ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

تاران: تیراناو واشنتۆن له‌ژێر كاریگه‌ری سیناریۆكانی ئیسرائیلدان هاوڵاتی ئه‌لبانیا تارانی تۆمه‌تبار كرد به‌هێرشی ئه‌لیكترۆنی بۆ سه‌ر وڵاته‌كه‌ی و به‌و هۆیه‌شه‌وه‌ سه‌رجه‌م ئێرانیه‌كانی له‌وڵاته‌كه‌ی ده‌ركردو سه‌رۆك وه‌زیرانی ئه‌لبانیا ده‌ڵێت: گروپه‌ هاككه‌ره‌كانی ئێران پێشتر هێرشیان بۆ سه‌ر ئیسرائیل، ئیمارات، ئوردن، كوه‌یت و قوبرس ئه‌نجامداوه‌، بۆ پشتیوانی له‌ئه‌لبانیا ئه‌مریكاش سزا به‌سه‌ر وه‌زاره‌ت و وه‌زیری هه‌واڵگریی ئێران سه‌پاند، هاوكات سعودیه‌و به‌ریتانیا به‌به‌یاننامه‌ پشتیوانیی خۆیان بۆ تیرانا دژی تاران ده‌ربڕی و له‌به‌رامبه‌ردا تاران رایگه‌یاند: لێدوانه‌كانی به‌پرسانی تیراناو سزاكانی واشنتۆن له‌ژێر كاریگه‌ریی سیناریۆی ئیسرائیل-ه‌ له‌دژی ئێران. ئه‌لبانیا له‌گه‌ڵ تۆمه‌تباركردنی ئێران كۆتایی به‌په‌یوه‌ندییه‌ سیاسی و دیپلۆماسییه‌كانی له‌گه‌ڵ ئه‌و وڵاته‌ هێناو سه‌رجه‌م دیپلۆماتكاره‌كانی ئێرانیشی له‌وڵاته‌كه‌ی ده‌ركرد. تارانیش له‌گه‌ڵ ره‌تكردنه‌وه‌ی تۆمه‌ته‌كان رایگه‌یاند ئه‌و هه‌نگاوانه‌ سیناریۆی ئه‌مریكاو ئیسرائیله‌ وه‌ك بیانویه‌ك بۆ هێرشكردنه‌ سه‌ر ئێران. زیاتر له‌ 12 ساڵه‌ ناكۆكییه‌كانی تاران و تیرانا به‌هۆی داڵده‌دانی ئه‌ندامانی رێكخراوی موجاهیدینی خه‌ڵق قووڵتربووه‌ته‌وه‌و له‌ئێستاشدا ئه‌و دوو وڵاته‌ شیرو تیر له‌یه‌كتر ده‌سون. مێژووی په‌یوه‌ندییه‌كانی ئه‌لبانیاو ئێران ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌می دوای جه‌نگی جیهانی و به‌په‌یوه‌ندییه‌كی توندوتۆڵی سیاسی ئه‌ژمار نه‌كراوه‌ به‌تایبه‌ت كه‌ئه‌لبانیا به‌به‌رده‌وامی وه‌ك وڵاتێكی كۆمۆنیستی ده‌ركه‌وتووه‌و پێش به‌ده‌سه‌ڵاتگه‌یشتنی كۆماری ئیسلامی له‌ئێرانیش ئه‌و وڵاته‌ له‌سه‌رده‌می پاشایه‌تیدا مه‌یلی بۆ ئه‌مریكا هه‌بووه‌و تاساڵی 1979 تاران سه‌ره‌كیترین هاوپه‌یمانی واشنتۆن بووه‌ له‌ناوچه‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست. ئه‌لبانیا هه‌ر به‌هۆی په‌یڕه‌وی له‌كۆمۆنیستی و نزیكبوونی له‌یه‌كێتی سۆڤیه‌ت له‌جه‌نگی ئێران و عێراقدا پشتگیری رژێمی به‌عسی كردووه‌ هه‌ر ئه‌وه‌ش وایكردووه‌ تاران و تیرانا تاساڵی 1990 په‌یوندییه‌كانیان پڕبێت له‌ناكۆكی و ساردوسڕی. دوای ئه‌وه‌ی ئه‌ڵبانیا له‌وڵاتێكی كۆمۆنیستییه‌وه‌ به‌ره‌و دیموكراتی هه‌نگاوی ناو تاڕاده‌یه‌ك په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ ئێران ئاساییكرده‌وه‌. موجاهیدن جارێكی تر ساردی ده‌خاته‌ نێوان تاران و تیرانا ساڵی 2010 وڵاتی ئه‌لبانیا ته‌نها وڵات بوو كه‌ئاماده‌یی پیشاندا بۆ وه‌رگرتنی ئه‌ندامانی رێكخراوی موجاهیدن وه‌ك په‌نابه‌ر له‌وڵاته‌كه‌ی. دوای ئه‌وه‌ی له‌ساڵی 2016 بڕیاری داخستنی كامپی لیبرتی له‌عێراق درا، رێكخراوی موجاهیدینی خه‌ڵق كه‌ به‌نه‌یاری سه‌ره‌كیی كۆماری ئیسلامی ئێران وه‌سفده‌كرێن به‌هاوكاریی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان و ئه‌مریكا ره‌وانه‌ی كامپی تیرانا له‌نزیك پایته‌ختی ئه‌لبانیا كران. ئه‌لبانیا له‌و سه‌رده‌مه‌دا ته‌نها وڵات بوو كه‌پێشوازیی له‌ئه‌ندامانی موجاهیدین كردو ئه‌وه‌ش نیگه‌رانی ئێرانی لێكه‌وته‌وه‌ به‌تایبه‌ت كه‌ئه‌مریكا به‌ئاشكرا 25 ملیۆن دۆلاری راده‌ستی ئه‌لبانیاو 20 ملیۆن دۆلاریشی راده‌ستی كۆمیساریای په‌نابه‌رانی سه‌ر به‌نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان كرد به‌ئامانجی هاوكاریی ئه‌و رێكخراوه‌یه‌. رۆژنامه‌ی (گاردیان)ی به‌ریتانی له‌ڕاپۆرتێكی ورددا ئاشكرایكردووه‌ حكومه‌تی ئه‌لبانیا زه‌وی و رووبه‌رێكی فراوانی له‌نێوان شاری تیراناو دوریس له‌وڵاته‌كه‌ی بۆ موجاهیدن دابینكردووه‌ به‌مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی راهێنان و مه‌شق به‌ئه‌ندامه‌كانی خۆیان بكه‌ن. یه‌لی زیلا كه‌ له‌ساڵی 2008 تا 2012 سه‌رۆكی ده‌زگای هه‌واڵگریی ئه‌لبانیا بووه‌؛ ئاشكرایكردووه‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی موجاهیدین و ده‌زگای هه‌واڵگریی ئه‌لبانیا زۆر توندوتۆڵه‌ و به‌هه‌موو جۆرێك هاوكاریی یه‌كتر ده‌كه‌ن. ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنجه‌ زۆربه‌ی نه‌یارانی حكومه‌تی ئێستای ئه‌لبانیا، جێگیركردنی ئه‌ندامانی موجاهیدنی خه‌ڵقی ئێران له‌وڵاته‌كه‌یان به‌مامه‌ڵه‌ی نێوان حكومه‌ت و ئه‌مریكا له‌قه‌ڵه‌مده‌ده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی واشنتۆن چاوپۆشیی له‌گه‌نده‌ڵی و مامه‌ڵه‌ی به‌رپرسانی ئه‌و وڵاته‌ له‌مادده‌ هۆشبه‌ره‌كان بكات. وڵاتی ئه‌لبانیا به‌یه‌كێك له‌وڵاته‌ گه‌نده‌ڵه‌كانی جیهان ئه‌ژمارده‌كرێت كه‌زۆربه‌ی پارت و لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی ده‌سه‌ڵات له‌مامه‌ڵه‌ی مادده‌ هۆشبه‌ره‌كان و سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌وه‌ گلاون و هه‌رئه‌وه‌ش وایكردووه‌ ئه‌و وڵاته‌ نه‌بێته‌ ئه‌ندامی یه‌كێتی ئه‌وروپا. له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ به‌هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌مریكا زیاتر له‌ 17 ساڵ رێكخراوی موجاهیدنی خستووه‌ته‌ لیستی تیرۆر، ئه‌ندامبوونی ئه‌لبانیا له‌یه‌كێتی ئه‌وروپا هێنده‌ی دیكه‌ دواخستووه‌. به‌پێی ئاماره‌كان له‌ئێستادا زیاتر له‌دوو هه‌زار ئه‌ندامی رێكخراوی موجاهیدن له‌وڵاتی ئه‌لبانیا ده‌ژین. گرژییه‌كانی تاران و تیرانا ته‌مه‌نی درێژی په‌یوه‌ندییه‌ ئاساییه‌كانی نێوان تاران و تیرانا نزیكه‌ی 20 ساڵ بوو چونكه‌ ساڵی 2010 ئه‌لبانیا بڕیاریدا مافی په‌نابه‌ریی بدات به‌ئه‌ندامانی رێكخراوی موجاهیدن و له‌ساڵی 2018ه‌ش ئه‌و وڵاته‌ به‌رپرسانی سوپای پاسداران و ئێرانی تۆمه‌تبار كرد به‌كرده‌وه‌ تیرۆریستییه‌كانی ناو ئه‌و وڵاته‌، له‌یارییه‌كانی قۆناغی سه‌ره‌تای كاسی جیهانیی ساڵی 2018، له‌یه‌كه‌م هه‌نگاوی كاردانه‌وه‌ی ئه‌و تۆمه‌تانه‌ش سه‌رجه‌م دیپلۆماتكاره‌كانی ئێران له‌تیرانا ده‌ركران. ئێران ئه‌وكات تۆمه‌ته‌كانی ره‌تكرده‌وه‌و رایگه‌یاند ئه‌و سیناریۆو تۆمه‌تانه‌ی به‌ساخته‌و هه‌وڵی ئه‌مریكا و ئیسرائیل له‌قه‌ڵه‌مدا دژی تاران. دوای كوژرانی قاسم سوله‌یمانی، فه‌رمانده‌ی پێشوی فه‌یله‌قی قودس، عه‌لی خامنه‌یی رێبه‌ری كۆماری ئیسلامی ئێران و حه‌سه‌ن رۆحانی سه‌رۆك كۆماری پێشوی وڵاته‌كه‌ به‌بێ ناوهێنانی ئه‌لبانیا وتیان وڵاتێكی بچووك و شوم هه‌ستاوه‌ به‌هاوكاریی و داڵده‌دانی نه‌یارانی سوله‌یمانی و كۆماری ئیسلامی، كه‌ به‌پێی شیكردنه‌وه‌كان مه‌به‌ستی خامنه‌یی و رۆحانی و وڵاتی ئه‌لبانیا بووه‌ كه‌ رێكخراوی موجاهیدینی له‌خۆگرتووه‌و ئه‌و رێكخراوه‌ش زانیاریی تایبه‌تی راده‌ستی ئه‌مریكا كردووه‌ به‌مه‌به‌ستی گورز وه‌شاندن له‌ئێران و به‌رپرسانی باڵای وڵاته‌كه‌. ئه‌یدی راما، سه‌رۆك وه‌زیرانی ئه‌لبانیا له‌كاردانه‌وه‌ی ئه‌و لێدوانانه‌ی خامنه‌یی و رۆحانی به‌ئاشكرا پشتیوانیی له‌هێرشی سه‌ربازیی ئه‌مریكا له‌دژی ئێران كرد. هێرشی ئه‌لیكترۆنی ئه‌یدی راما له‌ (7/9/2022) له‌په‌یامێكی ڤیدیۆییدا رایگه‌یاند؛ چه‌ند گروپێكی هاككه‌ری سه‌ر به‌ئێران هێرشی ئه‌لیكترۆنیان له‌دژی سه‌رجه‌م دامه‌زراوه‌كانی ئه‌لبانیا ئه‌نجامداوه‌، بۆیه‌ له‌كۆبوونه‌وه‌ی حكومه‌تدا ته‌نها 24 كاتژمێر مۆڵه‌ت به‌دیپلۆماتكارانی ئێران دراوه‌ كه‌ باڵیۆزخانه‌كه‌یان له‌تیرانا دابخه‌ن و سه‌رجه‌م دیپلۆماتكاره‌كانیشیان بگه‌ڕێنه‌وه‌ وڵاته‌كه‌یان. سه‌رۆك وه‌زیرانی ئه‌لبانیا ئاشكرایكرد له‌ (15/8/2022) چوار گروپی هاككه‌ر له‌هێرشێكی ئه‌لیكترۆنیی به‌رفراواندا ویستویانه‌ زیانی گه‌وره‌ به‌وڵاته‌كه‌ بگه‌یه‌نن، به‌ڵام ئامانجه‌كه‌یان سه‌ركه‌وتوو نه‌بووه‌ و زیانه‌كان كه‌مبوو. ئه‌و ئاماژه‌ی به‌وه‌ كردووه‌ زیاتر له‌دوو هه‌فته‌ چه‌ند تیمێكی پسپۆڕو شاره‌زا هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌و ئاشكراكردنی ناسنامه‌ی ئه‌و گروپه‌ هاككه‌رانه‌یان داوه‌و له‌ئه‌نجامدا ده‌ركه‌وتووه‌ ئه‌و هێرشانه‌ به‌هاوكاریی كۆماری ئیسلامیی ئێران ئه‌نجامدراوه‌و له‌ناو ئه‌و  گروپه‌شدا گروپێك هه‌یه‌ كه‌پێشتر هێرشی ئه‌لیكترۆنیی كردووه‌ته‌سه‌ر وڵاتانی (ئیسرائیل، ئیمارات، ئوردن، كوه‌یت و قوبرس).  ئێواره‌ی شه‌ممه‌ (10/9/2022) جارێكی دیكه‌ ئه‌یدی راما رایگه‌یاند؛ هێرشه‌ ئه‌لیكترۆنییه‌كان له‌سه‌ر ئه‌لبانیا به‌رده‌وامه‌و هاككه‌ران ئامانجیانه‌ زیان به‌دامه‌زراوه‌و پێگه‌ ته‌كنیكی و پیشه‌سازییه‌كانی وڵاته‌كه‌ بگه‌یه‌نن. ئه‌مریكا له‌به‌ر ئه‌لبانیا سزای ئێران ده‌دات رۆژی هه‌ینی (9/9/2022) وه‌زاره‌تی گه‌نجینه‌ی ئه‌مریكا له‌به‌یاننامه‌یه‌كدا سزادانی وه‌زاره‌تی هه‌واڵگریی ئێران (ئیتلاعات)و وه‌زیره‌كه‌ی ئه‌و وه‌زاره‌ته‌ی راگه‌یاند. له‌به‌یاننامه‌كه‌دا هاتووه‌ به‌هۆی ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌منی و ئاسایشییانه‌ی ئێران له‌دژی هاوپه‌یمانێكی سه‌ره‌كیی واشنتۆن ئه‌نجامیده‌دات، ئه‌مریكا سزا به‌سه‌ر ئێراندا ده‌سه‌پێنێت و هه‌ر هه‌نگاوێك پێویست بكات له‌لایه‌ن واشنتۆنه‌وه‌ جێبه‌جێ ده‌كرێت به‌ئامانجی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئه‌و هه‌ڕه‌شانه‌. ئێران خۆی بێبه‌ری ده‌كات له‌هێرشی ئه‌لیكترۆنیی سێ رۆژ دوای لێدوانی سه‌رۆك وه‌زیرانی ئه‌لبانیاو رۆژێك دوای سزاكانی ئه‌مریكا له‌دژی تاران دواجار ناسر كه‌نعانی، وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران رایگه‌یاند لێدوانه‌كانی به‌رپرسانی تیراناو سزاكانی واشنتۆن له‌ژێر كاریگه‌ریی سیناریۆی ئیسرائیل-ه‌ له‌دژی ئێران. كه‌نعانی رۆژی شه‌ممه‌ (10/9/2022) رایگه‌یاند: ئه‌لبانیاو ئه‌مریكا هاوكاریی گروپێكی نه‌یاری كۆماری ئیسلامی ئێران ده‌كه‌ن كه‌ده‌ستی له‌كوشتنی 17 هه‌زار هاووڵاتی و دانیشتویی ئێراندا هه‌یه‌. وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران جه‌ختی له‌وه‌ كردووه‌ته‌وه‌: ئه‌و تۆمه‌تانه‌ی كه‌ئه‌لبانیاو ئه‌مریكاو به‌ریتانیا سه‌رباره‌ت به‌هێرشی ئه‌لیكترۆنی دژی تاران بڵاویانكردووه‌ته‌وه‌ مایه‌ی پێكه‌نینه‌ چونكه‌ ئێران خۆی قوربانیی هێرشی ئه‌لیكترۆنییه‌و له‌ڕووی نێوده‌وڵه‌تیشه‌وه‌ هه‌موو هه‌نگاوێك ده‌نێت له‌دژی هێرشه‌ ئه‌لیكترۆنییه‌كان.

هێمن مەحموود ئاڵۆزی و رووداوە خوێناوییەكانی ئەم دواییەی عێراق جارێكی تر رووی راستەقینەی ئەو گرووپە چەكدارانەی دەرخست كە لەهەموو ململانێیەكدا پەنادەبەنە بەر چەك و دەیانەوێت بەچەك دۆخەكە لەبەرژەوەندی خۆیان یەكلایی بكەنەوە، بەتایبەت ئەو گرووپانەی چەكەكانی دەستیان لەدەرەوەی یاساییەو زۆربەشیان لەژێر ناوی حەشدی شەعبیدا خۆیان رێكخستووە، تەنانەت زۆرجاریش رووبەڕووی حكومەت دەبنەوەو موشەكەكانیان ئاراستەی باڵیۆزخانەكان و ماڵی سەرۆك وەزیران و ناوچەكانی هەرێمی كوردستان دەكەن. «حەشدی شەعبی» ئەو چەترەی تەواوی گرووپە چەكدارییە شیعەكانی لەخۆگرتووە، لەئێستادا هەرچەندە بەفەرمی بەشێكە لەدەزگای ئەمنی دەوڵەتی عێراق و پارێزبەندییەكی یاسایی هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا دەوڵەتێكە لەناو دەوڵەتداو زۆرجار رۆڵی دەوڵەتی قووڵ دەگێڕێت. ئەم رێكخراوە سەربازییە لە ١٣ی حوزەیرانی ٢٠١٤و لەسەرووبەندی پەلوپۆهاوێشتنی رێكخراوی تیرۆریستی داعش بۆ سەر بەغدا لەسەر فەتوای مەرجەعی گەورەی شیعەكان «ئایەتوڵڵا عەلی سیستانی» دامەزراو وەك هێزێكی نانیزامی و سەربازی و جەماوەریی چووە ناو جەنگی داعش و دواتر رۆڵێكی یەكلاكەرەوەی گێڕا لەلەناوبردنی ئەو رێكخراوە. ناوەندی (رەوابت)ی عێراقی بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی دەڵێت: «گرووپەكانی حەشدی شەعبی لە ٦٨ گرووپی چەكداری پێكدێن كە لەعێراق و سوریادا بڵاوبوونەتەوەو بودجەی ساڵانەیان بەسەدان ملیۆن دۆلارەو بەدەسەڵاترین و دیارترین گرووپی ناو حەشدی شەعبی بریتین‌ لە(ڕێكخراوی بەدر، عەسائیبی ئەهلی هەق، كەتائیبی حزبوڵڵاو كەتائیبی ئیمام عەلی، سەرایا سەلام)». گرووپەكانی حەشدی شەعبی و سەرۆكەكانیان بریتین: لە(لیوای ئیمام محەمەد جەواد (ئەبو جەنان بەسری)، فیرقەی ئیمام عەلی (تاهیر خاقانی)، گرووپی ئەسەدی ئامرلی (ئەبوتوراب تەمیمی)، رێكخراوی بەدر (هادی عامری)، گرووپی كەڕاڕ (ئەبو زەرغام)، كەتائیبی جوند ئەلئیمام (ئەحمەد ئەسەدی)، لیوای مونتەزیر (جابر موسەوی)، سەرایای عاشور (ئەبو ئەحمەد)، لیوای كەربەلا، لیوای بەدر، لیوای عەلی ئەكبەر (عەلی حەمدانی)، بزووتنەوەی نوجەبا (ئەكرەم كەعبی)، لیوای تەفوف (قاسم موسڵح)، كەتائیبی سەیدولشوهەدا (ئەبو ئالای وەلائی)، هێزی شەهید سەدر (حزبی دەعوە)و كەتائیبی فەتحی موبین، هێزی توركمان و رێكخراوی بەدر، سەرایای جیهاد (حەسەن ساری)، سەرایای خوراسانی (ئەحمەد موحسین یاسری)، ئەنساروڵاو گرووپی حسێن ئەلسائر (عەبدولزوهرە سوەیدعی)، لیوای ئەلتف (هاشم تەمیمی)، رێكخراوی بەدر، رێكخراوی بەدر (ئەبو كەوسەر محمەداوی)، لیوای ٢٣ رێكخراوی بەدر، لیوای ٢٤ رێكخراوی بەدر، هێزی شەهید سەدری یەكەم (حزبی دەعوەی ئیسلامی- عەبدوڵا فەزڵ)، فیرقەی عەباسی قیتالی (مەیسەم زەیدی)، هێزی شەهیدی قائید (ئەبو مونتەزیر)، سەرایای ئەنسار عەقیدە (مەجلیسی ئەعلا- جەلالەدین سەغیر)، كەتائیبی ئەنسارولحیجە (ئەحمەد فەریجی)، هێزی دەشتی نەینەوا (لیوای شەبەك - زەین عابدین جەمیل)، كەتائیبی رەوتی ریسالیون (عەدنان شەمخانی)، هێزی وەعدەڵا (حزبی فەزیلە - سامی مەسعودی)، هێزی شەهید سەدر (حزبی دەعوەی ئیسلامی - رێكخراوی عێراق)، هێزی لالش، بزووتنەوەی ئەبدال (جەعفەر موسەوی)، كەتائیبی ئیمام عەلی (شەبل زەیدی)، عەسائیبی ئەهلی حەق، هێزی شەهید ئەبوموسا عامری، سەبعی دوجەیل، لیوای ئەنساری مەرجەعیەت (حەمید یاسری)، كەتائیبی حزبوڵا (ئەلخال)، لیوای ٤٦ سەرایای دیفاع شەعبی، لیوای ٤٧ی سەرایای دیفاع شەعبی، كەتائیبی بابلیون (رەیان كلدانی)، لیوای سەڵاحەدین، فەوجی ئامرلی (مەهدی تەقی ئامرلی)، لیوای حسێن (موختار ئەلموسەوی)، گرووپی مالیك ئەشتەر، لیوای حەشدی شەهیدانی كەركوك (حسێن عەلی جبوری)، سەرایای ئەنسار عەقیدە، لیوای ئەحراری عێراق (مەهدی سومەیدەعی)، لیوای ٨٨ (وەنس ئەلجەبارە)، فرسان جبور(ئەحمەد جبوری)، نەوادری شەمەر (عەبدولڕەحیە شەمەری)، لیوای ٩٢ (عەبدولڕەحمان لوێزی)، سوپای موئەمەل (سەعد سوار)، لیوای ١١٠ی رێكخراوی بەدر، حەرەس نەینەوا (ئەسیل نوجەیفی)، سەرایای سەلام (رەوتی سەدر- ئەبو زەهەرای سەعیدی)، لیوای ٣١٤ی سەرایا سەلام، لیوای ٣١٥ی سەرایای سەلام، فەوجی ٣٩ی قەیارە (عەشیرەتی جبور)، هێزی بەیرەق (واسیق فەرتوسی)، كەتائیبی قیام حسێنی (محەمەد خەفاجی)، سوپای موختار (واسیق بەتات)، كەتائیبی نوخبە (مەناف حسەینی)، لیوای ئەسەدوڵای غالیب (سوهەیل ئەعرەجی)، فەیلەقی وەعدی سادق (عەمار حەداد)، كەتائبی قەمەر بەنی هاشم (ئەبو تاڵیب مەیاحی)، حزبوڵای سائیرون (ڕەحمان جەزائیری)، كەتیبەی عیماد موغنیە (سەعد فەتلاوی)، لیوای قاسم جەبارین (محەمەد موسەوی)، لیوای ئیمام قائیم (تاڵیب عەلیاوایی)، كەتائیبی ئیمامەكانی بەقیع (سەعد تەعیس تەمیمی)، كەتائیبی تۆڵە (عەبدوڵا ئەللامی)، كەتائیبی ئەشبالی سەدر (محەمەد حسێن سەدر)، كەتائیبی سائیر حسێن (غەسان شاهبەندەر)، كەتائیبی مالیك ئەلئەشتەر (جەعفەر موسەوی)، كەتائیبی دیما ئەلزەكییە (موئەیەد عەلی حەكیم)، لیوای زولفەقار (حسێن تەمیمی)، كەتائیبی موسلیمی كوڕی عەقیل ( ئەحمەد فەرتوسی)، لیوای ئەنسار مەهدی (ناجی حەلفی)، كەتائیبی عەدالە (سەمیر شێخ عەلی)، كەتائیبی فەتح (كازم سەید عەلی)، كەتائیبی سەرایای زەهرا (مومتاز ئەلحەیدەری)، بزووتنەوەی عێراقی ئیسلامی (جەمال ئەلوەكیل)، لیوای زەینەب عەقیلە (حەسەن شەكرچی)، كەتائیبی ئیمامی غالیب(محەمەد ئەللامی)، كەتائیبی ئیمام حسێن(حەسەن ئەلرەبیعی)، كەتائیبی دەرعی ویلایە (عەلا مهەلهەل)، كەتائیبی قارعە (حەیدەر ناسری)، كەتائیبی یەدوڵا (ئەحمەد ساعدی)، كەتائیبی بەقیەتوڵا (مستەفا عوبێدی)، كەتائیبی شەبیبەی ئیسلامی، كەتائیبی جەمعیەی ئالولبەیت (موسا ئەلحسنی)، كەتائیبی توفڵ ئەلرەزیع (وسام حەیدەری)، سەرایای موختار سەقەفی (عەبدولمەهدی كەربەلایی)، سەرایای لیوای سەجاد، كەتائیبی غەوسی ئەعزەم (فیراس عەلاق)، كەتائیبی قاریعە، بزووتنەوەی فورسان ئەلمەزهەب (ئەحمەد زامیلی)، لیوای نەسرولموبین، لیوای ئەنسارولحوجە (محەمەد كەنانی)، كەتائیبی ئەسەدوڵا (ئەبوتوراب ئەسەدی)، تەشكیلاتی ئەسەدوڵا (هیشام مەگسوسی). هاوكات لەگەڵ بوونی ئەم هەموو گرووپانەو پشتگیریكردنی دارایی و مەعنەویی لەلایەن حكومەتی عێراق و ئێرانەوە بۆ زۆرینەی هەرە زۆریان، ئەم دەزگایە لەڕووی هەواڵگریشەوە چەندین دەزگای ئەمنی و راگەیاندن و پڕوپاگەندەی درووستكردووەو بەردەوام لەچالاكیدان، كە ئەمانەن: بەڕێوەبەرایەتی ئەمنی حەشد (ئەبو زەینەب لامی)، بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگری حەشد (ئەبو ئیمان باهلی)،  بەڕێوەبەرایەتی راگەیاندنی حەشد (موهەنەد عیقابی)، بەڕێوەبەرایەتی پەیوەندییە گشتییەكان (محەمەد رەزا)، بەڕێوەبەرایەتی دژە تەقەمەنی (ئەبو شەمس)، بەڕێوەبەرایەتی جوڵە (جەواد رەبیعاوی)، بەڕێوەبەرایەتی رێنمایی عەقائیدی (سەید محەمەد حەیدەری). دوابەدوای راگەیاندنی كۆتایهاتنی جەنگی رێكخراوی داعش، ئیدی پرسیاری سەرەكی زۆربەی عێراقییەكان و گۆڕەپانی سیاسی ئەوەبوو ئایا حەشدی شەعبی بەو جۆرەی ئێستا دەبێت بەردەوامی هەبێت؟ ئەوەبوو دواجار ئەو رێكخراوە بەحكومی كراو لە٢٦ی ١١ی ٢٠١٦ لەپەرلەمانی عێراق هاوشانی دەزگا ئەمنی و سەربازییەكانی دیكەی عێراق شەرعیەتی بەهەبوونی دراو خرایە ژێر دەسەڵاتی سەرۆكوەزیرانی عێراقەوە كە لەهەمانكاتدا فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانیشە. بەڵام وەنەبێت ئیدی كێشەو گرفتەكانی ئەم رێكخراوە كۆتایی هاتبێت، بەڵكو بەهۆی هەژموونی ئێران و لایەنگری زۆرێك لەگرووپە كاریگەرەكانی ناو حەشدی شەعبی بۆ ئەو وڵاتە، جۆرە جیابوونەوەیەك روویداو بەشێك لەگرووپەكانی سەر بەمەرجەعیەتی نەجەف جیابوونەوەی خۆیان راگەیاند.  نووسەری تیرۆركراوو شارەزای بواری گرووپە تیرۆریستییەكان (هیشام هاشمی)، پێنج رۆژ بەر لەتیرۆركردنی لەڕۆژی 1-7-2020، لەلێكۆڵینەوەیەكدا بەناونیشانی (ململانێی نێوخۆیی لەدەستەی حەشدی شەعبی) كەدواجار هەر ئەو لێكۆڵینەوەیەش بەهۆكاری تیرۆركردنی زانرا، تیشكی خستۆتە سەر ئەو كێشمەكێشە قووڵەی كە لەنێوان  ئەو دوو رەوتەی لەنێو حەشدی شەعبی دابەشبوون: یەكەمیان بەسەركردایەتی ئەبومەهدی موهەندیس بوو كە دەگەڕێنەوە بۆ سەر رێبازی عەلی خامەنەیی، ئەوەی دووەمیشیان ئەو رەوتەن كە لەكۆی گرووپەكانی سەر بەعەتەبەكانی عێراق پێكهاتوون و بەعەلی سیستانی مەرجەعی باڵای ئایینی شیعەكان لەعێراق پەیوەستن. هیشام هاشمی لەلێكۆڵینەوەكەیدا دەڵێت: قەبارەی ململانێكە رۆژ بەڕۆژ لەنێوان فیرقەی عەباسی شەڕكەری سەر بەعەتەبەی عەباسییە كەسیساتی بەمەرجەعی خۆیان دەزانن و لەنێوان دەستەی سەرەكی، بەتایبەتی لەگەڵ ئەو سەركردانەی وەلایان بۆ حەشدی شەعبی هەیە، گەورەتر دەبێت، بازنەی ململانێكان لەمانگی شوباتی 2018 زیاتر فراوانبوو، بەتایبەتیش ئەوكاتەی ئەبو مەهدی موهەندیس، جێگری سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لەوكاتەدا، زنجیرەیەك بڕیاری توندی بۆ لاوازكردنی باری دارایی و كارگێڕی بەسەر گرووپە چەكدارەكانی سەر بەعەتەبەكان سەپاند. لێكۆڵینەوەكە لەسەر زاری دوو فەرماندەی سەر بەسیستانی ئەوەی خستۆتەڕوو كەهێزەكانی نوجەباو كەتیبەكانی حزبوڵڵاو بەدرو خوراسانی، كەساڵانێكە بەپارەی ئێران و پاڵپشتی رژێمی سوریا لەناوچە سنوورییەكان دەجەنگن، سەروەت و سامانی حەشدی شەعبییان قۆستۆتەوە، دەڵێت:»ئەم گرووپانە نوێنەرایەتی هێزی ئێرانی سەربازیی لەعێراق دەكەن». هاوكات پێشبینی كردووە كە لەوانەیە ململانێكان و بەرژەوەندی و زیادبوونی رێژەی پۆستەكان بۆ حەشدی وەلائی، ببێتەهۆی ئیفلیجبوونی حەشدی شەعبی و لەكۆتایی لێكۆڵینەوەكەشدا ئاماژە بەوەدەكات كەپێكهاتەی ئێستای هەیكەلییەتی حەشدی شەعبی لەگەڵ پەیڕەوی سیاسی ناكۆكەو ئەوانەشی لەهەیكەلییەكە ناڕازین،  ئەمڕۆ لەهەموو كاتێك زیاترە. وەنەبێت بەكوژرانی هاشمی ئیدی ناكۆكییەكان كۆتاییان هاتبێت، بەڵكو ناكۆكییەكان بەردەوامبوون و سێ خاڵی سەرەكی هۆكاری ناكۆكیی نێوان (حەشدی عەتەبات) و سەرایای سەلام و دەستەی سەرۆكایەتی حەشدی شەعبیدا هەبوو كەیەكەمیان هەبوونی جیاوازی لەپێدانی چەك و هاوكاری بەتایبەت ئەوانەی نزیكن لەئێرانەوە زیاتر وەردەگرن و دووەمیشان وەرگرتنی پۆستە لەدەستەی حەشدی شەعبی لەلایەن ئەو گرووپانەی نزیكن لەئێرانەوە، سێیەم ناكۆكیش دەستوەردانی گرووپەكانی لایەنگری ئێرانە لەدۆخی سیاسی عێراق. ئەمە جگە لەچەندین ناكۆكی تر وەك وەرگرتنی پارە لەو ناوچانەی گرووپەكان تیایدا باڵادەستن و شەڕكردن لەسوریا بۆ بەرگریكردن لەڕژێمی سوریا لەكاتێكدا ئەندامانی ئەو گرووپانە موچە لەحكومەتی عێراق وەردەگرن. دوای كوژرانی (ئەبو مەهدی موهەندیس)ی جێگری سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لەگەڵ (قاسم سلێمانی) فەرماندەی سوپای قودس لەنزیك فڕۆكەخانەی بەغدای نێودەوڵەتی لەسەرەتاكانی ساڵی ٢٠٢٠ لەلایەن ئەمریكاوە، ناكۆكی لەسەر پۆستەكەی سەریهەڵداو سەدرییەكان و گرووپەكانی نزیك لەنەجەف دژی دانانی (ئەبو فەدەك) وەستانەوە. رەنگە تازەترین ناكۆكیش ئەوەبێت یەكێك لەداواكانی موقتەدا سەدر لەچەندڕۆژی رابووردودا ئەوەبوو كەداوای لابردنی (فاڵح فەیاز)ی سەرۆكی دەستەی حەشدی كردو داوایكرد دووبارە ئەو دەستەیە رێكبخرێتەوە. واپێدەچێت ناكۆكییەكانی گرووپەكانی نێو حەشدی شەعبی بەم زووییە كۆتایی نەیەت، بەڵكو لەگەڵ توندبوونەوەی دۆخی سیاسی عێراقیدا زیاتربێت و ئەو گرووپانە جارێكی تر پەناببەنەوە بەر توندوتیژی.  (عەلی بەیدەر) لێكۆڵەری سیاسی دۆخی عێراق دەڵێت: »ناكۆكییەكانی گرووپە چەكدارەكان كۆتایی نایەت، چونكە ناكۆكییە سیاسییەكان بەردەوامن، گرووپەكانی حەشدی عەتەبات هەوڵدەدەن وێنەیەكی جوانی حەشدی شەعبی نمایش بكەن، سەرایا سەلامیش پشتگیری بیرۆكەی حكومەتی زۆرینە دەكا كەموقتەدا سەدر هەوڵی بۆ دەدات، لەكاتێكدا گرووپە وەلائییەكانی نزیك لەئێران پشتگیری لەچوارچێوەی هەماهەنگی دەكەن و نەیاری سەدرن». رەخنەگرانی دۆخی سیاسی عێراق پێیان وایە ئەوەی لەم نێوەندەدا ونە، رۆڵی حكومەت و سوپاو دەزگا ئەمنییەكانیەتی كە لەئاست گرووپە چەكدارەكاندا دەستەوەستانن و زۆرجاریش رۆڵی تەماشاكار دەبینن، تەنانەت رەخنەی ئەوەش دەگرن كە (مستەفا كازمی) سەرۆك وەزیرانی عێراق نەیتوانی پارێزگاری لەماڵەكەی خۆی بكات ئەوكاتەی بەدرۆن هێرشیانكردە سەری، چجای ئەوەی بتوانێت پارێزگاری لەوڵاتەكەی بكات لەئاستی ئەو گرووپانەدا، ئەمە لەكاتێكدایە چ ئەمریكا و چی نەتەوەیەكگرتووەكانیش هەمیشە داوای بنەبڕكردنی چەكی بەرەڵا دەكەن و داوا لەحكومەتی عێراق دەكەن ئەو گرووپانە چەكبكات. غازی حسێن بەڕێوبەری ناوەندی عێراقی بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی دەڵێت: دیاردەی چەك لەدەرەوەی یاسا لەعێراقدا بەهۆی ئەو میلیشیا مەزهەبیانەوەیە كە سەر بەوڵاتانی دەرەوەیە، ئەمەش گرفتێكی ئاڵۆزە. ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات ئەو گرووپانە راستەوخۆ پەیوەندییان بەسوپای پاسداران و فەیلەقی قودسی ئێرانییەوە هەیە، راهێنان و پڕچەككردن و دارایی لەئێرانەوە وەردەگرن كەئەمەش وایكردووە نفوزێكی فراوانیان لەخاكی عێراقیدا هەبێت، ئەو میلیشیایانە دەوڵەتی قووڵن لەناو دەوڵەتی عێراقیدا، توانایەكی ئابووری و دارایی و سیاسی زۆریان هەیە، تەنانەت كارگەی چەك و موشەك و درۆنیان هەیە. سەرۆك وەزیرانی عێراق مستەفا كازمی دەسەڵاتی بەرامبەر گروپە چەكداریەكان سنوردارەو توانای سەپاندنی یاسای نییە، ئەمەش بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە كە گرنگترینیان ئەوەیە كازمی بەبەراورد بەو گرووپانە هیچ هێزێكی سیاسی گەورەی لەپشت نییە، هیچ حزبێكیش پشتگیری ناكات، ئەزموونیش وایلێكردووە كە بەر لەوەی هیچ هەنگاوێك لەدژی ئەو گرووپانە بنێت بیربكاتەوە بەتایبەت ئەوەی ئەو گرووپانە بەئاسانی چوونەتە ناوچەی سەوزەوە لەپێشترداو سوپا نەیتوانیوە رێگایان لێبگرێت بەتایبەت ئەوكاتەی كازمی سەركردەیەكی كەتائیبی حزبوڵای دەستگیركردو دواتر ئازادی كرد، ئەمەش كازمی والێكرد بگات بەو دەرئەنجامەی كە باوەڕی تەواوەتی بەتوانای هێزەكەی نەبێت كە جەنگەكە لەبەرژەوەندی خۆی یەكلابكاتەوە، هەربۆیە وازی لەو ئاڵگارییە هێناوە. هەرچەندە زۆرێك لەچاودێرە سیاسییەكانی عێراق پێیان وابوو توندوتیژییەكانی ئەمدواییەی بەغدای نێوان گرووپە چەكدارەكان فرسەتێكی باشبوو بۆ سەرۆك وەزیرانی عێراق تاوەكو دۆخەكە لەبەرژەوەندی خۆی و دەوڵەت یەكلایبكاتەوەو جەنگی گرووپەكان دەستپێبكات، بەڵام خودی كازمی هیچ هەنگاوێكی بەو ئاراستەیە نەناو بێلایەنی هەڵبژارد، تەنانەت سوپاسی هێزە ئەمنییەكانی كرد كەدەستیان لەشەڕەكە وەرنەداوە. كازمی دوای توندوتیژییەكان لەوتارێكدا وتی: «سوپاسی تەواوی هێزە ئەمنییەكان دەكەم كە نەبوونە لایەنێك لەململانێی چەكداری نێوان گرووپە چەكبەدەستەكانی دەرەوەی یاساو لەگەڵ نیشتیماندا مانەوەو رووی چەكەكانیان ئاراستەی سنگی عێراقییەكان نەكرد». هەڵوێستە لاوازەكەی كازمی و بەهێزی گرووپە چەكدارەكانی ناو وڵات و پەككەوتنی پەرلەمان و چەقبەستنی دۆخی سیاسی كاریگەرییەكی گەورەی كردۆتەسەر بارودۆخی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ژیاری هاووڵاتیانی ئاسایی و چارەنووسیان دراوەتە دەست قەدەرێكی نەزانراو. ئێستا ئەوەی هەیە هێشتا هیچ ئاسۆیەك بۆ دۆخی سیاسی عێراق نییەو لایەنە سیاسییەكان ناكۆكییەكانیان تادێت قووڵتر دەبێتەوە، ئەوەی هەیە گرووپگەلی بەهێزتر لەدەوڵەت  كەخاوەن ئابووری بەهێزو ڕاهێنراوی سەربازیی و چەكی مۆدێرن و پشتگیری بەهێزی دەرەكی و خاوەن حزبی سیاسی لەپەرلەمانن، لەهەر ئەگەرو چركەساتێكدا وەك بەرمیلە باروت وەهان بەبچووكترین پریشكی ئاگر دۆخی عێراق ئاگر تێبەردەدەن.  

هەژار ئەنوەر كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم لەكۆتایی نزیكدەبێتەوە، بەڵام تائێستا پرۆژەیاسای بودجەی نەناردووەتە پەرلەمان، ئەوە لەكاتێكدایە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لەوتاری دەستبەكاربوونیدا لەپەرلەمان رایگەیاند: كاری سەرەكیمان رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و ئەنجامدانی چاكسازییەو كار بۆ چەسپاندنی یاسا دەكەین، بەڵام بێ‌ ئەوەی یاسای بودجەی هەبێت مامەڵەی بەخەرجی و داهاتەوە كردووە،  پەرلەمانتارێكیش دەڵێت: یاسای بودجە كۆتایی دەهێنێت بەنایاسایی و ناشەرعیی هەڵسوكەوت و مامەڵەكردنەی حكومەت بەداهات و خەرجییەكانی و  كاتێك حكومەت پڕۆژەیاسای بودجە نانێرێتە پەرلەمان ئەم حكومەتە هیچ دەسەڵاتێكی خەرجكردنی پارەی نیە. لەماوەی 30 ساڵی تەمەنی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا تەنها حەوت جار پڕۆژەیاسای بودجەی ناردووەتە پەرلەمان، لەكاتێكدا پێویستە ساڵانە پڕۆژەیاسای بودجە پەسەند بکرێت. عومەر گوڵپی پەرلەمانتاری كوردستان لەفراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری و ئەندامی لێژنەی كاروباری دارایی و ئابووری لەپەرلەمانی کوردستان بە هاوڵاتی راگەیاند:»یاسای بودجە گرنگییەكی زۆری هەیە، چونكە ئەم نایاسایی و ناشەرعییەی هەڵسوكەوت و مامەڵەكردنەی حكومەت بەداهات و خەرجییەكانی كۆتایی پێدەهێنێت، لەبەرئەوە هیچ حكومەتێك دەسەڵاتی خەرجكردنی پارەی نیە تەنها لەچوارچێوەی بوددجە نەبێت، واتە دەبێ ساڵانە پەرلەمان لەڕێگەی یاسای بودجە دەسەڵات بداتە حكومەت، بۆیە كاتێك حكومەت پڕۆژەیاسای بودجە نانێرێتە پەرلەمان ئەوە راستەوخۆ ئەم حكومەتە هیچ دەسەڵاتێكی خەرجكردنی پارەی نیە، بۆیە ئەوەی دەكرێ لەدەرەوەی یاسایە، جگە لەمانەش ئەگەر پڕۆژەیاسای بودجە هەبێت ئەوە تاڕادەیەك خەرجییەكان و داهات  شەفاف دەبێ و ژمێرەی كۆتاییش دەبێت، واتە لەكۆتایی ساڵ حكومەت لەڕوانگەی بەرنامەو پلانەكانی خۆیەوە پیشانی دەدات كەداهات و خەرجییەكانی فعلی لەهەرێمی كوردستان چەند بووە، بۆیە لەبەرئەوەی نۆ ساڵە حكومەت ئەم پڕۆژەیاسایەی نەبووە واتە ژمێرەی كۆتاییشی نییە». دوایین جار كەحكومەتی هەرێم پڕۆژەیاسای بودجەی ناردووەتە پەرلەمان ساڵی 2013  بوو، كە بە 15 ترلیۆن و 257 ملیارو 849 ملیۆن دینار، خەملێندراوە. ئەرشەد لۆلانی پەرلەمانتاری كوردستان لەفراكسیۆنی پارتی لەلێدوانێكیدا بۆ هاوڵاتی دەڵێت: «لەساڵی 2014وە بەهۆی شەڕی تیرۆریستانی داعش و بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لەلایەن عێراق و هاتنی ڤایرۆشی كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوت ئەمانە هۆكاربوون كەحكومەتی هەرێم نەتوانێت ماوەی نۆ ساڵ پڕۆژە بودجە بنێرێتە پەرلەمان، بۆیە داهات و خەرجییەكان روون نەبوون و ئەو داهاتەشی هەبوو حكومەت خەرجی دەكرد». لۆلانی كەهاوكات ئەندامی لیژنەی كاروباری داراییە وتی: «ئێمە لەلیژنەكەمان راپۆرتمان ئامادەكردووە لەسەر كۆی بابەتە داراییەكان لەم چوارچێوەیەش بودجەی تێدایەو هەركاتێك حكومەت پڕۆژە بودجە رەوانەی پەرلەمان بكات ئەوە ئێمە ئامادەین بۆ تاووتوێكردن و گفتوگۆكردن لەسەری تاوەكو لەنزیكترین كاتدا پەسەند بكرێت». هاوكات جوتیار عادل وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان داهات و خەرجی سێ‌ ساڵی رباردووی بڵاوكردەوەو دەڵێت: «كۆی گشتی داهاتەكانی هەرێم كە بریتین لە (نەوتی، نا نەوتی، تەمویلی عێراق‌و هاوپەیمانان) لەماوەی سێ ساڵی ڕابردودا بریتیە لە (46.3) ترلیۆن دینار». وتیشی: «خەرجی حكومەتی هەرێم لەماوەی سێ ساڵی رابردودا كە بریتین لەموچەو خەرجیەكانی نەوت‌و بەكارخستن‌و وەبەرهێنان‌و كرێی وێستكەكانی كارەباو دانەوەی قەرز بریتیە لە ( 49.8 ) ترلیۆن دینار، و تێكڕای داهاتی نەوتی فرۆشراویش 55%ی بۆ وەبەرهێنان‌و كۆگاكردن‌و گواستنەوە خەرجكراوە لەو سێ ساڵەداو 45%یشی گەڕاوەتەوە خەزێنەی حكومەتی هەرێم. ئەوان لەسەرەتای ئەم كابینەیە بابەتی یاسای بودجەیان بەگرنگ زانیوەو پێیانوایە بەشێكە لە چاكسازی و شەفافیەت، بەڵام گرفتیان لەوەیە كە حكومەتی عێراق بودجەی نییە، و لەسەرەتای ئەم كابینەیەوە ڕووبەڕووی چەندین گرفت بوونەتەوە، لەسەر فەرمانی  سەرۆكی حكومەت بەزووترین كات ئەم پڕۆژە یاساییە ئامادە دەكرێت بەپێی ئەو دۆخەی كوردستان و دەینێرین بۆ پەرلەمان»، جوتیار عادل وای وت. لەبەرامبەردا شێركۆ جەودەت سەرۆكی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان بۆ هاوڵاتی  دواو دەڵێت:»وتەبێژی حكومەتی هەرێم خۆڵ دەكاتە چاوی گەلی كوردستان ئەم بیانوانە هیچ قبوڵكراو نیە، زۆرێك لەوڵاتان تووشی شەڕو كارەسات بوونە، بەڵام پڕۆژەیاسای بودجەشیان هەبووەو داهات و خەرجییەكانی خۆیان رێكخستووە، بۆیە بیانوی حكومەت كە باس لەشەڕی داعش و كۆرۆنایە ئەمانە ساڵێك دووان بوونە، ئەی بۆ زیاتر لەهەشت ساڵە پڕۆژەیاسای بودجە نانێرێتە پەرلەمان، بۆیە بیانوویەكانیان بۆ پەردەپۆشكردنی دوو ئیدارەیی و گەندەڵیە». وتیشی: «نەناردنی پڕۆژەیاسای بودجە پەیوەندی بەگەندەڵیەوە هەیە چونكە بەشێكی زۆری داهاتی هەرێمی كوردستان دیارنامێنێت، حكومەتی هەرێم بەنایاسایی داهات و خەرجییەكان بەڕێوەدەبات كەئەمە لەوڵاتان حكومەتی پێ هەڵدەوەشێندرێتەوە، بەڵام بەداخەوە لەهەرێمی كوردستان یاسا سەروەرنیە». بیلال سەعید، بەڕێوەبەری ئینستیۆتی ئابووری بەژمارە، بەهاوڵاتی راگەیاند: نەناردنی بودجە بۆ پەرلەمان پرسێكی زۆر كاریگەرەو رەنگدانەوەی سلبی لەسەر كۆی پرسە ئابوورییەكان لەناوخۆی كوردستان و تەنانەت دەرەوەش هەبووە، بۆیە هەر جۆریك لەدواخستن و رەوانە نەكردنی كاریگەری تەنانەت لەسەر بەشداری نەكردنی هاووڵاتیان لەهەڵبژاردنەكان دەبێت و جۆرێكە لەپاشەكشەی دیموكراسی لەبەرئەوەی رۆڵی هاووڵاتی كەمدەكرێتەوەو بەبێ حسابكردن بۆ پەرلەمان كەدامەزراوەی یاسادانانەو هاووڵاتیان دەنگیان بۆ ئەوە داوە كەنوێنەرایەتیان بكات، یەكێك لەبابەتەكان دیاریكردنی پشكی دارایی و جۆری خەرجییەكانە كەئەویش لەڕێگەی یاسای بودجەوە دەردەكەوێت». وتیشی: ئێستا هاووڵاتیان خراونەتە دەرەوەی هاوكێشەی بەشداریپێكردن لەڕێگەی نوێنەرەكانیانەوە، بۆ ئەوەی ئەم هاوكێشەیە راستبكرێتەوە زۆر گرنگە پەڕەی دارایی ساڵانی رابردوو ئامادەبكرێت و بۆ ئێستاش پڕۆژەیاسای بودجە رەوانەی پەرلەمان بكرێت، چونكە پێویستە ساڵانە پێش ١٥ی ئۆكتۆبەر  پڕۆژەیاسای بودجەی ساڵی  داهاتوو رەوانەی پەرلەمان بكرێت». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: بەدڵنیایەوە هەر دواخستن و رەوانەنەكردنی بودجە بۆ پەرلەمان جوڵەی ئابووری رووبەڕووی وەستان دەكاتەوە». هەر سەبارەت بەنەبوونی یاسای بودجە لەهەرێمی كوردستان، بێستون فایەق پەرلەمانتاری پێشووی كوردستان پێیوایە یەكێك لەكۆڵەكەكانی بەڕێوەبردنی هەموو سیستمێكی دارایی و حوكمداری، رێكسختنی خەرجی و داهاتەكانە لەشێوەی پرۆسەیەكی پەسەندكراو كەپێی دەوترێ یاسا، واتە ساڵانە چەند پارەت دەستدەكەوێت و چەندیش خەرج دەكرێت ئەوە لێكدەدرێت، ئەمە پێی دەوترێ یاسای بودجە، بەمەش كۆمەڵێك قۆناغی ورد دەبڕێت بەجۆرێك شەفافیەت دروستدەكات و گەندەڵیش كەمدەبێتەوەو بەپێی گرنگی و تایبەتمەندی ناوچەكە پڕۆژەكان دیاری دەكرێت. وتیشی:» هەموو وڵاتێك بودجەی هەیەو ساڵانە لەڕێگەی پەرلەمانەكەیەوە داهات و خەرجییەكانی دیاریدەكرێت، بەڵام بەپێچەوانەی هەموو وڵاتێك سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەمیزاج و بارودۆخی سیاسی و ویستی خۆی پارە تەرخاندەكات، جا بۆ هەركوێیەكی كوردستان بێت، بەڵام ئەگەر یاسای بودجە هەبێت ئەوە ئەم تەرخانكردنانە رێكدەخات، بەمەش دادپەروەری بۆ هەموو ناوچەكانی كوردستان دەستبەردەكرێت، بەڵام ئێستا ئەوەی هەیە دەسەڵاتی تەواوەتی لای سەرۆكی حكومەتە و رۆژانەش نووسراوە فەرمییەكانی خودی سەرۆكی حكومەت ئەمە پشتڕاست دەكاتەوە». بێستون فایەق دەڵێت:»نەناردنی پڕۆژە بودجە بۆ پەرلەمان، هیچ پەیوەندی بەحكومەتی عێراقەوە نییە، خۆئەگەر پارە لەعێراقیشەوە بێت ئەوە بەشە بودجەی كوردستان، دیسان دەبێ یاسای بۆ دەربكرێت، بۆیە ئەمەی بەغدا بیانوویەكی زۆر لاوازە». لەكاتێكدا كە پرۆژەیاسای بودجە نیە كەس نازانێت  داهات و خەرجییەكان چۆن بەسەر پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان و ناوچەكان دابەشدەكرێت. عومەر گوڵپی هەر لەو لێدوانەیدا بۆ هاوڵاتی دەڵێت:» ئەگەر یاسای بودجە هەبوو تەرخانكردنی پارە بەمیزاجی نابێت و دادپەروەرانە بەسەر سێكتەرەكان و پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان دابەشدەكرێت، لەهەمووی گرنگتر ئەگەر پڕۆژەیاسای بودجە هەبوو ئەوە دەردەكەوێت كەحكومەت بەرنامەو پلانی دارایی و ئابووری هەیە، مادام ئەم پڕۆژەیاسایە نییە ئەوە حكومەت هیچ بەرنامەو پلانی نییەو لەدۆخێكی ئاڵۆزدایە». وتیشی: ئێستا هەرێمی كوردستان بەبێ بەغدا دەتوانێت هەموو خەرجییەكانی دابین بكات، چونكە داهاتی فعلی هەیە، بۆیە پێویستە لەچوارچێوەی پڕۆژەیاسای بودجە داهات و خەرجییەكانی رێكبخاتەوە. ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: « هۆكارێك نییە ماوەی نۆ ساڵ حكومەتێك لەسەر یەك پڕۆژە یاسا نەنێرێتە پەرلەمان، بۆیە تەنهاو تەنها شكستی ئەوەیە ئەم حكومەتە شایستەی ئەوەنیە كە ئەمانەتداری و حوکمداری لەئەستۆدابێ». لەكابینەی نۆیەمدا چەند جارێك حكومەت بەڵێنیداوە پرۆژەیاسای بودجە دەنێرنە پەرلەمان بەڵام بەڵێنەكەی خۆیان جێبەجێ‌ نەكردووە. نەبوونی یاسای بودجە لەماوەی كابینەی نۆیەمدا لەكاتێكدایە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەڕۆژی دەستبەكاربوونی لەپەرلەمانی كوردستان لە  10/7/2019 رایگەیاند: «كاری سەرەكیمان رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و ئەنجامدانی چاكسازیی و چەسپاندنی یاسایە». بەڵام لەماوەی كابینەكەیدا بەبێ‌ بوونی یاسای بودجە مامەڵەی بەداهات و خەرجییەوە كردووە. حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنها لەساڵەكانی (1993، 1996، 1997، 2001، 2007، 2008، 2013) پڕۆژەیاسای بودجەی رەوانەی پەرلەمانی كوردستان كردووە.  

هاوڵاتی بەهۆی زۆری زیارەتكاری ئێرانییەوە نرخی گەشتەكانی نێوان ئێران و عێراق بەرزدەبێتەوەو داوادەكرێت بۆ ئەوەی قەرەباڵغی لەسنورەكان روونەدات ئەو زیارەتكارانە پێشوەخت بگەڕێنەوە. لەماوەی 15 رۆژدا نزیكەی سێ ملیۆن زیارەتكاری ئێران روویان لەباشوری عێراق كردووە بەمەبەستی بەشداریی لەڕێوڕەسمی چلەی ماتەمینی ئیمام حسێن، لەو ماوەیەشدا زیاتر لە 10 هەزار زیارەتكار تەندروستییان تێكچووە. جگە لەوەی ئەمساڵ زۆرترین زیارەتكاری ئێرانی رووبەڕووی كێشەی تەندروستی بووەتەوەو ژمارەیەكیشیان زۆرترین پارەیان  بۆ كڕینی تكتی گەشت بۆ كەربەلا خەرجكردووە كە لەهەندێك حاڵەتدا هەر گەشتێكی ئاسمانیی تاران بۆ كەربەلا نزیكەی دوو هەزار دۆلاری تێچووە. بەهۆی گڕگرتنی پاسێكی زیارەتكاران 12 كەس گیانیان لەدەستداو 30 كەسیش برینداربوون و پۆلیسی بابلیش دەڵێت: لەو رووداوەدا 11 زیارەتكاری ئێرانی گیانیان لەدەستداوە. پاسێكی زیارەتكاران لەپارێزگای بابل بەهۆی پێكدادان لەگەڵ تەنكەرێكی سووتەمەنی ئاگری گرت و رووداوەكەش  32 قوربانیی لێكەوتەوە. بەرپرسانی فریاگوزاریی ئێران رایانگەیاندووە بەهۆی سوتاوییەوە ناسنامەی كەسەكان دیار نییەو تەنها یەك زیارەتكاری ئێرانی لەڕووداوەكەدا گیانی لەدەستداوەو هەر لەو رۆژەدا بەهۆی وەرگەڕانی پاسێكی زیارەتكارانی ئێران لەحلە چوار كەس گیانیان لەدەستداو 10 كەسیش برینداربوون. بەپێی ئامارەكان زیاتر لە 23 هاووڵاتی ئێران كە بەمەبەستی بەشداریی لەڕێوڕەسمی چلەی ماتەمینی لەكەربەلا روویان لەعێراق كردووە بەنەخۆشی و رووداوی هاتوچۆ گیانیان لەدەستداوە. لەماوەی رابردوودا زیاتر لەدوو ملیۆن و 600 هەزار هاووڵاتی و دانیشتوی ئێران روویان عێراق كردووە بەمەبەستی بەشداریی لەڕێوڕسمی چلەی ئیمام حسێندا. نرخی گەشتی تاران بۆ پاریس هەرزانترە تا كەربەلا نرخی گەشتی ئاسمانی ئێران بۆ نەجەف و كەربەلا بەهۆی زۆریی گەشتیارانەوە چوار بۆ هەشت هێندە بەرزبووەوەو ئەوەش وایكردووە گەشتی پاریس بۆ تاران هەرزانتر بێت لەگەشتی تاران بۆ كەربەلاو نەجەف. میدیاكانی ئێران بڵاویانكردەوە نرخی هەر تكتێكی فڕۆكە بەمەبەستی گەشت بۆ كەربەلا و نەجەف لەعێراق، لەشەش ملیۆن تمەنەوە بۆ زیاتر لە 51 ملیۆن تمەن بەرزبووەتەوە كەدەكاتە هەزارو 800 دۆلار. بەپێی ئەو زانیاریانەی لەمیدیاكانی ئێران بڵاوبووەتەوە رۆژی شەممەی رابردوو (3/9/2022)  نرخی هەر گەشتێكی ئاسمانیی مەشەهد بۆ نەجەف كەپێشتر 200 دۆلار بووە گەیشتووەتە  900 تا هەزارو 800 دۆلار لەكاتێكدا نرخی هەر گەشتێكی ئاسمانی لەشاری پاریسی فەڕەنساوە بۆ تاران 607 دۆلارە. بەرپرسانی ئێران پێشتر هۆشدارییان دابوو كەنابێت نرخی گەشتە ئاسمانییەكانی وڵاتەكەیان بۆ  كەربەلاو نەجەف لە 200 دۆلار زیاتر بەرزببێتەوە، بەڵام لێشاوی گەشتیاران و زیارەتكارانی ئێران بۆ ئەو دوو شارەی عێراق نرخی گەشتەكانی بەرزكردووەتەوە. بەرپرسانی ئێران داوای گەڕانەوە لەزیارەتكاران دەكەن بەهۆی قەرەباڵغی و زۆری ژمارەی زیارەتكاران، وەزیری ناوخۆیی ئێران داوای لەزیارەتكاران كردووە پێش بەڕێوەچوونی چلەی ئیمام حسێن لەكەربەلا، بگەڕێنەوە وڵاتەكەیان بۆ ئەوەی رووبەڕووی كێشە نەبنەوە. هاوكات پۆلیسی فڕۆكەخانەكانی ئێران رایگەیاندووە ئامادەكاریی دەكرێت بۆ گەڕانەوەی زیاتر لە 60 هەزار زیارەتكار لەڕێگەی گەشتی ئاسمانییەوە. بەرپرسانی فڕۆكەخانەكانی ئێران رایانگەیاندووە نزیکەی 50 هەزار زیارەتكار لەڕێگەی 11 فڕۆكەخانەوە رەوانەی كەربەلا كران و سەرجەمیان گەڕاونەتەوە.

هاوڵاتی مەرگی ژنێك لەمەریوان لەپێناو ئەوەی كەڕێگەی نەدا دەستدرێژیی بكرێتە سەری، خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی ژنانی لێكەوتەوەو رێكخراوەكانی مافی مرۆڤیش ئاشكرایانكرد: توندوتیژیی بەرامبەر ژنانی رۆژهەڵاتی كوردستان بەراورد بەڕابردوو زۆر زیادیكردووە. شلێر رەسوڵی كەتەمەنی 36 ساڵ بوو دایكی دوو منداڵ بوو لەبەرئەوەی رێگەنەدات لەلایەن پیاوێكەوە دەستدرێژیی بكرێتەسەر لەنهۆمی دووەمی خانوویەكەوە خۆیهەڵدەدا و بەهۆیەوە دوای شەش رۆژ بێهۆشبون رۆژی پێنجشەممە (8/9/202) لەنەخۆشخانەیەكی شاری سنە گیانی لەدەستدا. ئەو رووداوە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی ژمارەیەكی بەرچاوی خەڵكی مەریوانی لێكەوتەوەو ناڕەزایەتییەكانیش گەیشتە شاری سنە لەڕۆژهەڵاتی كوردستان، خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی مەریوان لەئاستێكی بەرفراواندا بوون و رێپێوان و ناڕەزایەتیی شارەكەی گرتەوە. ژمارەیەكی زۆر لەژنان بەوەستان لەبەردەم ماڵی شلێر رەسوڵی داوای سزادانی تاوانبارو مافەكانی ژنانیان كردو بەرفراوانبوونی كاردانەوەكانیش بەرپرسانی باڵای ئێرانی هێنایە دەنگ.  شلێر پاڵەوانێكی قوربانیی میدیاو بەرپرسانی ئێران شلێر رەسوڵیان بەشەهیدی پاكیزەیی وەسفكردووەو  تەنانەت ئەحمەد وەحیدی وەزیری ناوخۆی ئێران لەكاردانەوەی مەرگی ئەو قوربانیەی تووندوتیژییەدا رایگەیاند: شڵێر رەسوڵی نموونەی شكۆی ژنی كوردە بۆ پاراستنی پاكیزەیی و شەرەفی خۆی كەپێویستە سەرجەم ژنانی ئێران ئەو بكەنە هێمای پاكدامێنی. هاوكات ئەنیسە خەزعەلی، راوێژكاری ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران بۆ كاروباری ژنان لەو وڵاتە بەپەیامێك؛ مەرگی شلێری رەسوڵی هاوشێوەی هەوڵەكانی رژێمی بەعسی عێراق بۆ داگیركردنی ناوچەی شلێر لەڕۆژهەڵاتی كوردستان شوبهاندووەو دەڵێت: نهێنییەك لەناوی شلێردا هەیە كەدامێنی پاكەو خۆ بەدەستی دەستدرێژیكار نادات. وتیشی: شلێر بەخۆ خستنەخوارەوە رەسەنایەتی ژنی كوردی لەپاكیزەیدا نمایش كردووە. لێدوانی بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران لەسەر ئەو رووداوە كاردانەوەی ژنان و چالاكوانانی كوردی لێكەوتەوەو لەبەیاننامەیەكدا ئەو لێدوانانە وەك هاندانی ژنان بۆ خۆكوشتن لەقەڵەمدراو راگەیەنرا سیستمی دەسەڵات لەئێران هاوكارە بۆ بەرزبوونەوەی تووندوتیژیی بەرامبەر ژنان. چیرۆكی مەرگی شلێر شلێر رەسوڵی، كەدایكی دوو منداڵ بوو، لەلایەن پیاوێكی دراوسێیانەوە بەبیانوی هاوكاریی هاوژینە دوو گیانەكەی، داوای لێكردووە بچێت بۆ ماڵی ئەو پیاوە، دواتر كە شلێر زانیویەتی خێزانی ئەو پیاوە لەماڵەوە نییەو دەركەوتووە ئامانجی پیاوەكە بەپێی پێشینەی رابردووی، دەستدرێژیكردنە، خۆی لەنهۆمی دووەمی ئەو خانووە هەڵداوەتەخوارەوە. لەڕاپۆرتی پزیشكیدا دەركەوتووە شلێر رەسوڵی كەهەوڵی خۆدەبازكردنی داوە بەسەر كەوتووەتە خوارەوەو هەر ئەوەش وایكردووە دەستبەجێ بێهۆش ببێت و لەماوەی شەش رۆژدا بەهۆش خۆی نەهاتووەتەوەو داواجار گیانی لەدەستدا. ئەگەرچی هەندێك كەس دەڵێن هەنگاوەكەی شلێر هاوشێوەی خۆكوژییە بەڵام بەپێی لێكۆڵینەوەكان ئەو تەنها هەوڵی خۆدەربازكردنی داوەو ئەوەش بووەتە هۆی گیانلەدەستانی. ئامارەكانی مەرگی ژنان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان لەئامارەكانی رێكخراوی مافەكانی مرۆڤی كوردستان دەركەوتووە لەئازاری ساڵی رابردوودا تائازاری ئەمساڵ 94 ژن لەڕۆژهەڵاتی كوردستان كۆتاییان بەژیانی خۆیان هێناوەو 41 ژنیش كوژراون. هۆكاری زۆربەی خۆكوژییەكان و كوژرانی ژنان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەتووندوتیژیی بەرامبەر ژنان لەقەڵەمدراوە. بەپێی راپۆرت و ئامارەكان؛ تووندوتیژیی بەرامبەر ژنان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەراورد بەساڵانی رابردوو 36% زیادیكردووەو زۆرجار بۆ پەردەپۆشكردنی ئامارەكان هەوڵدەدرێت دۆسیەی ئەو ژنانەی رووبەڕووی تووندوتیژیی دەبنەوە تەنها وەك دۆسیەیەكی خێزانیی مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت.

هاوڵاتی / شه‌نای فاتح وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بۆ ساڵی خوێندنی ٢٠٢٢-٢٠٢٣ شه‌ش ره‌نگی دیاریكردووه‌ بۆ جگوبه‌رگی قوتابیان و خوێندكاران، كه‌ڕه‌نگه‌كانیش به‌پێی قۆناغ گۆڕانكارییان به‌سه‌ردادێت. ساڵانی پێشووتر قوتابخانه‌كان ئاره‌زوومه‌ندانه‌ جلوبه‌رگه‌كانیان هه‌ڵده‌بژاردو قوتابخانه‌ هه‌بووه‌ له‌ماوه‌ی دوو ساڵدا دوو جۆر جلوبه‌رگی جیاوازی دیاریكردووه‌، به‌ڵام ئه‌م سیسته‌مه‌ له‌ساڵی ٢٠٢٠ه‌وه‌ گۆڕانكاری به‌سه‌رداهاتووه‌ و قۆناغ به‌قۆناغ جلوبه‌رگه‌كان جیاكراونه‌ته‌وه‌و له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێم به‌پێی قۆناغه‌كان ره‌نگه‌كان جێگیركراوه‌. محه‌مه‌د عه‌بدوڵا، ته‌مه‌ن ٣٥ ساڵ كه‌پیشه‌ی كاسبه‌و منداڵه‌كه‌ی له‌پۆلی چواره‌می بنه‌ڕه‌تییه‌، له‌لێدوانیكدا بۆ هاوڵاتی  ده‌ڵێت: هه‌موو ساڵێك جلوبه‌رگی قوتابخانه‌ بۆ منداڵه‌كه‌م ده‌كڕم، هه‌رچه‌نده‌  بۆ ماوه‌ی ساڵه‌كه‌ له‌به‌ری ده‌كات و تێكناچێت و ره‌نگه‌كانیش گونجاون، به‌ڵام نرخه‌كانیان به‌ڕاده‌یه‌كی زۆر گرانن كه‌ له‌ئاست دارایی خه‌ڵكدا نین». هاوكات، چیمه‌ن محه‌مه‌د ته‌مه‌ن ٥٣ ساڵ، كارمه‌ندی ته‌ندروستییه‌ له‌نه‌خۆشخانه‌ی منداڵبوونی سلێمانی و منداڵه‌كه‌ی له‌پۆلی پێنجه‌می بنه‌ڕه‌تییه‌ به‌ هاوڵاتی وت:»ساڵانه‌ له‌گه‌ڵ ته‌واوبوونی قوتابخانه‌ جلوبه‌رگی قوتابخانه‌كه‌شی فڕێده‌ده‌م و ده‌ستپێكی قوتابخانه‌ بۆی ده‌كڕمه‌وه‌، نرخه‌كانیشی گران نییه‌و گونجاوه‌و كوالێتییه‌كه‌شی باشه‌». هه‌روه‌ها خوێندكارانیش باس له‌وه‌ده‌كه‌ن كه‌جلوبه‌رگه‌كان نرخیان گونجاو نییه‌و گرانه‌. جلوبه‌رگی باخچه‌ی ساوایان و قوتابیان و خوێندكاران بۆ ئه‌مساڵی خوێندن به‌م شێوه‌یه‌یه‌:- جلوبه‌رگی باخچه‌: كچ: ته‌نوره‌  یان پانتۆڵی ره‌ساسی له‌گه‌ڵ كراسی په‌مه‌یی. كوڕ: پانتۆڵی ره‌ساسی له‌گه‌ڵ كراسی شین  جلوبه‌رگی قۆناغی بنه‌ڕه‌تی (١ تا ٦): كچ: ته‌نوره‌  یان پانتۆڵی ره‌ساسی له‌گه‌ڵ كراسی سپی. كوڕ: پانتۆڵی ره‌ساسی له‌گه‌ڵ كراسی سپی. جلوبه‌رگی قۆناغی بنه‌ڕه‌تی (٧،٨،٩): كچ: ته‌نوره‌ یان پانتۆڵی نیلی له‌گه‌ڵ كراسی سپی.   كوڕ: پانتۆڵی نیلی له‌گه‌ڵ كراسی سپی. جلوبه‌رگی قۆناغی ئاماده‌یی (زانستی-وێژه‌یی-پیشه‌یی-ئیسلامی) كچ قۆناغی (١٠،١١،١٢): ته‌نوره‌ یان پانتۆڵی ره‌ش له‌گه‌ڵ كراسی سپی. كوڕ قۆناغی (١٠،١١،١٢): كابۆ یان پانتۆڵی ره‌ش له‌گه‌ڵ كراسی سپی. ئه‌م ره‌نگانه‌ی كه‌دیاریكراوه‌ ته‌نها بۆ باخچه‌كانی ساوایان و قوتابخانه‌و خوێندنگا حكومییه‌كانه‌، به‌ڵام باخچه‌ی ساوایان و خوێندنگا ئه‌هلییه‌كان ره‌نگی تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌ڵده‌بژێرن.  ئه‌م جلوبه‌رگانه‌ به‌شێكی زۆریان له‌وڵاتی توركیاوه‌ هاورده‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێن و به‌شێكی كه‌میشیان له‌چه‌ند وڵاتێكی دیكه‌وه‌ هاورده‌ ده‌كرێن. هیوا قادر ته‌مه‌ن ٣٦ ساڵ، خاوه‌ن فرۆشگایه‌كی فرۆشتنی جلوبه‌رگی قوتابخانه‌یه‌ له‌شاری سلێمانی و نزیكه‌ی ١٢ ساڵه‌ خاوه‌نی ئه‌و پیشه‌یه‌یه‌، له‌لێدوانێكدا به‌هاوڵاتی راگه‌یاند: «به‌شێكی زۆری جلوبه‌رگی قوتابخانه‌كان له‌وڵاتی توركیاوه‌ هاورده‌ ده‌كرێن و به‌شێكی كه‌میش له‌وڵاتانی ئێران و چینه‌وه‌ هاورده‌كرێن چونكه‌ خواستی هاووڵاتیانی له‌سه‌ر كه‌مه‌و پۆشاكه‌ توركییه‌كان فرۆشیان زیاتره‌ چونكه‌ كوالێتییه‌كه‌ی باشتره‌«. سه‌باره‌ت به‌نرخه‌كانیش ئاماژه‌ی بۆئه‌وه‌كرد:«كراسه‌كان له‌سێ هه‌زار دیناره‌وه‌ هه‌یه‌ تا 10 هه‌زار دینار، پانتۆڵه‌كانیش ره‌ساسییه‌كه‌ له‌ ١٠ تا ١٤ هه‌زار دینارو نیلی و ره‌شه‌كه‌ش له‌ ١٢ تا ١٥ هه‌زار دیناره‌، جلوبه‌رگی باخچه‌ش كراسه‌كه‌ی به‌پێنج هه‌زار و پانتۆڵه‌كه‌شی به‌ 10 هه‌زار دیناره‌. په‌سه‌ند داود، ته‌مه‌ن ١٨ ساڵ كه‌قوتابی پۆلی ١٢ی ئاماده‌ییه‌ سه‌باره‌ت به‌یه‌كپۆشی بۆ هاوڵاتی قسه‌ی كردو وتی: ساڵانه‌ جلوبه‌رگی قوتابخانه‌ ده‌كڕم و هه‌ندێك جاریش به‌ دووساڵ جارێك جلوبه‌رگی قوتابخانه‌ ده‌كڕم، ئه‌وه‌ش كوالێتی جله‌كه‌ ده‌یگۆڕێت، به‌ڵام نرخه‌كانیان گونجاو نییه‌و گرانن به‌تایبه‌ت له‌سه‌ره‌تای كردنه‌وه‌ی قوتابخانه‌دا». هاوكات، بارین عه‌بدوڵا ته‌مه‌ن ١٤ ساڵ كه‌خوێندكاری قۆناغی نۆی بنه‌ڕه‌تییه‌ له‌لێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی باسی له‌وه‌كرد: كوالێتی جلوبه‌رگه‌كه‌ ئه‌وه‌ دیاریده‌كات كه‌ساڵانه‌ جلوبه‌رگی قوتابخانه‌ بكڕیت یان نا، ئه‌گه‌ر كوالێتییه‌كه‌ی باش بێت ماوه‌ی دووساڵ ده‌توانیت به‌كاریبهێنیت و كوالێتییه‌كه‌شی خراپ بێت ساڵانه‌ یان ته‌نانه‌ت ساڵی دووجار ده‌بێت بیكڕیت و ره‌نگه‌كانیش بۆ قوتابخانه‌ زۆر گونجاون». هه‌ڵبژاردنی ره‌نگه‌كانی یه‌كپۆشی بابان حه‌مه‌ تووێژه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تی له‌یه‌كێك له‌قوتابخانه‌كانی شاری سلێمانی سه‌باره‌ت به‌هه‌ڵبژاردنی ره‌نگی یه‌كپۆشی له‌كوردستان بۆ هاوڵاتی دواو ده‌ڵێت:»یه‌كپۆشی گرنگییه‌كه‌ی له‌وه‌دایه‌ كه‌جیاوازی ناكات له‌نێوان منداڵی ئاست ئابووری به‌رز یان نزم چونكه‌ هه‌مووی یه‌ك جۆر جلوبه‌رگ ده‌پۆشێت و ره‌نگه‌كانیشیان گونجاون و په‌روه‌رده‌یین». وتیشی: هیچ رێنمایی و فه‌رمانێكی فه‌رمی و وه‌زاری نییه‌ كه‌ یه‌كپۆشی نه‌بێت لێپێچینه‌وه‌ یان رێكار هه‌بێت و ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ له‌ڕێی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی په‌روه‌رده‌كانه‌وه‌ خراوه‌ته‌  بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌». «له‌زۆربه‌ی قوتابخانه‌كاندا له‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ی له‌فرۆشگاكان ده‌مێنێته‌وه‌ یان یارمه‌تی خێرخوازان، ئه‌و پاره‌یه‌ی له‌به‌رده‌ستی قوتابخانه‌كاندایه‌، جلوبه‌رگ و پێداویستی قوتابخانه‌ بۆ ئه‌و منداڵانه‌ دابین ده‌كرێت كه‌ توانای كڕینیان نییه‌ به‌شێوه‌یه‌كی نائاشكرا له‌لایه‌ن لیژنه‌یه‌كی تایبه‌تمه‌نده‌وه‌ كه‌ له‌لایه‌ن تووێژه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ دیاریده‌كرێن»، بابان حه‌مه‌ وای وت. به‌پێی ئاماری وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ی حكومه‌تی هه‌رێم به‌باخچه‌ی ساوایان و قوتابخانه‌ و په‌یمانگاكانی سه‌ر به‌وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ یه‌ك ملیۆن و ٨٨٥ هه‌زارو  ٤١٦ قوتابی و خوێندكار له‌هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌.

هاوڵاتی/عەمار عەزیز لەسنوری پارێزگای دهۆك بەشێكی زۆری خوێندنگاكان زیاتر لەیەك دەوامیان تێدادەكرێت و بەشێكیشیان سێ دەوامییان تێدا دەكرێت و چەند خوێندنگایەكیش تائێستا سەربانەكەیان بە گڵ داپۆشراوەو لەهەندێك پەروەردەكانی پارێزگاكەش زیاتر لەنیوەی مامۆستاكان وانەبێژن. بەپێی دوایین ئاماری وەزارەتی پەروەردە، لەسنوری پارێزگای دهۆك 37 هەزار 589 مامۆستای هەمیشەیی هەن كە بەسەر 10 پەروەردە دابەشكراون، هەروەها 18 خوێندنگا سێ دەوامی تێدادەكرێت و 518 خوێندنگاش دوو دەوامی تێدا دەكرێت. وەهبی یونس، سەرۆكی لقی دهۆكی یەكێتی مامۆستایان بە هاوڵاتی راگەیاند: «لەناوەندی پارێزگای دهۆك چوار بۆ پێنج خوێندگا یەك دەوامی تێدا دەكرێت ئەوانەی تر هەموویان دوو دەوامین و بەشێكیشیان سێ دەوامین و لە 2014 وە تائێستا كەمترین خوێندگا لەلایەن حكومەتەوە دروستكراون، هەر ئەوەش وایكردووە كە بەردەوام خوێندگاكان دوو دەوامی و سێ دەوامی تێدابكرێت، كێشەی سەرەكی مامۆستایان بابەتی گواستنەوەیە لەپەروەردەیەك بۆ پەروەردەیەكی تر، سەدان مامۆستا خزمەتی خۆیان تەواوكردووە بەڵام بەهۆی دانەمەزراندنی مامۆستایانی نوێ ناگوازرێنەوە بۆ ئەو شوێنەی كەئەوان دەیانەوێت». مەهدی خەلیل، بەڕێوەبەری پەروەردەی بەڕدەرەش بۆ هاوڵاتی دواو وتی:» لەسنوری پەروەردەكەمان هەزار 765 مامۆستای وانەبێژمان هەیە، بۆ ساڵی نوێی خوێندن 50 بۆ 60 وانەبێژ زیاد دەكەین، چونكە هەندێك لەمامۆستاكانمان گواستراونەتەوە بۆ پەروەردەكانی تر، هەروەها لەهەندێك خوێندنگاكان ژمارەی پۆلەكان زیادیان كردووە، هەزار و 400 مامۆستای میلاكمان هەیە بۆ پڕكردنەوەی بۆشاییەكان بەلایەنی كەمی پێویستمان بە 900 مامۆستایە، لەپەروەردی قەزای ئاكرێ دوو هەزارو 300 مامۆستای وانەبێژ هەن، بەكۆی گشتی لەسنوری پەروەردەكەمان 55%ی مامۆستاكان وانەبێژن و 45%ی هەمیشەیین». وتیشی: « 181 خوێندنگاو باخچەی ساوایانمان هەیە، پێویستیمان بە 32 خوێندنگای نوێ هەیە، دوو خوێندنگا لەسنوری پەروەردەكەمان بەهۆی جیۆلۆجی خاكەكەی دووجاریش نۆژەنكرایەوە، بەڵام خاكەكەی هەر رۆدەچێت، بۆیە بڕیارماندا دەوام لەو دوو خوێندنگایەش بەیەكجاری دابخرێت«. هاوكات جەمبەد شوكری، سەرۆكی لیژنەی پەروەردە لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند:» بەپێی دوایین ئاماری وەزارەتی پەروەردە ژمارەی خویندنگاكان و قوتابیان و خوێندكاران بەم شێوەیەیە: 1684 خوێندنگای سەرەتایی، ناوەندی و دواناوەندی، باخچەی ساوایان، خوێندنگاكانی پیشەیی و ئیسلامی لەگەڵ پەیمانگاكان لەدهۆك هەیە، لەگەڵ 495992 قوتابی و خوێندكارو ژمارەی مامۆستایانی هەمیشەییش 37 هەزارو 589 مامۆستایە». دەوامی خوێندنگاكان بەم شێوەیەیە: لەسنوری پەروەردەی رۆژئاوا 76 خوێندنگا یەك دەوامی و 62 خوێندنگا دوو دەوامی هەیە، لەسنوری پەروەدەی سێمێل 162 خوێندگا یەك دەوامی و 64 خوێندنگا دوو دەوامی و سێ خوێندنگای سێ دەوامییش هەیە، لەسنوری پەروەردەی زاخۆ 127 خوێندنگای یەك دەوامی و 80 خوێندنگای دوو دەوامی و دوو خوێندنگای سێ دەوامی هەیە، لەسنوری پەروەردەی ئامێدی 124 خوێندنگای یەك دەوامی و 36 خوێندنگای یەك دەوامی و سێ خوێندنگای سێ دەوامی هەیە.» « لەسنوری پەروەردەی شێخان 122 خوێندنگای یەك دەوام و 28 خوێندنگای دوو دەوامی هەیە، لەپەروەردەی بەردەڕەش 122 خوێندنگای یەك دەوامی و 57 خوێندنگای دوو دەوامی هەیە، لەسنوری پەروەردەی شەنگال 57 خوێندنگای یەك دەوامی و 33 خوێندنگای دوو دەوامی و دوو خوێندنگای سێ دەوامی هەیە، لەسنوری پەروەردەی رۆژهەڵات 117 خوێندنگای یەك دەوامی و 47 خوێندنگای دوو دەوامی و شەش خوێندنگای سێ دەوامی هەیە، لە سنوری پەروەردەی ئاكرێ 193 خوێندنگای یەك دەوامی و 104 خوێندنگای دوو دەوامی و دوو خوێندنگای سێ دەوامی هەیە، لەسنوری پەروەردەی تلكێف 48 خوێندنگای یەك دەوامی و حەوت خوێندنگای دوو دەوامی هەیە». جەمبەد شوكری ئاشكرایكرد: «لەسنوری قەزای ئاكرێ 17 خوێندنگا سەربانەكەیان گڵ بوو، دواتر بەهەوڵی وەزیری پەروەردەو چەند رێكخراوێك لەنێوان ساڵانی 2014 بۆ 2017 لەم ژمارەیە حەوت خوێندنگا نۆژەنكرانەوەو سەربانەكانیان كرابە كونكرێت، بەڵام تائێستا 10 خوێندگا سەربانەكانیان هەر گڵە، بەدڵنیاییەوە ئەوانەی هێشتا سەربانەكەیان خۆڵە ژینگەیەكی باشیان نیە بۆ خوێندن، مەترسی لەسەر خوێندنكاران هەیە بەتایبەت لەكاتی باران بارین». عەلی رەئووف مستەفا، نوێنەری مامۆستایانی وانەبێژ لەهەرێمی كوردستان بە هاوڵاتی وت:» ژمارەی مامۆستایانی وانەبێژ لەزۆربەی پەروەردەی قەزاكان زیاترە لەمامۆستای میلاك، ساڵ بەساڵ ژمارەی مامۆستایانی وانەبێژ زیاتر دەبێت، لەئێستادا لەپارێزگای دهۆك ژمارەی مامۆستایانی وانەبێژ 11 هەزارو 135 وانەبێژن، بەپێی ئەو داتایەی كە بەدەستمان گەیشتووە ژمارەی مامۆستایان و فەرمانبەرانی میلاك لەپەروەردەی دهۆك 31 هەزار 495 كەسە كە دەكاتە رێژەی 73% میلاكە، رێژەی 27% وانەبێژن «. گوڵستان باقی سلێمان ئەندامی لیژنەی پەروەردەو خوێندنی باڵا لەپەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی راگەیاند:» تاساڵی رابردوو سێ دەوامی لەهەندێك لەپەروەردەكانی سنوری پارێزگای دهۆك هەبووە، بۆ ئەمساڵ جارێ نازانین چەند خوێندنگا دەبێتە سێ دەوامی، لەنزیكەوە ئاگاداری كێشەكانی پەروەردەو و فێركردنین لەسنوری پارێزگای دهۆك. وتیشی: «پرۆژەی پەروەردەو فێركردن و خوێندنی باڵا كە لە 697 ماددە پێكهاتووە، پەرلەمانی كوردستان خوێندنی یەكەمی بۆ كردووەو چاوەڕێ دەكەین خوێندنەوەی دووەمیشی بۆ بكرێت و دواتر بدرێتە ئەنجومەنی وەزیران تاجێبەجێبكرێت، لەپرۆژەكەدا باسی كۆمەڵێك شتی گرنگ كراوە وەك نۆژەنكردنەوەی خوێندنگاكان و چارەسەركردنی كێشەی سێ دەوامی و كەموكورتییەكانی پەروەردە لەتەواوی هەرێمی كوردستان».

هاوڵاتی/ نیگار عومه‌ر  خوێندنی كوردی له‌ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان رِوو له‌كه‌مبونه‌وه‌ ده‌كات و مامۆستایانیش پێیان وایه‌ له‌لایه‌ن حكومه‌تی عێراقه‌وه‌ كارئاسانی زیاتر ده‌كرێت بۆ خوێندكاران به‌راورد به‌ حكمه‌تی هه‌رێمی كوردستان، بۆیه‌ خه‌ڵكی ئه‌و ناوچانه‌ زیاتر خوێندنی عه‌ره‌بی هه‌ڵده‌بژێرین، و برِیاریشدراوه‌ 33 خوێندنگای كوردی  له‌سنوری خانه‌قین دابخرێت و له‌ خورماتوش له‌كۆی 34 خوێندنگه‌ی كوردی هیچ به‌رِێوبه‌رێكی كورد نیه‌.  مامۆستایان پێیان وایه‌ به‌به‌رنامه‌ كارده‌كرێت بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خوێندنی كوردی له‌ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ركان. قه‌زای خورماتو له‌ رووی ئیداریه‌وه‌ سه‌ر به‌پارێزگای سه‌ڵاحه‌دینه‌، قه‌زای خانه‌قینیش له‌ رووی ئیداریه‌وه‌ سه‌ر پارێزگای دیاله‌یه‌ كه‌ ده‌كه‌ونه‌ سنوری ئه‌و ناوچانه‌ی تاوه‌كو ئێستا به‌ ناوچه‌ی كێشه‌ له‌سه‌ر داده‌نرێت. كارزان جه‌بار،جێگری سه‌رۆكی لقی خانه‌قین یه‌كێتی مامۆستایانی كوردستان به‌هاوڵاتی راگه‌یاند: «له‌سنوری خانه‌قین 59 قوتابخانه‌مان هه‌یه‌ كه‌ خوێندنی كوردی تێدا ده‌خوێنرێت 26 قوتابخانه‌یان سه‌ر به‌هه‌رێمی كوردستانه‌ و 33 قوتابخانه‌یان كه‌ خوێندنی كوردی تێدا ده‌خوێنرێت سه‌ر به‌ حكومه‌تی عێراقه‌ و له‌ ئێستادا وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ی عێراق برِیاری داوه‌ ئه‌و قوتابخانانه‌ دابخات به‌بیانوی ئه‌وه‌ی كه‌ رِێژه‌ی فێرخواز تێیدا كه‌مه‌». وتیشی،» خانه‌قین له‌هه‌مو رِویه‌كه‌وه‌ پشتگوێ خراوه‌ له‌دوای ساڵی 2017ه‌وه‌ 3 قوتابخانه‌ له‌ لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه‌ له‌خانه‌قیندا دروستكراوه‌ به‌ڵام 18قوتابخانه‌ له‌لایه‌ن حكومه‌تی عێراقه‌وه‌ دروستكراوه‌، له‌ نێو ئه‌و 26 قوتابخانانه‌ی كه‌ له‌ لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه‌ دروستكراون 23 قوتابخانه‌یان پێویستیان به‌ نۆژه‌نكردنه‌وه‌ هه‌یه‌». رِێزان محمد، به‌رِێوبه‌ری ئاماده‌ی تاڤگه‌ له‌خانه‌قین ده‌ڵێت» قوتابخانه‌كه‌ی ئێمه‌ پێویستی به‌نۆژه‌نكردنه‌وه‌ هه‌یه‌ و هه‌مو پێداویستیه‌كانی كۆن بوه‌، ده‌رگاو په‌نجه‌ره‌كانی هه‌موی كۆنه‌ و بیناكه‌ درزی بردوه‌ و له‌ كاتی باراندا دڵۆپه‌ ده‌كات و پۆله‌كان شێ وه‌رده‌گرێت، هیچ ئامێرێكی تێدا نیه‌ بۆ فێنك كه‌ره‌وه‌ و گه‌رمكردنه‌وه‌ و پۆله‌كانیشی زۆر كه‌م و بچوكن و به‌شی خوێندكاره‌كانمان ناكات». وتیشی:» ئه‌م خوێندگایه‌ ئێمه‌ سیستمی خوێندن و تاقیكردنه‌وه‌ی هه‌موی له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستانه‌ تاوه‌كو ئێستا ئێمه‌ نه‌هێڵی ئه‌نته‌رنێتمان هه‌یه‌ و نه‌كۆمپیته‌ر و نه‌ پێداویستی تاقیگه‌». ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه‌شكرد:  «ساڵی رابردوو به‌رِێوبه‌ری خوێندنگه‌یه‌كی بنه‌رِه‌تی بوم ته‌نها سێ خوێندكار تۆماركرا بۆخوێندنی كوردی، به‌ڵام  له‌قوتابخانه‌ عه‌ره‌بیه‌كان سێ پۆل خوێندكار بۆ خوێندنی عه‌ره‌بی تۆمار كران، زۆربه‌ی خانه‌واده‌ی منداڵه‌كان باسله‌وه‌ده‌كه‌ن خوێندنی عه‌ره‌بی بۆ دوارِۆژی منداڵه‌كانیان باشتره‌ و كارئاسانی زیاتریان بۆ ده‌كرێت بۆ وه‌رگرتنیان له‌ زانكۆكانی حكومه‌تی عێراق، بۆیه‌ كورده‌كان زیاتر منداڵه‌كانیان ده‌به‌ن بۆخوێندنگه‌ عه‌ره‌بیه‌كان». هاوكات ئه‌حمه‌د عاسی، جێگری به‌رِێوبه‌ری قوتابخانه‌ی شه‌فه‌ق  له‌ خورماتو بۆ هاوڵاتێ دواو وتی:» له‌نێو بینایه‌كی 12پۆلیدا سێ ده‌وامی تێدا ده‌كرێت و جگه‌ له‌وه‌ش بیناكه‌ هه‌رچه‌نده‌ تازه‌ دروست كراوه‌ به‌ڵام هه‌موی درزی بردوه‌، خوێندمان له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێمه‌ و تاقیكردنه‌وه‌ و برِیار له‌ حكومه‌تی عێراق وه‌ر ده‌گرین خوێندنگه‌كه‌مان پێویستی به‌ هێڵی ئینته‌رنێت و پێداویستیه‌كانی خوێندن هه‌یه‌ و هه‌ردوو حكومه‌تی هه‌رێم و به‌غداد پێدوایشتیه‌كانمان بۆ دابین ناكه‌ن». وتیشی،» له‌خوماتودا ماڵه‌ كورده‌كان منداڵه‌كانیان ده‌نێرن بۆ خوێندنی عه‌ره‌بی ئه‌مه‌ش پێمان وایه‌ ناحه‌زانی كورد هه‌وڵده‌ده‌ن خوێندنی كوردی له‌و شاره‌دا كه‌م بێته‌وه‌، خانه‌واده‌ی منداڵه‌كانیش بۆ دوارِۆژی منداڵه‌كانیان ده‌یانێرن بۆخوێندنی عه‌ره‌بی». ئه‌وه‌شی وت،» له‌هه‌مو ئه‌و خوێندنگایانه‌ی كه‌ سه‌ر به‌ حكومه‌تی هه‌رێمن هیچ به‌رِێوبه‌رێكی كوردی تێدا نیه‌ و هه‌مو خوێندنگه‌كان به‌رِێوبه‌ره‌كانی عه‌ره‌بن و ته‌نها جێگره‌كانیان كوردن، ئێمه‌ ده‌بێت بۆ هه‌موو برِیارێك بگه‌رِێینه‌وه‌ بۆلای ئه‌وان هه‌ندێ كات كێشه‌ و گرفتمان بۆدروست ده‌بێت چونكه‌ هه‌ندێك له‌به‌رِێوبه‌ره‌كان هاوكاری كورده‌كان ناكه‌ن». تارق ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌ری  په‌روه‌رده‌ی خوێندنی كوردی له‌ خورماتو بۆ هاوڵاتی وتی،» له‌ سنوری خوماتودا 34 خویندنگه‌ی كوردیمان  هه‌یه‌، له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ زۆرێك له‌پێداویستیه‌كانمان بۆ دابینكراوه‌، له‌خورماتودا ناردنی منداڵان بۆ خوێندنی عه‌ره‌بی رِوی له‌ زیادبونكردوه‌ كه‌ ئه‌مه‌ش هه‌ست ده‌كه‌ین له‌لایه‌ن خه‌ڵكانێكی ناحه‌زانی كورده‌وه‌ ئه‌م پلانه‌ جێبه‌جێ ده‌كرێت». وتیشی، « بۆ چاره‌سه‌ركردنی گرفتی به‌رِێوبه‌ری قوتابخانه‌كان كێشه‌كه‌مان گه‌یاندوه‌ به‌ وه‌زیری په‌روه‌ده‌ی عێراق به‌ڵام تا ئێستا ڕێگه‌ نه‌دراوه‌ به‌ڕێوبه‌ر بۆ خوێندنگه‌ كوردیه‌كان دابنێین، به‌بیانوی ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌بێت به‌ڕێوبه‌ر سه‌ر به‌حكومه‌تی عێراق بێت و خوێندنگه‌كانی ئێمه‌ش سه‌ر به‌ هه‌رێمن بۆیه‌ به‌ڕێوبه‌ری بۆ دانانرێت».

هاوڵاتی / سه‌ركۆ جه‌مال سلێمانی؛ 20 هه‌زار فۆڕم بۆ تاپۆكردنی خانووی زیاده‌ڕه‌و پڕكراوه‌ته‌وه‌ واده‌ی تاپۆكردنی خانووه‌ زیاده‌ڕه‌وه‌كان له‌هه‌رێمی كوردستان به‌ره‌و كۆتایی ده‌چێت و خه‌ڵك به‌لێشاو روویانكردووه‌ته‌ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كانی خانووبه‌ره‌ی میری له‌پارێزگاكان، به‌پێی یاسایه‌كی په‌رله‌مانی كوردستان و بڕیاری وه‌زاره‌تی شاره‌وانی و گه‌شتوگوزاری حكومه‌تی هه‌رێم، زیاتر له‌ 300 هه‌زار خانوو له‌هه‌رێمی كوردستان تاپۆده‌كرێن، به‌پێی رێنماییه‌كانیش ته‌نانه‌ت ئه‌و كه‌سانه‌ش ده‌گرێته‌وه‌ كه‌پێشتر سودمه‌ندبوون، به‌ڵام نرخی هه‌ر خانوویه‌ك له‌شوێنێكه‌وه‌ بۆ شوێنێكی دیكه‌و به‌پێی سودمه‌ندبوون و چه‌ند مه‌رجێكی دیكه‌ ده‌گۆڕێت، به‌شێك له‌هاووڵاتیانیش ده‌ڵێن توانای ئه‌وه‌یان نییه‌ ئه‌و پاره‌یه‌ بده‌ن كه‌ شاره‌وانی داوای ده‌كات. له‌هه‌رێمی كوردستان به‌تایبه‌ت له‌هه‌ردوو پارێزگای هه‌ولێرو سلێمانی زۆرترین خانووی زیاده‌ڕه‌وی دروستكراوه‌، به‌شێكی زۆریان له‌گه‌ڕه‌كه‌ هه‌ژارنشینه‌كانن، له‌سلێمانی زیاتر له‌گه‌ڕه‌كه‌كانی راپه‌ڕین و تاسڵوجه‌و مه‌لا داودو تووه‌سپی و چه‌ند گه‌ڕه‌كێكی دیكه‌ی رۆژهه‌ڵات و رۆژئاوا خانووی زیاده‌ڕه‌و دروستكراوه‌، له‌هه‌ولێریش له‌گه‌ڕه‌كه‌كانی هه‌شتی حه‌سارۆك و به‌حركه‌و كه‌سنه‌زان و ته‌یراوا دروستكراون. هه‌رێم ئه‌بوبه‌كر یه‌كێك له‌و هاووڵاتیانه‌ی له‌گه‌ڕه‌كی مه‌لا داود له‌سلێمانی خانووه‌كه‌یان بڕیاره‌كه‌ ده‌یگرێته‌وه‌ و تاپۆ ده‌كرێت به‌ هاوڵاتی وت:»شه‌ش ساڵ له‌مه‌وبه‌ر زه‌وییه‌كی 130 مه‌تریمان كردووه‌ به‌خانوو، دوای ئه‌وه‌ی خانووه‌كه‌ ته‌واوكرا لیژنه‌یه‌كی شاره‌وانی هاتن و هه‌ندێك پرسیاریان لێكردین». وتیشی:»نزیكه‌ی دوو ساڵ به‌هه‌یكه‌لی مایه‌وه‌ ئینجا شاره‌وانی ژماره‌ی بۆ خانووه‌كه‌ كردو پاشان وه‌ره‌قه‌مان بۆ كرا، دواترچووینه‌ ئاسایش و لیژنه‌یه‌كی ئاسایش كه‌شفی خانووه‌كه‌ی كردو پاش ئه‌وه‌ش چووینه‌ به‌شه‌كانی زیاده‌ڕه‌وی و شاره‌وانی، دوای ئه‌وه‌ش لیژنه‌ی گونده‌كان دروستبوو له‌وێش مامه‌ڵه‌مان بۆ كرد». وه‌ك ئه‌و هاووڵاتییه‌ ده‌ڵێت:» گرێبه‌ستی زه‌وییه‌كه‌شمان برد بۆ سه‌رۆكایه‌تی شاره‌وانی سلێمانی و ماوه‌یه‌ك له‌مه‌وبه‌ریش چووینه‌ پارێزگای سلێمانی و مامه‌ڵه‌مان راده‌ست كردو پێیانووتین بۆ تاپۆكردنه‌». زه‌رده‌شت ره‌فیق وته‌بێژی شاره‌وانی سلێمانی به‌ هاوڵاتی وت:» كۆتا واده‌ بۆ راده‌ستكردنی مامه‌ڵه‌كان 9/9/2022 ه‌و ئه‌وه‌ی ئێمه‌ ده‌یكه‌ین لیژنه‌یه‌ك خه‌مڵاندن بۆ خانووه‌كان ده‌كات و پاشان ده‌ینێرینه‌ پارێزگا و تاپۆ». هاوكات محه‌مه‌د ره‌سوڵ ئه‌ندامی لیژنه‌ی شاره‌وانی له‌ئه‌نجومه‌نی پارێزگای سلێمانی به‌ هاوڵاتی راگه‌یاند:»لیژنه‌یه‌ك دروستكراوه‌ له‌پارێزگای سلێمانی، ئه‌و داواكاریانه‌ی بۆ تاپۆكردن دێن و ده‌كه‌ونه‌ چوارچێوه‌ی ماسته‌رپلانی سلێمانییه‌وه‌ ده‌نێردرێنه‌ لای ئه‌و لیژنه‌یه‌، ده‌بێت فۆرمی خۆراك و كارتی نیشتیمانی و پسوڵه‌ی ئاوو كاره‌باو چه‌ند به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ك ببه‌ن، له‌وێشه‌وه‌ ده‌برێته‌ به‌شی یاسایی پارێزگا تامامه‌ڵه‌كانیان ته‌واو بكرێت». پشتیوان محه‌مه‌د سه‌رۆكی به‌شی یاسایی پارێزگای سلێمانی سه‌باره‌ت به‌و پرسه‌ بۆ هاوڵاتی دواو وتی:»ئێمه‌ داواكارییه‌كانیان لێوه‌رده‌گرین، چونكه‌ به‌پێی یاسا ده‌بێت داواكارییه‌ك پێشكه‌ش بكه‌ن، ئه‌وه‌ی هاوسه‌رگیری نه‌كردووه‌ یاساكه‌ نایگرێته‌وه‌، به‌ڵام ئه‌مه‌ یاسای ژماره‌ سێی ساڵی 2019یه‌ و پاشان له‌ساڵی 2021 هه‌مواركرایه‌وه‌و وه‌زاره‌تی شاره‌وانی رێنماییه‌كی پێده‌ركردووه‌، رێنماییه‌كه‌ ئاسانكاری بۆ یاساكه‌ كردووه‌». وتیشی:»یه‌كێك له‌مه‌رجه‌كان ئه‌وه‌یه‌ خێزاندار بێت ئه‌و كه‌سه‌ی ده‌یه‌وێت خانووه‌كه‌ی تاپۆ بكات، ئه‌وكه‌سانه‌ی مه‌رجه‌كه‌ نایانگرێته‌وه‌ ده‌بێت بیكات به‌ناوی كه‌سێكه‌وه‌ كه‌خێزاندار بێت، بۆ نموونه‌ ده‌یكات به‌ناوی دایكی یان باوكی و پاشان به‌ڵگه‌نامه‌كانی ده‌هێنێت و ئێمه‌ش قبوڵی ده‌كه‌ین و لیژنه‌كه‌ش كه‌سه‌ردان ده‌كات ئه‌گه‌ر داوای فۆڕمی لێبكه‌ن پێویسته‌ ئه‌و كه‌سه‌ی به‌ناوی تۆماركراوه‌ رازی بێت». وه‌ك به‌ڕێوه‌به‌ری به‌شی یاسایی پارێزگای سلێمانی ده‌ڵێت:»له‌هه‌موو دۆسیه‌یه‌كدا ئه‌و حاڵه‌تانه‌ دروستده‌بێت و چاره‌سه‌ریش ده‌كرێت، ئه‌و كه‌سانه‌شی سودمه‌ندبوون پێشتر 10% ده‌چێته‌ سه‌ر ئه‌و پاره‌یه‌ی بۆ تاپۆكردن لێی وه‌رده‌گیرێت، یاساكه‌ ساڵێكی داوه‌ته‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی ده‌یانه‌وێت خانووه‌كه‌ تاپۆ بكه‌ن، یاساكه‌ له‌ 9/9/2021 ده‌رچووه‌ و له‌ 9/9/2022 كۆتایی دێت». «پێشتر یاساكه‌ له‌سه‌نته‌ری شارو قه‌زاو ناحیه‌كانیش به‌پێی مه‌تر نرخی دیاریكردبوو، به‌ڵام ئێستا رێنماییه‌كه‌ ورده‌كاریه‌كانی دیاریكردووه‌ كه‌ نابێت 5% كه‌متر بێت و 15% زیاتر بێت، به‌پێی گه‌ڕه‌كه‌كانیش لیژنه‌كه‌ جیاوازییه‌كه‌ دیاریده‌كات، له‌هه‌ر پێنج شاره‌وانیه‌كه‌ی  سلێمانی داواكاری بۆ تاپۆكردن هاتووه‌ له‌وانه‌ش راپه‌ڕین و به‌كره‌جۆو تاسڵوجه‌و مه‌لا داودو تووه‌سپی». پشتیوان محمه‌د وای وت، وه‌ك به‌ڕێوه‌به‌ری به‌شی یاسایی پارێزگای سلێمانی ده‌ڵێت:» ئه‌و واده‌یه‌ی دیاریكراوه‌ كه‌ رۆژی 9/9/2022 ه‌ به‌هیچ شێوه‌یه‌ك درێژ ناكرێته‌وه‌و هه‌ر كه‌سێك ئاماده‌ نه‌بێت تاپۆی بكات خانووه‌كه‌ی وه‌ك موڵكی حكومه‌ت هه‌ژمار ده‌كرێت، تائێستاش نزیكه‌ی 20 هه‌زار كه‌س له‌پارێزگای سلێمانی فۆڕمی تاپۆكردنی خانووه‌كانیان پڕكردووه‌ته‌وه‌». برزۆ زیاد مسته‌فا، به‌ڕێوه‌به‌ری خانووبه‌ره‌ی میریی له‌هه‌ولێر به‌ هاوڵاتی راگه‌یاند: «یاسای تاپۆكردنی خانووه‌ زێده‌ڕه‌وه‌كان له‌ساڵی 2019 له‌په‌رله‌مانی كوردستان ده‌رچوو و له‌ساڵی 2021 هه‌مواركرایه‌وه‌، هۆكاره‌كه‌شی ئه‌وه‌بوو كه‌پێشتر ساڵێكیان كات دیاریكردبوو بۆ تاپۆكردنه‌كه‌، له‌هه‌مواره‌كه‌دا ماوه‌كه‌یان به‌یاسای ژماره‌ حه‌وت بۆ ساڵێك درێژكرده‌وه‌». وتیشی:»ته‌نانه‌ت خانووی ئه‌و كه‌سانه‌ش تاپۆ ده‌كرێت كه‌ پێشتر سودمه‌ند بوون و بڕیاره‌كه‌ ده‌یانگرێته‌وه‌». نه‌وزاد عه‌زیز، دانیشتووی گه‌ڕه‌كی ته‌یراوایه‌ له‌هه‌ولێر به‌ هاوڵاتی وت: «بۆ تاپۆكردنی خانووه‌كه‌ پاره‌مان نییه‌، ته‌نها ئۆتۆمبێلێكم هه‌یه‌، مه‌گه‌ر بیفرۆشم و ئیتر هیچ به‌ده‌ستمه‌وه‌ نامێنێت و ده‌بێت شوكری خودا بكه‌م.»   مه‌جید ئه‌حمه‌د، دانیشتووی گه‌ڕه‌كی خه‌لیفاوایه‌ له‌سلێمانی و به‌هاوڵاتی وت:» هیچمان نییه‌، مه‌گه‌ر حكومه‌ت هاوكاریمان بكات، خه‌ڵك له‌وه‌ هه‌ژارتر نابێت، هه‌ر به‌هۆی هه‌ژاری چووینه‌ته‌ ئه‌و گه‌ڕه‌كه‌ چۆڵه‌». به‌پێی ئه‌و ئاماره‌ی هاوڵاتی له‌ كوردۆ عومه‌ر وته‌بێژی وه‌زاره‌تی شاره‌وانی و گه‌شتوگوزاری وه‌رگرتووه‌، زیاتر له‌ 300 هه‌زار خانووی زیاده‌ڕه‌و له‌هه‌رێمی كوردستان هه‌ن كه‌ ده‌توانن تاوه‌كو به‌رواری 9-9-2022، داواكاری بۆ تاپۆكردنی خانووه‌كانیان پێشكه‌ش بكه‌ن.  به‌پێی بڕیاره‌كه‌ی وه‌زاره‌تی شاره‌وانی و گه‌شتوگوزار ئه‌و خانووانه‌ی پێش 31-12-2020، به‌زیاده‌ڕه‌و درووستكراون تاپۆده‌كرێن، تێچووی هه‌ر یه‌كێكیان به‌پێی یاسای ژماره‌ حه‌وتی ساڵی 2021ـی په‌رله‌مانی كوردستان دیاریده‌كرێت:  -ئه‌گه‌ر ئه‌و زه‌وییه‌ی زیاده‌ڕه‌وی كراوه‌ته‌سه‌ر، پێشتر شاره‌وانی جیای كردبێته‌وه‌، تێچووه‌كه‌ی به‌ 25%ی نرخی راسته‌قینه‌ی زه‌وییه‌كه‌ ده‌خه‌مڵێنرێت. -ئه‌گه‌ر كه‌سه‌كه‌ پێشتر سوودمه‌ندبووبێت له‌ده‌وڵه‌ت، تێچووه‌كه‌ی به‌ 35%ـی نرخی راسته‌قینه‌ی زه‌وییه‌كه‌ ده‌خه‌مڵێنرێت.  - ئه‌گه‌ر شاره‌وانی پێشتر ئه‌و زه‌وییه‌ی جیانه‌كردبێته‌وه‌، تێچووه‌كه‌ی به‌ نرخێك ده‌خه‌مڵێنرێت كه‌ كه‌مترنه‌بیت له‌ 5%ـی نرخی راسته‌قینه‌ی زه‌وییه‌كه‌.  - ئه‌گه‌ر شوێنی خانوویه‌ك سه‌رپێچی بوو بۆ سه‌ر ماسته‌رپلان یان نه‌خشه‌ی كه‌رتی، تاپۆكردنه‌كه‌ی ره‌تده‌كرێته‌وه‌ و به‌زه‌وییه‌كی دیكه‌ قه‌ره‌بوو ده‌كرێته‌وه‌. - ئه‌گه‌ر كه‌سێك ئاماده‌نه‌بوو ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ بۆ تاپۆكردن بدات، زه‌وییه‌كه‌ی به‌ناوی شاره‌وانی سنووره‌كه‌یه‌وه‌ تۆمارده‌كرێت. لوقمان وه‌ردی، سه‌رۆكی لیژنه‌ی شاره‌وانی و گواستنه‌وه‌ و گه‌یاندن و گه‌شتوگوزار له‌په‌رله‌مانی كوردستان به‌هاوڵاتی وت: «بۆ دیاریكردنی نرخی تاپۆكردن، لیژنه‌یه‌ك له‌یه‌كه‌ ئیدارییه‌كان دروستده‌كرێت و نوێنه‌ری وه‌زاره‌ته‌ په‌یوه‌ندیداره‌كانی تێدایه‌ و خه‌مڵاندن بۆ ئه‌و زه‌وییانه‌ ده‌كات و نرخه‌كه‌ی دیاریده‌كات، ئێمه‌ش له‌نزیكه‌وه‌ چاودێری نزیكی ئه‌و كارانه‌ ده‌كه‌ین.»  وتیشی: به‌پێی یاساكه‌ له‌ 70%ـی داهاتی پرۆسه‌كه‌ بۆ خزمه‌تگوزاری ئه‌و گه‌ڕه‌كانه‌ خه‌رج ده‌كرێت كه‌ خانووه‌كانیان تێدا تاپۆكراون.

هاوڵاتی/ سه‌ركۆ جه‌مال دوای داگیركاری زه‌وی و موڵكی گشتی، سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ش یه‌كێكی دیكه‌یه‌ له‌و دۆسیانه‌ی له‌سلێمانی چه‌ندین كه‌سی له‌سه‌ر ده‌ستگیركراوه‌، ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌سه‌ر سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ ده‌ستگیركراون دانیان به‌وه‌دا ناوه‌ ئه‌و كاره‌یان به‌ته‌نها نه‌كردووه‌ له‌چه‌ند به‌رپرسێكی حزبی و حكومیه‌وه‌ نزیكن، بڕی ئه‌و پاره‌یه‌ش كه‌ تائێستا ئاشكرابووه‌و مامه‌ڵه‌ی پێوه‌كراوه‌ زیاتر له‌ 400 ملیار دیناره‌، به‌پێی زانیارییه‌كانی هاوڵاتی له‌چه‌ند رۆژی داهاتووشدا ده‌ستگیركردنی ژماره‌یه‌ك به‌رپرسی فه‌رمانگه‌و سه‌ربازی ده‌ستپێده‌كات، به‌ڵام به‌شێك له‌و كه‌سانه‌ دوای ده‌ستگیركردنیان ئازاد ده‌كرێن و چه‌ندین كه‌سیش كه‌بڕیاری ده‌ستگیركردنیان هه‌یه‌ تائێستا ده‌ستگیرنه‌كراون  و هه‌ندێكیشیان هه‌رێمی كوردستانیان جێهێشتووه‌.  سه‌رچاوه‌یه‌ك له‌دادگای سلێمانی كه‌نه‌یویست ناوی بهێنرێت به‌هاوڵاتی راگه‌یاند:»ئه‌و كه‌سانه‌ی  به‌بڕیاری دادوه‌ر ده‌ستگیركراون له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی داگیركاری زه‌وی و زارو سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌و به‌بڕیاری دادگای لێكۆڵینه‌وه‌ی ئاسایش بووه‌ و نزیكه‌ی 15 كه‌سن». وتیشی:»ئه‌و كه‌سانه‌ی كاری سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌یان كردووه‌ به‌ته‌وافوق چه‌كی بانكییان كڕیوه‌ و له‌بانكه‌كان ئاسانكارییان بۆ كراوه‌ و پاره‌یان بۆ خه‌رجكراوه‌ به‌وه‌ش قازانجێكی زۆریان كردووه‌». سه‌رچاوه‌كه‌ی دادگا ده‌ڵێت:»چه‌ندین كه‌سیی دیكه‌ش سكاڵایان له‌سه‌ره‌و به‌بڕیاری دادوه‌ر ده‌بێت ده‌ستگیربكرێن به‌ڵام تائێستا به‌شێكیان ده‌ستگیرنه‌كراون و به‌شێكیشیان هه‌رێمی كوردستانیان جێهێشتووه‌». سه‌رچاوه‌یه‌كی نزیك به‌هاوڵاتی راگه‌یاند: «كار له‌سه‌ر ده‌ستگیركردنی دزه‌ گه‌وره‌كان كراوه‌و په‌ڕوباڵ كراون و له‌كاتی گونجاودا ده‌ستگیرده‌كرێن«. دوای داگیركاری زه‌وی و موڵكی گشتی، سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ش له‌سلێمانی له‌دوو هه‌فته‌ی رابردوودا چه‌ند كه‌سێك ده‌ستگیركراون و كارمه‌ندی بانكه‌كان بوون. ئه‌و كه‌سانه‌ كاتێك ده‌ستگیركراون، كه‌ژماره‌یه‌ك كه‌س له‌بازاڕی دراوه‌كه‌ی سلێمانی سه‌ردانی قوباد تاڵه‌بانی جێگری سه‌رۆكی حكومه‌تیان كردووه‌و ناڕه‌زاییان ده‌ربڕیوه‌ له‌وه‌ی چه‌ند كه‌سێك مامه‌ڵه‌ی نامۆ ده‌كه‌ن له‌و بازاڕه‌، دواتر بڕیاردراوه‌ هێزێكی ئه‌منیی (كۆماندۆ) بنێردرێته‌ بازاڕی ئاڵوگۆڕی دراوه‌كه‌. جه‌بار گۆران وته‌بێژی بازاڕی ئاڵوگۆڕی دراو له‌سلێمانی به‌هاوڵاتی راگه‌یاند:»ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌تۆمه‌تی سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ ده‌ستگیركراون ژماره‌یان 12 كه‌سه‌و ئێمه‌ كه‌سیان ناناسین، له‌كاتێكدا بازاڕی دۆلاره‌كه‌ هه‌مووی یه‌كتر ده‌ناسن، دواتر بۆمان ئاشكرابوو كه‌ كارمه‌ندی ژماره‌یه‌ك بانكن و له‌یه‌ك كاتدا ده‌ستگیر نه‌كراون». وتیشی:»ئه‌و كه‌سانه‌ گوایه‌ چه‌كی بانكییان سپی كردووه‌ته‌وه‌، به‌ڵام دۆسیه‌كانیان له‌دادگایه‌و ده‌بێت دادگا یه‌كلایی بكاته‌وه‌، ئه‌م چه‌كانه‌ش كه‌ مامه‌ڵه‌یان پێوه‌كراوه‌ به‌ئاشكرابووه‌ و ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ساڵی 2014 و 2015 كاتێك به‌ڵێنده‌ره‌كان كاریان بۆحكومه‌ت ده‌كردو له‌پڕ بانكه‌كان پاره‌یان تێدانه‌ما، بۆیه‌ به‌ڵێنده‌ره‌كان ده‌یانویست چه‌كه‌كان بكه‌ن به‌نه‌ختینه‌و ناچاربوون به‌كه‌متر بیفرۆشن». به‌پێی زانیارییه‌كانی هاوڵاتی كه‌ له‌ئه‌نجامی به‌دواداچوون له‌بازاڕی ئاڵوگۆڕی دراو له‌شاری سلێمانی ده‌ستیكه‌وتوون، ئه‌و كه‌سانه‌ی چه‌كی پاره‌یان كردووه‌ به‌نه‌ختینه‌، زۆرێكیان چه‌كه‌كانیان به‌نیوه‌ی به‌های خۆی له‌به‌ڵێنده‌ران كڕیوه‌و پاشان له‌بانك ئه‌و پاره‌یه‌ی له‌سه‌ر چه‌كه‌كه‌ نووسراوه‌ به‌ كاش وه‌ریانگرتووه‌، بڕی ئه‌و پاره‌یه‌ش كه‌ تائێستا ئاشكرابووه‌ مامه‌ڵه‌ی پێوه‌كراوه‌ زیاتر له‌ 400 ملیار دیناره‌. هه‌ر به‌پێی زانیارییه‌كانی هاوڵاتی، ئه‌و كارمه‌ندانه‌ی بانكه‌كان له‌چه‌ند به‌رپرسێكی باڵای حزبی و حكومی نزیكن، به‌ڵام به‌هۆی ده‌ستڕۆیشتوویی به‌رپرسه‌كان نه‌توانراوه‌ تائێستا ده‌ستگیربكرێن و كارمه‌نده‌كانیش دانیان به‌وه‌داناوه‌ كه‌ئه‌و كاره‌یان به‌ته‌نها نه‌كردووه‌و له‌قازانجدا ئه‌و به‌رپرسانه‌ش هاوبه‌شیان بوون. هه‌ر به‌پێی زانیاریه‌كانی هاوڵاتی، نوسینگه‌ی بافڵ تاڵه‌بانی سه‌رۆكی یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان سه‌رپه‌رشتی ده‌ستگیركردنه‌كان له‌سلێمانی و گه‌رمیان و ناوچه‌كانی ژێرده‌سه‌ڵاتی یه‌كێتی ده‌كات، له‌سه‌رجه‌م شاره‌وانیه‌كان كه‌سانێك راسپێردراون چاودێری به‌ڕێوه‌چوونی كاروباره‌كان بكات. رۆژی دووشه‌ممه‌ 5-9-2022 به‌پێی نوسراوێك، دادگای لێكۆڵینه‌وه‌ی ده‌ستپاكی گه‌رمیان فه‌رمانی ده‌ستگیركردنی بۆ به‌رپرسی لیژنه‌ی ئه‌منی كه‌لار ده‌ركردووه‌، له‌نووسراوه‌كه‌دا، داوای ده‌ستگیركردنی (ئاكۆ عومه‌ر عه‌بدولقادر)، به‌رپرسی لیژنه‌ی ئه‌منی كه‌لار ده‌كات به‌ پێی مادده‌ی ٣٠٧ له‌یاسای سزادانی عێراقی. ئه‌مه‌ش دوای ئه‌وه‌ دێت كه‌ له‌چه‌ند رۆژی رابردوودا ژماره‌یه‌ك هاوڵاتی به‌تۆمه‌تی رێگه‌دان و ئاسانكاریی به‌زیاده‌ڕه‌وی باخ و زه‌ویه‌ كشتوكاڵیه‌كانی گه‌رمیان ده‌ستگیركران كه‌یه‌كێك له‌وانه‌ پاسه‌وانی به‌رپرسی لیژنه‌ی ئه‌منی كه‌لاره‌ كه‌ به‌پۆلیسی شاره‌وانییه‌كانی گه‌رمیانیش ناوده‌برێت. به‌پێی زانیاریه‌كانی هاوڵاتی دوو كه‌سی دیكه‌ له‌گه‌رمیان به‌هه‌مان تۆمه‌ت ده‌ستگیركراون، به‌ڵام هاوڵاتی په‌یوه‌ندیكرد به‌عوسمان عه‌بدولكه‌ریم وته‌بێژی ئاسایشی گه‌رمیان، ناوبراو ئاماده‌نه‌بوو له‌وباره‌یه‌وه‌ هیچ زانیارییه‌ك ئاشكرا بكات و نكوڵیشی له‌ده‌ستگیركردنی ئه‌و كه‌سانه‌ش نه‌كرد. به‌وته‌ی سه‌رچاوه‌یه‌كی به‌رپرس له‌گه‌رمیان:»ئه‌و كه‌سانه‌ بۆ هه‌ڵكه‌ندنی بیرو سیاجكردنی باخ پاره‌یان له‌هاووڵاتیان وه‌رگرتووه‌ و  كه‌سانی به‌رپرس له‌پشتی ئه‌و كه‌سانه‌وه‌ن، بۆیه‌ ئه‌وانه‌ی ده‌ستگیرده‌كرێن كاتێك ناوی كه‌سانی سه‌روو خۆیان ده‌ڵێن پاش ماوه‌یه‌ك ئازاد ده‌كرێن». وه‌ك سه‌رچاوه‌كه‌ ده‌ڵێت: «ته‌نیا له‌سنووری گه‌رمیان حه‌وت هه‌زار بیری ئیرتیوازی كه‌ قه‌ده‌غه‌كراوه‌  به‌به‌رتیل رێگه‌ به‌دروستكردنیان دراوه‌». هاوكات به‌پێی زانیاریه‌كانی هاوڵاتی كه‌ له‌سه‌رچاوه‌یه‌كی به‌رپرس له‌شاره‌وانی سلێمانی ده‌ستیكه‌وتووه‌، له‌چه‌ند رۆژی داهاتوودا ده‌ستگیركردنی ژماره‌یه‌ك به‌رپرسی فه‌رمانگه‌و سه‌ربازی و ده‌ڵاڵ له‌سلێمانی ده‌ستپێده‌كات، ئه‌وه‌ش له‌كاتێكدایه‌ له‌كۆتایی مانگی رابردوو هێزه‌ ئه‌منیه‌كان چه‌ند جارێك چوونه‌ سه‌ر شاره‌وانی سلێمانی و چه‌ند كه‌سێكیان ده‌ستگیركرد و دواتریش ئاسایشی سلێمانی له‌ڕوونكردنه‌وه‌یه‌كدا رایگه‌یاند له‌سه‌ر ده‌ڵاڵی و ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی زه‌وی بووه‌. وتیشی:» هێزه‌كانی ئاسایش و دژه‌تیرۆر كه‌ به‌هاوكاری هێزی كۆماندۆ ئه‌و كه‌سانه‌ ده‌ستگیرده‌كه‌ن كه‌ له‌لیستێكدا ناویان هاتووه‌و ده‌یان كه‌س له‌خۆده‌گرێت و ئێستا لێكۆڵینه‌وه‌ له‌و كه‌سانه‌ی ده‌ستگیركراون به‌رده‌وامه‌». به‌وته‌ی سه‌رچاوه‌یه‌كی دیكه‌ له‌سه‌رۆكایه‌تی شاره‌وانی سلێمانی چه‌ند كه‌سێك پێشتر ده‌ستگیركراون و دواتر ئازادكراون به‌ڵام  لێكۆڵینه‌وه‌ له‌گه‌ڵیان به‌رده‌وامه‌. لوقمان حه‌مه‌د، سه‌رۆكی لیژنه‌ی شاره‌وانی و گواستنه‌وه‌ و گه‌یاندن و گه‌شتوگوزار له‌په‌رله‌مانی كوردستان به‌ هاوڵاتی وت:» له‌هه‌موو كوردستان داگیركاری زه‌وی كراوه‌ و سه‌رقاڵی ئاماده‌كردنی راپۆرتێكین و هه‌فته‌ی داهاتوو سه‌ردانی دهۆك و زاخۆ ده‌كه‌ین، ئه‌و لایه‌نه‌ به‌رپرسانه‌شی سه‌ردانمان كردوون تاڕاده‌یه‌ك هاوكاری كراوین، به‌شێوازێكی گشتی به‌هه‌ده‌ردان هه‌یه‌ به‌ڵام له‌شوێنێك بۆ شوێنێكی دیكه‌ جیاوازه‌». وتیشی:»ئه‌و كه‌سانه‌ی زه‌وییان داگیركردووه‌ سه‌رجه‌میان ده‌ستڕۆیشتوو بوون و هاووڵاتی ئاسایی ناتوانێت زه‌وی داگیربكات، بۆیه‌ پێویسته‌ په‌رله‌مان له‌سه‌ر ئه‌و پرسه‌ بێته‌ده‌نگ و ئێمه‌ش كه‌ڕاپۆرته‌كه‌مان ته‌واوكرد پێشكه‌شی په‌رله‌مانی ده‌كه‌ین». هاوكات كه‌ریم عه‌لی ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای سلێمانی به‌ هاوڵاتی وت:»ئه‌وه‌نده‌ی من ئاگادارم ئه‌نجومه‌نی پارێزگاو لیژنه‌كانی هیچ راسپارده‌یه‌كیان له‌سه‌ر داگیركردنی زه‌وی و زار ئاماده‌نه‌كردووه‌، ئه‌وه‌ی له‌گه‌رمیانیش رووده‌دات زیاتر هه‌ڵكه‌ندنی بیرو سیاجكردنه‌و تائێستا چه‌ند كه‌سێك ده‌ستگیركراون». وتیشی:»له‌و بڕوایه‌دا نیم ئه‌م بابه‌ته‌ مه‌سه‌له‌ گه‌نده‌ڵی بێت و زیاتر په‌یوه‌ندی به‌ململانێی حزبی و باڵباڵێنه‌وه‌ هه‌یه‌، چونكه‌ ئه‌وه‌ ده‌بێت له‌ڕێگای دادگاوه‌ بێت، ئه‌گه‌ر ئه‌وان بیانه‌وێت چاكسازی بكه‌ن، یه‌كه‌م شت ده‌بێت سیسته‌می دادوه‌ری ده‌سه‌ڵاتی بۆ بگه‌ڕێننه‌وه‌و سه‌ربه‌خۆی بكه‌ن ئه‌وكات هه‌موو كه‌یسه‌كان ده‌چنه‌ دادگاو رێوشوێنی یاسایی خۆیان ده‌گرن». هه‌ڵمه‌تی ده‌ستگیركردن له‌پارێزگای سلێمانی و ناوچه‌كانی ده‌وروبه‌ری له‌كاتێكدایه‌، ته‌نها له‌پارێزگای سلێمانی زیاتر له‌ 65 هه‌زار پارچه‌ زه‌وی و موڵكی گشتی زیاده‌ڕه‌وییان له‌سه‌ركراوه‌و له‌بری پرۆژه‌ی خزمه‌تگوزاری كراون به‌پرۆژه‌ی تایبه‌ت و بازرگانی، كه‌ به‌شێك له‌و زه‌ویانه‌ بۆ پارك و باخچه‌ و قوتابخانه‌ و نه‌خۆشخانه‌ دابینكراون.  

هاوڵاتی/ کاوە ڕەش دوا قۆناغی كۆتای بۆ پێشبڕكێی سەركرایەتی كردنی پارتی پارێزگاران و پۆستی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا، ڕۆژی دووشەمە ٥ی سێپتەمبەر كۆتای دێت وبەدەنگی ئەندامانی ئەو پارتە كە كەمتر لەسەدا یەكی دانیشتوانی بەریتانیا پێك دێنن، براوەی هەردوو پۆستەكە لەنێوان خانمە لیز تروس، یان مستەر ڕیشی سوناک، وەک سەرۆك وەزیرانی داهاتووی بەریتانیا، ڕادەگەیەنرێت. كێن ئەوانەی سەرۆكی پارتەكەو سەرۆكوەزیرانی داهاتوو هەڵدەبژێرێن؟ ئەندامانی پارتی پارێزگاران تاڕۆژی هەینی ڕابردوو ٢ی سێپتەمبەریان لەبەدەم دابوو، بۆ دەنگدان و دیاری كردنی براوەی هەڵبژاردن ئەو کاندیدەی کەدەنگیان پێداوە، بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی دەبێتە سەرۆک وەزیران و سەرۆکی پارتەکە، وەبەزۆرینەی دەنگ لەئەنجومەنی کۆمۆنس پشتگیری ئەندامانی پارلەمانی پارتەكەی بەدەست دەخات. بۆ متامانەپێكردنیان هەریەكە لە سوناک و خاتوو ترۆس، زۆربەی كەتانی ئەم هاوینیان بەبەشداریکردن لەكۆڕو كۆبونەوە لەناوخۆی بەریتانیا، لەگەڵ ئەندامانی كۆنسەرڤاتیڤەكان بەسەر بردووە، تێیدا لەو شوێنانە کەئەندامەكانیان پرسیاریان لێ دەكردن، دەربارەی سیاسەتەکانیان لەكاتی گرتنە دەستی دەسەڵات. دەنگدان چۆن کاردەکات؟ دەنگدانی ئەندامانی پارێزگاران لەڕۆژی هەینی ٢ی سێپتەمبەر داخرا. بۆ هەرئەندامێك كەبتوانێت شایستەی دەنگدان بێت، دەبوو لانی كەم لە ٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ یان پێش ئەو ڕۆژە، پەیوەندی بەو پارتەوە کردبێت تۆماركرابێت. ئەندامەكان دەیانتوانی لەڕێگەی پۆستەوە یان بەشێوەی ئۆنلاین دەنگ بدەن. هێشتا ڕوون نییە ئەو پارتە چەند ئەندامی هەیە،وەمەرجیش نییە لایەنە سیاسییەکان ژمارەی ورد بدەن دەربارەی ئەندامانیان. بەڵام لەدوایین هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٩ بۆ سەرکردایەتی پارتەكەو سەرۆكوەزیرانی نوێ، نزیکەی ١٦٠ هەزار کەس مافی دەنگدانیان هەبووە. کەی سەرۆک وەزیرانی نوێ ئاشكرا دەكرێت؟ براوەی پێشبڕکێی سەرکردایەتی پارتەكەو سەرۆكوەزیران، ڕاستەوخۆ دوای کاتژمێر 12.30 لەڕۆژی دووشەممە 5ی ئەیلول لەلایەن، سێر گراهام برادی، سەرۆکی لیژنەی 1922ی پەرلەمانتاران ئاشکرا دەکرێت. وە بڕیارە ڕۆژی دواتر بۆریس جۆنسن، دەستلەکارکێشانەوەی خۆی بەشاژن ڕابگەیەنێت و دوای ماوەیەکی کەم لەلایەن دەسەڵاتی شاهانەی شاژنەوە، جێگرەوەی ئەو دەستنیشان بكرێت. بە شێوەیەکی ئاسایی سەرۆک وەزیرانی نوێ، بانگهێشت دەکرێت بۆ کۆشکی باکینگهام لەلەندەن، بۆئەوەی لەلایەن شاژنەوە متمانەی پێ ببەخشرێ، بەڵام لەبەر ڕەوشی تەندروستی لەبەر ئەوەی شاژن لەپشوویەکدایە، ئەو نەریتە جێبەجێ ناكرێت ئەمجارەیان، لەبری ئەوە لەكۆشكی بالمۆرال دەمێنێتەوە و هەریەكە, لەبۆریس جۆنسۆن و سەرۆک وەزیرانی نوێ، گەشت دەکەن بۆ سکۆتلەندا بۆ ئەوەی لەوێ چاویان بەشاژن بکەوێت. ئایا هەڵبژاردنی گشتی دەكرێت؟ لەبەریتانیا كاتێك سەرۆک وەزیران دەست لەکار دەکێشێتەوە، ڕاستەوخۆ هەڵبژاردنی گشتی ڕوونادات، بۆ نموونە کاتێک دەیڤید كامیرۆن لەساڵی ٢٠١٦ دەستیی لەكار كێشاێەوەو تێریزا مەی شوێنی گرتەوە، ئەو بڕیاریدا هەڵبژاردن ئەنجام نەدات. لەم كاتەشدا ئەگەر سەرۆکوەزیرانی نوێ داخوازی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە داوا نەكات، ئەوا دەبێت دواین وادەی هەڵبژاردنی گشتی بەریتانیا لەمانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٥ ئەنجام بدرێت. چۆن ئەو دوو بەربژێرە گەیشتنە کۆتایی هەڵبژێردران؟ پەرلەمانتارانی پارتی پارێزگاران كە ژمارەیان ٣٥٧ كەسە دوای زنجیرەیەک دەنگدانیان، ئەو دوو بەربژێرەیان دیاری كردوە. ئەو کاندیدەی لەدەنگداندا کەمترین ژمارەی دەنگی هەبوو لەهەر خولێکی دەنگداندا, كراوەتە دەرەی پێشبڕكێكە، تاوەکو تەنها دوو کەس مانەوە لەكۆتایی كەئەوانیش, هەریەكە لەوەزیری خەزێنەی پێشوو, ریشی سوناک و لیز ترۆس، وەزیری دەرەوە بووە. ئەو شەش پاڵێوراوەی کە کرانە دەرەوە بریتی بوون لە: وەزیری بازرگانی، پێنی مۆردۆن، دەنگی پێنجەم وەزیری پێشووی داد، کەمی بادێنۆچ،دەنگی چوارەم تۆم توگێندهات، سەرۆکی لیژنەی کاروباری دەرەوە، دەنگی سێیەم داواکاری گشتی، سوێلا براڤەرمان، دەنگی دووەم نەدیم زەهاوی، وەزیری خەزێنەی ئێستا، دەنگدانی یەکەم جێرمی هانت، وەزیری پێشووی تەندروستی،دەنگدانی یەكەم. ڕیشی سوناك كێیە؟ ڕیشی سوناک لەساڵی ١٩٨٠ لەشاری ساوسهامپتۆن لەدایک و باوکێكی بەڕەچەڵەک هیند لەدایك بووە، کەلەشەستەکانی سەدەی ڕابردوودا لە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقاوە کۆچیان کردووە بۆ بەریتانیا.سوناک لەکۆلێژی وینچێستەر خوێندوویەتی. دواتر لە کۆلێژی لینکۆڵن لەئۆکسفۆرد فەلسەفە و سیاسەت و ئابووریی خوێندەوە و پاشانیش لەزانکۆی ستانفۆرد لەکالیفۆرنیا وەک زانای فولبرایت بڕوانامەی MBA بەدەستهێناوە. لەساڵی ٢٠١٥وە ئەندام پارلەمانی پارتی كۆنسەرڤاتیڤە و چەندین پۆستی جیاوازی لەسەردەمی هەردوو كابینەی تییرزا مەی تا حوكمەتی بۆریس جۆنسن هەبوو. سوناك و خێزانەكەی بەیەكێك لەدەوڵەمەندو ملیاردەرەكانی بەریتانیا هەژماردەكرێن. لیز ترۆس كێیە؟ ماری ئەلیزابێس تروس لەدایکبووی ساڵی ١٩٧٥و سیاسەتمەدارێکی بەریتانییە و لەساڵی ٢٠٢١ەوە وەک وەزیری دەرەوە دەست بەكار بووە. پێشتریش وەزیری حوكمەت بووە بۆ کاروباری دەرەوە و کۆمۆنوێڵس، لەساڵی ٢٠١٩ەوە وەک وەزیری ژنان و یەكسانی کاری کردووە، ئەندامی پارتی پارێزگارانە، لەساڵی ٢٠١٠ئەندامی پەرلەمانە، بۆ باشووری ڕۆژئاوای نۆرفۆلک، لەهەمان كاتدا لەچەندین پۆستی جیاوازدا لەکابینەكانی سەرۆکوەزیران دەیڤید کامیرۆن و تێریزا مەی و بۆریس جۆنسۆن، کاری کردووە. تروس ئێستا یەكێكە لەو دوو بەربژێرەی، كەچانسی زیاتری هەیە بۆ ئەوەی ببێتە سەرۆکی پارتی پارێزگاران و سەرۆكوەزیرانی بەریتانیا لەڕۆژی دووشەمەدا.   

هاوڵاتی / عه‌مار عه‌زیز زیاتر له‌مانگێكه‌ شه‌پۆلێكی نوێی كۆچی ئێزدییه‌كان بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات له‌شنگال و نێو كه‌مپه‌كان ده‌ستیپێكردووه‌، به‌پێی ئامارێكی رێكخراوێكی دهۆك ته‌نها له‌چوار هه‌فته‌ی رابردوودا 3 هه‌زارو 53 ئێزیدی كۆچیان كردووه‌، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا له‌پارساڵیش به‌هه‌مان شێوه‌ ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ئێزدییه‌كان كۆچیان كرد بۆ بیلارِوسیاو وڵاتانی تری ئه‌وروپا، تائێستاش نزیكه‌ی 100 هه‌زار ئێزدی بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات كۆچیان كردووه‌. عه‌لی عومه‌ر گه‌عبۆ ، جێگری پارێزگاری نه‌ینه‌وا بۆ كاروباری ئاواره‌و رێكخراوه‌كان به‌ هاوڵاتی راگه‌یاند: «زیاتر له‌مانگێگه‌ شه‌پۆلێكی نوێی كۆچی هاووڵاتیانی ئێزیدی بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات ده‌ستیپێكردوه‌ ، به‌تایبه‌ت له‌نێو ئاواره‌كانی هه‌رێمی كوردستان، ئێمه‌ هیچ ئامارێكی ره‌سمیمان به‌ده‌ست نه‌گه‌یشتووه‌ ، به‌ڵام ژماره‌یه‌كی زۆر كۆچیان كردووه‌ بۆ وڵاتی توركیاو له‌وێشه‌وه‌ بۆ یۆنان و وڵاته‌ ئه‌وروپیه‌كان، هه‌موو لایه‌ك ئاگاداری ئه‌و كۆچكردنه‌ی ئێزدیه‌كانن. به‌هۆی هێرشه‌كانی 2014 ی رێكخراوی تیرۆریستی داعش بۆ شه‌نگال و ناوچه‌كانی تری نه‌ینه‌وا ، زیاتر له‌ 350 هه‌زار هاووڵاتی ئێزیدی ئاواره‌بوون و نزیكه‌ی 100 هه‌زار كه‌سیان هه‌ر ئه‌وكات بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات  كۆچیان كرد، جگه‌ له‌رِفاندنی شه‌ش هه‌زارو 417 ئێزیدی كه‌هێشتا زیاتر له‌ دوو هه‌زار رفێنراو، چاره‌نووسیان دیارنیه‌ ، ئه‌وه‌ش به‌پێی ئاماره‌كانی نوسینگه‌ی رزگاركردنی رفێنراوان . شێرزاد پیرموسا به‌رپرسی رێكخراوی ئه‌لند بۆ دیموكراسیكردنی گه‌نجان به‌ هاوڵاتی وت: « له‌یه‌كه‌م رۆژی كۆچكردنی ئێزدییه‌كان تاوه‌كو ئێستا به‌رده‌وام ئاماره‌كان كۆده‌كه‌ینه‌وه‌ ، به‌پێی دوایین ئامار كه‌ به‌ده‌ستمان گه‌یشتووه‌ له‌ 2ی ئاب تا 25ی ئاب هه‌زارو 273 ئێزیدی به‌رِێگای قاچاغ و ناشه‌رعی له‌رِێگای توركیاوه‌ كۆچیان كردووه‌ بۆ وڵاتانی ئه‌وروپا ، له‌سه‌ره‌تای ئه‌م شه‌پۆله‌ نوێیه‌وه‌ كه‌ له‌ناوه‌رِاستی مانگی حه‌وته‌وه‌ ده‌ستیپێكردووه‌ تاوه‌كو ئێستا ژماره‌یان گه‌یشتووه‌ته‌ سێ هه‌زارو 53 كه‌س، له‌م ژماره‌یه‌ هه‌زارو 883 كه‌س گه‌یشتوونه‌ته‌ یۆنان، ئه‌وانه‌ی تر له‌ئوتێله‌كانی توركیادان و به‌شێكیان به‌رِێگاوه‌ن بۆ گه‌یشتن به‌ئه‌وروپا. « هه‌موویان به‌رِێگای قاچاغ ده‌چن، له‌گه‌ڵ قاچاغچییه‌كان رێكده‌كه‌ون و دواتر كۆچ ده‌كه‌ن، له‌كۆی 700 هه‌زار ئێزیدی تائێستا 100 هه‌زار كه‌سیان كۆچیان كردووه‌، نه‌بوونی هه‌لی كارو نه‌گه‌رِانه‌وه‌یان بۆ زێدی خۆیان، هه‌روه‌ها چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌كانی شه‌نگال دیارترین هۆكاری كۆچكردنی ئێزدییه‌كانه‌ بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات». شێرزاد پیر موسا وای وت. عه‌لی عومه‌ر گه‌عبۆ جێگری پارێزگاری نه‌ینه‌وا هه‌ر له‌و لێدوانه‌یدا بۆ هاوڵاتی رایگه‌یاند:  «هیچ هیوایه‌ك نه‌ماوه‌ بۆ گه‌رِانه‌وه‌ی ئێزدییه‌كان بۆ شه‌نگال ،  هه‌شت ساڵه‌ كێشه‌كانی شه‌نگال له‌رِووی ئیداری و سه‌ربازی و خزمه‌تگوزاری چاره‌سه‌رنه‌كراون، ده‌یانجار به‌به‌رپرسانی به‌غداو نه‌ینه‌وامان وتووه‌، كێشه‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ن، به‌ڵام بێسوود بووه‌، ئه‌وانه‌ی زیانیان به‌ركه‌وتووه‌ قه‌ره‌بوونه‌كراون، هێشتا سه‌دان رووفاتی قوربانیان له‌پزیشكی دادی به‌غدان و پشكنینه‌كانیان ته‌واو نه‌بووه‌، ده‌یان گۆرِی تر ماون هه‌ڵبدرێنه‌وه‌، كاتێك ئاواره‌یه‌ك هه‌موو ئه‌و شتانه‌ ده‌زانێت بێگومان كۆچكردن به‌باشترین بژارده‌ ده‌زانێت». وتیشی:» دۆخی ئاواره‌كان رۆژ به‌رِۆژ خراپترو قورستر ده‌بێت، خزمه‌تگوزارییه‌كان به‌پێی پێویست نیه‌، داوامان له‌حكومه‌تی عێراق و رێكخراوه‌كان كردووه‌ ئاستی خزمه‌تگوزارییه‌كان باشترو زیاتر بكه‌ن، به‌ڵام هیچ وه‌ڵامیان نه‌بووه‌». به‌رجس ره‌شۆ ، خه‌ڵكی شه‌نگاله‌ ، دوای هه‌شت ساڵ له‌ئاواره‌یی، وه‌ك خۆی ده‌ڵێت چیتر به‌رگه‌ی ژیانی ژێر خێوه‌تی نه‌گرتووه‌و و له‌ 21ی ته‌مموز كه‌مپی ئاواره‌یی  به‌ره‌و توركیا به‌جێهێشتووه‌، دوای 12 رۆژ گه‌یشتووه‌ته‌ كه‌مپی سیرس له‌یۆنان، ئه‌و به‌هاوڵاتی وت: « هیچ مووچه‌یه‌كه‌م نه‌بوو ، رۆژانه‌ ئیشی كرێكاریم ده‌كرد، جار هه‌بووه‌ پاره‌م نه‌بوو حه‌فازه‌ بۆ منداڵه‌كانم بكرِم، دوای تێپه‌رِبوونی هه‌شت ساڵ  له‌ژیانی ژێر خێوه‌تدا چیتر به‌رگه‌ی ئه‌م هه‌موو ناخۆشیه‌م نه‌گرت، بۆیه‌ كۆچكردنم به‌باشترین بژارده‌م زانی». به‌رجس ره‌شۆ ، هه‌شت ساڵ له‌كه‌مپی كه‌به‌رتوو له‌گه‌ڵ خێزانه‌كه‌ی ده‌ژیا، خاوه‌نی پێنج منداڵه‌ به‌ته‌نیا خۆی كۆچی كردووه‌ ، به‌نیازه‌ خێزانه‌كه‌ی و منداڵه‌كانی خۆشی ببات بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات، ئه‌و زیاتر دواو رایگه‌یاند: «هیچ كه‌سێك حه‌زناكه‌ت منداڵه‌كانی خۆی به‌جێبهێڵێت، به‌ڵام هیچ رێگایه‌كی ترم نه‌بوو، زیاتر له‌ 10 رۆژ به‌رِێگاوه‌بووین تا گه‌یشتینه‌ یۆنان ، سه‌ره‌تا چه‌ند رۆژێك له‌شاری ئه‌سته‌مبوڵ بووین دوای ئه‌وه‌ی به‌رِێگایه‌كی قاچاغ به‌ره‌و یۆنان به‌رِێكه‌وتین، جاری یه‌كه‌م له‌لایه‌ن پۆلیسی یۆنانه‌وه‌ ده‌ستگیركراین و جارێكی تر ئێمه‌یان گه‌رِانده‌وه‌ بۆ توركیا، دوای ئه‌وه‌ی به‌رِێگایه‌كی تر خۆمان گه‌یانده‌ یۆنان، ئێستا له‌كه‌مپی سێرسی ئه‌و وڵاته‌ ده‌ژین. وتیشی: «رۆژانه‌ ته‌نیا له‌م كه‌مپه‌ی من له‌یۆنان پێنج تاوه‌كو 10كۆچبه‌ری نوێ ده‌گه‌ن، ئه‌و كه‌مپه‌ی ئێمه‌ی تیادا ده‌ژین پێكهاتووه‌ له‌ 90 كه‌ره‌ڤانه‌، له‌هه‌ر كه‌ره‌ڤانه‌یه‌ك پێنج بۆ حه‌وت كه‌سن، سه‌رووی 90% ئێزیدین، نیوه‌یان پیاون و نیوه‌شیان منداڵ و ژنن، به‌رپرسانی كه‌مپ هه‌موو شتێكیان بۆ دابینكردووین، خواردن و جلوبه‌رگ به‌سه‌ر په‌نابه‌ران دابه‌ش ده‌كه‌ن، وابرِوات به‌شی زۆری ئاواره‌كان كۆچ ده‌كه‌ن، چونكه‌ هیچ هیوایه‌ك بۆ گه‌رِانه‌وه‌یان بۆ شه‌نگال نه‌ماوه‌». به‌پێی ئامارێكی نووسینگه‌ی رفێنراوانی ئێزیدی كه‌ ده‌ست هاوڵاتی كه‌وتووه‌، ژماره‌ی ئێزدییه‌كان  550000 كه‌س ده‌بن ، ژماره‌ی ئاواره‌كانی كه‌ئێستا له‌كه‌مپه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندان ده‌گاته‌ 135 هه‌زارو 860 ئاواره‌، هه‌روه‌ها ژماره‌ی  ئه‌و ئاوارانه‌ی له‌ده‌ره‌وه‌ی كه‌مپن نزیكه‌ی 189 هه‌زارو 337 كه‌س . ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌هۆی هێرشه‌كانی داعش شه‌هیدبوون، تائێستا  نزیكه‌ی پێنج هه‌زار شه‌هیدن ، ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی بێ دایك و باوك بوون دوو هه‌زارو 745 كه‌سن، ژماره‌ی گورِه‌ به‌كۆمه‌ڵه‌كان ئه‌وانه‌ی تائێستا دۆزرانه‌ته‌وه‌ 83 گورِی به‌كۆمه‌ڵن، له‌گه‌ڵ ده‌یان گۆرِی یه‌ك كه‌سی، ژماره‌ی ئه‌و مه‌زارو شوێنه‌ ئاینیانه‌ی كه‌ له‌سه‌رده‌می داعش خاپوركران و ته‌قێنرانه‌وه‌  68 مه‌زارگاو شوێنی ئایینیه‌، ئه‌و ئێزدییانه‌ی چوونه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵات نزیكه‌ی 100 هه‌زار كه‌س ده‌بن. خه‌یری بۆزانی سه‌رپه‌رشتیاری دۆسیه‌ی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی به‌هاوڵاتی وت :» تائێستا ژماره‌یه‌كی دروست و ته‌واو له‌باره‌ی كۆچكردنی ئێزدییه‌كان نیه‌، ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ له‌ 2014 وه‌ تائێستا سه‌رووی 100 هه‌زار كه‌س كۆچیان كردووه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كۆچكردنی ئێستای ئێزدییه‌كان نارِه‌سمیه‌  هیچ كه‌س و لایه‌نێك ناتوانێت ژماره‌یان به‌دروستی ئاشكرا بكات، حكومه‌تیش ناتوانیت ئه‌مه‌ بكات له‌به‌رئه‌وه‌ی زۆرینه‌یان له‌رِێگای نافه‌رمی كۆچ ده‌كه‌ن». وتیشی: «ئێزدییه‌كان مافی ته‌واویان هه‌یه‌ كۆچ بكه‌ن به‌تایبه‌ت ئاواره‌كان، چونكه‌ هه‌شت ساڵه‌ له‌ژێر خێوه‌تداو ژیانێكی سه‌خت و قورسدا ده‌ژین، هه‌روه‌ها ناوچه‌كانیان له‌رِووی ئه‌منییه‌وه‌ سه‌قامگیر نین و هیچ كه‌سێك مزگێنی خۆش به‌ئه‌وان نادات، بۆیه‌ كۆچ ده‌كه‌ن».

هاوڵاتی هەشت ملیۆن خێزانی كرێنشین لەئێران هەیەو بەوتەی بەرپرسانی وڵاتەكە نزیكەی یەك لەسەر سێی دانیشتوان كرێچین و زیاتر لەنیوەی داهات و موچەكانیان بۆ كرێی شوێنی نیشتەجێبوونیان دەڕوات. ئامارەكانی ئێران باس لەوەدەكەن لەساڵی 1986 تەنها 12%ی كۆی دانیشتونی ئەو وڵاتە كرێچی بوون، بەڵام لەساڵی 2021 نزیكەی 38%ی دانیشتوانی وڵاتەكە بوون بەكرێچی. وەك لەئامارەكاندا دەركەوتووە لە 36 ساڵدا رێژەی كرێنشینەكانی ئێران 26% زیادیكردووەو تەنها 50%ی دانیشتوانیش لەخانوو و شوێنی نیشتەجێبوونی گونجاودا دەژین كەسەرجەم خزمەتگوزارییەكانی تێدابێت. رۆستەم قاسمی، وەزیری رێگاوبان و شارسازیی ئێران دەڵێت؛ لەكۆی 84 ملیۆن دانیشتوی وڵاتەكە 32 ملیۆن كەس گیرۆدەی كرێنشینین كەهەشت ملیۆن خێزان دەكات. بەوتەی ئەو وەزیرە هەر خێزانێك لەئێران ناچارە 50%ی داهاتی رۆژانەی یان موچەكەی بۆ كرێی خانوو و تێچووی دابینكرنی شوێنی نیشتەجێیەكەی تەرخانبكات كەئەوەش دوو هێندە و نیوی ستانداردە نێودەوڵەتی و جیهانییەكانە. دیاردەی كرێنشینی لەسەر بانی بیناو باڵەخانەكان لەماوەی رابردوودا دەیان وێنە لەتارانی پایتەختی ئێران بڵاوبووەوە كەدەردەكەوێت لەسەر هەندێك بانی بیناو باڵەخانەكان كۆنتینەر یان خێمە جێگیركراون و ژیانی هەندێك كەس و خێزان لەو شوێنانەدایە. حكومەت روونیكردووەتەوە ئەو شوێنانە لەلایەن كەسانی هەژارو كەمدەرامەت وەك شوێنی نیشتەجێبوون بەكرێگیراوە، ئەوەش بەهۆی زۆریی كرێی خانوو بووەتە دیاردەیەك كە كۆنتڕۆڵكردنی ئاسان نییە. خانوو كڕین دوای 30 ساڵ لەئامارەكانی ئێراندا دەركەوتووە هەر هاوڵاتی و دانیشتوویەكی وڵاتەكە بۆ ئەوەی بەئاسایی ببێتە خاوەنی خانووی خۆی 24 بۆ 30 ساڵ كاتی پێویستە تا بەكۆكردنەوەی بەشێك لەداهاتەكەی بتوانێت شوێنێكی نیشتەجێبوونی لانیكەم 70 مەتریی دابینبكات. ئەو ئامارە لەكاتێكدایە بەپێی پێوەرەكانی 38 وڵاتی گەشەسەندووی جیهان هەر كەسێك یان خێزانێكی چوار كەسی لەكەمتر لە 12 بۆ 15 ساڵ دەتوانن ببنە خاوەنی خانوو و شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان. بەپێی ئەو ئامارانە، بوون بەخاوەنی خانوو لەئێران بووەتە خەون و ئاواتی یەك لەسەر سێی دانیشتوان كە بەدیهاتنی ئاسان نییەو دوورە لەجێبەجێكردن. پاییز بەرگی هەژارەكانی ئێران زیاتر دەدڕێت لەگەڵ هاتنی وەزی پاییزدا زۆربەی گرێبەستەكانی بەكرێگرتنی خانوو لەئێران دەبێت نوێبكرێنەوەو گومان دەكرێت بەرزبوونەوەی كرێی شوێنی نیشتەجێبوون ببێتە مایەی ئاوارەبوونی ژمارەیەكی بەرچاو لەكرێنشینانی وڵاتەكە. پێشبینیدەكرێت لەگەڵ هاتنی وەرزی سەرمادا كرێی خانوو و شوقە لەئێران بۆ زیاتر لە 25% بەرز ببێتەوە، ئەوەش لەكاتێكدایە هاوشانی ئەو بەرزبوونەوەیە هەڵاوسانی ئابوورییش 60%ی تێپەڕاندووە.

هاوڵاتی/ ئیمان زه‌ندی ساڵانه‌ نزیكه‌ی هه‌شت هه‌زار تۆن چا هاورده‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت و 37 دۆلارو نیو باجی گومرگی یه‌ك تۆنی چایه‌،  كێشه‌كانی كوالێتی كۆنترۆڵ زۆرن به‌هۆی ئه‌وه‌ی ئامێره‌كانی كوردستان له‌كاركه‌وتوون و كادری باش نیه‌ كاری پێبكات. له‌كوردستان 10 جۆر چا بازرگانی پێوه‌ده‌كرێت، كه‌ له‌سه‌دا 85‏ی سریلانكیه‌و  له‌ڤێتنام، فلیپین، هندستان، كینیا هاورده‌ ده‌كرێن.  فاتح یاسین، به‌ڕێوه‌به‌ری  كۆمپانیایه‌كی هاورده‌كردنی به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كانه‌ به‌ هاوڵاتی وت:»به‌پێی ئاستی ماددی خه‌ڵك جۆره‌كانی چا دێته‌ بازاڕه‌وه‌، جۆره‌كانیش چای شكسته‌و بارووتی له‌گه‌ڵ قه‌ڵه‌می و بیكۆیه‌، زیاتر له‌ 50 ماركه‌ی چا هه‌یه‌»، وتیشی:» نرخی چا بۆ تۆنێك له‌نێوان پێنج بۆ 10 هه‌زار دۆلاره‌، چای چینی ناگونجێ بۆ كوردستان چونكه‌ یه‌ك كیلۆی زیاتر له‌ 500 دۆلاره‌ تا كۆن بێت خۆشتر ده‌بێت، پێموانیه‌ چا له‌كوالێتی كۆنتڕۆڵ ده‌رنه‌چێت، چونكه‌ چا تابمێنێته‌وه‌ باشتر ده‌بێت، هه‌رچی چای بۆنداره‌كانه‌ بۆنی ده‌ستكرده‌و له‌به‌ریتانیا به‌رهه‌مدێت». به‌پێی ئامارێكی فه‌رمی كه‌ هاوڵاتی له‌كۆمپانیایه‌كی هاورده‌كردنی خۆراك ده‌ستیكه‌وتووه‌، ساڵانه‌ نزیكه‌ی 45 ملیۆن كیلۆ چا هاورده‌ی عێراق ده‌كرێت، بۆ هه‌رێمی كوردستانیش ده‌وروبه‌ری هه‌شت هه‌زار تۆن چا هاورده‌ ده‌كرێت، نرخی یه‌ك تۆنیش به‌حه‌وت هه‌زارو 500 دۆلار ده‌خه‌مڵێنرێت، به‌م پێیه‌ ساڵانه‌ به‌به‌های نزیكه‌ی 60 ملیۆن دۆلار چا هاورده‌ی هه‌رێم ده‌كرێت. نه‌وزاد شێخ كامیل، به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی پیشه‌سازی و بازرگانی هه‌رێم به‌ هاوڵاتیراگه‌یاند:» هاورده‌كردنی چا بازرگانیه‌كی سنوردارو گشتییه‌، ده‌توانن هه‌موو جۆره‌ خۆراكێك بهێنن، واته‌ بازرگانه‌كه‌ بۆ ساڵه‌كه‌ به‌به‌های هه‌شت ملیۆن دۆلار ره‌سیدی بۆ داده‌نێین، ئیتر نایه‌ته‌وه‌ بۆ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیمان تا هه‌موو ره‌سیده‌كه‌ ته‌واو ده‌كات، ئازاده‌ چ خۆراكێك ده‌هێنێت و زیاتر له‌ 35 هه‌زار كۆمپانیا له‌كوردستان هه‌یه‌ نزیكه‌ی سێ هه‌زاریان بیانین. هاوكات ساماڵ عه‌بدولڕه‌حمان، به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی گومرگی هه‌رێم ده‌ڵێت:» گومرگی هاورده‌كردنی چا بۆ تۆنێك 37 دۆلارو نیو وه‌رده‌گیرێت، به‌ڵام پێنج مانگه‌ ئه‌و گومرگه‌ وه‌رنه‌گیراوه‌ له‌به‌ر خراپی دۆخی بازاڕ هه‌تاوه‌كو ئه‌و مادده‌یه‌ گران نه‌بێت. محه‌مه‌د فاروق، لێپرسراوی كۆنترۆڵی جۆری كۆمپانیای ره‌زگه‌ له‌مه‌رزی باشماخ بۆ هاوڵاتی دواو ده‌ڵێت:» سه‌رجه‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی چا كه‌ له‌ڕێگه‌ی مه‌رزه‌وه‌ هاورده‌ ده‌كرێت پشكنینی بۆ ده‌كرێت،  له‌كاتی پشكنین هه‌ر جۆرێكی چا ده‌رنه‌چێت لایه‌نی په‌یوه‌ندیداری لێ ئاگادارده‌كه‌ینه‌وه‌و ناردنه‌وه‌ی خۆراكه‌كه‌ بۆ وڵاتی سه‌رچاوه‌ یاخود له‌ناوبردنی، زیاتر ئه‌و چایانه‌ ده‌رناچن كه‌ به‌شێوه‌ی فه‌لن كێشیان 25 بۆ 50 كیلۆیه‌»، وتیشی:» پشكنینه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای باره‌كان ده‌كرێت، ئه‌و كۆنتێنه‌ره‌ی دێته‌ ناو ده‌روازه‌وه‌، پڕۆسه‌ی وه‌رگرتنی نموونه‌ له‌لایه‌ن تیمی كه‌ره‌نتینه‌ی حكومه‌ته‌وه‌یه‌ به‌لایه‌نی كه‌مه‌وه‌ پێنج نموونه‌ له‌كیس و كارتۆن وه‌رده‌گرین». له‌باره‌ی پشكنینی چا محه‌مه‌د فاروق  ده‌ڵێت:» له‌قۆناغی یه‌كه‌مدا پشكنینی فیزیایی بۆ ده‌كرێت به‌پێی تایبه‌تمه‌ندی عێراقی ژماره‌ی1847ی ساڵی 2021 كه‌تایبه‌ته‌ به‌ته‌مه‌نی خۆراك ته‌مه‌نی چاش سێ ساڵه‌، پاشان پشكنینی له‌یبڵی بۆ ده‌كرێت كه‌ به‌لایه‌نی كه‌مه‌وه‌ زمانی عه‌ره‌بی و ئینگلیزی له‌سه‌ر بێت و كێش له‌گه‌ڵ به‌رواری دروستكردن و به‌سه‌رچوون، هه‌روه‌ها رووپۆشه‌كه‌ی، دواتر ئاڕاسته‌ی تاقیگه‌كانی كیمیاو مایكرۆبایلۆجی ده‌كرێت و سه‌رجه‌م پشكنینه‌ پێویسته‌كانی رێژه‌ی (شێ، خوڵه‌مێش، كافاین و تانین)ی بۆ ده‌كرێت له‌گه‌ڵ رێژه‌ی كانزا قورسه‌كان و دیاریكردنی رێژه‌ی ئاسن، قۆناغی كۆتاییش تاقیگه‌ی مایكرۆبایلۆجیه‌ بۆ دڵنیابوونه‌وه‌ له‌به‌كتریاكانی به‌رهه‌مه‌كه‌». له‌به‌رامبه‌ردا د.سیروان ئه‌حمه‌د پزیشكی یاریده‌ده‌ر له‌زانكۆی سه‌ڵاحه‌دین له‌كۆلێژی زانستی ئه‌ندازیاره‌ كشتوكاڵییه‌كان به‌شی پیشه‌سازی خۆراك، باوه‌ڕی وایه‌ پشكنینه‌كان سه‌د ده‌رسه‌د نیه‌و له‌و باره‌یه‌وه‌ به‌هاوڵاتی راگه‌یاند:» كوالێتی كۆنترۆڵا ئامێری پێشكه‌وتووی ده‌وێت و ئامێره‌كانی كوردستانیش له‌كاركه‌وتون و كادری باش نیه‌ كاری پێبكات، به‌مه‌ پشكنینه‌كان سه‌د له‌سه‌د نیه‌»، وتیشی:» پڕۆژه‌مان پێشكه‌شكردووه‌ داوامان له‌وه‌زاره‌تی ته‌ندروستی كردووه‌ پێویسته‌ سه‌لامه‌تی و كۆنترۆڵی خۆراك سه‌ر به‌ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران یاخود وه‌زاره‌تی پیشه‌سازی و بازرگانی بێت، تا له‌ڕێگه‌یه‌وه‌ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌كی سه‌ربه‌خۆ سنووره‌كان له‌ئیبراهیم خه‌لیل تا سه‌یرانبه‌ن ببه‌ستێته‌وه‌، ئه‌ویش به‌سیسته‌مێكی ئه‌لیكترۆنی بۆ ئه‌وه‌ی رێگه‌ له‌هاتن و نه‌هاتنی هه‌موو جۆره‌ خۆراكێك بگیرێت به‌پێی یاسای گرێبه‌ستی عێراقی، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك یاساكانی جێبه‌جێنه‌كرد سه‌ره‌تا ئاگاداربكرێته‌وه‌ پاشان غه‌رامه‌ بكرێت و  دواتر بخرێته‌ لیستی ره‌شه‌وه‌و رێگه‌ی پێنه‌درێت هاورده‌ی خۆراك بكاته‌وه‌، به‌مه‌ش ده‌بێته‌ داتابه‌یسێكی باشی خۆراك». د. سیروان ئه‌حمه‌د ده‌ڵێت:» چای سه‌وز ته‌نها گه‌ڵا سه‌وزه‌كه‌یه‌، به‌ڵام یه‌ك قۆناغ سووتانی به‌سه‌ردا دێت بۆ ئه‌وه‌ی نه‌ئۆكسێدو تام و ره‌نگ و بۆنی نه‌ڕوات، ئه‌ویش به‌دوو رێگا ده‌كرێت بوخاركردن له‌یابان و گه‌رمكردن له‌چین و هندستان، جۆری دووه‌م چای ره‌شه‌ كه‌هه‌مان ئه‌و چایه‌یه‌ به‌ڵام ترشاندنی به‌سه‌رداده‌كه‌ن تا ره‌نگه‌كه‌ی ده‌گۆڕێت و وشك ده‌بێته‌وه‌»، راشیگه‌یاند:» ده‌بێت شوێنی چاندن و كه‌شوهه‌واو خاك له‌گه‌ڵ شێوازی مامه‌ڵه‌كردن بۆ كۆكردنه‌وه‌ی چا گونجاو بێت، جۆرێكیتر دوای كۆكردنه‌وه‌یه‌تی له‌كێڵگه‌ ئه‌ویش شێوازی هه‌ڵگرتن و مانه‌وه‌ی له‌ كۆگادایه‌»و وتیشی:»رێگای دووه‌م له‌ڕێگای بینینه‌وه‌یه‌ كه‌چای باش له‌بازاڕه‌كان بناسینه‌وه‌، جۆری چای گه‌ڵا گه‌وره‌ زۆر لول دراو ئه‌م جۆره‌ جۆرێكی باشه‌ به‌راورد به‌و چایانه‌ی وردكراوه‌و قه‌دی چاكه‌ی تێدایه‌، چونكه‌ به‌ناو سلینده‌ردا رۆیشتوه‌و هه‌موو خانه‌كانی تێكشكاندووه‌، به‌مه‌ چایه‌كی كوالێتی نزمی به‌رهه‌مهێناوه‌، مادده‌ی كافین به‌ڕێژه‌ی سێی و نیو له‌چادا هه‌یه‌، به‌مه‌ش مرۆڤ ئالوده‌ی خواردنه‌وه‌ی ده‌كات»، ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه‌شكرد:»فێڵكردن له‌چا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ رووه‌كی تری تێكه‌ڵ ده‌كرێت و زیادكردنی جۆرێكی زۆر له‌بۆن، هه‌روه‌ها له‌كاتی هه‌ڵگرتنه‌وه‌ی له‌كێڵگه‌ هه‌ندێك له‌ده‌غڵ و گژوگیای تری تێكه‌ڵكرابێت، ئه‌و چایانه‌ی له‌كوردستان هه‌ن ناتوانین بڵێین كوالێتییان باشه‌ یاخود خراپه‌، ده‌بێت له‌ڕووی كیمیایی و فیزیایی و بایه‌لۆجی تێست كرابێت». له‌جیهاندا سێ جۆری به‌ناوبانگی چا هه‌یه‌، كه‌ئه‌وانیش ره‌ش و سه‌وزو ئۆلۆنگه‌، له‌ڕووی ته‌ندروستییه‌وه‌ یه‌كێكه‌ له‌مادده‌ هۆشیاركه‌ره‌وه‌كان و به‌رگری له‌ش زیادده‌كات له‌وباره‌یه‌وه‌ پسپۆڕێكی بواری به‌رگری له‌ش، د.شۆخان عوسمان بۆ هاوڵاتی دواو ده‌ڵێت:» چا به‌پێی پێكهاته‌كان ده‌گۆڕێت و سوودو زیانی هه‌یه‌، سووده‌كانی چا ئه‌وه‌یه‌ به‌رگری له‌ش به‌هێز ده‌كات و سوودی زۆره‌ بۆ ده‌م و پووك و هه‌رسكردن، به‌ڵام زیاده‌ڕه‌ویكردن له‌خواردنه‌وه‌ی زیان به‌گه‌ده‌ ده‌گه‌یه‌نێت و پرۆسه‌كانی بایه‌لۆجی ناو خانه‌كان لاواز ده‌كات، هه‌روه‌ها ده‌بێته‌هۆی هه‌ڵمژینی ئاسن و ئه‌لیكترۆلایت و كانزاكان كه‌ڕۆژانه‌ له‌ش به‌ده‌ستیده‌هێنێت»،  وتیشی:» چا ده‌بێت پێش ژه‌مه‌ خواردن بخورێته‌وه‌ ئه‌ویش یه‌ك كوپ له‌ڕۆژێكدا، هه‌روه‌ها  خواردنه‌وه‌ی چا بۆ ماوه‌ی ٢٠ ساڵ به‌ڕێژه‌ی زۆر ئه‌گه‌ری توشبوون به‌برینی گه‌ده‌ی هه‌یه‌ كه‌مرۆڤ دووچاری شێرپه‌نجه‌ ده‌كاته‌وه‌»، هه‌روه‌ها له‌باره‌ی چای كێش دابه‌زاندن د.شۆخان ده‌ڵێت:» جه‌سته‌ هه‌موو رۆژ پێویستی به‌مادده‌و كانزاكانه‌ وه‌ریبگرێت، ئه‌م چایانه‌ش هه‌ستی تێربوون ده‌دات به‌جه‌سته‌و ناهێڵێت سوود له‌و وزانه‌ وه‌ربگیرێت، كارده‌كاته‌ سه‌ر گه‌ده‌و غوده‌ی ده‌ره‌قی و كۆڵۆن له‌گه‌ڵ گورچیله‌كان و یاری به‌هۆرمۆنه‌كانی له‌ش ده‌كات، چای سه‌وز باشترینه‌ دژی پیریی و نه‌خۆشییه‌ درێژخایه‌نه‌كانه‌». مام به‌كر نۆبه‌ره‌ی وه‌ستا شه‌ریفی چایچیه‌ له‌گه‌ڵ عومه‌ری برای 52 ساڵه‌ چایی پێشكه‌شی كڕیاره‌كانیان ده‌كه‌ن له‌چایخانه‌ی شه‌عب، چایخانه‌ی شه‌عب له‌ساڵی 1950 دامه‌زراوه‌، مام به‌كر له‌گفتوگۆیه‌ك له‌گه‌ڵ هاوڵاتی باسی كوالێتی چا ده‌كات و ده‌ڵێت:» زیاتر له‌پێنج جۆر چا تێكه‌ڵ ده‌كه‌ین و كڕیار لێی رازییه‌، چایه‌كمان به‌كارنه‌هێناوه‌ كه‌خراپ بێت، جاران یه‌ك جۆر چا هه‌بوو ئه‌ویش سیلان بوو، چای ئێستا بۆ ماوه‌ی 15 خوله‌ك دابنرێت ره‌نگه‌كه‌ی ده‌گۆڕێت وه‌كو خه‌نه‌ی لێدێت و تامی زۆر ناخۆش ده‌بێت»، مام به‌كر وتیشی:» جاران چا كه‌م ده‌خورایه‌وه‌ و چایخانه‌ش كه‌مبوو، یه‌ك چا به‌عانه‌یه‌ك بوو، قۆریه‌كمان لێده‌نا به‌شی سێ كاتژمێری ده‌كرد، به‌ڵام ئێستا كڕیار زۆره‌و قۆریه‌ك چا به‌شی چاره‌كێك ده‌كات، موشته‌ری هه‌یه‌ دوو پیاڵه‌ ده‌خواته‌وه‌و هه‌یشه‌ 15 پیاڵه‌ چا ده‌خواته‌وه‌».

هاوڵاتی/ سه‌ركۆ جه‌مال كۆبوونه‌وه‌كانی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان و بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان بۆ دابه‌شكردنه‌وه‌ی پۆسته‌كان له‌پارێزگاكانی سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه‌و ئیداره‌ سه‌ربه‌خۆكانی گه‌رمیان و راپه‌ڕین به‌رده‌وامی ده‌بێت، یه‌كێتی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی داوای پۆستی پارێزگاری سلێمانی ده‌كات له‌به‌رامبه‌ردا ئاماده‌نیه‌ پۆستی تر بداته‌ گۆڕان، یه‌كێتی ده‌كات رێكه‌وتنه‌كه‌ی پێشتریان هه‌ڵبوه‌شێنرێته‌وه‌و رێكه‌وتنێكی نوێ له‌گه‌ڵ گۆڕاندا بكرێت و ئه‌نجامه‌كانی دوایین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی عێراق بكرێته‌ پێوه‌ر، چونكه‌ گۆڕان و یه‌كێتی له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كانی 2014 رێككه‌وتنیان كرد، له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا گۆڕان خاوه‌نی 472 هه‌زارو 503 ده‌نگ بوو، به‌ڵام له‌ئێستادا كه‌جارێكی تر له‌گه‌ڵ یه‌كێتی باس له‌دابه‌شكردنی پۆسته‌كان ده‌كه‌ن، له‌دوایین هه‌ڵبژاردندا كه‌هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی عێراق بوو له‌ 10/10/2021 بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان ته‌نها 22 هه‌زار و 91 ده‌نگی هێناوه‌، به‌راورد به‌ساڵی 2014 بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان 450 هه‌زارو 412 ده‌نگی له‌ده‌ستداوه‌. یه‌كێتی و گۆڕان رۆژی 25-08-2022 به‌سه‌رپه‌رشتی بافڵ تاڵه‌بانی سه‌رۆكی یه‌كێتی و عومه‌ری سه‌ید عه‌لی رێكخه‌ری گۆڕان له‌ده‌باشان كۆبوونه‌وه‌، هه‌رچه‌نده‌ دوای كۆبوونه‌وه‌كه‌ هیچ راگه‌یێندراوێك بڵاونه‌كرایه‌وه‌، به‌ڵام به‌پێی زانیارییه‌كانی هاوڵاتی له‌كۆبوونه‌وه‌كه‌دا یه‌كێتی به‌فه‌رمی داوای پۆستی پارێزگاری سلێمانی له‌گۆڕان كردووه‌ته‌وه‌.  به‌رزان  محه‌مه‌د، جێگری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای سلێمانی له‌پشكی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان به‌ هاوڵاتی وت:» له‌ كۆبوونه‌وه‌كه‌ باس له‌چه‌ند پرسێك كرا، بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان گله‌ییان هه‌یه‌ له‌وه‌ی كاتی خۆی خاڵه‌كانی رێككه‌وتنه‌كه‌ وه‌كو خۆی جێبه‌جێنه‌كراون و چه‌ندین پۆست هه‌بوون گۆڕان وه‌رینه‌گرتوون له‌وانه‌ قایمقامی هه‌ڵه‌بجه‌و سه‌رپه‌رشتیاری ئیداره‌ی گه‌رمیان و لێپرسراوی ئیداره‌ی راپه‌ڕین كه‌ دواتر جێگره‌كه‌ی درایه‌ گۆڕان». ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه‌شكرد:»ده‌بوایه‌ شه‌ش مانگ له‌مه‌وبه‌ر ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ بكرێن، ئێستاش دیسانه‌وه‌ بیرۆكه‌ بۆ ئه‌و بابه‌ته‌و رێككه‌وتنه‌كه‌و پۆسته‌كانیش هه‌یه‌، چونكه‌ هه‌م یه‌كێتی و هه‌م گۆڕانیش ده‌یانه‌وێت ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ بكرێن، یه‌كێتی و گۆڕان ده‌یانه‌وێت كۆببنه‌وه‌، به‌ڵام هێشتا دیار نییه‌ رێككه‌وتنه‌كه‌ هه‌مان ئه‌وه‌ی پێشوو ده‌بێت یان رێككه‌وتنی دیكه‌ی نوێ له‌و باره‌یه‌وه‌ ده‌كرێت.»  جێگری سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی پارێزگای سلێمانی ده‌ڵێت: «یه‌كێتی كه‌داوای پۆستی پارێزگاری كردووه‌و گۆڕانیش ئاماده‌یی ده‌ربڕیوه‌، به‌ڵام به‌هۆی كێشه‌كانی ئه‌مدواییه‌ی نێوخۆی هه‌رێمی كوردستان و عێراق ئه‌و پرسه‌ دواكه‌وتووه‌.» سه‌باره‌ت به‌داواكه‌ی یه‌كێتی به‌رزان محه‌مه‌د، بۆ هاوڵاتی ئه‌وه‌ی ئاشكراكرد:»له‌كۆبوونه‌وه‌ی ده‌باشان هیچ رێككه‌وتنێك نه‌كراوه‌، به‌ڵام یه‌كێتی داوایكردووه‌ له‌سه‌ر ئه‌نجامی دوایین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی عێراق كه‌ گۆڕان كورسی نه‌هێناوه‌ رێككه‌وتن بكرێت و پۆستی پارێزگاری سلێمانی راده‌ست بكرێت به‌بێ ئه‌وه‌ی ئاماده‌بێت پۆسته‌كانی دیكه‌ بدات به‌گۆڕان «. هه‌ر سه‌باره‌ت به‌و پرسه‌ د.هه‌ڤاڵ ئه‌بوبه‌كر پارێزگاری سلێمانی كه‌ له‌پشكی گۆڕان ئه‌و پۆسته‌ی وه‌رگرتووه‌ له‌لێدوانێكدا به‌هاوڵاتی ڕاگه‌یاند:» پێشتر به‌ر له‌كۆتاییهاتنی چوار ساڵ كاركردنمان له‌م پۆسته‌دا به‌فه‌رمی داوای به‌خشینم كردووه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له‌ڕووی یاساییه‌وه‌ ده‌توانین به‌رده‌وام بین تاهه‌ڵبژاردنی نوێی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان و هه‌ڵبژاردنی پارێزگارێكی نوێ». وتیشی:»پێشوازی له‌هه‌ر هه‌نگاوێك بۆ گۆڕینی پارێزگاری سلێمانی ده‌كه‌ین چ له‌لایه‌ن بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان خۆیه‌وه‌ یان به‌ڕێكه‌وتن له‌گه‌ڵ یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان و لایه‌نه‌ به‌شداره‌كانی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای سلێمانی و پابه‌ندی هه‌ر رێكه‌وتنێكی نێوان بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان و یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان ده‌بم». ئاسۆ ره‌حیم، ئه‌ندامی خانه‌ی راپه‌ڕاندنی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، له‌باره‌ی كۆبوونه‌وه‌كه‌یان له‌گه‌ڵ یه‌كێتی، به‌ هاوڵاتی وت :»له‌گه‌ڵ یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان په‌یوه‌ندیمان باشه‌، له‌كۆبوونه‌وه‌كه‌ باسی زۆر ته‌وه‌ر كراوه‌، له‌وانه‌ پرسی عێراق و رووداوه‌كانی، بابه‌ته‌ ناوخۆییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان و په‌یوه‌ندیی حزبه‌كان و په‌یوه‌ندیی له‌گه‌ڵ پارتی و په‌یوه‌ندیی نێوان یه‌كێتی و گۆڕانیش باسكرا كه‌ له‌وێدا باسی چه‌ندین بابه‌ت كرا». به‌ڵام ئاسۆ ره‌حیم ئاماده‌نه‌بوو له‌سه‌ر پرسی دابه‌شكردنی پۆسته‌كان قسه‌ بكات و وتی:» كۆبوونه‌وه‌مان له‌گه‌ڵ یه‌كێتی كۆتایی نه‌هاتووه‌و به‌رده‌وام ده‌بێت». به‌پێی زانیارییه‌كان گۆڕان له‌به‌رامبه‌ر راده‌ستكردنی پۆستی پارێزگاری سلێمانی داوای پۆستی پارێزگای هه‌ڵه‌بجه‌ی كردووه‌، هاوڵاتی په‌یوه‌ندیكرد به‌ ئازاد تۆفیق، پارێزگاری هه‌ڵه‌بجه‌، كه‌ له‌پشكی یه‌كێتیی ئه‌و پۆسته‌ی وه‌رگرتووه‌، وتی:» من ئاگادارنیم له‌كۆبوونه‌وه‌ی نێوان یه‌كێتی و گۆڕان باس له‌ئاڵوگۆڕی پۆسته‌كان كرابێت». سه‌باره‌ت به‌و پرسه‌ ستران عه‌بدوڵا، ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان به‌ هاوڵاتی وت:»تائێستا هیچ بڕیارێك له‌باره‌ی ئاڵوگۆڕی پۆسته‌كانی نێوان یه‌كێتی و گۆڕان نه‌دراوه‌، جگه‌ له‌وه‌ هیچ لێدوانێكی تر له‌وباره‌یه‌وه‌ ناده‌م و رێگه‌ نه‌دراوه‌ جگه‌ له‌وته‌بێژ هیچ كه‌سێكی دیكه‌ قسه‌ له‌وباره‌یه‌وه‌ ناكات». هاوڵاتی چه‌ند جارێك په‌یوه‌ندی به‌سۆران جه‌مال تاهیر وته‌بێژی یه‌كێته‌وه‌ كرد به‌ڵام وه‌ڵامی په‌یوه‌ندیه‌كانی نه‌دایه‌وه‌. لیژنه‌ی باڵای ئاڵوگۆڕی پۆسته‌كان هه‌ر سه‌باره‌ت به‌و پرسه‌ جه‌زا سه‌ید مه‌جید، ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان به‌ هاوڵاتی وت:»هه‌ر قسه‌یه‌ك له‌سه‌ر ئه‌و پرسه‌ بكه‌م قسه‌ی خۆمه‌ نه‌ك یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان، ئێمه‌ لیژنه‌یه‌كی باڵامان هه‌یه‌ بۆ پرسی ئاڵوگۆڕی پۆسته‌كانی نێوان یه‌كێتی و گۆڕان ئه‌وان ده‌توانن له‌وباره‌یه‌وه‌ قسه‌ بكه‌ن». به‌رزان محه‌مه‌د جێگری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای سلێمانی ده‌ڵێت:»بۆ ئاڵوگۆڕی پۆسته‌كان ده‌بێت رێككه‌وتنێكی نوێ بكرێت، چونكه‌ له‌ 2014 ه‌وه‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له‌عێراق ئه‌نجام نه‌دراوه‌ و به‌پێی یاساش ده‌بێت له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان پۆسته‌كان دابه‌ش بكرێته‌وه‌، یاخود به‌پێی رێككه‌وتنه‌ كۆنه‌كه‌، چونكه‌ گۆڕان له‌دوایین هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان 12 كورسی له‌پارێزگای سلێمانی هێناوه‌و زۆرترین كورسییه‌». له‌دوای هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له‌ 30/4/2014 بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان و یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان هیچ لایه‌كیان نه‌یتوانی بێ ئه‌وی تریان پارێزگار هه‌ڵبژێرن، دوای تێپه‌ڕبوونی زیاتر له‌حه‌وت مانگ به‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكاندا، رۆژی 11-12-2014 یه‌كێتی و گۆڕان له‌سه‌ر پۆستی پارێزگاری سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه‌و چه‌ند پۆستێكی دیكه‌ی ئه‌و دوو پارێزگایه‌ گه‌یشتنه‌ رێككه‌وتن.  به‌پێی بڕگه‌یه‌كی ئه‌و رێككه‌وتنه‌، ساڵێك و هه‌شت مانگی یه‌كه‌م پۆستی پارێزگاری سلێمانی له‌لای یه‌كێتی ده‌بێت و پۆستی پارێزگاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لای بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان، پاشان ساڵێك و هه‌شت مانگی دیكه‌ پۆستی پارێزگاری سلێمانی ده‌درێته‌ بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان و پارێزگاری هه‌ڵه‌بجه‌ش ده‌درێته‌ یه‌كێتی.