەبینین كێشەی كورد بەشێوەیەكی سەرەكی لەلایەن حكومەتەوە دەگوێزرێتەوە بۆ ئامرازی حساب و سیناریۆی سیاسی پیس پێویستە لەم چوارچێوەیەدا گفتوگۆكانی ئەو ماوەیەی دوایی سەبارەت بە گۆشەگیریی رەهای ئیمراڵی هەڵسەنگێنرێت ئێمە لێرەدا حكومەت ئاگادار دەكەینەوە كە یاری بەگۆشەگیری نەكات، هەموو ئەو دەرفەتانە دروست بكەن كە عەبدوڵا ئۆجالان پێی وایە و دەتوانێت پێشكەشی رای گشتی بكات". هاوكات، پەروین بوڵدان و میدحەت سانجار، هاوسەرۆكانی هەدەپە پەیامێكی هاوبەشیان بەبۆنەی سەركەوتنی كۆنگرەی هەدەپەوە بڵاوكردەوە و تێیدا هاتووە:" لە هەلومەرجی نائاسایی توركیادا و لەگەڵ قووڵبوونەوەی قەیرانەكاندا، گەلەكەمان پێنجەمین كۆنگرەی هەدەپەیان كردە ئاهەنگی دیموكراسی، ئیرادەی ئێمەی بۆ تێكۆشان زیادتر كردو سەلماندی، كە دەتوانین بەزانست و ئیرادەو فیداكاریی بەسەر بەربەست و هێرشەكاندا زاڵ بین. هەر لەپەیامەكەی هاوسەرۆكانی هەدەپەدا، ئەوەش هاتووە:" ئەو كۆنگرەیەی ئەنجامماندا تەنها كۆنگرەی ئاسایی پارتەكەمان نەبوو، بەڵكو دەبێتە كۆنگرەی گۆڕانكاریی توركیاش، هێز و مۆڕاڵی بەگەلەكەمان بەخشی و دوژمنەكانمانی ترساند كەدەیانەوێت لەناومان ببەن، وەك هەمیشە دەسەڵات لەڕێگەی هێرش و لێپرسینەوەوە ترسی خۆیان لەم كۆنگرەیە دەربڕی، ئێمە لەدوێنێ بەهێزترین، سبەی بەهێزتر دەبین. نوێنەری پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لەهەرێمی كوردستان ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە تاكە چارەسەری پرسی كورد لەتوركیادا گفتوگۆكردنە لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجەلان. ناهیدە ئەرمش، نوێنەری پارتی دیموكراتی گەلان(هەدەپە) لەهەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:"ئەكەپەو مەهەپە پلانی قڕكردنی كوردیان هەیە، بەرژەوەندی ئەوان لەكورد كوشتندایە ئەوەش بە دوو رێگا، بەڕێگەی سەربازی و سیاسی خەریكی قڕكردنی كوردن". هەروەها وتیشی:" پەیامی كۆنگرەی پێنجەمی هەدەپە نەك بۆ ئەكەپەو مەهەپە بووە، بەڵكو پەیام بووە بۆ هەموو گەلی كوردو توركیا، چونكە شەڕو كوشتن چارەسەر نییە، ئێمە ئاشتی و ئازادی و دیموكراسییمان دەوێت". هاوكات ناهیدە ئەرمش باسی لەوەشكرد كە 400 كەسایەتی نێودەوڵەتی و سیاسەتمەدار لەئەوروپاو توركیاو باشوری كوردستان میوانی هەدەپە بوون لەكۆنگرەكەدا، وتیشی:"میدحەت سنجار هاوسەرۆكی هەدەپە كە باسی ئیمراڵی كرد لەكۆنگرەكەدا پەیامەكەی بۆ دەوڵەتی توركیا بوو، بۆ پارتی دەسەڵاتدارانی توركیای بوو كە دەیانەوێت كورد تەسلیم بن  بەكوشتن و حەپس و گرتن دەنگی كورد بێدەنگ بكەن، بەڵام چارەسەر لەئیمراڵیە كە 25 كورد دەیەوێت بەڕێگای سیاسی چارەسەر بكرێت". پاش 10 ساڵ لەدروستبوونی هەدەپە، هەزاران ئەندام و لایەنگری هەدەپە لەزیندانەكانی توركیادان و پارتەكەی ئەردۆغان و باغچەلی دەیانەوێت لەو رێگایەوە كورد لەباكوری كوردستان بێدەنگ بكەن، وتیشی:" 20 هەزار  ئەندام و لایەنگری هەدەپە لەزیندانەكانی توركیادان، لەو ژمارەیە 12 هەزاریان ژنانن،  ئەمڕۆ سەد كەس ئازاد دەكات، سبەی 500 كەسی دیكە دەستگیر دەكات  زیندانی توركیا بێ كورد نابێت و ئەكەپەی دەسەڵاتدار دەیەوێت ژمارەی زیندانی كورد زیاتر بكات". پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لەكۆی 600 كورسی پەرلەمانی توركیا 59 كورسی هەبووەو لەئێستادا 56 كورسی ماوەتەوە بەهۆی ئەوەی كە پارتەكەی ئەردۆغان سێ پەرلەمانتاری هەدەپەی بەتەواوی دوورخستووەتەوە. بڕیارە لەمانگی حوزەیرانی 2023 هەڵبژاردن لەتوركیادا ئەنجام بدرێت و زۆربەی لایەنەكان لەئێستاوە خۆیانی بۆ ئامادە دەكەن. "ئەكەپەی دەسەڵاتدار لەهەوڵدایەو دەیەوێت لەمانگێك یان دوو مانگی دیكە هەدەپە دابخات كە 300 كەسایەتی هەدەپە قەدەغەكراون لەتوركیا لەسەر ناوی هەدەپە سیاسەت بكەن، هەدەپە ئامادەكاری دەكات كە بەناوی دیكە بچێتە هەڵبژاردن واتا بەناوی پارتێكی دیكە بچێتە هەڵبژاردن، ئێمە لەسەدا 15%ی دەنگەكان و زیاتریش بەدەست دەهێنین".

ئارا ئیبراهیم رۆژی یەكی تەمموزی رابردوو وادەی لیژنەكەی سەرۆكایەتی هەرێم لەبارەی گفتوگۆو دانوساندنی لایەنەكان لەبارەی پرسی هەڵبژاردنی پەرلەمان كۆتایی هات و دەركەوت ناكۆكی قوڵ لەنێوان پارتی و یەكێتی و لایەنەكانی دیكە هەیەو سوورن لەسەر داواكارییەكانی پێشتریان. رۆژی 9ی حوزەیران، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان داوەتی لایەنەكانی كرد بەئامادەبوونی جنین پلاسخارت، نوێنەری نەتەوەیەكگرتووەكان لەعێراق تا لەبارەی هەڵبژاردنی پەرلەمان بگەنە دەرئەنجامێك، بەڵام لەكۆبوونەوەكە بڕیاردرا لیژنەیەك بەسەرۆكایەتی مستەفا سەید قادر، جێگری سەرۆكی هەرێم پێكبهێندرێت و بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردنی حزبەكان گفتوگۆی وردەكاری ئەنجام بدەن. دوای دەستبەكاربوونی لیژنەكەی سەرۆكایەتی هەرێم، مستەفا سەید قادر لەگەڵ نوێنەرانی(پارتی، یەكێتی، كۆمەڵی دادگەری، بزوتنەوەی گۆڕان، یەكگرتووی ئیسلامی) كۆبوونەوەو جوڵانەوەی نەوەی نوێ بایكۆتی كۆبوونەوەكەی كرد. هاوڵاتی بەدواداچوونی بۆ بۆچوونی لایەنە سیاسییەكان كردووە كە ناكۆكی قوڵ لەبارەی (كاراكردنەوەی كۆمسیۆن، هەمواری یاسای هەڵبژاردن، تۆماری دەنگدەران، كورسی پێكهاتەكان، دابەشكاری كورسییەكان بەسەر پارێزگاكاندا) هەیە. سەرچاوەیەكی ئاگادار لەسەرۆكایەتی هەرێم بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە لەدوای كۆبوونەوەی لوتكە لەنێوان لایەنەكان كە لەسەرۆكایەتی هەرێم ئەنجامدرا، سەرۆكایەتی هەرێم لیژنەیەكی پێكهێناو گفتوگۆی ورد لەگەڵ بەرپرسی یەكەمی مەكتەبی هەڵبژاردنی حزبە سیاسییەكان كراوەو تێبینی و سەرنجەكانیان كراوەتە راپۆرتێك و دەدرێتە نێچیرڤان بارزانی. هەروەها باسی لەوەشكرد، بەهۆی نەبوونی لێكتێگەیشتن لەبارەی بەغدا لەنێوان پارتی و یەكێتی كاریگەری كردووەتە سەر پرسی هەڵبژاردنی پەرلەمان. هاوكات چەندین زانیاری بۆ هاوڵاتی خستەڕوو كە زۆرینەی لایەنەكان لەگەڵ ئەوەدان هەرێمی كوردستان بكرێتە چواربازنەیی، تۆماری دەنگدەران كە تۆماری بایۆمەتری عێراق بكرێتە بنەما كە دوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقی پێ ئەنجامدراوە لەساڵی رابردووداو هەموو لایەنەكان لەسەر ئەوە كۆك بوون و پێشنیار كراوە كە ئالییەتێك بدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی لەبەغدا وەربگیرێت. لەلایەكی دیكەوە ئەوەشی باسكرد كە یەكێتی بۆچوونی وایە پێكهاتەكان كورسییەكانیان دابەش بكرێت بەسەر چوار بازنەی هەڵبژاردنداو لایەنەكانی دیكە كێشەی دابەشكاری كورسییەكانیان نەبوو بەسەر بازنەكاندا، بەڵام ئیسلامیەكان و گۆڕان داوای ئەوەیان دەكرد كە تۆماری دەنگدانی تایبەت بەخۆیان هەبێت و بنكەی دەنگدانیشیان بۆ جیابكرێتەوە، بەڵام نوێنەری یونامی ئەوەی رەتكردەوە.   یەكێتی و گۆڕان و كۆمەڵ و یەكگرتوو: هەمواری یاسای هەڵبژاردن و كاراكردنەوەی كۆمسیۆن یەك پاكێجە   بێستون حەمەساڵح، بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردنی كۆمەڵی دادگەری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" پێكهاتەكان نوێنەرایەتی راستەقینەی خۆیان ناكەن و لایەنێك توانیویەتی تەحەكمویان پێوە بكات،  لەسەر ئەم خاڵە یەكێتی پێیوایە دابەش بكرێت بەسەر چواربازنەدا كە پێشنیار كراوە، ئێمەش لەگەڵ ئەوەداین كە پێكهاتەكان تۆماری دەنگدەران و بنكەی تایبەت بەخۆیان هەبێت بۆ دەنگدان". دەربارەی ئەوەی لەكۆبوونەوەكەدا نوێنەری یونامی ئەو داواكارییەی دەربارەی پێكهاتەكان رەتكردووەتەوە، بێستون حەمەساڵح وتی:" یونامی هیچ بەڵگەیەكی یاساییان پێنییە، لەكۆبوونەوەكە داوام كرد فەرموون چ بەڵگەیەكی یاسایی هەیە ئەگەر تۆمارو بنكەی خۆیان هەبێت گرفت دروست دەكات، چونكە بەشێك لەپێكهاتەكانیش هەمان بۆچوونی ئێمەیان هەیە". دەربارەی كاراكردنەوەی كۆمسیۆن، نوێنەرەكەی كۆمەڵی دادگەری وتی:" زۆربەی لایەنەكان لەگەڵ ئەوەدان كاراكردنەوەی كۆمسیۆن و هەمواری یاسای هەڵبژاردن یەك پاكێجە، پاشان حەق بدرێت بەلایەنەكان ئاڵوگۆڕ لەپشكی خۆیاندا بكەن". هاوكات لەبارەی دابەشكاری بازنەكان كە لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوان دەبێت، سەرچاوەكەی سەرۆكایەتی هەرێم ئەوەی خستەڕوو كە زۆربەی لایەنەكان كێشەیان نییە داتای وەزارەتی پلاندانانی عێراق بەكاربهێندرێت. بەڵام یاسین حەمە عەلی، سەرپەرشتیاری ژووری هەڵبژاردنی بزوتنەوەی گۆڕان وتی:"  جیاوازی داتای وەزارەتی پلاندانانی هەرێم سەروو 500 هەزار جیاوازی هەیە لەگەڵ وەزارەتی پلاندانانی عێراق، داتای هەرێم لەوەزارەتی پلاندانان هەڵاوسانێكی زۆر لەهەولێرو دهۆكدا كراوەو نزیكی چوار كورسی ئاڵوگۆڕ پێ دەكات"، بەڵام سەرچاوەكەی سەرۆكایەتی هەرێم ئەوەی دووپاتكردەوە كە جیاوازی نێوان داتای دەستەی ئاماری عێراق و هەرێم سەروو 300 هەزار كەسە. بەپێی خەمڵاندن ئەگەر هەرێمی كوردستان دابەشی چوار بازنە بكرێت (پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە 41 كورسی، پارێزگای هەولێر بەپێی هەرێم 36 كورسی، پارێزگای دهۆك 23 كورسی) بەردەكەوێت. لەبارەی دواكەوتنی هەڵبژاردنەوە یاسین حەمە عەلی، وتی:"ئێمە وەكو بزوتنەوەی گۆڕان ئەم دۆخەی ئەمڕۆمان لەبەرچاو بووە كە بابەتی هەمواری یاسای هەڵبژاردن دەكرێتە یەكێك لە لەمپەرەكان بۆ پەكخستنی هەڵبژاردنن، لەبەرئەمە ساڵێك و چوار مانگ پێش 31ی 3ی 2021ەوە هەمواری هەشتەمی یاساكەمان پێشكەش بەسەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە، بەڵام بەهۆی ناكۆكی پارتی و یەكێتی لەكاتی خۆیدا نەخراوەتە بەرنامەی كارەوە، ئەگەر لەكاتی خۆیدا گوێمان لێبگیرایە ئێستا پرۆسەكە دیموكراسی و هەڵبژاردن پەكی نەدەكەوت". بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، هەڵبژاردن شەش مانگ بۆ ساڵێك دوادەخرێت، بەڵام پارتی دیموكراتی كوردستان دەیەوێت كاراكرنەوەی كۆمیسیۆن پێش بخرێت و دواتر هەمواری یاسای هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت، بەڵام یەكێتی و گۆڕان و كۆمەڵ و یەكگرتوو وەك پێش مەرج دەڵێن دەبێت:" هەمواری یاساكەو كاراكردنەوەی كۆمیسیۆن پێكەوە بكرێت". بەرپرسەكەی كۆمەڵی دادگەری ئەوەی دووپاتكردەوە كۆبوونەوەی بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردنی لایەنەكان راوێژكاری بووەو بڕیارە پاش 1ی تەمموز كارەكانی لیژنەی باڵای سەرۆكایەتی هەرێم، بەسەرۆكایەتی مستەفای سەید قادر، جێگری سەرۆكی هەرێم و راوێژكاران دڵشاد شەهاب و جەعفەر ئیمنكی و بەكر مستەفا راپۆرتێك ئامادە بكەن و لەكۆبوونەوەی داهاتووی لوتكەی لایەنەكان بیخەنەڕوو. بەدەر لەیەكێتی و پارتی، گۆڕان و ئیسلامییەكان داواكارییەكانی دیكەیان هەیە كە دەنگدانی تایبەت نەمێنێت، یاسین حەمە عەلی وتی:" میكانیزمی بەدیل بدۆزرێتەوە بۆ ئەو پرۆسەیە لەلایەن كۆمسیۆنەوە، وەك چۆن كارمەندانی چاودێری كۆمسیۆن كاتژمێری یەكەم دەنگ دەدەن، بەهەمان شێوە پاسەوانەكانی پاراستنی بنكەكان دەنگ بدەن، ئەوانی دیكە وەك هەر كەسێكی دیكەی مەدەنی لەڕۆژی دەنگداندا دەنگی خۆی بدات". بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردنی كۆمەڵی دادگەری ئەوەی دووپاتكردەوە كە سەرەڕای ئەوەی ناكۆكی و بۆچوونی جیاواز هەیە، بەڵام هیچ لایەنێكی سیاسی كێشەی لەبەكارهێنانی تۆماری دەنگدەرانی عێراق نییە، بەڵام ئایا ئاماری 2021 وەردەگیرێت یان دواتر.    

عەمار عەزیز بەپێی ئامارێك كە دەست هاوڵاتی كەوتووە لەدوای ئازادكردنی شەنگال لەژێر دەستی داعش تا ئێستا زیاتر لە30كەس كوژراون و دوایین رووداو لەچیای شەنگال كوشتنی چالاكوانێك بوو لەكۆتایی مانگی رابردوودا.  لەشەش مانگی رابردوو چوار كەس كوژراون، نوێترین رووداوی كوشتن رۆژی 30ی حوزەیران، تەرمی جەمیل سلێمان، چالاكوانی دیارو بەرپرسی راگەیاندنی ماڵی ئێزیدیان لەچیای شەنگال لەدەوروبەری كۆمەڵگای دهۆڵا دۆزرایەوە. سەعید شەمۆ خوشكەزای جەمیل سلێمان،  لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" دوای نیوەڕۆی رۆژی 30ی حوزەیران جەمیل سلێمان لەماڵ دەردەچێت دواتر ناگەڕێتەوە بۆ ماڵی خۆی، دوای كاتژمێرێك لە دەرچوونی هەواڵی كۆژرانی بڵاو دەبێتەوە، چەند كەسێك بەگولە دەیكۆژن دواتر تەرمەكەی فڕێدەدەنە دەوروبەری كۆمەڵگای دهۆڵا، تەرمەكەی رەوانەی پزیشكی داد كراو دواتر بەخاك سپێردرا" ناوبراو باسی لەوەشكرد  تائێستا دیار نیە كێ كوشتوویەتی، زیانی بۆ هیج كەسێك نەبووە، وتیشی:" شوفێرەكەی لەلایەن دەزگای ئەمنی نیشتیمانی دەستگیركراوە و لێكوڵینەوەی لەگەڵ دەكرێت".  جەمیل سلێمان، تەمەن 40 ساڵ خاوەنی دوو منداڵە، خەڵكی ناحیەی گردعوزێرە، بەڵام لەدوای 2014 لەناوەندی ناحیەی سنون دەژی. چالاكوان و بەرپرسی راگەیاندنی ماڵی ئێزدییان بووە لەچیای شەنگال و دوو مانگیشە بووەتە ئەندام لەگروپی گەنجانی ئێزیدی سەربەخۆو بەردەوام داوای ئەوەی دەكرد تەواوی هێزە چەكدارەكان لەسنوری قەزای شەنگال نەمێنن.  میرزا خەلەف، فەرماندەی پێشمەرگەیە لەمەزارگای شەرەفەدین لەچیای شەنگال لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی ئاشكرا كرد كە دوای ئازادكرنی شەنگال تائێستا سەرووی 30 كەس لەسنوری قەزایەكە كوژراون. میرزا خەلەف وتیشی" ئەگەر ئیدارەیەكی نوێ دابنرێت و قایمقامێكی تازە دانرا، بەدڵنیاییەوە85% رووداوەكانی كوشتن كەمدەبنەوە، چونكە شەڕ و ئاڵوزی بەردەوام لەنێوان گروپە چەكدارەكان سەرەكیترین هۆكارن بۆ زیادبوونی رووداوەكانی كوشتن". پارێزەرێكی یاسایی لەقەزای شەنگال پێیوابوو بوونی هێزی زۆری چەكدار دەسەڵاتی كارگێڕی بەتەواوی لاواز كردووە، بۆیە رووداوەكانی كوشتن زیادیان كردووە. نوری عومەر، پارێزەر لەقەزای شەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت" لەسەرەتای ئەمساڵەوە تائێستا چوار كەس كوژراون، ئەوەی زیاتر جێگای نیگەرانی ئێمەیە بكوژەكان دیارنابن ئەوەش هۆكارێكە بۆ ئەوەی كوشتن روو لەزیادبوون بكات".  نوری عومەر بەپێویستی دادەنێت كە دەزگا ئەمنییەكان و دادگاكان زیاتر كاربكەن بۆ ئاشكراكردنی تاوانبارەكان و دواتر بەپێی یاسا سزایان بدەن تاهیچ كەسێكی تر بیر لەكوشتنی كەسانی دیكە نەكەنەوە. بەڕێوەبەری ناحیەی سنون ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە رێژەی كوشتن بەراورد بەناوچەكانی دیكە رێژەیەكی زۆر نییەو شەنگال ئارامە. خودێدا چوكی، بەڕێوەبەری ناحیەی سنون لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:"رووداوەكانی كوشتن لەهەموو شوێنێك هەیە، بەڵام ئەوەندە زۆر نین و سروشتییە بەپێچەوانەوە دەزگا ئەمنیەكان لەكاتی روودانی هەر جۆرە تاوانێك بەوردی بەدواداچوون بۆ كەیسەكە دەكەن".

سەركۆ جەمال لەسەر ڕووبەری 800 دۆنم شاخی گۆیژە لەسلێمانی سەوز دەكرێت، پرۆژەكە لەلایەن چوار كۆمپانیاوە سپۆنسەری كراوە، بەڵام تەنیا كۆمپانیای ئاسیاسێڵ پرۆژەكەی گەیاندووەتە قۆناغی كۆتایی لەو بەشەی بۆی دیاریكراوە، پرۆژەكەش بەكۆی گشتی یەك ملیۆن دۆلاری تێدەچێت. عومەر فالح، بەڕێوەبەری پەیوەندیە گشتیەكان و راگەیاندنی كۆمپانیای ئاسیاسێڵ، بە هاوڵاتی وت:" بەشێوازێكی زانستی پێشكەوتوو 22 هەزار نەمام لەگۆیژە چێندراوە، بۆ نمونە ئاودانەكە بەشێوەی هەڵسەنگاندن كراوە، ئەو شوێنە ئاوی لێ نییە بەوهۆیەوە پرۆژەیەكی ئاودانمان دروستكردووە، سیستەمێكیش بۆ شێ دانراوە، هەر شوێنێك بێ ئاو بێت بەشێوەیەكی ئەلكترۆنی ئاوی بۆ دەنێرێت، جگە لەوەی 36 پۆینتی ئاگركوژێنەوە دانراوە كە هەر گەشتیارێك لەو شوێنەدا بێت كاتی ئاگركەوتنەوە دەتوانێت بەكاریبهێنێت بەبێ ئەوەی پێویستی بە بەرگری شارستانی بێت. بەڕێوەبەری پەیوەندیە گشتیەكان و ڕاگەیاندنی كۆمپانیای ئاسیاسێڵ وتیشی: ئەو پرۆژەیە دراوەتە چەند كۆمپانیایەك، بەڵام ئەوەی بەشی ئاسیاسێڵە 200 دۆنمە لەكۆی 800 دۆنم، تەنیا ئاسیاسێڵ پرۆژەكەی دەستپێكردووە و ئێستا %90 ی كۆتایی هاتووە. وەك عومەر فالح دەڵێت: ئێستا قۆناغی سێیەمی پرۆژەكە بەڕێوەدەچێت، كە ئەو قۆناغەیە پێویستە پرۆژەكە خۆی بەڕێوەبچێت و پێویستی بە ئاودان نەبێت، جگە لەوەش بەشێوەیەكی كاتی پرۆژەكە سیاج كراوە تا زیانی پێنەگات تا كۆتایی هاتنی. بەوتەی بەڕێوەبەری پەیوەندیە گشتیەكان و ڕاگەیاندنی كۆمپانیای ئاسیاسێڵ ، ئەو پرۆژەیە دەیان هەلیكاری ڕەخساندووە، كە ئەوەش بۆ شاری سلێمانی هەم لەڕووی ژینگەیی و ئابوورییەوە سودی بۆ سلێمانی هەیە، جگە لەوەی بۆ زیاتربوونی رێژەی سەوزایی سودی هەیە. ئەو پرۆژەیە لەلایەن رێكخراوی سی دی ئۆ بەڕێوەدەبرێت، لەوبارەیەوە عەلی عوسمان بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆژەكە بەهاوڵاتی وت:"چوار كۆمپانیا بەشدارییان كردووە لە سەوزكردنی بناری گۆیژە، كە یەكێك لەوانە ئاسیاسێڵە، رێكخراوەكەی ئێمە سەرپەرشتی پرۆژەكە دەكات و ئێستا ئەو بەشەی دەستیپێكردووە بەسپۆنسەری ئاسیاسێڵە. عەلی عوسمان وتیشی: ئێمە هەركاتێك حكومەت داوامان لێبكات و كۆمپانیاكان ئامادەییان هەبێت پرۆژە بۆ خزمەتی شاری سلێمانی و هەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكەین، ئێستا رێكخراوێكی ئیتاڵی بەڵێنی داوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی وشكە ساڵی پرۆژەیەك جێبەجێ بكات بەڵام تائێستا دیار نییە كەی دەستپێدەكەن. پرۆژەی سەوزكردنی شاخی گۆیژە دەستپێشخەریەكی گرنگە بۆ كۆمپانیاكان بۆ زیاتر خزمەتكردنی شاری سلێمانی، ڕووبەری گشتی پرۆژەكە (800 دۆنمە )و كۆمپانیای ئاسیاسێڵ (200 دۆنم )لە بەشی خۆی سەوزكردووە،  لە بەشی كۆمپانیای ئاسیاسێڵ 22000 دار ڕوێندراون و پرۆژەكەش بە درێژایی 1400 مەتر سیاج كراوە.  تێچووی پرۆژەكە یەك ملیۆن دۆلاری ئەمریكیە و لایەنی جێبەجێكار ڕێكخراوی CDO یە، ئەو تەنكی ئاوەی كە بۆ پرۆژەكە دروستكراوە بڕی (300000 لیتر) ئاو دەگرێت و تەنها ئەو بەشەی ئاسیاسێڵ جێبەجێی دەكات زیاتر لە (450 ھەلی كار ) ی رەخساندووە. ئەو بەشەی پرۆژەكە ئاسیاسێڵ جێبەجێی كردووە چوار قۆناغ بوو كە ئێستا لەقۆناغی سێیەمدایە یەكەم: ئامادەكاری : ئەمەش پێكھاتووە لە چەند پرۆسەیەكی جیاجیا وەك شوێن دیاریكردن و جیاكردنەوە، پاكردنەوە، دروستكردنی ڕێرەوی ئاودان، دروستكردنی ئاگربڕ، ئامادەكردنی پەین و گڵ. دانانی ئاگر كوژێنەرەوە. دووەم: ڕوواندن: ڕوواندنی شەتڵ و نەمام، دروستكردنی سیاج، جیاكردنەوەی نەمام، دانانی ڕاگر بۆ نەمام، ڕشتنی دەرمانی دژە ماددەی كیمیایی. سێیەم: ئیدامەكردن چوارەم: ئاودانی نەمام، چێك كردنی ڕێرەوی ئاودان و دابینكردنی ئاو، چێك كردنی ئاگربڕ. ئەوەی لەم پرۆژەیەدا نوێیە و ئاسیاسێڵ جێبەجێی دەكات، كۆمەڵیك تازەگەری تێدا بەكارھاتووە وەك دانانی سێنسەر بۆ ئاودان كە 50سم لە ژێر گڵ و 30 سم لە سەرەوە چێكی پێویستی ئاو دەكات بۆ ڕووەكەكە و بە شێوازی كورتە نامە ئاگاداركردنەوە لێدەدات، ھەروەھا بەكارھێنانی جۆرە جێڵێك كە بە شێداری گڵەكە دەھێڵێتەوە پێویستی بە ئاو كەمتر دەكاتەوە و ھەروەھا دابینكردنی ئاو و خواردن بۆ ئاژەڵان. پرۆژەی سەوزكردنی شاخی گۆیژە لەساڵی 2019 ەوە دەستیپێكردووە، هەرئەوكات ئاوات محەمەد قایمقامی سلێمانی لەبارەی پرۆژەكەوە وتی:" دەكرێت زیاتر خزمەتی شاری سلێمانی بكەین بۆیە چیمان پێ بكرێت بۆ خزمەتی سلێمانی بەتایبەت ژینگەی شارەكە درێغی ناكەین". وتیشی: سەرەتا كە دەستمان بەسەوزكردنی چیای گۆیژە كرد 150 دۆنم زەوییمان هەبوو كە سەوز نەكرابوو، بەخۆشحاڵیەوە بە چەند قۆناغێك دەستمان بە سەوزكردنی چیاكە كردوەو تا بە تەواوی چیای گۆیژە سەوز دەكەین پرۆسەكە بەردەوامیی دەبێت.

سەركۆ جەمال بەرگری شارستانی سلێمانی ھۆكاری تەقینەوەی كافتریای لیلی لە شەقامی سالم ئاشكراكرد كە مانگی پێنجی ئەمساڵ روویدا، دەشڵێت بەرپرسیاری تەقینەوەكە دەستگیركراوە، بەوتەی سەرچاوەیەكیش لەپۆلیسی سلێمانی ئەو كەسەی تۆمەتباركراوە بەرەگەز ئێرانییە. ئاشكراكردنی كەمتەرخەمی رووداوەكەی كافتریای لیلی كە رۆژی 12 ی مانگی پێنجی ئەمساڵ تەقینەوەكە تێیدا روویدا لەكاتێكدایە، رۆژی یەكشەممە لەكافتریای كەستانە لەسلێمانی بەهۆی تەقینەوەی سیستەمی غاز پێنج كەس برینداربوون. رۆژی 12 ی مانگی 5 لە كافتریای لیلی لە شەقامی سالم لە سلێمانی تەقینەوەی غاز روویدا و بەھۆیەوە 14 هاوڵاتی بریندار بوون. رێكان جەمال وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی بەرگری شارستانی سلێمانی بەهاوڵاتی وت: "كەسێك كە كاری چاككردنەوەی سیستەمی غاز دەكات ھەستەوەری سیستمی غازەكەی لێكردبووەوە تا غازی زیاتر لەو سیستمە بێت و ئاگری زیاتر بكاتەوە بۆ گەشانەوەی خەڵوزی نێرگەلە، ئەوەش بۆتەھۆی پەنگخواردن و لیككردنی غازەكە و پاشان تەقینەوەی". وتەبێژی بەرگری شارستانی سلێمانی وتیشی: "ئەو كەسە دەستگیركراوەو لێكۆڵینەوەی لەگەڵدا دەكرێـت". بەوتەی سەرچاوەیەكیش لەپۆلیسی سلێمانی بۆ هاوڵاتی:" ئەو كەسە كاری چاككردنەوەی سیستەمی غاز دەكات و لەلایەن خاوەنی كافتریاكەوە بۆ ئەو كارە راسپێردراوە و ئێستا كەیسەكە لەپۆلیسی سەراو رزگاری لێكۆڵینەوەی تێدا دەكرێت، ئەو كەسەش خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستانە". سەرچاوەكەی پۆلیس وتیشی:"ئەو كەسە پاش دەستگیركردنی بۆ ماوەی پێنج رۆژ بەكەفالەت ئازادكراوە، بەڵام كەیسەكەی لەدادگایە و هێشتا لێكۆڵینەوەی تێدا دەكرێت و بریندارەكانیش سكاڵایان لەسەر تۆماركردووە، تەنها خاوەنی كافتریاكە هێشتا سكاڵای تۆمارنەكردووە". هاوكات رۆژی یەكشەممەی رابردوو لەكافتریای كەستانە لەسلێمانی بەهۆی تەقینەوەی سیستەمی غاز پێنج كەس برینداربوون، هێزە ئەمنیەكانیش دەستیان بەلێكۆڵینەوە كرد. رێكان جەمال، وتەبێژی بەرگریی شارستانیی سلێمانی لەوبارەیەوە وتی: "بەهۆی رووداوەكەوە پێنج كەس بریندار بوون كە سێ كەسیان كارمەندی بەرگریی شارستانی و دوو كەسەكەی دیكەش كارمەندی كافتریاكەن، بریندارەكان لە نەخۆشخانەن و تەندروستییان جێگیرە".  وتەبێژی بەرگریی شارستانیی سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو: "كاتێك تیمەكانمان گەیشتوونەتە شوێنەكە هیچ ئاگرێك نەبووە، دەبوو خاوەنەكەی یان كارمەندەكان قوفڵی ئیمێرجێنسی بگرنەوە، بەڵام بەهۆی شڵەژانەوە نەیانتوانیوە ئەو كارە بكەن". بەوتەی رێكان جەمال، "ئەو قوفڵی ئیمێرجێنسیە كە دەبوو كارمەندەكان بیگرنەوە بۆ ئەوەی رێگە لە رووداوەكە بگیرێت، تەنیا دوو مەتر دوور بووە". سەبارەت بەهۆكاری ئەو جۆرە ئاگركەوتنەوانە وتەبێژی بەرگری شارستانی سلێمانی دەڵێت "بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرماوە ئەم جۆرە رووداوانە روودەدەن".

سەركۆ جەمال پەنجا ساڵ بەسەر كۆچی دوایی هونەرمەندی گەورەی كورد حەسەن زیرەك تێدەپەڕێت، هاوسەری پێنجەمی بۆ هاوڵاتی دەڵێت:» هەموو گۆرانیەكانی بۆ من وتووە». كاتێك باس لەهونەری میوزیك و گۆرانیی كوردی دەكرێت، حەسەن زیرەك بەیەكێك لەئەستێرە هەرە درەوشاوەكانی هونەری كوردی دادەنرێت كە تائێستاش گۆرانییەكانی بە زیندوویی ماوەتەوە. حەسەن زیرەك لە 29ی تشرینی دووەمی 1921 لە دایكبووە، دوو بۆچوونی جیاواز لەبارەی زێدی ئەو هونەرمەندە هەیە، یەكێكیان بۆ بۆكانی رۆژهەڵاتی كوردستانی دەگەڕێننەوە، ئەوی دیكەشیان بۆ گوندی هەرمێلەی سەقز. جگە لەوتنی، حەسەن زیرەك تێكست و ئاوازی بۆ گۆرانیەكانیشی داناوە، بەهۆی دەنگە خۆش و هونەرە بەرزەكەیەوە لەهەر چوار پارچەی كوردستان ناسراوە، بەتایبەتیش لە رۆژهەڵات و باشووری كوردستان. ئەو هونەرمەندە لەتەمەنی منداڵییەوە گۆرانی وتووەو بەهۆی ئەوەی لێهاتوو بووە، بەزیرەك ناسراوە، بەهۆی رووداوێكەوە رووی كردووەتە باشووری كوردستان، لە 1953 دەچێتە بەغداو هونەرمەند عەلی مەردان دەبینێت، بۆ یەكەمجار دەنگی لە رادیۆی بەغدا تۆمار دەكرێت، دواتر چەندین بەرهەمی دیكەی لەو رادیۆیە تۆماركردووە و ئەوەش هۆكارێكی دیكەی بەناوبانگبوونی بووە. هونەرمەند حەسەن زیرەك لە 1958 گەڕاوەتە ئێران و لە رادیۆی تاران، كرماشان و تەورێز گۆرانی وتووە، هەر لەو ساڵەدا، میدیا زەندی، میدیاكاری كورد دەناسێت و ژیانی هاوسەری لەگەڵدا پێكدەهێنێت و دوو منداڵیان دەبێت. زیرەك شیعری بەشێك لەشاعیرانی كوردی لەبەرهەمەكانیدا بەكارهێناوە، لەوانە نالی، وەفایی، پیرەمێرد، هێمن، سەید كامیل ئیمامی، كوردی و هەردی. لەبەرهەمە بەناوبانگەكانی ئەو هونەرمەندە، «نەورۆز»، «وەك قومری»، «كەتانە»، «هەی نار»، «كرماشان شاری شیرینم»، «ئەمان دكتۆر» و «ئەسمەر» ن. حەسەن زیرەك لە 26 حوزەیرانی 1972 بۆ دواجار چاوی لێكنا، بەڵام هونەرەكەیی هەر زیندووە، پاش كۆچی دوایشی لەبۆكان بەخاكسپێردرا. لەرۆژهەڵات و باشوری كوردستان بەگۆرانی و میوزیك و گێڕانەوەی بەسەرهاتەكانی  50 هەمین ساڵیادی كۆچی دوایی حەسەن زیرەك بەرزڕاگیرا. لەسلێمانی لەچەند شوێنێك لەیەك كاتدا یادی حەسەن زیرەك كرایەوە، رابیعەخان هاوسەری پێنجەمی حەسەن زیرەك، لەیەكێك لەمەراسیمەكان ئامادەبوو، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» حەسەن زیرەك، لەزەماوەندێكدا منی ناسی و عاشقم بوو دواتر ژیانی هاوسەریمان پێكهێنا، ئەو قوتابخانەیەكی جوانی بۆ تەواوی جیهان جێهێشتووە، بە نەخوێندەواری خۆی ئەو گۆرانیە جوانانەی وتووە،  هەموو كەس لێی رازی بووە». هاوسەری پێنجەمی حەسەن زیرەك كە بەوتەی خۆی كۆتا هاوسەری بووە، داوا دەكات ئەو هونەرمەندە كۆچكردووە لەیاد نەكرێت، چونكە وەك ئەو دەڵێت هیچ كوڕێكی نەبووە، تەنها دوو كچی هەیەو ئەوانیش لەتارانن. وەك رابیعەخان دەڵێت:»حەسەن زیرەك هەزار و 800 بەرهەمی هەبووە، ئێستاش زیاتر لە 800 بەرهەمی بەتۆماركراوی ماوەتەوە». هەروەها وتیشی:» حەسەن زیرەك تەنیا دەفێكی جێماوە تاخۆم بمێنم بە كەسی نادەم». لەوەڵامی پرسیارێك كە ئایا حەسەن زیرەك هیچ گۆرانییەكی تایبەتی بۆ وتووە، رابیعەخان وتی:» ئەرێوەڵا تا بەیانی گۆرانی بۆ دەوتم، وەكو كراس رەشێ و لەسیلەی قەبران و هەموو گۆرانیەكی بۆ دەوتم هیچ گۆرانیەكیم لەیادناچێت». «من پێنجەم هاوسەری حەسەن زیرەكم، ئەو كەسایەتیەكی زۆر ئاغا بوو، رێزی بوو لەهەموو جێگایەك كەس لێی ناڕەحەت نەدەبوو، منیش هەمووكات لەخزمەتی بووم و نەمهێشتووە بەتەنیا بێت، منداڵەكانی لای من نەبوون، لای دایكی خۆیان بوون، سێ بۆ چوار مانگ نەخۆش بوو، كۆتا قسەی وتی رابە گیان دوای پرسەكەم بچۆرەوە ماڵی باوكت و زوو زوو بێرە سەر گۆڕەكەم»، رابیعە وای وت. هاوكات، هونەرمەند سەڵاحی خزری بۆ هاوڵاتی، ئاماژەی بەوەكرد كە زیرەك نازناوێكی زۆر شیاو بوو بۆ حەسەن زیرەك، یەكێك لەبەختەوەرترین گۆرانیبێژانی كورد بووە، ئەو خۆی خۆی پێگەیاندووە لەسفرەوە هەتا سەد، لەگەڵ گەورەترین ئۆركێستراكانی ئەوكات گۆرانی وتووە، هەمیشە شانازی بەكوردبوونیەوە كردووە پێویستە كوردیش شانازی پێوەبكات. هاوڕێ كوڕی رابیعە خان، هاوسەری پێنجەمی حەسەن زیرەك ئەوەی خستەڕوو كە ماڵی سۆفی كەریم هەموو ساڵێك یادی حەسەن زیرەك دەكەنەوە لەڕۆژهەڵات و باشووری كوردستان هەمیشە یاد دەكرێتەوە، وتیشی:»زۆر گۆرانی حەسەن زیرەك هەیە بڵاونەكراونەتەوە و لای ئەو بنەماڵەو شوێنانەن كە تێیدا تۆماركراوە، ئەوەی تائێستا تۆماركراوە زیاتر لەهەزار گۆرانی تۆماركراوی هەڵگیراوە». هاوكات ئەوەشی روونكردەوە كە ئەوەندەی زانیاریم هەیە حەسەن زیرەك تەنیا پێنج جار هاوسەرگیری كردووە.

ئیمان زەندی هاوردەكردنی ئاژەڵ هاوشێوەی پێداویستییەكانی دیكە بەڕێگای قاچاغ  لە سوریاو ئێران و تەنانەت توركیاشەوە دەهێندرێتە هەرێمی كوردستانەوەو نەخۆشیان لەگەڵدایەو ساغدەكرێنەوە لەبازاڕەكاندا. بەپێی ئامارێكی فەرمی بۆ ساڵی 2021 و سێ مانگی ئەمساڵ 355 هەزارو ٢٨٢ سەر ئاژەڵ هاوردەی هەرێمی كوردستان كراوە، هەزارو ٨٥٧ سەریان لە كەرەنتیەنەكان رەتكراوەتەوەو بەمەش لەساڵی ٢٠٢٠ بۆ ٢٠٢١ لەكوشتارگەكانی سلێمانی و هەولێر زیاتر لە ١٦٢ هەزارو ١٠٣ كیلۆ گۆشت رەتكراونەتەوە و سوتێنراون. لایەنە پەیوەندیدارەكان مانگانە كۆبوونەوە دەكەن لەسەر پێویستی رێژەی ئاژەڵ بۆ ناوخۆی كوردستان كەپێكهاتوون لەقایمقامیەتەكان و بەڕێوەبەری كشتوكاڵ و ڤێتێرنەری و ئاسایش لەگەڵ نوێنەری كێڵگە پەلەوەرییەكان، گەر ئەو رێژەیەی پڕ نەكردەوە پەنا دەبرێتە بەر كۆمپانیاكانی دەرەوە بۆ دابینكردنی ئەو رێژەیەی تری ئاژەڵ، هاوردەی ئاژەڵ بەپێی خواستی پارێزگاكانە. لەحەوت ناوچەی دەوروبەری هەرێمی كوردستان قاچاخی بەئاژەڵەوە دەكرێت، سنوری سەرەكی قاچاخكردنەكە وڵاتی ئێران و توركیایە. حەسەن بامەڕنەیی ناوی خوازراوی خاوەن پەیجێكە بەناوی مەیدانی ئاژەڵانی كوردستان، ئەوەی خستەڕوو كە  هۆكاری بەقاچاخ هێنانی ئاژەڵ بۆ هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێك كەڕێگا فەرمییەكان كە تێچووی زۆری دەوێت بازرگانەكە دەبێت كۆمپانیا دابنێت مۆڵەت وەرگرێت بۆ هێنانی ئاژەڵ و  بۆ سەر سنورو یان فڕۆكەخانەكان، وتیشی:" بەڵام بەڕێگای قاچاخیەكە یان نافەرمیەكە قازانجەكەی زیاترە لەڕێگا فەرمیەكە، چونكە باج نادەن، هەروەها پێویستی بەكۆمپانیا دانان ناكات و پشكنین بۆ ئاژەڵەكان ناكرێت، بەڵكو راستەوخۆ لەودیو ئاودیو دەكرێت". ناوبراو باسی لەوەشكرد ئاژەڵ بەقاچاخ لەناوخۆی هەرێم مامەڵەی پێوە دەكرێت و دەهێنرێن لەدەربەندیخان و قەڵادزێ و حاجی ئۆمەران لەگەڵ كوێستانەكانی سیدەكان و برادۆست هەروەها بارزان كە هاوسنورە لەگەڵ شاری شنۆی ئێران و دەهێندرێتە گوندی بەرمیزەی هاوسنور لەگەڵ وڵاتی توركیا. باجی گومرگی لەهەرێمی كورستان بۆ ١٠٠ كیلۆ گۆشت ١٠ بۆ ١٢ دۆلارە، بەمەش بۆ ٥٠٠ كیلۆ ١٢٠ دۆلار وەردەگیرێت. بەپێی ئەو داتاو ئامارەی هاوڵاتی لە لێپرسراوی كەرەنتینەی هەموو پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان دەستی كەوتووە بۆ ساڵی ٢٠٢١ و سێ مانگی ئەمساڵ ٣٥٥ هەزار و ٢٨٢ سەر ئاژەڵ هاوردەی هەرێمی كوردستان كراوە لەو ژمارەش هەزار و ٨٥٧ سەریان رەتكراوەتەوە بە هۆكاری نەخۆشی جۆراو جۆر و لاوازی ئاژەڵەكە. كوشتارگەكان پشكنینی تەواو بۆ ئاژەڵەكان دەكەن لەهەولێر كوشتارگەی ئەهلی هەیە لە بنەسڵاوە بیناكەی حكومیە و دراوە بە كەرتی تایبەت، كوشتارگەیەكی تر كە دەستی بەكارنەكردوە، لە قوشتەپە، لەگەڵ كوشتارگەیەكی تر لە قایمقامیەتی قەزای خەبات، لەگەڵ چەند كوشتارگەی بچووك بچووكی تر، لەسلێمانی كوشتارگەی ئەهلی تر نیە، تەنها رێكخراوی ڤێتێرنەری هەیە. هەڵمەت هەمزە، بەڕێوەبەری كوشتارگەی هاوچەرخی هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" ئاژەڵی نەخۆش توانای تێپەڕبوونی نیە، رێگای قاچاخكردنیش بە پیادەیە ئاژەڵەكان دەهێنرێن و بەناوی لەوەڕاندن ئاژەڵی نەخۆش دەهێنرێنە ناوەوە، دۆكیۆمێنتمان هەیە كە چەندینجار كتابمان كردووە كە داوامان كردوە ئاژەڵ بەقاچاخ نەمێنێت، چونكە سەرسنورەكان زۆر بەرفراوانن، زۆربەی گلدراوەكانیش لەڕەگەزی مێن و دووگیانن". بەڕێوەبەری كوشتارگەی هاوچەرخی هەولێر، پێشیوابوو كە بەشێوەیەكی گشتی قاچاخكردن بەئاژەڵ بەهۆی ناسەقامگیری وڵاتانەوەیە، چونكە دراویان دابەزیوە وایكردوە ئاژەڵ بەشێوەی قاچاخ وەكو ساڵانی ڕابردوو ئاودیو بكرێت. هەمزە ئەوەشی وت:" ئاژەڵی نەخۆش زیاتر بوونی هەیە لەناوخۆو یان كاتێك هاوردە دەكرێت و لەبەلەد مەنشا دادەنرێت ئاژەڵەكان نەخۆش دەكەون، چونكە گەرمیان و كوێستان بەم ئاژەڵانە دەكرێت یان شێوازی عەلەفەكەی خراپە، یاخود جوان بەخێوناكرێن، ...هتد‌. لەساڵی ٢٠٢٠ بۆ ٢٠٢١ كە لەكوشتارگەی نوێی سلێمانی ١٨٧ هەزار و ٢٨٥ كیلۆ گۆشت لەگەڵ ئەندام رەتكراونەتەوە سووتێنراون، لە كوشتارگەی هاوچەرخی هەولێر بۆ ساڵی ٢٠٢٠ بۆ ٢٠٢١و پێنج مانگی ٢٠٢٢،  ٦٤ هەزار و ١٧٠ كیلۆ رەتكراونەتەوە و سووتێنراون، لە كوشتارگەی هەڵەبجە بۆ ئەو دوو ساڵە ٣٦ هەزار و ٣٠ سەر كراون بەقوربانی، ئاماری رەتكراوە و سووتێنراو لە بەردەستی بەڕێوەبەری كوشتارگەی هەڵەبجە نەبوو، هەروەها لەساڵی ٢٠١٩ بەفەرمی زیاتر لە ١٢٠ كۆمپانیا بازرگانی بەئاژەڵەوە دەكرد بەڵام لەمساڵدا ئاماری كۆمپانیاكان لەبەردەست نین. لەپەرلەمان كار بە دوو یاسا دەكرێت، یاسایی تایبەتی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ یاسای جێگیری عێراقی، شوان زراری جێگری سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵ لە پەرلەمان بە هاوڵاتی وت:" ئەو ئاژەڵانەی وەزارەتی كشتوكاڵ و وەزارەتی دارایی رێگەی پێدەدەن، لەخاڵە گومرگیەكان و فرۆكەخانەكان دێن، لەبەرئەوەی هاوسنورین لەگەڵ وڵاتە دراوسێكان، هاتنی ئاژەڵی نەخۆش بەقاچاخ ساغدەكرێتەوە، بەڵام ئاژەڵی نەخۆش هاوردە نەكراوە". هەر بەپێی یاسای پەرلەمان، پاپەند نەبوون بەیاساكەوە غەرامەی بۆ دانراوە بۆ هەر جۆرێك لەجۆرەكان و غەرامەكانیش بەڕێنمایی دەردەچێت، بەڵكو بەیاسا دەرناچێت، چونكە یاسا جێگیرەو غەرامەكەش بەرزو نزمی دەكات، جۆری غەرامەكان ئاژەڵەكە دەگەڕێنرێتەوە غەرامەكەشی لەگەڵە یان دەگەڕێنرێتەوە یاخود دەسووتێنرێت. ئاژەڵە نەخۆشەكان پێی دەڵێین كەلەشی و نەخۆشییەكانیان هەمەجۆرەن وەكو كرمی شریتی، زەردوویی، حەمەی ماڵتا، گرانەتا، دەردە پشیلە، ...هتد، بەڵام ئەو نەخۆشی ئاژەڵانە لەژێر كۆنتڕۆڵدان لەكوشتارگەكان، لەكوشتارگەدا ئەو ئاژەڵانەی رەت دەكرێنەوە بە دوو قۆناغدا تێدەپەڕێت، قۆناغی پێش كوشتاركردن و پاش كوشتاركردن، هەروەها سێ جۆر نەخۆشی ئاژەڵیش هەیە بەكتریایی و ڤایرۆسی و مشەخۆری. نەخۆشی مرۆڤژەڵی، ئەو نەخۆشیانەن كە هاوبەشن لە نێوان مرۆڤ و ئاژەڵداو سەرچاوەكەی ئاژەڵە، شاڵاو عارف لێپرسراوی ستافی پزیشكی كوشتارگەی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:"لە وڵاتان بۆ بەرەنگاربوونەوە و كۆنتڕۆڵكردنی نەخۆشی مەترسیدار سیستەمی تەندروستی خۆراكی پێشكەوتوویان هەیە، بەڵام لە كوردستان ئەم سیستەمە پێشكەوتووە نیە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ خەمساردی حكومەت و پەرلەمان". "پەرلەمان خاوەنی یاسای تایبەتی نیە بۆ بەرەنگاربوونەوە و كۆنتڕۆڵكردنی نەخۆشی ئاژەڵ، هەتا ئێستا پشت بەیاسایەك دەبەسترێت لە ساڵانی شەستەكان پەرلەمانی عێراق دەریكردوە كە زۆر كاڵ و كرچە، لەڕووی زانیارییەوە زۆر سادەو ساكارو سەرەتاییە، كوردستان مامەڵە بەم یاسایە دەكات" لێپرسراوی ستافی پزیشكی كوشتارگەی سلێمانی وای وت. ئەو پزیشكە باس لەوە دەكات بەدوو جۆر ئاژەڵ لەناودەبەن سوتاندن و ناردنەوەی ئاژەڵەكە بۆ خاوەنەكانیان لەگەڵ گۆشتی رەنگ تێكچوو ئاژەڵی دووگیان رەت دەكەنەوە، چونكە زیان بەئابوری گشتی دەگەیەنێت. د.شاڵاو ئەوەش دەڵێت:" كاتێك سەر ئاژەڵێك رەتدەكەینەوە، لەوێوە دەینێرنەوە بۆ مەیدانی ئاژەڵان یان سەر شەقام یاخود ئەفرۆشرێتەوە بەڕیستۆرانتەكان". تای خوێنبەربوونی ئاژەڵ گوێزەرەوەكەیەتی، بەتایبەت ئاژەڵی مەڕو لەگەڵ ئاژەڵی كێوی، تووشبونەكەش لەڕێگای دەردراوەكانیەتی و ئەم ئاژەڵە هەڵگری گەنەیە. نەخۆشە بەكتریاییەكان وەك برۆسێلا، سالمۆنێلا، ئی كۆلای، سیل، ... هتد، نەخۆشیە ڤایرۆسیەكانیش وەك تای خوێن بەربوون، ئۆرف، مشەخۆریش وەكو ساركۆسیست، سیستی سەركەس، رینگ ۆرم ئەنسراكس. سالار حارس، خاوەنی قەسابخانەیەكە لەشاری سلێمانی، گۆشت داوا دەكات لەكوشتارگەكان و ئاژەڵەكانی بۆ سەر دەبڕدرێت و مۆری پزیشكی لێدەدرێت و لەناو بەڕاد بۆی دەهێنرێت بە هاوڵاتی وت:" بەپێی بازاڕ داوای گۆشت دەكەین، چونكە لە وڵاتان كەم دێت بەشی كوردستان ناكات و لەناوخۆی خۆمان دەیكڕین، بەڵام بەبێ بەرامبەر گۆشتی سەر ڕێگاكانمان بدەنێ نامانەوێ، چونكە ناتەندروستەو قەدەغەیە".

هاوڵاتی سەرۆك وەزیرانی عێراق هەوڵ دەدات بەنزیك كردنەوەی سعودیەو ئێران پریسكی ئاگری ئەم دوو وڵاتە دوورخاتەوەو هاوكات بەختی خۆی بۆ مسۆگەركردنەوەی تەختی دەسەڵات بەهێزتر بكات. سەردانە كتوپڕەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ سعودیەو ئێران وەك نێوەندگیرییەك بۆ تاران و ریاز لێكدرایەوە، بەڵام كازمی جگە لەو ئامانجە هەنگاوەكانی لەپێناو ئارامبوونەوەی گۆڕەپانی سیاسیی عێراق و بەهێزبوونەوەی پێگەی وڵاتەكەیە لەناوچەكە بەتایبەت كازمی سەرقاڵی ئەوەیە كۆتایی بەگرژی و ناكۆكیی شەش ساڵی رابردووی سعودیەو ئێران بهێنێت. هاوكات لەلایەكی دیكەوە نێوەندگیرییەكی مێژویی نێوان قاهیرەو تارانی دەستپێكردووە كە زیاتر لە 40 ساڵە پەیوەندییەكانیان ئاسایی نەبووەتەوە بۆیە كازمی وەك كۆتری ئاشتی لەنێوان میسرو ئێرانیش وەسف دەكرێت. هەنگاوە خێراكانی كازمی لەتاران و ریازو قاهیرە ئەنجامە ئەرێنییەكانی لەگۆڕانكاریی لێدوانی بەرپرسانی ئێران سەبارەت بەهەرێمی كوردستان بەدی دەكرێت، چونكە پێشتر بەرپرسانی ئەو وڵاتە بەموشەك هەڕەشەیان دەكرد، بەڵام لەنوێترین لێدواندا وەزارەتی دەرەوەی ئێران هیوای چارەسەریی كێشەكانی نێوان بەغداو هەولێر دەخوازێت و دەڵێت:» هەرێمی كوردستان تێگەیشتنی باشی بۆ پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەغدا هەیە». لەئێستادا كە بەهۆی كشانەوەی موقتەدا سەدر لە ئەنجومەنی نوێنەران، لایەنەكانی نزیك لەئێران رۆڵی سەرەكی لەپێكهێنانی حكومەت دەبینن كازمی دەیەوێت بەدروستكردنی هاوسەنگیی لەنێوان واشنتۆن و سعودیەو تاران دەستكەوتی هەنگاوەكانی بچنێتەوەو ئەوەش بە بوونەوەی بەسەرۆك وەزیرانی عێراق بەدی دێت. كازمی لە تاران مستەفا كازمی رۆژی یەكشەممە 28ی حوزەیرانی 2022 بۆ دووەمجار وەك سەرۆك وەزیرانی عێراق سەردانی تارانی پایتەختی ئێرانی كردو لەگەڵ سەرۆك كۆمارو وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتەو ژمارەیەك لەبەرپرسانی دیكە كۆبووەوە. كازمی لەو گەشتەدا كە پێشتر بەرنامەكەی رانەگەینرابو و بەگەشتی چاوەڕوان نەكراوەو بەپەلە وەسف كرا، سەرۆكایەتی شاندێكی باڵای بەرپرسانی عێراقی دەكرد كە بەوتەی ئەو مەبەست لێی ئەنجامدانی رێككەوتنی سیاسی و ئابووریی لەگەڵ تاران بووە. میدیاكانی ئێران ئاشكرایان كردووە لەسەردەمی كازمیدا بە بەهای 13 ملیار دۆلار كاڵای ئێرانی رەوانەی عێراق كراوە كە بەهۆی سزاكانی ئەمریكا لە دژی تاران كاڵاكان بەدراوی یۆرۆو تمەن مامەڵەی پێوەكراوە. ئیبراهیم رەئیسی لە كۆنگرە رۆژنامە هاوبەشەكەی لەگەڵ كازمی، رایگەیاند:» ئاسایش و سەقامگیریی لەناوچەكەدا بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ ئیسرائیل مسۆگەر نابێت، دەبێت وڵاتانی ناوچەكە بەبێ دەستوەردانی وڵاتانی بیانی كێشەكانیان چارەسەر بكەن. رەئیسی راشیگەیاند كە ئێران لە رۆژە سەختەكاندا پشتی لەعێراق نەكردووە و بەبەردەوامی لەگەڵ ئەو وڵاتەدا دەمێنێتەوە. لای خۆیەوە مستەفا كازمی لەو كۆنگرەیەدا وتی:» ئێران وڵاتێكی گرنگەو دەمانەوێت پەیوەندییەكانمان لەگەڵ تاران بەهێز بكەین و لەو چوارچێوەیەشدا ئەمڕۆ رێككەوتین لەسەر بەهێزكردنی پەیوەندییەكان لە پێناو بەرژەوەندیی هاوبەشی خەڵك و حكومەتی عێراق و ئێرا». ئەو لە بەشێكی لێدوانەكانیدا ئاماژەی بەوەكرد كە تاران و بەغدا پشتیوانیی لە ئاگربەستی وڵاتی یەمەن دەكەن كە نزیكەی سێ مانگە بە نێوەندگیریی نەتەوەیەكگرتوەكان راگەیەنراوە. پێگەی بەغدا لەتاران شەفاعەت بۆ هەولێر وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند لەگەڵ وەرگرتنی پەیامی سعودییەكان لەلایەن كازمییەوە، بڕیارە بەرپرسانی دیپلۆماسیی هەردوولا لە ئاستی باڵادا كۆببنەوە كە ئەمەش ئەنجامی نێوەندگیرییەكانی عێراقە. سەعید خەتیب زادە، هەر ئەو رۆژە لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند:» بەوردیی چاودێریی پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا دەكەین و نیگەرانین لەو ناكۆكییانەی لەسەر كێلگەكانی غازو نەوت لەنێوان هەرێمی كوردستان و عێراق دروستبووە». ئەو وتی: ئەگەرچی ئەو پرسە بابەتێكی ناوخۆیی دەسەڵاتی ناوەندو ناوچەكانی دیكەی عێراقە لەگەڵ ئەوەشدا بەوردیی چاودێریی بارودۆخەكە دەكەین، لەم ساڵانەی دوایدا لێكتێگەیشتنی باش لەنێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا دروستبووەو هیوادارین ئەو گرژییانە كۆتایی پێبێت. لێدوانی ئەو بەرپرسەی ئێران لەكاتێكدا پێشتر خەتیب زادە هێرشە موشەكییەكانی سوپای پاسدارانی وڵاتەكەی بۆ سەر هەولێر بە نەشتەرگەریی بچووك ناوهێناو لەچوار مانگی رابردووشدا زۆربەی بەرپرسان و فەرماندە سەربازییەكانی سوپای پاسداران هەڕەشەی ئەنجامدانی هێرشی دیكەیان لەهەرێمی كوردستان دەكرد. لانیكەمی ئەنجامی سەردانەكەی كازمی بۆ تاران رەنگە ئەوە بێت كە هەڕەشەكانی بەرپرسانی ئەو وڵاتەی گۆڕی بۆ هیواخواستن لەپێناو چارەسەری كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدا. كازمی لەكۆتری ئاشتیی بۆ كورسیی دەسەڵات زۆربەی میدیاكانی سەر بەدەزگا دیپلۆماسی و سیاسییەكانی ئێران حاشایان لەوە نەكردووە كە كازمی دەوری گرنگیی لە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و وڵاتانی عەرەبی ناوچەكە هەیەو ئاشكرایان كردووە سەرۆك وەزیرانی عێراق دوو ئامانجی سەرەكیی لەهەنگاوە ئاشتیخوازنەكانی هەیە كە رەنگە لەداهاتودا دەستكەوتەكانی بچنێتەوە. بەپێی لێكدانەوەی ئەوان كازمی دەیەوێت لەم قۆناغەدا كە زیاتر لەهەشت مانگ بەسەر هەڵبژاردنەكانی وڵاتەكەیدا تێپەڕیوە و تائێستا چارەنووسی حكومەت و دەسەڵات لەبەغدا یەكلایی نەكراوەتەوە رەزامەندیی تاران و لایەنگرانی شیعەی ئێران لەعێراق بەدەستبهێنێت و جارێكی دیكە كورسیی سەرۆك وەزیران بۆخۆی مسۆگەر بكاتەوە لەو پێناوەشدا نایەوێت وڵاتەكەی لەئەنجامی ململانێكانی سعودیەو ئێران گرژیی و ناكۆكی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت، بۆیە كازمی لەسەرەتای دەستبەكاربوونیشی وەك سەرۆك وەزیرانی وڵاتەكەی زیاترین هەوڵی داوە جگە لەكەمكردنەوە گرژییە ناوخۆییەكان، هاوسەنگیی ئێران و ئەمریكا لەگۆڕەپانی عێراق بپارێزێت. قاچێكی كورسییەكەی كازمی لەتارانە رۆژنامەی (ئارمانێ میللی) كە سەر بەباڵی ریفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامی ئێرانە: لە لاپەڕەی یەكەمدا بە ناونیشانی (یەكێك لەسەرەكیترین ئامانجەكانی مستەفا كازمی لەگەشتكردن بۆ تاران بەدەستهێنانەوەی كورسیی سەرۆك وەزیرانی عێراقە). رۆژنامەكە نووسیویەتی گەشتەكە كتوپڕو بەپەلەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ تاران دوای سەردانی سعودیە بووە، بەپێچەوانەی شیكارییەكان و لێكدانەوەكان ئامانجی سەرەكیی كازمیی نێوەندگیریی نێوان سعودیە و ئێران نییە، بەڵام كازمی بەزمانێكی ساددە سعودییەكانی ئاگادار كردووەتەوە هەنگاوەكانیان بۆ لێكتێگەیشتن لەگەڵ تاران پێچەوانەی تێڕوانینەكانی ئەمریكا بۆ گۆڕانكارییە نوێیەكانی ناوچەكە نییە. ئەو رۆژنامەیە جەختی لەوە كردووەتەوەتەوە كازمی هەوڵدەدات بە رازیكردنی ئێران و نزیكایەتیی لەحەشدی شەعبی و هاوپەیمانە شیعەكانی تاران لەعێراق، پێگەی خۆی وەك سەرۆك وەزیرانی داهاتووی وڵاتە بەدەست بهێنێتەوەو بە راگرتنی دڵی سعودییەكانیش نەبێتە مایەی گومان بۆ بەرنامەكانی واشنتۆن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراقیش. عێراق لەئاگربەستی یەمەن تا گەڕانەوەی دیپلۆماتكارەكانی ئێران بۆ سعودیە عێراق لەسەرەتای ساڵی 2021 تائێستا میوانداریی پێنج گەڕی دانوستانی نێوان بەرپرسانی ئاسایشی و دیپلۆماسیی ریازو تارانی كردووە كە ئاماژەیە بەڕۆڵی باڵای بەرپرسانی عێراق و پێگەی سیاسیی وڵاتەكە لەنێوەندگیریی نێوان وڵاتانی دراوسێی. ئەنجامی ئەو نێوەندگیرییەی عێراق بووە هۆی ئەوە سێ دیپلۆماتكاری ئێران دوای شەش ساڵ بتوانن بچنە سعودیە و نوێنەرایەتیی خۆیان لەبارەگای سەرەكیی وڵاتانی هاریكاریی ئیسلامیی لەشاری جەددە بكەنەوە و دەست بەكارەكانیان بكەنەوە. ساڵی 2016 دوای ئەوەی سعودیە لەمانگی كانونی دووەمی ساڵی 2016، شێخ نەمر باقر، زانای ئایینی شیعەی لەوڵاتەكەی بەتۆمەتی تێكدانی ئاسایشی نیشتیمانی سعودیە لەسێدارەدا كە ئەوەش كاردانەوەی توندی ئێرانی لێكەوتەوە و بەرپرسێكی سوپای پاسدارانیش رایگەیاند سعودیە دەكەن بەدۆزەخ. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هەواڵی لەسێدارەدانی نەمر، هێرش دەكرێتەسەر باڵیۆزخانەی سعودیە لەتاران و كۆنسوڵخانەی ئەو وڵاتە لەشاری مەشهەد دەسوتێنرێت كەئەوەش ناڕەزایەتیی ریازی لێكەوتەوەو بووە هۆی پچڕانی پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەكان، هاوكات ئەوەش بە هۆكاری توندبوونەوەی جەنگی یەمەن لەقەڵەمدەدرێت كە بەجەنگی ساردی نێوان تاران و ریاز لەیەمەن ناودەهێنرێت. دوای ئەوەی ساڵی 2014 چەكدارە حوسییەكانی یەمەن كە سەر بەئێران لەقەڵەمدەدرێن  توانیان شاری سەنعا-ی پایتەخت كۆنتڕۆڵ بكەن، سعودیە لەساڵی 2015 راستەوخۆ لە رێگەی سەربازییەوە دەستوەردانی كردو بنكە و پێگەكانی حوسییەكانی دەكردە ئامانج كە لەگەڵ گرژبوونەوەی پەیوەندییە سیاسیی و دیپلۆماسییەكانی تاران و ریاز ئاگری جەنگ لەو وڵاتەش توندتر بووەوە، یەكێك لەمەرجەكانی سعودیە بۆ ئێران لەدانوستانەكانیان لەبەغدا لەساڵی رابردوودا، كۆتایی پشتیوانییە سەربازییەكانی ئێران بۆ حوسییەكان بووە. رەئیسی لە كۆبوونەوەی لەگەڵ كازمی پێنج مەرجی وڵاتەكەی سەبارەت بەیەمەن بۆ سعودیە راگەیاندووە كە سەرەكیترینیان نەمانی گەمارۆی سعودیە لەدژی دانیشتوانی یەمەن و پابەندبوونی ریاز بووە بەئاگربەستی وڵاتەكەوە. وەزارەتی درەوەی ئێران بەفەرمی بڵاویكردووەتەوە؛ مستەفا كازمی پەیامەكانی سعودیەی بە فەرمی گەیاندووەتەوەتە تاران بەپێی راگەیەنراوەكە، ریاز ئامادەیی دەڕبڕیوە گەڕی دیكەی دانوستانی نێوان ئێران و سعودیە لەبەغدا بەڕێوەبچێت و كات و شوێنی كۆبوونەوەی و دانوستانەكان دیاریكراون و دوای ئەنجامدانی ئەو پڕۆسەیە، شاندی دیپلۆماسیی هەردولاو ئامادەكاریی دەكەن بۆ كردنەوەی باڵیۆزخانەكانی دوو وڵاتەكە لەتاران و ریاز. بەغدا هەوڵی نزیكکردنەوەی قاهیرەو تاران دەدات ئاژانسی هەواڵی خوێندكارانی ئێران بەناونیشانی (نێوەندگیریی لەنێوان تاران و بەغدا، گەیاندنی پەیام بۆ قاهیرە) بڵاوی كردەوە، مستەفا كازمی لە كۆبوونەوەی لەگەڵ ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران، جەختی لەئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان تاران و ریاز كردووەتەوەو عەبدوڵاهیانیش ئاشكرای كردووە بەنێوەندگیریی و هەوڵەكانی عێراق ئامادەكاریی كراوە بۆ ئەنجامدانی گەڕی شەشەمی دانوستانی بەپرسانی باڵای سعودیە و ئێران لەبەغدا. عەبدوڵاهیان سوپاسی رۆڵی عێراقی لە نێوەندگیرییەكان و میوانداریی پێنج گەڕی دانوستانی نێوان تاران و سعودیە كردووەو ئاماژەی بە كۆبوونەوەی نهێنیی شەرم شێخ لەمانگی ئازاری ئەمساڵدا كردووە كە هەریەكە لەبەرپرسانی باڵای  وڵاتانی (ئیسرائیل، سعودیە، ئوردن، قەتەر، میسر) بە سەرپەرشتیی ئەمەریكا بەشدارییان تێدا كردووەو كۆبوونەوەكەش لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی جموجۆڵە سەربازی و هەنگاوە موشەكییەكانی ئێران بووە لەناوچەكەدا. عەبدوڵاهیان بەكازمی راگەیاندووە؛ تاران خوازیاری پەیوەندیی بەهێزە لەگەڵ قاهیرە، چونكە ئەوە لە بەرژەوەندیی ناوچەكەو وڵاتانی ئیسلامییە. پەیامەكەی عەبدوڵاهیان لەكاتێكدایە ئێران و میسر لەساڵی 1979 پەیوەندییەكانیان بەهۆی ئەوەی محەمەد ئەنوەر سادات،  سەرۆكی ئەوكاتی میسر، رایگەیاند روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی لەئێران كەسێكی نەخۆشەو مایەی شەرمەزارییە بۆ ئیسلام، لەو رۆژەوە پەیوەندییەكانی تاران و قاهیرە كە پەیوەندییەكی توندو تۆڵ بوو، كێشە و ئاڵۆزیی تێكەوت و تائێستاش ئاسایی نەبووەتەوە. لەلایەكی دیكەوە، سەعید خەتیب زادە، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، رۆژێك دوای گەشتەكەی كازمی بۆ تاران جەختی لەوە كردەوە ئەگەرچی نوسینگەی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكەی لەقاهیرە كاردەكات لەسەر توندوتۆڵكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان تاران و قاهیرە، بەڵام میسر زۆر بۆ ئێران گرنگەو سود لەهەموو ئامرازێك وەردەگرێت بۆ توندوتۆڵكردنی پەیوەندییەكانی نێوان دوو وڵاتەكە. ئێران هەوڵدەدات پەیامەكانی بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ میسر بەكازمی بگوازێتەوە.

سەركۆ جەمال ئەو بەنزینە 800 دیناریەی حكومەتی هەرێم لەسلێمانی دابەشی دەكات كوالێتیەكەی جیاوازە لەبەنزینەكەی هەولێر، ئەمەش لیژنەی پشكنینی سامانە سروشتیەكان بۆ هاوڵاتی پشتڕاستیدەكاتەوە. بەنزین لەهەرێمی كوردستان یەكێكە لەو قەیرانانەی تائێستا بەردەوامەو چارەسەركردنەكەی كاریگەری كردووەتە سەر كوالێتی بەنزینەكە. داناز كەریم، دانیشتووی سلێمانییە، بەهاوڵاتی وت:» ئەو بەنزینە 800 دیناریەی حكومەتم كردووەتە ئوتومبێلەكەم، بەڵام رۆژێك دواتر بەهۆی خراپی كوالێتیەكەی فیتپەمپی ئوتومبێلەكەم سوتا». سەرۆكی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتییەكان دەڵێت گومانمان هەیە دەستكاری كوالێتیەكەی دەكرێت عەلی حەمەساڵح، سەرۆكی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتیەكان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»هەموو رۆژێك دوو ملیۆن بۆ سێ ملیۆن گازوایل لەپاڵاوگەكان دەبرێتە دەرەوەو لەگەڵ رۆن و تێزاب و نەفتا تێكەڵ دەكرێت تاچڕییەكەی كەمبكرێتەوە، ئەو ماددەیەش نایاسایی و قەدەغەكراوە، ئەو ماددەیەش غازێك دروستدەكات و خەڵك تووشی شێرپەنجەو چەندین نەخۆشی دەكات». عەلی حەمەساڵح وتیشی:»بەدواداچوونمان كردووە لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئەوان دەڵێن ئاگادار نین، ئەوەی لەناوخۆدا بەرهەم دەهێنرێت دەستكاری دەكرێت و ئەوەی باشە دەبرێتە دەرەوە». سەبارەت بەهۆكاری خراپی كوالێتی بەنزین، سەرۆكی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتییەكان وتی:»گومانمان هەیە بەنزینەكە لەڕێگاو لەبەنزینخانەكان دەستكاری دەكرێت و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانیش بەڵێنیداوە بەدواداچوون بكات». هاوكات، شێركۆ جەودەت، ئەندامی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتییەكان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»چونكە بەرهەمی خۆماڵییە بەو هۆیەوە یاری پێدەكرێت، هەموو شتێك دەكرێت رووبدات، وەكو لیژنەی سامانە سروشتییەكان سەرقاڵی لێكۆڵینەوەین و دەبێت وەكو ئارد لەناو دڕكدا بیدۆزینەوە كە كێشەكە لەكوێدایە». هاوكات، كاروان گەزنەیی ئەندامی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتییەكان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی، ئەوەی خستەڕوو كە بەنزینە 690 دینارییەكە كۆمپانیای كار دەیپاڵێوێت، ئەو بەنزینەی لەبەغداوە دێت جاروبار رادەگیرێت. وتیشی:» بۆیە دەبێت لەناوخۆ بپاڵێورێت، هەرێمی كوردستان نزیكەی شەش ملیۆن لیتری رۆژانەی پێویستە كەملیۆنێكی موحەسەن و سوپەرە، ئامانجی یەكەم ئەوەبوو ئەو بەنزینەی بەرهەم دەهێندرێت بەدادپەروەرانە بەسەر هەموو كوردستاندا دابەش بكرێت، ئامانجی دووەمیش ئەوەیە نرخەكەی لەئاستی داهاتی هاووڵاتیدا بێت، سێیەمیش ئەوەیە كە كوالێتییەكی باشی هەبێت، رەنگە ئەمە هەرسێكی پێكەوە قورس بێت». «دەمانەوێت ئەو بەنزینەی بەرهەم دەهێنرێت هەمان ئەو كوالێتیەی هەبێت كە لەعێراق بوونی هەیەو هاووڵاتیان لێی رازی بن»، كاروان گەزنەیی وای وت. لەهەولێر وەك سەرۆكی لیژنەی وزەی ئەنجومەنی پارێزگا دەڵێت تائێستا گلەیی هاووڵاتیانیان پێنەگەیشتووە. نافز مستەفا سەرۆكی لیژنەی وزەو سەرچاوە سروشتییەكان لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»تائێستا بۆ ئەنجومەنی پارێزگا خەڵك نەهاتووە گلەیی لەبەنزینە 800ی و 650 ییەكە بكرێت، بەڵام وەك خەڵك دەڵێن كوالێتی 800 دینارییە كێشەی هەیەو كوالێتی باش نیە، تائێستاش بەنزینە 690 دیناریەكە لەهەولێر بەردەوامە». كەریم عەلی سەرۆكی لیژنەی پیشەسازی و وزە لەئەنجومەنی پارێزگا دەڵێت كە گلەیی و سكاڵای زۆری خەڵكیان بەدەست گەیشتووە، لەبارەی كوالێتی بەنزینی 800 دینارییەكە. كەریم عەلی وتیشی:»سەرەتا كە بەنزینەكە دەست بەدابەشكردنی كرا لەسنووری سلێمانی و گەرمیان بەدواداچوونمان كرد تێبینیمان هەبوو، بەڵام كوالێتی و غاز و ئۆكتانەكەی خراپ نییە، زیاتر لەهەفتەیەكە داوامان كردووە باش بكرێت، بەڵام تائێستا وەڵام نەدراوینەتەوە، ماددەی شێرپەنجەیشی باشەو زۆر نییە». وەك سەرۆكی لیژنەی پیشەسازی و وزە لەئەنجومەنی پارێزگا دەڵێت:»لەدوایین پشكنیندا دەركەوت كە ئۆكتانەكەی 91%ە، لەسەرەتادا 89% بوو، بەڵام پێویستە سەروو 92% بێت». رۆژی یەكشەممەی رابردوو٢٠٢٢/٦/١٩ بەمەبەستی تاووتوێكردن و بەدواداچوون بۆ پرسی بەنزین و نەوتی سپیی ماڵان و غاز، شاندێكی لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكان و پیشەسازی و بازرگانی لەپەرلەمانی كوردستان، بەسەرۆكایەتیی عەلی حەمەساڵح، سەرۆكی لیژنەو جێگری سەرۆكی لیژنەو ئەندامیەتی ژمارەیەك لەئەندامان و راوێژكارانی لیژنەكە، سەردانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانی كردو لەگەڵ كەمال محەمەد، وەزیری سامانە سروشتییەكان بەوەكالەت و بریكارو بەڕێوەبەرە گشتییەكانی وەزارەت كۆبووەوە، لەكۆبوونەوەكەدا، تاووتوێ و گفتوگۆ لەسەر پرسی بەنزین كرا. 

عەمار عەزیز جێگری پارێزگاری نەینەوا بۆ كاروباری كارگێڕی ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە شەنگال ناگەڕێتەوە بۆ پێش ساڵی 2014 و دۆخەكەی قورس و ئاڵۆز بووەو زەحمەتە بەمزووانە قایمقامی بۆ دابنرێت. رەفعەت سەمو، جێگری پارێزگاری نەینەوا بۆ كاروباری كارگێڕی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»پرسی شەنگال تابڵێی قورس و ئاڵۆزە، ئەوەش لەبەر دەستتێوەردانی دەرەكی و ناوخۆو بوونی یەبەشە، یەپەژەو حەشدی شەعبی هێزی پاراستنی ئێزدیخان و چەند هێزیكی تر، تا رێككەوتنی هەولێر و بەغدا جێبەجێ نەكرێت قایمقامێكی نوێ دانانرێت». ناوبراو ئەوەشی خستەڕوو كە پێش جێبەجێكردنی رێككەوتنی نێوان هەولێرو بەغدا هەركەسێك دابنرێت ناتوانێت ئیشەكانی خۆی بەڕێوەببات، وتیشی:»بڕی 28 ملیار دینار پێش 2021 بۆ ئاوەدانكردنەوەی شەنگال دابین كرابوو، بەڵام تائێستا خەرج نەكراوەو ئەوە دەمێنێتەوە سەر بڕیاری لیژنەی باڵای ئاوەدانكرنەوەی پارێزگای نەینەوا». جێگری پارێزگای نەینەوا بۆ كاروباری كارگێڕی لەسەر پشكی پارتی ئەو پۆستەی وەرگرتووەو  ئەوەشی دووپاتكردەوە كە نەك 28 ملیار ئەگەر 180 ملیار دیناریش دابین بكرێت ، شەنگال ناگەڕێتەوە بۆ پێش 2014، وتیشی:» ئاوەدانكردنەوەی شەنگال گرێدراوە بەمەلەفی ئەمنی و ئیداری، تا ئەو دوو مەلەفە تەواونەبن شەنگال ئاوەدان ناكرێتەوە». دوای ئەوەی مەحما خەلیل قایمقامی قەزای شەنگال بوو بە ئەندامی پەرلەمانی عێراق، نایف سەیدۆ بەڕێوەبەری ناحیەی سنون كراوە بەقایمقامی شەنگال بەوەكالەت، ناوبراو وتی»نووسراوی فەرمی لەپارێزگای نەینەوا دەرچووە، نایف سەیدۆ لەشوێنی مەحما خەلیل بووە بەقایمقامی شەنگال بەوەكالەت، ئێمە بەفەرمی مامەڵە لەگەڵ ئەو دەكەین». لەبەرانبەردا، فەهد حامد، كە لەدوای رزگاركردنی شەنگال لەدەستی داعش بووەتە قایمقامی قەزای شەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» زیاتر لەپێنج ساڵە بەردەوامین لەسەر كاری خۆمان و ئەوەی لەتواناماندایە بەزیادیشەوە بۆ شەنگالمان كردووە». ناوبراو باسی لەوەشكرد دەیان پڕۆژەی خزمەتگوزاری لەلایەن رێكخراوەكانی ناوخۆو دەرەوە ئەنجامدراون، سەرووی 85%ی پرۆژەكان لەلایەن رێكخراوەكان بووە، وتیشی:» ئیدارەی پارێزگای نەینەوا مامەڵە لەگەڵ مندا ناكەن و پارەمان بۆ نانێرن تابتوانین پرۆژەی پێ دروستبكەین». «لەگەڵ ئەوەداین ئیدارەیەكی نوێ دابنرێت رای خەڵكی ئێزیدی تیابێت و قبوڵ ناكەین تەنها بەغداو هەولێر بڕیار بدەن و رای ئێزدییەكانی شەنگال وەرنەگیرێت»، فەهد حامد وای وت.

  هاوڵاتی لەكابینەكەی مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی لەجیاتی چاكسازی لەسێكتەرە جیاوازەكاندا، تەنها لەدۆسییەی نەوتدا و لەكرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەرێم بۆ هەر بەرمیلێك لەدوو دۆلارو 87 سەنتەوە زیادی كردووە بۆ چوار دۆلارو 32 سەنت و رێژەی باج بەرێژەیەكی زۆر لەسەر هاووڵاتیان زیادكراوە. لەراپۆرتێكی رێكخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدان ئەوە ئاشكرا دەبێت لەوەی كابینەی نۆیەم لەجیاتی چاكسازی، باج و رسوماتی زیاد كردووەو لەبەرانبەردا پارەی كرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی بۆ نزیكەی دوو هێندە بۆ كۆمپانیایەكی توركی و كۆمپانیای كار زیاد كردووە. رێكخراوی ستۆپ لەم مانگەدا پێنجەمین راپۆرتی خۆی لەبارەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بڵاوكردەوەو تێیدا چەندین ئاماری مەترسیدار دەخاتەڕوو لەبارەی زیادكردنی باج و زیادكردنی خەرجی كرێی گواستنەوەی نەوتی هەرێم و كەمبوونەوەی گەڕانەوەی داهاتی نەوت بۆ حكومەت. خستنەڕووی داتا و زانیاری داهاتی ناوخۆ:  2012 تا  2021 داهاتی ناوخۆ یاخود نانەوتی لەهەرێمی كوردستان لە 10 ساڵی رابردوو گۆڕانكاری بەسەرداهاتووەو ساڵ دوای ساڵ رێژەی داهاتی ناوخۆ زیادی كردووە، بەتایبەت لەكابینەی نۆیەمدا توندكردنەوەی رێكارەكانی وەرگرتنی باج لەلایەن حكومەتی هەرێمی كورستانەوە زیادی كردووە. هەرێمی كوردستان لەساڵی 2012 داهاتی باج بڕەكەی 128 ملیار دینار بووە، بەڵام ئەو رێژەیە بۆ ساڵی 2021 زۆر بەرزدەبێتەوە و بڕەكەی دەگاتە 796 ملیار دیناری ساڵانە داهاتی باج لەهەرێمی كوردستان 10 ساڵی رابردوو بەپێی خەملاندنی ئەو داتاو زانیاریانەی داهاتی باج لەهەرێمی كوردستان هەیە، بەراوردی داهاتی باج لەنێوان ساڵانی (2012 بۆ 2021) دەردەكەوێت كە ساڵی 2021 رێژەی 621٪ داهاتی باج زیادی كردووە كە بڕی داهاتی باج لەساڵی 2012 تەنها       128 ملیاردینار بووە، بەڵام لە 2021 دەگاتە 796 ملیار دینار. دۆخی داهاتی ناوخۆ لەكابینەی نۆیەم كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكێك لەئامانجەكانی لەچوارچێوەی كارنامەكەیدا، رێكخستنەوەی باج و بەرپاكردنی دادپەروەری و شەفافیەت بووە، بەمەبەستی هەڵسەنگاندنی ئاستی هەوڵەكان لەبواری رێكخستنەوەی داهاتی ناخۆ بەراوردی دوو ساڵی داهاتی ناوخۆ ساڵانی (2019 و 2021) دەكەین، بەپێی ئەو داتایانەی دەستمان كەوتووە. داهاتی نانەوتی ساڵی 2019 كۆی گشتی داهاتی نانەوتی لەساڵی 2019 بڕەكەی سێ ترلیۆن و 266 ملیارو 384 ملیۆن دینار بووە و كۆی خەرجی لەو ساڵەدا 12 ترلیۆن و 660 ملیارو 765 ملیۆن دینار بووەو داهاتی نانەوتی لەسەدا 8.25% خەرجییەكانی پڕكردووەتەوە. داهاتی ناوخۆی ساڵی 2021 بڕەكەی سێ ترلیۆن و 726 ملیارو 31 ملیۆن دیناربووە، واتە بەراورد بەساڵی 2019 ( 459 ملیار و 353 ملیۆن دینار) زیادی كردووە. داهاتی باج لەساڵی 2021 بەپێی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كە هەولێر 389 ملیار دینارو سلێمانی 211 ملیارو  دهۆك 195 ملیار دینار بووە. هەروەها دابەشبوونی سەرچاوەكانی داهاتی باج لەساڵی 2021 بەم شێوەیە بووە لەهەرێمی كوردستان، كۆمپانیا و خاڵە سنورییەكان            570 ملیار دینار و خانووبەرە 128 ملیار دینارو دەرامەت 82 ملیار دینارو خانووبەرەی میری 15 ملیار دینار. لێكەوتەكانی زیادبوونی داهات و هەوڵەكانی چاكسازیی، توندكردنەوەی رێكارەكانی وەرگرتنی باج: كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێیوایە، ئەو گۆڕانكاریانە لەئەنجامی توندكردنەوەی رێكارەكان و چاكسازی بوو لە بواری باج، بە پابەندكردنی كۆمپانیاكانی وزەو گواستنەوەو گەیاندن بەپێدانی شایستە داراییەكان و بڕی پارەی باج و رەسم و سزای دواكەوتن و قەرزەكانیان. هاوكات سەپاندنی باج لەسەر شوێنە گەشتیارییەكان، نەخۆشخانە تایبەتەكان، گرێبەستە بانەوانییەكان و رێكخستنەوەو پێداچوونەوەو كۆنتڕۆڵكردنی كاروباری دەروازە سنوورییەكان و گرێبەستەكانیان. رێگریكردن لەخۆدزینەوەی باج و جێبەجێكردنی یاساو رێنماییەكان و سزادانی سەرپێچیكاران. هەر بەشێك لەم چاكسازی و رێكخستنەوەی داهاتەكان هۆكار بوونە لە كابینەی نۆیەم و لەماوەی پێنج مانگ داهاتی ناوخۆی هەرێم لە 140 ملیۆن دۆلارەوە بگاتە 244 ملیۆن دۆلار. لەلایەكی دیكەدا زیادبوونی باجدەرەكان، وەك لە بەڕێوەبەرایەتی گەورە باجدەران لە 240 كۆمپانیا دوای دوو ساڵ زیادی كردووە بۆ 678 كۆمپانیا، بەهۆی زیادكردنی رێوشوێنی وەرگرتنی باج لەسەر كۆمپانیاكان. گەورە باجدەران لەپارێزگای هەولێر ژمارەیان 533 كۆمپانیاو  لەسلێمانی 102 كۆمپانیاو لەپارێزگای دهۆك 52 كۆمپانیا بووە. دووەم: ئایا چاكسازیی ریشەیی كراوە؟ ئەنجومەنی وەزیران بەفەرمانی (ژمارە 96)ی رێكەوتی 10/1/2021، بەمەبەستی رێكخستنەوەی سیستەمی كۆكردنەوەی باج و رسومات 11 بڕیاری دەركرد، بەتایبەت پابەندكردنی كۆمپانیاكانی بواری ئەنتەرنێت و تیلیكۆم بەپێدانی باجی فرۆشراوەكان (مبیعات) كۆمەڵێك بڕیاری دیكە، فەرمانگەی هەماهەنگی و بەدواداچوون راسپێردراوە بۆ بەدواداچوون بۆ جێبەجێكردنی ئەو بڕیارانەی ئەنجومەنی وەزیران. هەروەها حكومەتی هەرێم بۆ زۆرێك كاروباری پشت بەلیژنە دەبەستێت، بەتایبەت بۆ ئەنجامدانی بەدواداچوون و لێكۆلینەوە زۆر لیژنە دروست دەكات. كەچی ئەنجامی لیژنەكان وەكخۆی دەمێنێتەوە و كار لەسەر سپاردەی لیژنەكان ناكرێت. بەمەبەستی رێكخستنەوەی رسومات حكومەتی هەرێم لیژنەی دیراسەكردن و رێكخستنەوەی رسومات بەبڕیاری ژمارە (3)ی ئەنجومەنی ئابووری لە 27/1/2020 پێكهێنا. لەچوارچێوەی هەڵسەنگاندن و لێكۆڵینەوەی تیمی ئامادەكاری راپۆرت دەركەوتووە حكومەتی هەرێم هەوڵەكانی لە چوارچێوەی دروست كردنی لیژنە و دەركردنی بڕیار و ئامادەكردنی راپۆرت زۆر بووە، بەڵام لە ئەرزی واقع چاكسازیی ریشەیی بەدی ناكرێت. هاوكات جێبەجێكردنی ئەو راسپاردەو پێشنیارانەی ئەو لیژنانە كە لە راپۆرتەكان پێشكەشی حكومەت كراون جێبەجێ ناكرێت. سێیەم: ئایا باج و رسومات زیاد كراوە؟ پرسی زیادكردنی باج و رسومات قسەو باسێكی زۆری دەربارە كراوە، رۆژانە هاووڵاتیان گلەیی لەبارەوە دەكەن، بەپێی زانیارییەكانی بەڕێوەبەری گشتی باج و دەراماتەكان، باج زیاد نەكراوە، تەنها رێكخراوەتەوە. هەروەها ئەنجومەنی باڵای ئابووری هەرێم دووپاتی كردووەتەوە، «كە كابینەی نۆیەم هیچ باجێكی زیاد نەكردووە، بەڵكو تەنیا شێوازی كۆكردنەوەی باجەكانی رێكخستووەتەوە و ئەو باجانەی پێشتر بەپێی یاسا دانراون، كۆیان دەكاتەوە». دوابەدوای ساڵی 2016 رسومات لە زۆربەی وەزارەت و دامەزراوەكان زیادی كرد، ئەنجومەنی وەزیران بەپشت بەستن بە ئەحكامی مادەی هەشتەم لەیاسای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كورستان ژمارە (3)ی ساڵی 1992 هەمواركراو، بەمەبەستی رێكخستنەوەی كرێ و رسومات، چەندین بڕیاری دەركرد، بەنموونە بەبڕیاری 78ی ساڵی 2016 رسوماتی تاپۆكردنی خانووبەرە لە 1% بۆ 3% زیادكرا.  هەروەها بڕیاری ژمارە (75)ی ساڵی 2016 سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران وەرگرتنی (ڕسووماتی) تایبەت بەكەرتی گەشتوگوزار لە هەرێمی كوردستان زیاد كرا. بڕیاری ژمارە (80)ی ساڵی 2016 سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران وەرگرتنی (رسوومات) و كرێی (أجور) لەبەرامبەر خزمەتگوزاری شارەوانییەكان لە هەرێمی كوردستان ئەمانە نیگەرانی و گلەیی زۆری لای هاووڵاتیانی لێكەوتەوە، بارگرانی لەسەر بژێوی هاووڵاتیان و بەتایبەتی چینی هەژار و مامناوەندی كۆمەڵگا دروست كردووە. بەهۆی دواكەوتنی مووچە لەدۆخێكی خراپی ئابوری دابوون، كە لەسەروبەندی ساڵی 2016 حكومەت بڕیارەكانی زیادكردنی رسوماتی دەركرد. لەو چوارچێوەیەدا، كاریگەری و زیادبوونەكانی روسمات دەركەوت بەنموونە لەساڵی 2015 بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی تۆماری خانووبەرە لەهەرێمی كوردستان، داهاتی رسوماتی نزیكەی 35 ملیار و 481 ملیۆن دینار بووە، كەچی لەساڵی دواتر لە 2016 گەیشتووەتە 57 ملیار و 876 ملیۆن دینار، كە زیاتر لە 22 ملیار دینار داهاتی رسوماتی تاپۆكردنی خانووبەرە زیادیكردووە. گرفتەكانی بەردەم كۆكردنەوەی داهاتی نانەوتی مامەڵەی دوو ئیدارەیی لەهەرێمی كوردستان لەهیچ دەق و بەڵگەنامەیەكی رەسمی و یاسا نییە كە تێیدا دوو ئیدارەیی چەسپابێت، لەدەرەوەی یاسای بودجە شێوازی بەڕێوەبردنی خەرجی و داهات چەندین ساڵە بەم شێوەیە دابەشكراوە، 57% هەولێر 43% سلێمانی. ئەنجومەنی باڵای ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان لەناوەڕاستی ساڵی 2021 بڕیارێكی داوە، لەداهاتی ناوەخۆ بۆ تەمویلی مووچە مانگانە لە ئیدارەی هەولێر 93 ملیار دینار و ئیدارەی سلێمانی 75 ملیار دینار دابین بكرێت. زیانەكانی مامەڵەكردنی دوو ئیدارەیی بەرامبەر داهاتی نانەوتی: 1. وون بوونی داهاتی راستەقینەی هەرێمی كوردستان. 2. نەمانی متمانەی هاووڵاتیان بەحكومەت. 3. پاشاگەردانی لەبەرێوەبردنی پرۆژەكان و دابەشكردنی مووچە. 4. دەرگایەكی بۆ گەندەڵی و قاچاخچیەتی كردووەتەوە. 5. رۆڵی دامەزراوەكان لاوازكردووە لەبەڕێوەبردنی ئەركەكانیان و بەرپرسیارەتی راستەقینەی دامەزراوەكان ون بووە. 6. داهاتی گشتی نەوتی و نانەوتی لەیەك سندوق كۆناكرێتەوە و دواتر بە دادپەروەری دابەش بكرێت. 7. نەمانی سەقامگیری سیاسی و ئیداری و ئابوریی، كاریگەری لەسەر بازاڕ و ژیانی هاوڵاتیان و گەشەی ئابووری كردووە. هەنگاوە گرنگەكان بۆ باشتر بەڕێوەبردنی داهاتی نانەوتی چاكسازی لەداهاتی نانەوتی چاكسازی لەسێكتەری داهاتی نانەوتی، ناكرێت تەنها لە زیادكردنی داهات كورتبكرێتەوە، هەوڵەكانی حكومەت زیاتر ئەو ئاراستەی ئەوەی لێ بەدیدەكرێت. بەلای ئێمە گرنگە هەنگاوەكان لەپێناو بەرپاكردنی دادپەروەری كۆمەڵایەتی بێت و هاوڵاتیان كاریگەری ئەرێنی لە چاكسازییەكان لەسەر ژیانی خۆیان بەدی بكەن. یەكەم: پێدانەوەی رۆڵ بە كەرتی حكومی كەرتی حكومی هەیكەلێكی گەورە و میلاكێكی زۆری هەیە، بەشی هەرە زۆری بودجە بۆ مووچە بەڕێژەی 85% دەچێت، زیاتر لە یەك ملیۆن و 251 هەزار مووچەخۆر هەیە، كەچی لەپێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان حكومەت چەندین سێكتەری بەكۆمپانیا و كەرتی تایبەت سپاردووە، داهاتەكەش بۆ كەرتی تایبەت دەچێت، لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم دەتوانێت ئەو خزمەتگوزاری و ئەركانە جێبەجێ بكات. لە خوارەوە چەند سێكتەرێك دەخەینەڕوو كە پێویستە چاكسازی تێدا بكرێت. 1. خاڵە سنورییەكان جاران كاروباری خاڵە سنورییەكان بەدەستی كەرتی حكومی بەڕێوەدەچوو، بەڵام لە 10 ساڵی رابردوو پێچەوانە بووەتەوە چەندین كۆمپانیا دامەزراوە ئەو ئەركە جێبەجێ دەكەن، لە كاتێكدا حكومەتی هەرێم دەتوانێت خۆی بەڕێوەی ببات. ڕیكخستنەوەی رەسم و كرێی دەروازە سنووریەكان، بەتایبەت وەرگرتنی كەرتی دڵنیایی و تصریحەی گومرگی لەلایەن حكومەت خۆیەوە، لە جیاتی كۆمپانیاكان. هەروەها وەرگرتنەوەی كاری دڵنیایی و ئیلزامی لە دەروازەكان و سپاردنەوەی بەوەزارەتی دارایی و ئابووری و وەرگرتنی كاری راگەیاندنی گومرگی سپاردنەوەی بەوەزارەتی دارایی و ئابووری كە پێشتر خۆی ئەنجامی داون و وەرگرتنەوەی قەپانەكانی كەرتی تایبەت كە كاری گومرگی ئەنجامدەدەن. ئەوانە وەك نموونە چەندان ئەركی دیكە كەپێویستە حكومەت لەبەڕێوەبردنی دەروازە سنورییەكان خۆی جێبەجێی بكات. 2. كۆمپانیا ئەمنیەكان پێداچوونەوە بەكارەكانی كۆمپانیا ئەمنییەكان. ئێستا لەهەرێمی كوردستان 68 كۆمپانیای ئەهلیی ئەمنی هەیە، كە لەچوارچێوەی چەند رێنماییەك كاردەكەن، چەندین سێكتەر دراوە بەكۆمپانیا ئەمنیەكان، بەتایبەت لە پاراستنی سێكتەری كێڵگە نەوتییەكان بەكۆمپانیا ئەمنیەكان دراوە، لەكاتێك دوو لیوای نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان هەیە كەژمارەیان نزیكەی شەش هەزار كەسەو بۆ پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان و كۆمپانیاكانی كەرتی نەوت دامەزراون. بەپێی سیستەمی بایۆمەتری‌ نزیكەی 417 هەزار فەرمانبەری سەربازی هەیە، كە دەكاتە لەسەدا 56ی كۆی گشتیی فەرمانبەرانی فعلی كە لەئەرك و‌ دەوامی فەرمیدان، كەچی داهاتێكی زۆر بۆ كۆمپانیا ئەمنیەكان دەچێت. 3. لێخۆشبوونی گومرگی: پرسی لێخۆشبوونی گومرگی پێویستی بە رێكخستنەوە هەیە، لەماوەی رابردوو بەشێوازی ناڕەوا پێشێلكراوە و جیاكاریو خۆدزینەوە لە باج و رسوماتی لێكەوتووەتەوە. لەرێگای سود وەرگرتن لەیاسای وەبەرهێنان ژمارە (4)ی ساڵی 2066، بۆیەش لەسەرەتای ئەم كابینەیە حكومەت بڕیاریدا هەمواری یاساكە بنێرێتە پەرلەمان، بەڵام دواتر نەكرا، لەشوێنی ئەوە حكومەتی هەرێم پشتی بە بڕیار و لیژنەی جۆراوجۆر بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەم دیاردەیە بەست، كە نەیتوانی كێشەكە چارەسەر بكات. حكومەتی هەرێم  لە 22-3-2022 لیژنەی پێداچونەوەوە بەبڕیار و رێنماییەكانی لێخۆشبوونی گومرگی پێكهێناوە، هەروەها بڕیاری ژمارە 89ی لەساڵی 2021 دەركرد كەوەزارەتەكانی (دارایی و ئابوری، سامانە سروشتیەكان، بازرگانی و پیشەسازی، كشتوكاڵ و سەرچاوەكان ئاو)و دەستەی وەبەرهێنان راسپێردران بەمەبەستی پێداچونەوە بەسەرجەم لێخۆشبوونی گومرگی و باج و رەسمی ناگومرگی، بەڵام تائێستا سەرەنجامی كاری لیژنەكان ناڕوونە، بۆیە پێشنیاری هەمواری یاسای وەبەرهێنان رێگری بنەڕەتی دەبێت لە خراپ بەكارهێنانی یاساكە لەبواری لێخۆشبوونی گومرگی. 4. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون: بەناوكردنی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەلای كۆمپانیاكانی وەبەرهێنانی خانوبەرە، وەرگرتنی باج و رسوماتی بەناوكردنی یەكە نیشتەجێكانی كۆمەڵگا و سیتیەكان كە لەلایەن وەبەرهێنەران دەكرێت، دوای ئەوەی وەبەرهێن دەیفرۆشێت واتە لەكاتی كڕین و فرۆشتنیان لەلایەن هاووڵاتیانەوە. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون كە ژمارەیان نزیكەی 190 هەزار  یەكەیە لەجۆری (خانوو، شوقە، ڤێلا) پابەند بكرێن بە پێدانی باجی خانووبەرە لەلایەن حكومەتەوە لەجیاتی كۆمپانیاكان لەكاتی گواستنەوەی خاوەنداریەتی موڵكەكان . پرسی دەروازە سنورییەكان و نەهێشتنی قاچاخچیەتی هەرێمی كوردستان 21 دەروازەی سنووری هەیە، كە 14 دەروازە لەژێر دەسەڵاتی یەكێتی نیشتمانی كوردستاندایە و حەوت دەروازەش لەژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستاندایە. بەشێكیان دەروازەی نێودەوڵەتی و فەرمین، بەڵام بەشێكی تر نافەرمین، مامەڵەكردن و هاوردەو هەناردەكردن تیایاندا ئاساییەو هاوشانی دەروازەی نێودەوڵەتی و فەرمی بەپێی دانپێدانانی بەرپرسانی باڵای حكومەتی هەرێم تائێستا كاری نایاسایی بەردەوامە. بەپێی زانیارییەكان حكومەتی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی بەسەر بەشێكی دەروازە سنوریەكاندا نییە، داهاتەكانیان شەفاف نییە، وەزارەتی دارایی و ئابووری نازانێت داهاتیان چەندەو  لەژێر دەسەڵاتی وەزارەتی دارایی و حكومەت نیە، لەم چوارچێوەیە حكومەت چەند لیژنەیەكی پێكهێنا بۆ كۆنترۆڵكردنیان. چاكسازی لەداهاتی كەرتی نەوت لێرەدا ئێمە شیكارییەكی بەراوردكاری دەكەین بۆ دوو راپۆرتی دیلۆیت، یەكەمیان راپۆرتی دیلۆیت كە بڵاوكراوەتەوە بۆ شەش مانگی یەكەمی 2017، دووەمیان كۆتا راپۆرتی بڵاوكراوەی دیلۆیتە بۆ ماوەی چارەكی كۆتایی 2021 بۆمان دەركەوێت  تا چ ئاستێك چاكسازی لەكەرتی داهاتی نەوت كراوە.  نرخی فرۆشی نەوت لەسەر چ  بنەمایەك دیاری دەكرێت؟ نەوتی هەرێمی كوردستان و عێراق لەسەر بنەمای نەوتی خاوی برێنت دەفرۆشرێت، نەوتی خاوی برێنت یان خاوی دەریای باكوور بەنەوتێكی سوك و شیرین ئەژمار دەكرێت، سوكە چونكە چڕی كەمەو شیرینە چونكە لە پێكهاتەكەیدا رێژەی گۆگردی كەمە. بەپێی راپۆرتەكانی بەشێك لە كۆمپانیا نەوتییەكان، نەوتی هەرێم بەهۆی كوالێتییەكەیەوە بڕی سێ دۆلار لەژێر نەوتی برێنتەوەیە، بەڵام زۆر لەوە زیاتر لەژێر نرخی برێنتەوە دەفرۆشرێت. شەش مانگی یەكەمی 2017: نرخی بەرمیلێك نەوتی برێنت (51.68و   نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم (41.297) و  داشكاندن بۆ نەوتی هەرێم (10.38 -)                                                                لەكۆتا ڕاپۆرتی دیلۆیت كە وردبینی بۆ چارەكی چوارەمی 2021 كردووە، بەتێكڕا نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم بە 68.43 دۆلار فرۆشراوە، لە كاتێكدا  نرخی نەوتی برینت كە نەوتی هەرێم لە سەر ئەو بنەمای نرخی برێنت دیاری دەكرێت بریتی بووە لە 79.59 دۆلار، واتە بەجیاوازی كەمتر لە 11.16 دۆلار كە نرخی بەرمیلێك نەوتی برێنت (79.59) نرخی بەرمیلێك نەوتی هەرێم (68.43)             داشكاندن بۆ نەوتی هەرێم (11.16 -). بەو بەراوردە دەردەكەوێت نرخی نەوتی هەرێم لە چارەگی چوارەمی 2021 دا داشكاندنی زیاتری بۆ كراوە بەراورد بەشەش مانگی یەكەمی 2017 جیاوازییەكەش بۆ هەربەرمیلێك یەك دۆلارو 29 سەنت بووە. 2- داهاتی كۆمپانیا نەوتییەكان كۆمپانیا نەوتیەكان دوو جۆر داهات وەردەگرن، یەكەمیان ئەو پارانەی خەرجیان كردووە لە ماوەی گەڕان، پشكنین و پەرەپێدان،  تا خەرجی بەرهەمهێنان و دووەم جۆری داهات ئەو قازانجەیە كە لەبەرهەمهێنان و فرۆشی نەوت دەستیاندەكەوێت. لەشەش مانگی یەكەمی 2017 دا  كۆی داهاتی فرۆشی نەوت بریتی بووە لەچوار ملیار 69 ملیۆن و 634 هەزار دۆلار، بەڵام وەكو لە راپۆرتەكەی دیلۆیتدا هاتووە، ئەم داهاتە تەنها داهاتی كێڵگەكانی هەرێم نەبووە، بەڵكو بەشێكی بەرهەمی كێڵگە نەوتییەكانی كەركوكیشی تێدایە كە ئێمە مەزندەمان كردووە بە بڕی 200 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ شەش مانگەكەش دەكاتە 36 ملیۆن و 200 هەزار بەرمیل و  تێكرای نرخی نەوتیش بە 41.297  دۆلاربووە. كەواتە داهاتی نەوتی كەركوك لەو ماوەیەدا بریتی بووە لە یەك ملیارو 494 ملیۆن و 951 هەزار دۆلار. ئەم بڕە داهاتە كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێم شایستەكانی لێ وەرناگرن، چونكە نەوتی كۆمپانیای نەوتی باكورە. ئەوەی داهاتی بەرهەمی كێڵگەكانی هەرێمە بریتییە لە دوو ملیارو 574 ملیۆن و 682 هەزار دۆلارو  لەم داهاتەش بڕی 568 ملیۆن و 818 هەزار دۆلار دراوە بەكۆمپانیا نەوتییەكان كە دەكاتە رێژەی  22٪ی هەموو  داهاتی نەوت. لەشەش مانگی دووەمی 2021 دا لەكۆی چوار ملیارو 998 ملیۆن و 905 هەزار دۆلار،  بڕی یەك ملیارو 742 ملیۆن و 516 هەزار دۆلار  وەرگیراوە كە دەكاتە رێژەی لەسەدا 34.86٪ و گەر بێتو تەنها سێ مانگی كۆتایی وەربگرین ئەوا لە كۆی دوو ملیارو 569 ملیۆن و 143 هەزار دۆلار  داهاتی نەوت، بڕی یەك ملیارو 25 ملیۆن و 702 هەزار دۆلار دراوە بە كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوت، كە  رێژەكە بگرە زیاترە و بریتییە لە 39.92٪ ی هەموو داهات. ئەم زیادكردنە پەیوەست نییە بە بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە، چونكە كاتێك نرخی نەوت زیاد دەكات داهاتی نەوتیش زیاد دەكات. 3- خەرجی گواستنەوەی نەوتی هەرێم: هەرێمی كوردستان بەوپێیەی هیچ دەرچەیەكی دەریایی نییە بۆیە لەڕێی بۆرییەوە بەناو خاكی توركیادا بۆ بەندەری جەیهانی توركی دەیگوازێتەوە كە ئەو گرێبەستە 50 ساڵییەی كە تائێستا ناوەرۆكەكەی ئاشكرا نەكراوە لە نێوان هەرێمی كوردستان و توركیادا بەوەی ئیمتیازی باشی داوە بەحكومەتی توركیا. حكومەتی هەرێم بەفەرمی لە بەرواری لە22ی ئایاری 2014 هەناردەكردنی  نەوتی لەڕێی بۆری ڕاگەیاند. بەپێی گرێبەستەكانی هاوبەشیكردن لەبەرهەم PSA كەهەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان ئیمزایكردووە لەسنوری كێڵگە نەوتییەكانەوە گواستنەوەی نەوت دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی هەرێـم واتە خەرجی گواستنەوە لەسەر هەرێمە. ا- كرێی گواستنەوە لە خاكی توركیادا لەماوەی شەش مانگی دووەمی 2017 دا كۆمپانیای وزەی توركی TEC بڕی 233 ملیۆن و 949 هەزار دۆلاری وەرگرتووە وەكو كرێی گواستنەوە، كە دەكاتە رێژەی 6.7٪ ی هەموو داهاتی نەوتی ئەو ماوەیە و بۆ هەر بەرمیلێك نزیكەی دوو دۆلارو 87 سەنت دەكات. هەر بەپێی دوا راپۆرتی دیلۆیت كە ماوەی چارەكی كۆتایی 2021 دەگرێتەوە كۆمپانیای وزەی توركی، بڕی 297 ملیۆن و 349 هەزار دۆلاری وەرگرتووە بۆ گواستنەوە كە رێژەی 6.33٪ی هەموو داهاتی ئەو ماوە پێكدەهێنێت كە بۆ هەر بەرمیلێك چوار دۆلارو 32 سەنت دەكات. ب- كرێی گواستنەوە لەناو هەرێم هەرێمی كوردستان لەسەرەتادا لەڕێگەی تەنكەرەوە نەوتەكەی دەگەیاندە توركیا، پاش  دروستكردنی هێڵی هەرێم، كە ئێستا دەوترێت هەرێم دروستی نەكردووە، بەڵكو كۆمپانیای (كار) دروستی كردووە لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتەكانی هەرێم پارەی تەرخانكردووە بۆ فراوانكردنی بۆرییەكانی نەوت، پرسیارەكە لێرەدایە كە ئەگەر خاوەندارێتی بۆرییەكان هی هەرێم نییە چۆن پارەی بۆ تەرخانكردووە بۆ فراوانكردنی؟ پاشان ئەو هێڵە پشكی 60٪ ی لەلایەن هەرێمەوە فرۆشراوە بەكۆمپانیای رۆسنەفتی روسی لەساڵی 2017 دا لەبەرانبەر 1.8 ملیار دۆلار . لەڕاپۆرتەكانی دیلۆیتدا بۆساڵی 2017 و 2018 هیچ بڕە پارەیەك نەدراوە بۆ گواستنەوەی نەوت لەناو خاكی هەرێم بەڵكو لەچارەكی یەكەمی 2019 وە كرێی بۆری هەرێم لە راپۆرتەكانی دیلۆیتدا جێی كراوەتەوە و بڕگەیەك بۆ راپۆرتەكە زیادكراوە لەژێر ناوی»بڕی پارەی دراو بۆكۆمپانیای بۆری كوردستان (KPC ) بەپێی رێككەوتنی ئیمتیازی هێڵی بۆرییەكان» ئەمە بەو ئەنجامەمان دەگەیەنێت كە كرێی بۆری لەسەرەتای ساڵی 2019 وە دەستی پێكردووە و لەو ساڵانەی پێشوودا تەنها پارەی  تێچووەكانی پاراستنی دامەزراوە نەوتییەكان وەرگیراوە لەلایەن كۆمپانیاكانی پارێزگارییەوە (سكیۆرێتی). ئەوبڕە پارەیەی كە بۆ كرێی گواستنەوەی ناو هەرێم دراوە زۆر لەوە زیاتر بووە كە دراوە بۆ گواستنەوەی لەناو خاكی توركیادا، لەكاتێكدا درێژی بۆرییەكە لەناو خاكی توركیادا چەند هێندەی درێژی بۆرییەكەی هەرێمە لە دوورترین خاڵەوە. هەروەها نیوەی كێڵگە بەرهەمهێنەكانی هەرێم كە زیاتر لەنیوە بەرهەمی هەرێم پێكدەهێنن زۆر نزیكن لەسنوری توركیاوە، كە دەبێت كرێی گواستنەوەیان زۆر كەمتر بێت لەوەی كە لەخورمەڵەوە داخڵی هێڵی گواستنەوەی هەرێم دەبێت. لەكۆتا ڕاپۆرتی دیلۆیتدا بۆ چارەكی چوارەمی 2021  بڕی 197 ملیۆن و 153 هەزار دۆلار  بۆ كرێی گواستنەوەی ناو هەرێم دراوە كە دەكاتە رێژەی 7.67٪ ی هەموو داهاتی نەوتی هەرێمی ئەوماوەیە كە بۆ هەربەرمیلێك دەكاتە 4.87 دۆلار. ئەوەی كە ئاشكرایە نابێت گواستنەوە لەناو هەرێمدا لە كرێی ناو توركیا زۆرتربێت لەبەر ئەو هۆكارەی لەسەرەوە باسكرا و هەروەها لە رووی ئاسایش و پاراستنی هێڵەكانەوە لەناو هەرێمدا پارێزراوترە، پاراستنیشی لە ئەستۆی هەرێمە. ٤-  داهاتی ماوە بۆ هەرێم دوای دەركردنی خەرجی و تێچووەكان لەكۆتاییدا ئەو پارەیەی لە فرۆشی نەوت دەمێنێتەوە بزانین لەو دوو ماوە جیایەدا رێژەكەی چەندە گۆڕانی بەسەردا هاتووە. بەپێی دوایەمین راپۆرتی دیلۆیت كە بۆ ماوەی چارەكی چوارەمی 2021 كردوویەتی لەكۆی  دوو ملیارو 569 ملیۆن و 143 هەزار دۆلار، بڕی یەك ملیارو 94 ملیۆن و 365 هەزار دۆلار ماوەتەوە بۆ هەرێم دەكاتە رێژەیی 42.6٪ . دەرئەنجامی شیكاری لەداهاتی نەوت لەئەنجامی بەراوردی ئەو دوو ماوەیەدا بۆ ئەو سێ خەرجییە سەرەكییەی نەوت و ئەو پارەیەی كە لەداهاتی نەوت دەگەڕێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، دەردەكەوێت لە هیچ كام لەو بابەتانە رێژەی سەدی  تێچووەكان نەك كەمی نەكردووە بەڵكو زیادی كردووە و داشكاندنی نرخی فرۆشی نەوتیش لەبری ئەوەی كەم بكات زیادی كردووە. هەروەها ئەو داهاتەشی كە گەڕاوەتەوە بۆ هەرێم لەداهاتی نەوت بەراورد بەو دوو ماوەیەی كەشیكاریمان بۆ كردووە رێژەی 4.8٪ كەمی كردووە كە ئەمەش رێژەیەكی بەرزە.

نیگار عومەر ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوە ئاشكرا دەكات لەشەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا داهاتی دەروازەی پەروێزخان مانگانە 19 ملیار دینار بووەو بۆ خزمەتی گەرمیان بەكارناهێندرێت، دەشڵێت:» رۆژانە 250 بۆ 300 بارهەڵگر و تەنكەری نەوت دەڕواتە دەرەوەی سنور، بەپێ زانیاری ئێمە نەوتی خاوەو پشكنینی بۆ ناكرێت». ساڵی رابردوو داهاتی مەرزی پەروێزخان نزیكەی 240 ملیار داهاتی هەبووە، واتا مانگانە 21 ملیار داهاتی هەبووە. ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوە ئاشكرا دەكات كە لەشەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا مانگانە مەرزی پەروێزخان 19 ملیار دیناری داهاتی مانگانەی هەبووە، واتا لەكۆی ئەم شەش مانگانە دەگاتە نزیكەی 114 ملیار دینار. كەریم عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەشی خستەڕوو كە لەمانگی شوباتی ئەمساڵدا 22 ملیار دینار داهاتی هەبووە، بەڵام لەمانگەكانی 5 و 6 دا كەمبووەتەوە بۆ 19 ملیار دینار، «بەكۆی گشتی دەتوانین بڵێین مانگانە 19 ملیار دینار داهاتی هەبووە لەم شەش مانگەدا». ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە لەئێستادا جوڵەی بازرگانی كەمی كردووەو ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ بوونی كۆمەڵێك» كۆمپانیای مشەخۆری ناپێویست» بەناوی جۆراوجۆر پارە وەردەگرن لەشۆفێران و بارهەڵگرەكان كە بەناوی «بیمە، قەپان، كۆنترۆڵی جۆری، تەعقیم كردن، مەنەفێست، كۆنترۆڵی جۆری و پشكنینن» هەموو ئەمانەو باجی گومرگی زۆر  بارگرانی بۆ بازرگانان و بارهەڵگرەكان دروست كردووە، وای كردووە جوڵەی بازرگانی كەمبكاتەوە». كەریم عەلی ئەوەشی ئاشكراكرد كە «رۆژانە 250 بۆ 300 بارهەڵگرو تەنكەری نەوت دەڕواتە دەرەوەی سنوور كە ئێمە گومان دەكەین نەوتی خاو بێت هەرچەندە وادەگوترێت كە پاشماوەی پاڵاوگەیە، بەڵام بەپێ زانیاری ئێمە نەوتی خاوەو پشكنین ناكرێت و نازانرێت چیە». « داهاتی مەرزی پەروێزخان یەك دیناری  نەخراوەتەوە خزمەتی هاووڵاتیانی گەرمیان كە پێویستە بەشێك لەداهاتەكەی هیچ نەبێت بخرێتە خزمەتی رێگەوبانی مەرزەكەوە كەڕێگەوبانێكی زۆر خراپی هەیە»، ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی وای وت. سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان دەڵێت جوڵەی بازرگانی لەئاستێكی خراپدا نیە، بەڵام بەبەراود بەمانگەكانی یەك تا چوار لە هەریەكە لەمانگەكانی پێنج و شەش كەمی كردووە، واتا مانگەكانی پێشووتر باشتربووە. عەباس ئیسماعیل سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» حكومەتی هەرێم باجی گومرگی كەمكردۆتەوە لەسەر ماددە خۆراكییەكان و پیشەسازییەكان، لەئێستادا ئێمە بەرهەمی خۆماڵی سەوزەو میوەی خۆمان پێگەشتووەو رێگە نادەین هیچ بەرهەمێكی لەو بابەتانە بێتە كوردستانەوە بەئامانجی ئەوەی كەبەرهەمی خۆماڵی خۆمان بازاڕی هەبێت». سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان، باسی لەوەشكرد  كە داهاتی ئەم شەش مانگەی ئەمساڵ بەبەراورد بە شەش مانگی ساڵی پێشوو زیادی كردووە، وتیشی:» لەنێو مەرزی پەروێزخاندا هیچ گەندەڵییەك بوونی نیەو هەركەسێك هەر جۆرە گەندەڵیەك دەزانێت لەسەر مەرزەكە با بۆمانی بێنێت و ئێمە  ئەو كەس و لایەنە دەدەین بەدادگا». دەربارەی ئەوەی چەند كۆمپانیاییەك  پارە لە شۆفێران و بارهەڵگرەكان وەردەگرن، عەباس ئیسماعیل وتی:» ئەوە لەدەسەڵاتی ئێمەدا نیەو بەبڕیاری ئەنجومەنی وەزیران بۆ هەموو دەروازەكان بەهەمان شێوەیە تەنها لەمەرزی پەروێزخاندا نیە». «رۆژانە نزیكەی دوو هەزارو  700 شۆفێر لەنێو مەرزی پەروێزخان كاردەكەن  و خەڵكێك زۆر كاسبی تێدا دەكات و داهاتەكەی هەرچەندە دەگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، بەڵام دواجار بۆ خزمەتی گەرمیان دێتەوەو موچەی فەرمانبەرانی لێدەدرێت»، سەرپەرشتیاری كۆمەڵگای دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان وای وت. بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندەیەكان لەئیدارەی گەرمیان ئەوەی دووپاتكردەوە كەداهاتی مەرزی پەروێزخان هیچی ناگەڕێتەوە بۆ ئیدارەی گەرمیان و بەڵكو رادەستی وەزارەتی دارایی دەكرێت. چۆمان ئەحمەد، بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەئیدارەی گەرمیان، وتیشی:» چەندین جار داوامان كردووە كە پێویستە بەشێك لەداهاتەكەی بگەڕێتەوە بۆ ئیدارەی گەرمیان و ئێمە بتوانین هەندێك لەكەموكورتیەكانی ناوچەكەی پێ پڕبكەینەوە». چۆمان ئەحمەد ئەوەشی روونكردەوە كەمەرزی پەروێزخان دەرفەتی كاری بۆ دەیان خەڵك و سەدان بارهەڵگر رەخساندووەو تێیدا خەڵك كاردەكات سودی بۆ دەڤەرەكە هەیە بەگشتی و مەرزێكی پڕ جوڵەیە، وتیشی:» ئەوەی لەهەرێمی كوردستانەوە بۆ دەرەوەی سنور دەڕوات بەگشتی سامانی سروشتی نەوتە».

هاوڵاتی قەیران و ئێران بوونەتە دوو وشەی دانەبڕاو لەیەکتر بەتایبەت  کە ئەو وڵاتە سەرەڕای قەیرانە سیاسی و ئابورییەکان رووبەڕووی قەیرانی زۆری منداڵانی ئیشکەریش بووەتەوەو لەئامارەکاندا دەرکەوتووە ئەو وڵاتە یەکێکە لەوڵاتانی جیهان کەزیاترین منداڵی ئیشکەری تێدایە. ژمارەی منداڵانی ئیشکەر لەئێران دەگاتە نزیکەی یەک ملیۆن منداڵ و لەو ژمارەیەش زۆرینەیان رووبەڕووی دەستدرێژی و بێڕێزیی بوونەتەوەو سەرەڕای ماندوێتی و بەناچاری کارکردن ، پۆلیس و خەڵکی ئاسایی و رێبوارەکانی شەقام و شۆستەکانیش ئازاریان داون. بەرپرسانی پەیوەندیدار بەبواری کۆمەڵایەتی و منداڵانی ئیشکەر رایانگەیاندووە سەرهەڵدانی تاڵیبان لەئەفغانستان بووەتە هۆی ئەوەی ژمارەی ئەو منداڵانە لەیەک ساڵدا 20 هێندە لەئێران زیاد بکات. بەوتەی ئەو بەرپرسانە زیاترین منداڵی ئیشکەر بەتایبەت لەتاران-ی پایتەخت سەرقاڵی کۆکردنەوەی پاشماوەی پلاستیک و کاغەز و ئاسنن، چونکە تەنها ئەو شارە لەساڵێکدا زیاتر لە 200 ملیۆن دۆلار لەو پاشماوانە فڕێدەدات کە دواجار دەبێتە سەرچاوەیەکی ناوخوێی و ناتەندروست بۆ منداڵانی کار. نەخوێندەواری، بەدخۆراکی، دەستدرێژی، خەمۆکی و تەنانەت خۆکوژیی گەورەترین هەڕەشەن بۆ سەر ئەو ژمارە زۆرە لەمنداڵانی کار لە ئێران کە ئەوەش داهاتوی وڵاتەکە و نەوەیەکی نوێی تەندروستی خستەوەتە ژێر مەترسییەوە. ئەحمەد وەحیدی، وەزیری ناوخۆی ئێران جەختی لەوە کردووەتەوە زۆربەی منداڵانی ئیشکەر لەوڵاتەکە خەڵکی ئەفغانستانن و ئەمریکا هۆکاری سەرەکەیی ئەو دیاردەو حاڵەتەیە کە بەرۆکی ئێرانی گرتووەتەوە چونکە ئەمریکا بووەتە هۆی بەردەوامبوونی شەڕو ئاژاوە لەئەفغانستان و ئاوارەکانی ئەو وڵاتەش روو لەئێران دەکەن.  بەرپرسانی ئێران لەدەیان بۆنەو بەرنامە و رۆژنامەدا ئاماژەیان بەوەکردووە کەوڵاتەکەیان لە 43 ساڵی رابردوودا زیاتر لە پێنج ملیۆن هاووڵاتی ئەفغانستانی داڵدە داوە کە 33%یان منداڵ بوون و ئەو منداڵانەش بەهۆی هەژاریی خێزانەکانیان زۆربەیان بە ناچاریی کاریان کردووە و ئێستاش زۆرینەی منداڵانی ئیشکەر لەئێران هەر ئەندامی ئەو خێزانانەن. ئێران زیاترین منداڵی ئیشکەری تێدایە لەئامارە نێودەوڵەتییەکاندا دەرکەوتووە زیاتر لە 160 ملیۆن منداڵ لەسەرتاسەری جیهان بۆ بژێوی خۆیان و خێزانەکانیان بەناچاری کاردەکەن کە بەمنداڵانی کار یان منداڵانی ئیشکەر ناودەهێنرێن. لەئامارە رەسمییەکانی حکومەت لەئێران وا بڵاوکراوەتەوە کە 70 هەزار منداڵ لەسەرتاسەری ئەو وڵاتە کاردەکەن لەکاتێکدا ئامارە نافەرمییەکان باس لە بوونی نزیکەی یەک ملیۆن منداڵی ئیشکەر دەکەن. بەوتەی رێکخراوەکان ئەو یەک ملیۆن منداڵەی کە لەئێران بەناچاریی کاردەکەن 80%یان  بەناسنامە خەڵکی ئەو وڵاتە نین و تەنها 20%ی دانیشتوی وڵاتەکەن واتە لەو یەک ملیۆنە، رەنگە تەنها 200 هەزار کەسیان لەئێران لەدایکبووبێتن یان بەهاووڵاتیی وڵاتەکە ئەژمار بکرێن. ئامارەکانی حکومەت و رێکخراوو ئەنجومەنە ناحکومییەکانی ئێران بۆ منداڵانی ئیشکەر جیاوازە. بەڵام رێژەی ئەو تاوانانەی بەرامبەریان دەکرێت و جیاوازیی رەگەزیی لەهەردوو ئامارەکەدا هاوشێوەیە. بۆ نموونە لە راپۆرتی ناوەندی ئاماری ئێراندا کەناوەندێکی رەسمییە 600 هەزار منداڵ کە تەمەنیان لەنێوان 10 بۆ 14 ساڵە لەئێران بەدەستی کاری وڵاتەکە ئەژمار کراون کەدەکاتە 4%ی کۆی دەستی کار لەئێران. بەپێی رێژەکان زۆربەی منداڵانی ئیشکەر لە رەگەزی نێرینەن کەنزیکەی 67% دەکات و 23%یان رەگەزی مێینەن. لەکۆی ئەو دوو رەگەزە لەمنداڵانی ئیشکەر 1.6% رووبەڕووی دەستدرێژی و گێچەڵی سێکسی بوونەوە، 22.7% بەهۆی سەرماو گەرمای زیاد لە رادە، تووشی کێشەی تەندروستیی بوونەتەوە، 15.4% لەو منداڵانە لەلایەن پۆلیسەوە بێڕێزییان پێکراوەو لێدانیان بەرکەوتوە، 21% لە لایەن خەڵکەوە بێڕێزییان پێدەکرێت و لێیان دەدرێت، 3%یان هیچ شوێنێکی حەوانەوەو نووستنیان نییە، 20.7%یا رووبەڕووی برسێتیی دەبنەوە، 13.8% بەهۆی رووداوەکانی هاتوچۆوە زیانیان پێدەگات و ئەگەری مردنیشیان هەیە. لە رێژەکان و ئامارەکاندا هاتووە 2%ی کۆی منداڵانی ئیشکەر بێ دایک و باوکن و لەکۆی منداڵانی ئیشکەر تەنها 34%یان رووبەڕووی ئازارو لێدان و دەستدرێژیی نابنەوە. زبڵ و پاشماوەکان دەبنە بژێویی منداڵان قاسم حەسەنی، بەڕێوەبەری ئەنجومەنی پشتیوانیی لەمنداڵانی کار لەئێران رایگەیاندووە؛ بەپێی هەندێک ئامار نزیکەی 900 هەزار منداڵ لەئێران بەشێوەی خوازراوو نەخوازراو کاردەکەن کە پێچەوانەی ئەو جاڕنامەی مافەکانی منداڵانە لەجیهانداو ئێرانیش لەساڵی 1994 پابەندبوونی خۆی بەو جاڕنامەیەوە راگەیاندووە. ئەو وتی لەساڵی 2019 بەپێی توێژینەوەیەکی ئەنجومەنەکەیان ئەنجامی داوە نزیکەی چوار هەزار منداڵی ئیشکەر سەرچاوەی بژێوییان گەڕان لەپاشماوەکان و زبڵەکاندا بووە و لەو ساڵەدا بەری رەنجی ئەو منداڵانە 156 ملیۆن دۆلار بووە کە کەمترینی دەست خۆیان کەوتووە و قازانجەکەی بۆ دەڵاڵ و بازرگانەکان و هەندێکجاریش بۆ شارەوانییەکان بووە. هەر بەپێی توێژینەوەکە لەساڵی 2021 لەسەر دەستی منداڵانی ئیشکەر زیاتر لە 234 ملیۆن دۆلار تەنها لەتارانی پایتەخت کۆکراوەتەوە کە داهاتی ئەوەش کەمترینی بۆ ئەو منداڵانە بووە. بەوتەی شارەوانییەکانی تارانی پایتەخت، 93%ی ئەو منداڵانەی لەزبڵەکاندا سەرقاڵی کۆکردنەوەی پاشماوەی پلاستیک و کاغەزن، ئێرانیی نین و خەڵکی وڵاتانی دیکەن. تاران، پایتەختی منداڵانی ئیشکەر لە ئامارەکاندا دەرکەوتووە تەنها لەشاری تارانی پایتەخت کە زیاتر لە 14 ملیۆن دانیشتوای هەیەو رۆژانە لەنێوان چوار بۆ شەش ملیۆن خەڵک لە دەرەوەو ناوخۆی ئێران رووی تێدەکەن زیاتر لە 30 هەزار منداڵی ئیشکەر هەیە. دیاردەی کاری منداڵان بەشێوەیەکی بەرچاو لەشەقام و کۆڵان و شوێنە سەرەکییەکانی تاراندا بەدیدەکرێت، ئەو دیاردەیە بووەتە یەکێک لەدیمەنەکان کە بەناسنامەی تاران لەقەڵەمدەدرێت. لە تووێژینەوەیەک لەسەر منداڵانی ئیشکەر لەتاران دەرکەوتووە لە کۆی ئەو ئامارانەی کە سەبارەت بەکاری منداڵان ئاشکرا بووە 12 هەزارو 490 منداڵ تەنها بژێویان لەسەر دەستگێڕیی لە شەقامەکانی ئەو شارەدایە. دیمەنی منداڵانی دەستفرۆش لەتاران کە داوا لە رێبواران و شۆفێران دەکەن شتەکانیان لێبکڕن چیتر لەو شارە نامۆ نییەو ئەو منداڵانەش بە منداڵانی سەرشەقامەکان ناویان دەهێنرێت. هەژاری و  کۆرۆناو کار منداڵانی ئێران لەخوێندن بێبەش دەکەن منداڵانی کار بەهۆی توانای کەمی دارایی و دابینکردنی بژێویی خێزانەکانیان ناچارن دەستبەرداری خوێندن ببن و یان تەنانەت نەچنە بەر خوێندنیش لەدوایین راپۆرتی ناوەندی بەرگریی لەمافەکانی منداڵان ئاشکرابووە کە 14% منداڵانی ئیشکەر هیچ خوێندەوارییەکیان نییە و هاوکات 40 بۆ 60%ی ئەو منداڵانەی کە کاردەکەن بەبێ تەواوکردنی پڕۆسەی خوێندن دەستبەرداری خوێندن و خوێندگە دەبن سیامەک زەند رەزەوەی ، شارەزای کۆمەڵناسیی لەئێران رایگەیاندووە تەنها بەهۆی کۆرۆناوە سێ ملیۆن و 500 هەزار منداڵ لەوڵاتەکە لەپڕۆسەی خوێندن دواکەوتون کە هۆکاری سەرەکیشی قەیرانی ئابوریی بووە و خێزان و کەسوکاری ئەو منداڵانە توانای ماددی و ئابورییان نەبووە تابلێت و هێڵی ئینتەرنێت دابین بکەن تا منداڵەکانیان لەخوێندنی ئۆنلاین سوودمەند بن. زەند رەزەوی ئاماژەی بەوە کردووە ئەگەرچی ئامارەکانی نەخوێندەواری لەناو منداڵانی ئیشکەر زۆر مەترسیدارە، بەڵام هاوشانی ئەوان نزیکەی نیو ملیۆن منداڵ لەئێران بەهۆی هەژارییەوە نەیانتوانیوە بەشداریی پڕۆسەی خوێندن بکەن و بەزمانێکی دیکە خانەوادەی ئەو منداڵانە بەهۆی ئەوەی نەیانتوانیوە پێداویستییەکانیان بۆ دابین بکەن، نەیان ناردوونەتە بەردەم خوێندن. ئەو وتیشی حکومەتی ئێران بەرپرسیاری یەکەمە لەو منداڵانەی کە لەخوێندن بێبەش بوون، چونکە بەپێی جاڕنامەکانی مافی مرۆڤ حکومەتی هەر وڵاتێک دەبێت تاقۆناغی ناوەندیی خوێندن هەموو بوارو پێداویستییەکان بۆ منداڵان دابین بکات. زەند رەزەوی بەمیدیای وڵاتەکەی راگەیاندووە حکومەتی ئێران 40 ساڵە لەبواری مافەکانی منداڵاندا پاشەکشێی کردووە و بە بەردەوامیی رێژەو ئاماری قەیرنەکانی لەبواری پێشێلکردنی مافەکانی منداڵانی شاردراوەتەوە  یان حاشای لێکراوە کە ئەوەش داهاتووی وڵاتەکە بەرەو تاریکیی دەبات، چونکە بە بێ دابینکردن و مسۆگەرکردنی مافەکانی منداڵان داهاتووی هەر وڵاتێک تاریک و ناڕوون دەبێت. منداڵانی ئیشکەر دەروون و جەستەیان رووبەڕووی کێشەی تەندروستیی دەبێتەوە دامەزراوەی بێهزیستی (ژیانی باشتر) کە سەر بەحکومەتە بڵاوی کردووەتەوە 80%ی منداڵانی ئیشکەر بەژن و باڵایان هاوشێوەی منداڵانی ئاسایی گەشە ناکات و 86%یش کێشیان کەمە، 77%ی ئەو منداڵانە کێشەی تەندروستیی دەم و ددانیان هەیە، 73%یش رووبەڕووی کێشەی بینین و تەندروستیی دەبنەوەو 61%یش گیرۆدەی کێشەی هەناسەدانن.   لەو ئامارو رێژانەی دامەزراوەی بێهزیستیدا هاتووە 60%ی منداڵانی ئیشکەر کێشەی قوڕگ و گوێیان هەیەو 82% کێشەی تەندروستیی پێست و 64% نەخۆشییەکانی دڵ و 60%یان نەخۆشییەکانی گەدە هەڕەشە لەژیانیان دەکات. بەپێی تووێژینەوەکانی ئەو ناوەندە جگە لەو نەخۆشییە جەستەییانە، نەخۆشییە دەروونییەکانیش بەرۆکیان دەگرێت چونکە 80%ی ئەو منداڵانە تووشی هەڵەشەیی و توندوتیژیی دەبن و ناکرێت بەراورد بکرێن بەمنداڵێکی ئاسایی. منداڵانی ئیشکەر هەر بەهۆی ئەو ژینگەو دۆخە نەخوازراوەی کە لەئێران رووبەڕوویان بووەتەوە پەنا بۆ تاوان دەبەن و لە تووێژینەوەکانی وڵاتەکەدا دەرکەوتووە 50%ی منداڵانی ئیشکەری دزی دەکەن، 41%یان کڕین و فرۆشتن بەماددە هۆشبەرەکانەوە دەکەن، 85%یشیان زیان بەدارایی گشتی و حکومیی دەگەیەنن ، 54%یان بێڕێزیی بەخەڵک دەکەن و 55%یان مەیل و خواستی تاوانکارییان هەیە. لەتووێژینەوەکاندا دەرکەوتووە توانای تێگەیشتنی منداڵانی ئیشکەر بەهۆی زیانە دەروونی و جەستەییەکانیانەوە بەراورد بەمنداڵانی ئاسایی زۆر کەمتر، لەبەراوردکارییەکاندا ئەوە روون بووەتەوە کە 32%ی منداڵانی ئیشکەر کێشەی لەبیرچوونەوەیان هەیە، 30%یان کێشەی فێربوونیان هەیە، 71%ی بە رێژەیەکی کەم بیرو هۆشیارییان رووبەڕووی کێشە بووەتەوەو 61%یشیان کێشەیان لەقسەکردن و دەربڕیندا هەیە.  هۆکاری حاشاکردنی بەرپرسانی ئێران لەمنداڵانی ئیشکەر بەوتەی زۆربەی بەرپرسانی باڵای ئێران زۆرینەی ئەو منداڵانەی رۆژانە لەشەقامەکانی شارو ناوچە جیاوازەکاندا دەبینرێن خەڵکی وڵاتەکە نین و 70 بۆ 80%یان منداڵانی ئەفغانستانن کە بەهۆی بەدەسەڵات گەیشتووی تاڵیبان لەو وڵاتە ئەو منداڵانە لەگەڵ خێزانەکانیان روویان لە ئێران کردووە. ئەمانوڵڵا قەرائی، پسپۆڕی پێشکەوتوی کۆمەڵناسی لەئێران بەئاژانسی (دانشجو)ی لەوڵاتەکەی راگەیاندووە؛ هاووڵاتییانی ئێران رۆژانە بە بینینی ئەو ژمارە زۆرە لەمنداڵانی ئیشکەرو بە تایبەت ئەوکیژو منداڵە کچانەی کە دەستگێڕی دەکەن و هەندێکیشیان سواڵکردنیان کردووە بەپیشە، تووشی شۆک دەبن، چونکە ناکرێت وڵاتێکی وەک ئێران ئەو ژمارە زۆرە لەمنداڵانی کاری لەسەر شەقام و کۆڵانەکان و چواڕیان و شوێنە گشتییەکاندا هەبێت!. بەوتەی قەرائی ئەو دیاردەیە کاریگەریی زۆر نەرێنیی لەسەر باری دەروونیی دانیشتوانی ناوچە جیاوازەکانی ئێران داناوەو تەنانەت لەکۆنتڕۆڵی بەرپرسانیشدا نەماوە، بۆیە ناچار حاشای لێدەکەن.

ئارا ئیبراهیم سەرەرای ئەوەی بافڵ تاڵەبانی و قوباد تاڵەبانی پشتیوانی لە نوخشە ناسیح دەكەن بۆ وەرگرتنی پۆستی بەڕێوەبەری فڕۆكەخانەی سلێمانی، بەڵام شاناز ئیبراهیم ئەحمەد رێگە نادات. بەپێی بەدواداچونەكانی هاوڵاتی، كە لەناو یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەستی كەوتووە، پۆستی بەڕێوەبەری فڕۆكەخانەی سلێمانی كە تاهیر عەبدوڵا بەڕێوەبەری بووە خانەشین دەبێت، ناوی"نوخشە ناسیح" هاتووە بۆ وەرگرتنی ئەو پۆستە. بەپێی زانیاری و بەدواداچونەكانی هاوڵاتی، هەریەك لە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان پشتیوانی تەواوی خۆیان بۆ "نوخشە ناسیح" دەربڕیووە كە لە ئێستادا قایمقامی ناوەندی قەزای هەڵەبجەیە ببێتە بەڕێوەبەری فڕۆكەخانەی سلێمانی. یەكێك لەسەرچاوەكانی نێو یەكێتی بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە قوباد تاڵەبانی بەڵێنی داوە لە دوو هەفتەی رابردوودا فەرمانی دەستبەكاربوون بۆ نوخشە ناسیح دەربكات. سەرچاوەكەی سەركردایەتی یەكێتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە"دوای ئەوەی هەفتەی رابردوو لە تۆڕەكانی كۆمەڵایەتی فەیسبووك ناوی "نوخشە ناسیح" دێت، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد، كارێگری مەكتەبی سیاسی یەكێتی و سەرپەرشتیاری مەڵبەندەكانی سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان و راپەرین پەیوەندی بە قوباد تاڵەبانی و بافڵ تاڵەبانی دەكات و پێیان دەڵێت:" پرستان بە من نەكردووە و رێگە نادەم كەسێك خەڵكی سلێمانی نەبێت ئەو پۆستە وەربگرێت ". سەرچاوەكەی نێو یەكێتی جەختی لەوەشكردەوە كە "شاناز ئیبراهیم ئەحمەد هەمان پەیامی گەیاندووە بە نوخشە ناسیح كە رێگە نادات ببێتە بەرێوەبەری فڕۆكەخانەی سلێمانی و پێی وتووە تۆ خەڵكی سلێمانی نیت ناهێڵم ئەو پۆستە وەربگریت". هاوكات سەرچاوەكەی یەكێتی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە" شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كەسێكی هێناوە عەقید بووە لەتەیارانی سەربازی زەمانی بەعس، ئێستا لە فرۆكەخانەی سلێمانی بەرپرسی هۆبەی زەمینییەو ئەوی كاندید كردووە بۆ پۆستی بەرێوەبەری فڕۆكەخانەی سلێمانی كە خۆی داوای نەكردووەو پێیان وتووە، لەكاتێكدا ئەو كەسە هیچ چالاكییەكی لەنێو فڕۆكەخانە نەبووەكە 15 ساڵە لەوێیە و بەشداری هیچ چالاكییەكی دیكەی حكومی و حزبی نەكردووە". هەروەها وتیشی:"نوخشە ناسیح لەسەر حسابی ماڵی مام جەلال هەژمار دەكرێت و بەتایبەت لەسەر باڵی هێرۆخان حساب بووە بەو هۆی نزیكی لە هێرۆخان چەندین گرفتی بۆ دروست كراوە". نوخشە ناسیح لەساڵی 1978 لەدایك بووەو لەساڵی 1994 لەتەمەنی 16 ساڵی پەیوەندی كردووە بە كۆمەڵەی خوێندكاران و دوای تەواوكردنی كۆلێژی یاسا و پلەی زابتی هەبووەو 11 ساڵ لێپرسراوی بەشی یاسایی بووە لە ئاسایشی سلێمانی. هەروەها حەوت ساڵ بەرێوەبەری ناحیەی بیارە بووەو  شەش ساڵە وەك قایمقامی هەڵەبجە كار دەكات. نوخشە ناسیح پێشتر ئەندامی ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتی بووەو لە دواكۆنگرەی یەكێتی خۆی كاندید كردووە بۆ پۆستی ئەندامی سەركردایەتی، بەڵام لەبەرئەوەی سەر بەباڵی ماڵی مام جەلال بووەو بەدیاری كراوی نزیك بووە لە هێرۆخانەوە رێگەی پێنەدراوە ببێتە ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی. هاوڵاتی، پەیوەندی كرد بە نوخشە ناسیح كە ناوی دێت بۆ پۆستی بەرێوەبەری گشتی فڕۆكەخانەی سلێمانی، بەڵام وەڵامی پەیوەندییەكەی نەدایەوە.  

هاوڵاتى دوای دەستلەكاركێشانەوەی 73 پەرلەمانتارەكەی سەدرو شوێنگرتنەوەیان بە كاندیدانی دیكە، چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان بەتایبەت فراكسیۆنی فەتح كە هاادی عامری و قەیس خەز عەلی سەرپەرشتی دەكەن زۆرترین چانسیان هەبووە. رۆژی پێنجشەممەی رابردوو كۆبونەوەی پەرلەمان ئەنجامدرا بە ئامادەبوونی 202 ئەندامی پەرلەمان، 64 پەرلەمانتاری نوێ سوێندی یاساییان خوارد لە شوێنی پەرلەمانتارانی دەستلەكاركێشاوەی سەدر، كە هێشتا 9 كورسی دیكە ماوە شوێنیان پڕبكرێتەوە. پێشتر هاوپەیمانی فەتح كە هادی عامری و قەیس خەزعەلی سەرۆكایەتی دەكەن، تەنها 22 كورسیان هەبوو، بەڵام 13 كورسی دیكەیان بۆ زیاد بوو و ژمارەی كورسییەكانیان گەیشتە 35 كورسی. هەروەها دەوڵەتی یاسا كە نوری مالكی سەرۆكایەتی دەكات پێشتر 34 كورسی هەبوو، بەڵام ئەویش پێنج كورسی دیكە زیادی كردو ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی گەیاندە 39 كورسی. هەروەها لیستی(قوی الدولە) كە حەیدەر عەبادی و عەمار حەكیم سەرپەرشتیان دەكرد تەنها چوار كورسیان هەبوو، ئەوانیش هەشت كورسی دیكە زیادیان كردوو گەیشتە 12 كورسی پەرلەمان. هاوكات، لیستی (العقد الوطنی) كە فالح فەیاز سەرۆكایەتی دەكات پێشتر سێ كورسی هەبووە، بەڵام پێنج كورسی دیكە زیادی كردوو گەشتە هەشت كورسی. محەمەد شیح سودانی، كەپێشتر كاندیدی سەرۆك وەزیران بوو كە لیستی (تیار الفراتین)ی هەبوو تەنها یەك كورسی هەبوو، ئەویش دوو كورسی زیادی كردووە. تەحالف تصمیم كە لەلایەن چەند كەسایەتییەكەوە بەرێوە دەبرادوو كورسیان هەبوو ئەوانیش پێنج كورسی دیكە زیادیان كردووە. لەئێستادا هاوپەیمانی شیعەكان ژمارەی كورسییەكانیان گەیشتووەتە نزیكەی 129 كورسی و ئەگەر ئەو 9 كورسییەی دیكە كە ماوە هێشتا پەرلەمانتارانی شوێنگرەوە سوێندی یاساییان نەخواردووە، كە شەش كورسی بۆ هاوپەیمانی شیعەكان دەبێت و كورسییەكیان لە بەغدا بۆ سونەكان دەروات، ئەوا ژمارەی كورسییەكانیان دەگاتە 135 كورسی و دەبنە زۆرینەی نێو پەرلەمان بەراورد بە فراكسیۆنەكانی دیكە. لەلایەكی دیكەوە بەشێك لە شوێنگرتنەوەی پەرلەمانتارانی سەدر بەتایبەت لە بەغداو چەند پارێزگایەكی دیكە سونەكان پڕیان كردووەتەوە ئەوەش بە قازانجی محەمەد حەلبوسی و خەمیس خەنجەرو چەند لیستێكی دیكەی سونەی تێدا بووە. هاوڵاتی ناوی هەموو پەرلەمانتارانی فراكسیۆنی فەتح كە هادی عامری و خەزعەلی سەرۆكایەتی دەكات بڵاویدەكاتەوە: نواب الفتح ١ حسن سالم ٢ زينب الموسوي ٣ سهيلة السلطاني ٤ أحمد الاسدي ٥ مديحة الموسوي ٦ مهدي تقي امرلي ٧ ناسك مهدي الزنكي ٨ محمد البلداوي ٩ غريب عسكر ١٠ أحمد الموسوي ١١ همام التميمي ١٢ سهام الموسوي ١٣ عباس الزاملي ١٤ حميد الزاملي ١٥ وليد السهلاني ١٦ امل عطية ١٧ عزيز المياحي ١٨ ابتسام الهلالي ١٩ زهرة البجاري ٢٠ رفيق الصالحي ٢١ فالح الخزعلي ٢٢ انتصار الموسوي ٢٣ عدي عواد ٢٤ عدنان فيحان ٢٥ ثامر ذيبان ٢٦ علي تركي ٢٧ محاسن الدليمي ٢٨ معين الكاظمي ٢٩ علا الناشي ٣٠ حسين اليساري ٣١ وفاء الشمري ٣٢ قحطان عدنان كاظم ٣٣ مرتضى علي الساعدي ٣٤ كريم عليوي ٣٥ منتهى عبد الوهاب