ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

هاوڵاتى بەپێی نوێترین ئامارەكانی ئێران ئاشكرا بووە كە زیاتر لە 13 ملیۆن گەنجی وڵاتەكە بەهۆكاری جیاواز ناتوانن هاوسەرگیریی بكەن لەكاتێكدا نزیكەی 90%یان خواستی هاوسەرگیرییان هەیە. لەتووێژینەوەكاندا دەركەوتووە گەنجانی ئێران بەكوڕ و كچەوە لەساڵی 2017 تائێستا كەمترین ژمارەیان هاوسەرگیریان كردووەو ئەوانەشی چوونەتە ئەو پڕۆسەیەوە كەمترین منداڵیان خستووەتەوە. بەوتەی بەرپرسان لەئێستادا زۆربەی ئەو گەنجانەی كە لەئێران هاوسەرگیرییان نەكردووە كچانن و ژمارەیان نزیكەی سێ هێندەی كوڕانەو دەگاتە زیاتر لەپێنج ملیۆن كچ. هەر لەئامارەكاندا ئاشكرابووە زۆربەی ئەو ژنانەشی دوای هاوسەرگیریی یەكەم جیابوونەوەیان لەهاوژینەكانیان، جارێكی دیكە ناچنە ناو پڕۆسەی هاوسەرگیرییەوە، بۆیە ئەوەش بارگرانییەكی گەورەیە لەسەرشانی خۆیان و خێزان و وڵاتەكەیان. سەرەڕای هەموو كێشەو قەیرانەكان بەوتەی توێژەران ئێران بەم شێوازە ژیانەی ئێستا رووبەڕووی سۆنامیی بەساڵاچووان دەبێتەوەو وڵاتەكە بەرەو پیریی كۆمەڵایەتیی هەنگاو دەنێت، ئەگەر دۆخی ئێستا باری كۆمەڵایەتیی ئەو وڵاتە چارەسەر نەكرێت گەورەترین ناهاوسەنگیی كۆمەڵایەتیی لەو وڵاتە روودەدات. خەونی هاوسەرگیریی لەئێران  لەنوێترین ئاماردا كە ناوەندی توێژینەوەی دانیشتوانی ئێران بڵاوی كردووەتەوە 13 ملیۆن كوڕو كچی گەنج  كاتی هاوسەرگیرییان هاتووە ناتوانن بچنە پڕۆسەی ژیانی هاوبەشەوە لەو ژمارەیەش 88%یان مەیلی هاوسەرگیرییان هەیە، بەڵام دۆخی ئابوریی و كۆمەڵایەتیی خواستەكەی لێكردوون بەخەون. زیاتر لە 11 ملیۆن و 600 هەزار كوڕو كچ لەئێران كە خواستی هاوسەرگیرییان هەیەو تەمەنی یاسایی و شەرعیان گونجاوە بۆ ژیانی هاوبەش ناتوانن هاوسەرگیریی بكەن. مەسعود عالەمی، بەڕێوەبەری ناوەندی توێژینەوەی دانیشتوانی ئێران رایگەیاندووە ئەگەر لەو ژمارەیە نیوەیان هاوسەرگیریی بكەن ئەوا نزیكەی یەك ملیۆن و 500 هەزار كەس لە كۆی 84 ملیۆن دانیشتووی ئێران زیاد دەكات. لەئامارەكانی ناوەندی توێژینەوەی دانیشتوانی ئێراندا هاتووە تەنها 9%ی ئەو كەسانەی هاوسەگیریی دەكەن لەساڵی یەكەمدا دەبنە خاوەنی منداڵ یان رێگە دەدەن منداڵیان ببێت. ئەو ناوەندە روونیكردووەتەوە بەپێی ئامارەكان مەودای وەچەخستنەوە یان منداڵ بوون لەدوای هاوسەرگیریی سێ ساڵ و چوار مانگە كە ئەو ماوەیەش زۆرە، چونكە دەبێت دوای هاوسەرگیریی هەو كوڕ و كچێك لەئێران، زیاتر لە سێ ساڵ دەخایەنێت كەمنداڵیان ببێت، لەكاتێكدا بۆ هەر هاوسەرگیرییەك لەئێران نزیكەی دوو منداڵ ئەژمار كراوە كە لەزۆر حاڵەتدا دوای ئەو سێ چوار ساڵەش تەنها یەك منداڵ دەخەنەوە كە ئەوەش زۆر كەمترە لەپێوەرە تەندروستی و كۆمەڵایەتییەكانی ئێران. لەتووێژینەوەكاندا دەركەوتووە زۆربەی هۆكاری هاوسەرگیری نەكردن و وەچە نەخستنەوە بۆ باری ئابوریی و نەبوونی كارو شوێنی گونجاوی نیشتەجێبوون لەئێران دەگەڕێتەوە. كەمیی پسپۆڕی منداڵبوون و چارەسەری نەزۆكی لەئێستادا سێ ملیۆن خێزانی ئێرانی بەبێ منداڵ دەژین و توانای وەچەخستنەوەیان نییە، لەبەرامبەردا تەنها 80 كلینیكی تایبەت بەمنداڵبوون لەو وڵاتەدا هەیە. بەشێوەیەكی ئاسایی ئەو كەسانەی لەڕووی تەندروستییەوە توانای وەچەخستنەوەیان نییە ماوەی نزیكەی شەش ساڵیان پێویستە بۆ چارەسەرو دەرمانكردنیان تا بتوانن  منداڵیان ببێت. وەزارەتی تەندروستیی ئێران  بڵاوی كردووەتەوە لەماوەی 31 ساڵدا تەنها 150 پسپۆڕی منداڵبون و چارەسەریی نەزۆكی لەو وڵاتە بەسەركەوتوویی خوێندیان تەواوكردووە و لەئێستادا سەرقاڵی چارەسەری هاوسەرە نەزۆكەكانن، بۆیە پێویستە زانست و خوێندن لەو بوارەدا لەئێران پەرەی پێبدرێت و زیاترین پسپۆڕ و پزیشك لەو بەشەدا زانستی خۆیان پێشبخەن. هەروەها بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان رێژەی پیری لەهەر وڵاتێك دەبێت لە نێوان 15% بۆ 20% بێت كە لەئێران گەیشتووەتە 22% بەپێی تووێژینەوەكانیش ئەگەر كێشەی نەزۆكیی لەئێران چارەسەر ببێت ئەوا رێژەی پیرو بەساڵاچووان لەو وڵاتە بۆ 12.4% دادەبەزێت. ئێران گیرۆدەی لەباربردنی كۆرپەلەیە وەزارەتی تەندروستیی ئێران بڵاوی كردووەتەوە لەساڵێكدا یەك ملیۆن و 300 هەزار كۆرپەلە لەناودەبرێت كە تەنها یەك لەسەر سێی ئەو ژمارەیە لە رووی تەندروستییەوە رێگەپێدراوەو بەزمانێكی دیكە ناچارییە. لەلایەكی دیكەوە دەستەی كۆنتڕۆڵی دانیشتوان لەئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران ساڵانە زیاتر لە 530 كۆرپە بەئەنقەست لەناو دەبرێت كە هاوتای كوشتنی زیاتر لەنیو ملیۆن مرۆڤە. پرۆفیسۆر محەمەد ئیسماعیل ئەكبەری، كە سەرۆكی دەستەی كۆنتڕۆڵی دانیشتوانی ئێرانە لەئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی بەمیدیای وڵاتەكەی راگەیاندووە؛ لەناوبردنی كۆرپەلە لەئێران دوو هێندە لەپێوەرە تەندروستیی و نێودەوڵەتییەكانی جیهان زیاترەو 44%ی كۆرپەكانیش  بەهۆی نەبوونی سیستمێكی گونجاو تەندروستییە بۆ پاراستنیان لەباردەچن. دووگیانبوونی ژنان لەسەردەمی جەنگی ئێران و عێراق كەمترە پسپۆڕان و شارەزایانی كۆمەڵایەتی ئێران ئاشكرایان كردووە لەساڵی 1980 تا 1988 واتە لەسەردەمی جەنگی وڵاتەكەیان لەبەرامبەر عێراق هەر ژنێك كە هاوسەرگیری كردووە نزیكەی سێ منداڵی بووە لەكاتێكدا لەو سەردەمەدا رێكخراوی تەندروستیی جیهانی 13 ئامرازی رێگریی لە دووگیانبوونی ژنانی لە رێگەی 15 هەزار تۆڕی تەندروستییەوە بەبێ بەرامبەر دەدایە خێزانە ئێرانییەكان. تەندروستیی جیهانی لەساڵی 1986 بڵاوی كردووەتەوە رێژەی منداڵبوونی خێزانەكانی ناو ئێران 6.4 بۆ 6.8 بووە واتە هەر خێزانێك زیاتر لە شەش منداڵی خستووەتەوە، ئەوەش وای كردوە لەو سەردەمەدا بوترێت كۆمەڵگەی ئێران رووبەڕووی تەقینەوەی زیادبوونی ژمارە بووەتەوە. لەئێستادا كە 30%ی ئەو كچانەی توانای دووگیانبوونیان هەیە هاوسەرگیریان نەكردووەو 70%ی ئەو ژنانەشی هاوسەرگیریان كردووە، زۆرینەیان تەنها یەك جار دووگیان بوون. سۆنامی پیربوونی ژنانی تەنها لەئێران بەپێی ئامارەكانی ئێران نزیكەی 700 هەزار ژنی بەساڵاچوو كە دەكاتە 20%ی كۆی ژنانی وڵاتەكە سەرەڕای تەمەنەكەیان بەتەنها دەژین و بەهەژارترین چین لەقەڵەمدەدرێن بەهۆی دواكەوتویی كۆمەڵایەتییەوە هاوسەرگیریان نەكردووەتەوە، ئەوەش وای كردووە ژنانی تەنهاو بەساڵاچو بەراورد بە پیاوانی تەنها و بەساڵاچوو زۆر زیاتر بێت. 74٪ی ژنانی بەساڵاچووی دانیشتوی ئێران كە تەمەنیان لە 60 ساڵ بەرەو سەرترە توانای خوێندن و نووسینیان نییەو بە نەخوێندەوار ئەژمار دەكرێن. نزیكەی 71%ی ژنانی بەساڵاچوو تەنها لەئێران هیچ داهاتێكیان نییەو تەنها 29%یان خاوەنی مووچە یان داهاتن و پێشبینی كراوە ئەو ژمارەیە لە 30 ساڵی داهاتوودا بۆ سێ هێندە واتە دوو ملیۆن و 100 ژنی بەساڵاچووی هەژار زیاد بكات. لەئێستادا لەهەر 10 كەسی دانیشتوای ئێران یەك كەس بە بەساڵاچوو و پیر ئەژمار دەكرێت لەكاتێكدا پێشبینی كراوە لەساڵی 2050 لەهەر 10 كەسی دانیشتوی وڵاتەكە سێ كەس پیرو بەساڵاچوو بێت. لەو 29%ی ژنانی بەساڵاچووەی ئێران تەنها 3% مانگانە كەمتر لەیەك ملیۆن تمەن داهاتیان هەیە كەدەكاتە 35 دۆلارو 13%یش داهاتی مانگانەیان رەنگە بگاتە سێ ملیۆن تمەن كەدەكاتە زیاتر لە 100 دۆلار. د.میرتاهیر موسەوی كە سەرپەرشتیاریی تووێژینەوە لەسەر دۆخی ژنانی بەساڵاچووی ئێران دەكات، رایگەیاندووە كێشەی ئابوریی و كەڵەكەبوونی قەیرانەكان بەسەر خێزانەكانی وڵاتەكە وای كردووە زۆرترین كەس بیر لەوە بكاتە دایكی و باوكی بەساڵاچووی خۆی رەوانەی خانەی بەساڵاچووان بكات، لەكاتێكدا ئەوە لە رووی دەرونییەوە وەك بێلانەكردنی ئەو كەسانە وایەو تەنانەت ئەو بەساڵاچووانە تادوایین ساتەكانی ژیانیان خەون بەگەڕانەوە بۆ ناو ماڵ و حاڵ و خانەوادەكانیان دەبینن. موسەوی هۆشداریی داوە كە لەنەبوونی سیستمێكی گونجاو بۆ خزمەتكردنی بەساڵاچووان لە رووی كۆمەڵایەتی و دەرمان و تەندروستیی لەئێران چینی بەساڵاچوو زۆرترین هەڕەشەیان لەسەرە بەراورد بەچینەكانی دیكەی كۆمەڵگە. ژیانی تەنهایی لەئێران روو لەهەڵكشانە نزیكەی 7.8%ی كۆی دانیشتوانی ئێران بەتەنها دەژین و بەپێی ئامارەكان پێشبینیی كراوە ئەو رێژەیە لەساڵی 2050 بگاتە 16.4% كەئەوەش بەهۆی بەتەنها ژیانكردنی بەساڵاچووانی وڵاتەكەوە دەبێت. لەتووێژینەوەكانی تایبەت بە بەساڵاچووان لەئێران دەركەوتووە ژنان چوار هێندەی پیاوان خواستیان بۆ ژیانی تەنهایی زیاترە.  پیربوونی ئێران نەتەوەیەكگرتووەكان لەساڵی 2030 نزیكەی 28%ی دانیشتوانی ئێران پیر دەبن و دەچنە تەمەنی بەساڵاچوو، ئەوەش بەواتای ئەوە دێت لەو ساڵەدا 20 ملیۆن كەس لەوڵاتەكە لە بەساڵاچووان پێكدێن. بەپێی پێشبینییەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان لەسەر بنەمای تەمەن و ژمارەی وەچەخستنەوە لەهەر 4.4 كەسی دانیشتوای ئێران لە 20 ساڵی داهاتوودا یەك كەس پیرو بەساڵاچوو دەبێت و ئەگەر باری كۆمەڵایەتیی وڵاتەكەش بەو شێوازە بەردەوام بێت ئەوا لە 80 ساڵی داهاتوودا ژمارەی دانیشتوانی ئێران بۆ 31 ملیۆن كەس كەم دەكات كە لەو ژمارەیەش 47%ی بەساڵاچوو دەبن. ئێران بۆ دووگیانبوون، ئیسرائیل دەكات بەگژی ژنانی وڵاتەكەیاندا لەئامارەكانی ساڵی 2020 رێكخراوی تەندروستیی جیهاندا ئاشكرابووە هەر ژنێكی دانیشتوای ئیسرائیل زیاتر لەدوو منداڵی دەبێت و لەهەندێك حاڵەتیشدا سێ منداڵ، بەڵام ئەو ئامارە لەژنانی دانیشتوانی ئێران كەمترەو زۆرینەی ژنان یەك منداڵیان بووە. یەكێك لەپلانە سەرەكیەكانی ئیسرائیل لەساڵانی رابردوودا بەرزكردنەوەی ژمارەی دانیشتوانی بووە بەهاندانی ژنان بۆ دووگیانبوون و لەو چوارچێوەیەشدا بانگەشەی ئەوە كراوە كەهەر ژنێك بەبێ كێشەیەكی ئەوتۆ تەندروستیی توانای هەشت جار دوو گیانبوونی هەیەو لەئامارەكانی تەندروستیی جیهانیشدا دەركەوتووە ژنانی ئیسرائیل پێچەوانەی زۆربەی وڵاتانی جیهان بە بەردەوامی رێژەی دووگیانبوونیان زۆر بووە. تاهیرە لەباف، پسپۆڕی بواری ژنان و لەدایكبوون لەئەنجومەنی كۆنتڕۆڵی دانیشتوانی ئێران رایگەیاندووە» دروشمی كۆماری ئیسلامی ئێران لەدژی ئیسرائیل و ئەمریكا بەس نییە لەكاتێكدا ژنانی ئیسرائیل لانیكەم دوو بۆ سێ منداڵیان دەبێت، بۆیە بۆ دژایەتیی ئەو دو وڵاتە زیاتر لە نۆ ملیۆن ژن لەئێران هەیە كە لەتوانایاندا هەیە دوو بۆ چوار جار دووگیان ببن و ژمارەی دانیشتوانی وڵاتەكە بەرز بكەنەوەو ئێران لەپیربوون بپارێزن. لەیاسایەكی نوێدا كەپەرلەمانی ئێران دەری كردووە ئەو ژنانەی كە لەدوو منداڵ زیاتریان ببێت خەڵات دەكرێن و خەڵاتەكەشیان ئۆتۆمبێلەكە، تائێستا لەچوارچێوەی ئەو یاسایەدا كە بە(یاسای گەنجی) ناودەهێنرێت 10 هەزار ژن لەئێران خەڵاتەكەیان وەرگرتووە.  كەمی وەچەخستنەوە لەئێران لەقەیرانەوە بۆ كارەسات بەرپرسانی تەندروستیی ئێران هۆشدارییان داوە كەمبوونەوەی وەچەخستنەوە لەچوار ساڵی رابردوودا لەقۆناغی قەیرانەوە گۆڕاوە بۆ كارەسات، چونكە ژمارەی منداڵبوون لەساڵی 2006 تائێستا ساڵانە بە بەردەوامیی كەمیی كردووە. لەئامارەكانی تەندروستیدا دەركەوتووە رێژەی لەدایكبوونی منداڵان لەساڵی 2016 بەراورد بەساڵی 2021 زیاتر لە 22% كەمی كردووە و ساڵی 2021  نزیكەی یەك ملیۆن و 107هەزار منداڵ لەئێران لەدایكبوون، لەكاتێكدا ساڵی 2016 زیاتر لە یەك ملیۆن و 570 هەزار منداڵ لەوڵاتەكە لەدایكبووە. تەندروستیی ئێران هۆشداریی داوە لەئێستادا گەشەی كۆمەڵگەی وڵاتەكە لەمەترسیدایە و ئەگەر یاسای تایبەت بۆ زیادكردنی ژمارەی دانشتوان نەخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە ئەوا هیچ ئاسۆیەك بۆ گەشەی وڵاتەكە لەداهاتوودا بەدیناكرێت.  

رەزا مەنوچەهری تیرۆرکردنی چالاکانی سیاسی و پێشمەرگە و گەریلا لەلایەن ئێران و تورکیا لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی ١٩٩١ەوە تا ئێستا وەک پلانێکی ستراتیژیی ئەو دەوڵەتە بۆ لە ناوبردنی نەیارانیان بەردەوامیی هەیە پارته‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌کانى تورکیاو ئێران به‌رده‌وام بوون له‌ تیرۆرکردنى که‌سایه‌تییه‌ سیاسى و چالاکوانانى کورد له‌ناو هه‌ر چوار پارچه‌ى کوردستان و وڵاتانى ده‌ره‌وه‌دا، له‌م راپۆرته‌ بنکۆڵکارییه‌دا ته‌واوى زانیارییه‌کان خراوه‌ته‌روو. لە ساڵانی ١٩٩٠دەکاندا ئێران زۆرترین تیرۆر و لە ساڵانی دوای ٢٠٠٠ەکانەوە تورکیا زۆرترین تیرۆری لە هەرێم ئەنجامداوە. ئێران و تورکیا بۆ سەرکوتکردنی هێزە کوردییەکان لە رۆژهەڵات و باکووری کوردستان سەرکردەکانی حزبەکان و ئەندامەکانیان و لایەنگرانیان و چالاکوانان دەکەنە ئامانج و بەپێی بارودۆخ لە ناوچە جیاجیاکانی هەرێمی کوردستان دا تیرۆریان دەکەن. لەم ساڵانەی دوایدا و بە تایبەتی لە ساڵی ٢٠١٦ەوە ئێران و تورکیا دەستیان بە زنجیرەیەک تیرۆری نوێی نەیارانیان لە ناو سنوورەکانی هەرێمی کوردستان دا کردووەتەوە. شێوازەکانی تیرۆری ئەو دوو دەوڵەتە بەهۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیاوە هەندێک گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە و لەم ساڵانەی دوایدا بۆ تیرۆرەکانیان سوودیان لە مووشەک و درۆن وەرگرتووە. تیرۆر و جۆرەکانی و ئامانج لە کاری تیرۆریستی تیرۆر دەستەواژەیەکی فەرەنسییە و بە مانای تۆقاندن دێت. تیرۆر واتە پلاندانانی نەهێنی بۆ کوشتنی بە ئەنقەستی کەسێکی نەیاری سیاسی، یان کەسێکی خاوەن بیروڕای جیاواز. تیرۆر لە ئێستادا زۆرتر بە مانای تیرۆری سیاسی و کوشتنی کەسە سیاسیی و چالاکوانەکان بەکاردەبرێت، بەڵام تیرۆر بۆ ئامانجی ئابوری و مافیایش ئەنجام دەدرێت. جۆری تیرۆری ئابووری لەم ناوچەیەدا کەمترە، بەڵام تیرۆری سیاسی بۆ ئامانجی سیاسی و سەربازی و سڕینەوەى ئیتنیکی و بیروڕای جیاواز بە چڕی ئەنجام دەدرێت و زۆرینەى هەرە زۆری تیرۆرەکانی ئێران و تورکیا لە هەرێمی کوردستان تیرۆری سیاسین. ئەو تیرۆرانەى لەلایەن دەوڵەتەکان و دام و دەزگای هەواڵگرییەکانی دەوڵەتەکانەوە ئەنجام دەدرێن بە تیرۆری دەوڵەتی پێناسە دەکرێن. تیرۆرەکانی ئێران و تورکیا تیرۆری دەوڵەتین. تیرۆری نادەوڵەتیش بەو تیرۆرە دەوترێت، کە گروپەکان ئەنجامی دەدەن. تیرۆر تەنها شێوەی جەستەیی نییە و بەڵکو تیرۆری سیاسی و تیرۆری بایەلۆژی و تیرۆری کەسایەتیش هەیە و دام و دەزگای دەوڵەتە فاشیست، دیکتاتۆر و داگیرکەرەکانی کوردستان ئەو شێوازانەش لە تیرۆر ئەنجام دەدەن و رۆژانەش لە ڕاگەیاندنەکانی خۆیان و ڕاگەیاندنە دۆستەکانیانەوە لە دژی بزووتنەوەى ئازادیی کورد ئەنجامی دەدەن. تیرۆریزمی ئێرانی کولتوری کوشتنی بە ئەنقەستی کەسانی نەیاری دەسەڵات و دەوڵەت لە ئێران مێژوویەکی کۆن و دێرینی هەیە. مێژووی ئێران دەیان نمونەى لە کوشتنی بە ئەنقەستی نەیارانی دەوڵەت و پاشا و رابەڕ تیادایە. لە کولتوری سیاسیی ئێراندا بۆ ئەنجامدانی تیرۆری کەسانی نەیار هەموو رێگایەکی وەک بەڵێن پێدان، دانوستاندن، سوێند بۆ خواردن، لێخۆشبوون، پیلانگێڕی و بانگهێشتکردن... هتد گیراوەتە بەر. بۆ نمونە لە ساڵی ١٦١٠ی زاینیدا شا عەباسی سەفەوی لە شەڕی قەڵای دمدم دا بەڵێنی بە ئەمیرخانی لەپ زێڕین دا ئەگەر خۆی رادەست بکات ژیانی پارێزراو دەبێت، بەڵام دوای ئەوەى ئەمیرخانی لەپ زێڕین لە قەڵاکە هاتە دەرەوە تەنها لە دوای چەند کاتژمێرێک هەڵیانکوتایە سەر چادرەکەی و خۆی و پیاوەکانیان کوشت. قاجارەکانیش باپیری سمکۆی شکاک-یان بۆ دانوستان و میوانی بانگهێشتی تەورێز کرد لە تەورێز کوشتیان. سمکۆی شکاکیش هەر بە ناوی لێخۆشبوون و رێککەوتن بانگهێشت دەکەنەوە و لە ساڵی ١٩٣١دا لە شنۆ بۆسەیان بۆ دانا و تیرۆریان کرد. لە سەردەمی رژێمی پاشایەتیی ئێرانیش دا رژێم و سوپای ئێران بەڵێنیان بە قازی محەمەد دابوو، کە ژیانی پارێزراو دەبێت، بەڵام ئەو بەڵێنەش تەنها فێڵێک بوو و قازی محەمەدیان لەسێدارەدا. لە رژێمی کۆماری ئیسلامیی ئێرانیش دا درێژە بەو تاوانکاری و تیرۆر و فێڵکردنانە بەرامبەر بە نەیارەکانی دەوڵەت و ڕابەری رژێمەکەیان دا. کاتێک رژێمی ئێران لە ساڵی ١٩٨٨دا لە ڤییەنای پایتەختی نەمسا لەگەڵ عەبدولڕەحمان قاسملو سکرتێری گشتیی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران (حدکا) لە دانوستاندا بوو لەسەر مێزی دانوستان و لەکاتی گفتوگۆدا چەکیان لێ دەرهێنا و قاسملویان تیرۆر کرد. تیرۆرەکانی ئێران لە هەرێمی کوردستان کۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ سەرکوتکردنی هێزەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان هەموو رێگایەکی سیاسی و سەربازی و ئایینیی گرتووەتە بەر. سەرەتا بە فتوای ئایەتوڵا خومەینی شەڕی کوردستانیان لە ساڵی ١٩٨٠ دەستپێکرد. بەهۆی ئەو فتوایەوە بە فڕۆکە و تانک و تۆپ هێرشیان کردە سەر شارەکان بە تایبەتی سنە و تاوانەکانی وەک قاڕنێ و قەڵاتانیشیان ئەنجامدا و ئەو شەڕە نزیکەى ١٠ ساڵی خایاند. لە دوای ساڵی ١٩٩١ و دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئێران شێوازێکی تری بۆ لەناوبردنی هێزە کوردییەکانی رۆژهەڵات گرتەبەر و دەستی بە تیرۆری سەرکردەکان، فەرماندەکانیان و پێشمەرگە و ئەندامانیان و چالاکوانان کرد. بەپێی راپۆرتی رێکخراوی مافی مرۆڤی عەبدولڕەحمان برومەند ئێران لە ٤٠ ساڵی ڕابردوودا لە سەرتاسەری جیهان ٥٤٠ تیرۆر و ڕفاندنی نەیارانی  ئەنجامداوە. لەو ژمارەیە ٣٩٧ کردەیان تیرۆریستی بوون و ١٤٣ کردەشیان ڕفاندن بووە. لەو ٣٩٧ کارە تیرۆریستییە ٣٢٩ تیرۆریان لە ناو سنوورەکانی هەرێمی کوردستان دا ئەنجامدراون و ٦٨ تیرۆری تریشیان لە پاکستان، تورکیا، فەرەنسا... ئەنجامدراون. کۆماری ئیسلامیی ئێران زۆرترین تیرۆری نەیارەکانی، کە زۆربەى هەرە زۆریان کوردبوون و ئەندامانی هێزە کوردییەکان بوون، لە هەرێمی کوردستان ئەنجامداوە. دەرکردنی موجاهیدینی خەڵق لەعێراق  لە دوای ساڵی ٢٠٠٠ەوە تیرۆرەکانی ئێران لە هەرێم کەمیان کرد و لە ساڵی ٢٠٠٥ لە پێنجوێن دوو نەیاری ئێرانی تیرۆر کران، بەڵام بەهۆی ڕووداوەکانی عێراق و پرۆسەى ئازادی و هاتنی هێزەکانی ئەمریکا بۆ عێراق، تیرۆرەکانی ئێران لە هەرێم تاوەکو ساڵی ٢٠١٦ ڕاوەستان. لەو ماوەیەدا ئێران بە بۆردومانکردنی و تیرۆرکردن و هاوەنبارانکردنی بارەگاکانی موجاهیدینی خەڵقەوە خۆی زیاتر سەرقاڵ کردبوو، کە ئەو هێرش و پەلامارانەى ئێران بووە هۆی ئەوەى موجاهیدن کەمپی ئەشرەف و بارەگای سەرەکییان لە دیالە چۆڵ بکە و لە ژێر چاودێریی نەتەوە یەکگرتووەکاندا بڕۆن بۆ بەغدا و لە کامپی لیبەرتی (ئازادی) نیشتەجێ کران، بەڵام هەر بەهۆی هێرشەکانی ئێرانەوە، موجاهیدنی خەڵق لە عێراقەوە گواسترایەوە بۆ ئەلبانیا. دەستپێکردنەوەی تیرۆرەکانی ئێران لە هەرێم ئێران لە ساڵی ٢٠١٦ بە تیرۆرکردنی کەمال شێخ سادە ناسراو بە کەمالە خڕە و سدیق ساڵئاوایی لە پێنجوێن دەستیکردووە بە کارە تیرۆریستییەکانی لە هەرێمی کوردستان. هاوکات لەگەڵ ئەو تیرۆرانەدا لە ناوخۆی رۆژهەڵاتی کوردستانیش بۆسە و تیرۆری ئەنجام دەدات. لە ٤ی ١٠ی ٢٠١٦ لە ناوچەى ئەزگەڵەى سەلاسی باوەجانی ١٢ گەریلای پەژاکی تیرۆر کرد. هەر لەو ساڵەدا لە شەڕەکانی قەرەسەقەلی شنۆ و کۆساڵانی نێوان شاهۆ و مەریوان ١٩  پێشمەرگەی حدکا تیرۆرکران. لە کۆتایی ٢٠١٦دا لە شەوی یەلدادا ماتۆڕ سکیلێکی بە بارەگای حزبی دیموکرات دا تەقاندەوە  و بەو هۆیەوە ٥ پێشمەرگە و ٢ ئەندامی ئاسایشی هەرێم تیرۆر کران. کۆماری ئیسلامی لە ساڵی ٢٠١٨دا هاوکات لەگەڵ تیرۆرکردنی ئێقباڵ مورادی لە پێنجوێن، قادر قادری لە بالیسان، سەڵاح عەباس و عەباس سەڵاح لە هەولێر، ئەحمەد ئێرانی لە سۆران تیرۆر کرد و بارەگای ناوەندیی حیزبی دیموکراتی کوردستان (حدک) لە کاتی کۆبوونەوەى سەرکردایەتیی ئەو حزبەدا موشەکباران کرد و بەو هۆیەوە ١٧ سەرکردە و بەرپرس و پێشمەرگەی ئەو حزبە تیرۆرکران و ٤٠ کەسی دیکەش بریندار بوون. تیرۆرەکانی ئێران بەوانەوە نەوەستاوە لە ساڵی ٢٠٢٠ لە هەرێمەوە مستەفا سەلیمی زیندانیی سیاسیی سزدراو بە حکومی لەسێدارەدان، کە لە دوای ڕاپەڕینی زیندانی سەقز لەو زیندانە هەڵهاتبوو و خۆی گەیاندە هەرێم، لە سنووری پێنجوێن ڕادەستی ئێران کرایەوە و ئێرانیش لە دوای هەفتەیەک لە ١١ی ٤ی ٢٠٢٠دا لەسێدارەی دا. لە ٧ی ئابی ٢٠٢١ لە بۆردومانی شاخی باڵۆسە لە ئاسۆس ٧ گەریلای پەژاک و دوو لایەنگری ئەو حزبە تیرۆرکران. لە ٤ی شوباتی ٢٠٢١دا دوو ئەندامی ڕاگەیاندنی پەژاک بە ناوەکانی زاگرۆس مانی و شەوگەڕ چیا لە شەمی شلێری ناوچەى پێنجوێن تیرۆر کران. لە ١٥ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە شاهۆ ٣ گەریلای پەژاک بە ناوەکانی شێرکۆ رۆژهەڵات، سیروان ئالانی و هێژا سنەیی تیرۆر کران. لە دوای ئەوەش بەهرۆز رەحیمی (رێبین) لایەنگری پەژاک لە ١٤ی تەمموزی ٢٠٢١ لە ناوچەى ژاڵەى سلێمانی تیرۆر کرا. لە بەردەوامیی تیرۆرەکانی کۆماری ئیسلامی دا موسا باباخانی ئەندامی کۆمیتەى ناوەندیی حدک لە ٧ی ئابی ٢٠٢١دا لە هوتێل گوڵی سلێمانی لە هەولێر تیرۆر کرا. لە ٣١ی ١٢ی ٢٠٢١یشدا ئەحمەد بێخەم (هەڤاڵ کەژوان) خەڵکی سەردەشت و لایەنگری پەژاک لە هەولێر تیرۆر کرا. نەریتی تیرۆر لە دەوڵەتی تورکیا دەوڵەتی تورکیا نەریتێکی دێرینیی تیرۆرکردن و کوشتنی بە ئەنقەستی نەیارەکانی بە رێگای جۆراجۆر لە ئیمپراتۆریی عوسمانی بۆ ماوەتەوە. لە مێژووی ئیمپراتۆری عوسمانیدا دەیان حاڵەتی کوشتنی بە ئەنقەستی نەیارەکانی سوڵتان و کوێرکردنیان و لە قازوخ دانیان هەیە. لە مێژووی عوسمانییەکاندا ژمارەیەکی زۆر میر و ئەمیری ناوچە جیاجیاکان بە ناوی بانگهێشت بۆ لای سوڵتان براونەتە ئیستەنبول و دورخراونەتەوە، زیندانیکراون و بێسەرشوێنکراون... هتد. تورکە لاوەکانیش بە هۆنینەوەی ڕەوایدان بە خەونە فاشیستییەکانیان بە پشتبەستن بە ئەفسانەى گورگی بۆر، ئاسێنا، سێوی سوور و ئەرگەنەکۆن... هتد بناغەیەکی تیرۆریان بۆ دەوڵەتی تیرۆر لە تورکیا داڕشتووە، کە تا ئێستا کاری پێدەکرێت. لە دوای دامەزراندنی کۆماری تورکیا بە سەرۆکایەتیی مستەفا کەمال ئەتاتورک و رێگاخۆشکردن بۆ کاری زیاتری گروپە توندڕەو و میلیشیا و فاشیستەکانی تورک، هەموو شێوازەکانی کوشتنی بە ئەنقەستیان لە دژی ڕاپەڕینەکانی کورد گرتەبەر. لە سێدارەدانی شێخ سەعیدی پیران و ٧٠ هاوڕێی لە ساڵی ١٩٢٥ لە ئامەد. بۆ سەرکوتکردنی شۆڕشی ئاگری کۆمەڵکوژیی زۆر گەورەی وەک دۆڵی زیلانیان ئەنجامدا، کە ٣٥ هەزار کەسی تیادا کۆمەڵکوژ کرا. لە دوای ئەوەش بە ناوی بانگهێشت بۆ دانوستان لە ساڵی ١٩٣٧ سەید رەزای دێرسیم-یان بانگهێشتکرد بۆ خارپێت و لەوێ لەگەڵ کوڕەکانیدا لە سێدارەیان دا و ٧٠ هەزار هاووڵاتیی دێرسیمییان کۆمەڵکوژ کرد. کۆماری تورکیا لە ساڵانی ١٩٦٠ و ١٩٧٠کاندا بە تیرۆرکردنی سەرکردەی شۆڕشەکانی ئەو سەردەمەی گەلی کورد و گەلی تورک و چەپەکان وەک، ئیبراهیم کاپیاک کایا، دەنیز گەزمیش، ماهیر چایان، حوسەین ئینان و سەعید قرمزی توپراک (د. شڤان) و حەقی قەرار... هتد شەپۆلێکی ترس و تۆقاندنی بە تورکیادا بڵاوکردەوە، بەڵام ئەو تیرۆرکارییانە نەیتانتوانی کۆمەڵگە بە تەواوی سەرکوت بکات و لە ١٢ی ئەیلولی ١٩٨٠دا سێیەم کودەتای سەربازیی کۆماری تورکیایان ئەنجامدا و تیرۆریان زیاتر بە دامەزراوەیی کرد. ڕفاندن و بێسەروشوێنکردن لەباکووری کوردستان لەگەڵ دەستپێکردنی شەڕی چەکداریی پەکەکە لە ١٥ی ئابی ١٩٨٤ لە باکووری کوردستان دەوڵەتی تورکیا دەستیکرد بە خاپورکردنی گوندەکانی باکووری کوردستان و ڕفاندن و بێسەروشوێنکردنی لایەنگرانی پەکەکە. دەوڵەتی تورکیا لە ساڵانی ١٩٩٠دا نزیکەى ٥ هەزار گوندی باکووری کوردستانی خاپور کرد و ١٨ هەزار و ٥٠٠ کوردی باکووری کوردستانی لە هەموو چین و توێژەکان ڕفاند و بێسەروشوێنی کردن، کە دواتر لە دۆسیەى تیرۆری مادیماک، سوسورلوک، ژیتەم و ئەرگەنەکۆن دا بەشێکی باش لە وردەکارییەکانی تیرۆری دەوڵەتی تورکیا لە دژی گەلی کورد ئاشکرا بوو.  لەو چوارچێوەیەدا لە ٢٠ی ئەیلولی ١٩٩٢دا موسا عەنتەر تیرۆر کرا. پلانی تیرۆرکردنی نزیکەى ٧٠ سەرمایەداری کوردیش ئاشکرا بوو. یەکێک لەو سەرمایەدارانە، کە لەو کاتەدا تیرۆر کرا ساواش بوڵدان هاوسەری پەروین بوڵدان هاوسەرۆکی ئێستای هەدەپەیە. ساواش بوڵدان لە ٣ی حوزەیرانی ١٩٩٤دا لە بەردەم ئوتێلەکەى خۆیدا بە ناوی ئۆتێل چنار لە یەشیل یورتی ئیستەنبول ڕفێنرا دوای دوو رۆژ تەرمەکەى لە رێگای گوندی یوکاریکاراش لە پاریزگای بۆلو دۆزرایەوە. گۆڕی بە کۆمەڵ و تیرۆری تورگوت ئۆزال و تیمەکەى  تەرمی ژمارەیەکی زۆر لە کوردانی ئازادیخوازی باکووری کوردستان، کە شێواندنی زۆر و ئەشکەنجەی قورسیان پێوەدیار بوو دۆزرانەوە. ژمارەیەکی زۆر ئێسک و پروسک لە ژێر خاک و لە ناو بیری بەشێک لە بنکە سەربازییەکانی تورکیادا دۆزراونەتەوە. بەپێی راپۆرتی کۆمەڵەى مافی مرۆڤی تورکیا زیاتر لە ٦٠٠ گۆڕی بە کۆمەڵ لە باکووری کوردستان دا هەیە، کە دەوترێت گۆڕی کوردە ئازادیخوازە رفێندراوەکانە. لەو چوارچێوەیەدا دۆسیەى دۆڵی قەسابەکان و چاڵی تێزاب بۆ کوشتن و ئەشکەنجەدان لە دۆسیە دیار و گرنگەکانی ئەو تیرۆر و تاوانکارییانەیە، کە دەوڵەتی تورکیا ئەنجامیداون، سەرباری بەڵگەی زۆر لەسەر سەلماندنی تیرۆری دەوڵەت لە تورکیا، هیچ کارێکی بەرچاو بۆ رێگریکردن لە تیرۆری دەوڵەت بە تایبەتی بەرامبەر بە کورد نەکراوە. کاتێک تورگوت ئۆزال هەوڵیدا کار بۆ چارەسەرکردنی کێشەى کورد لە باکووری کوردستان بکات خۆی و ئەندامانی تیمەکەى هەر یەکە لە ڕووداوێکی جیاوازدا بە شێوەی گوماناوی کوژران، کە لەم ساڵانەی دوایدا بەپێی هەندێک بەڵگە و توێکاری و بە وتەى ئەحمەد ئۆزالی کوڕی ئۆزال، باوکی ژەهرخوارد کراوە. تیرۆرکردنی دۆستی گەورەی کورد تئۆفیلۆس جۆرجادیس لە قوبرس دەوڵەتی تورکیا هاوکات لەگەڵ تیرۆر لە ناوخۆی تورکیا و باکووری کوردستان، زنجیرەیەک تیرۆری لە دەرەوەی تورکیا ئەنجامدا، کە دیارترینیان تیرۆرکردنی تئۆفیلۆس جۆرجادیس دۆستی گەورەی کورد لە قوبرس بوو لە ٢٠ی ئاداری ١٩٩٤ و یەک رۆژ پێش ئاهەنگی گەورەی نەورۆزی قوبرس و یونان، کە خۆی ئەندامی ئامادەکاری ئاهەنگەکە بوو. تئۆفیلۆس جۆرجادیس دامەزرێنەی کۆمیتەى پیشتیوانی لە کورد بوو و رۆژنامەیەکی بۆ ناساندنی دۆزی کورد بە ناوی «دەنگی کوردستان» بلاودەکردەوە، کە لەو کاتەدا زیاتر لە ٧٠ هەزار دانەى لێدەفرۆشا. ئەوەش تورکیای زۆر نیگەران کردبوو، بۆیە دەزگای هەواڵگریی تورکیا و گروپە نەژادپەرەستەکانی تورک بە راسپاردنی گروپێکی مافیایی تئۆفیلۆس جۆرجادیس-یان تیرۆر کرد. لە دوای ماوەیەک هەموو ئەندامانی بەشدار بوو لەو تیرۆرەدا هەر یەکە و لە شوێنێکدا لە یونان و قوبرس کوژرانەوە. دەوڵەتی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٣ و هاوکات لەگەڵ دانوستان لەگەڵ ئۆجالان و پەکەکە بۆ چارەسەرکردنی کێشەى کورد بە تیرۆرکردنی ساکینە جانسز و فیدان دۆغان و لەیلا شایلەمەز لە پاریس ئەوەی سەلماندەوە، کە دەستبەرداری تیرۆری دەوڵەت نابێت. هاوپەیمانیی ئاکەپە و لایەنە توندڕەوەکانی دژ بە کورد لە تورکیا لەم ساڵانەى دوایدا بە تایبەتی لە دوای ئەوەى دەوڵەتی تورکیا کۆتایی بە پرۆسەى ئاشتی هێنا و داواکانی کوردی بۆ چارەسەری ئاشتییانەى کێشەى کورد قبوڵ نەکرد، لە ٢٤ی تەمموزی ٢٠١٥دا شەڕی لە دژی پەکەکە دەستپێکردەوە. ئاکەپە بۆ لە ناوبردنی پەکەکە هاوپەیمانیی لەگەڵ حزبی توندڕەو و نەژادپەرەستی مەهەپە و دەوڵەتی باخچەلی کرد. پۆستی وەزارەتی بە کەسانی توندڕەوی دژ بە کوردی وەک سولەیمان سۆیلو و خلوسی ئاکار دا. هاوکات گروپە توندڕەوەکان و سەرکردەکانی شەڕی ساڵانی ١٩٩٠ی باکووری کوردستان لە دژی پەکەکە یەک بە یەک لەلایەن ئەردۆغانەوە بانگهێشتکران و توانا و ئەزمون و پێشنیازی نوێیان بۆ تیرۆر و لە ناوبردنی پەکەکە خستە بەردەم ئاکەپە و ئەردۆغان. لە ناو ئەو کەسانەدا دیارترینەکانیان بریتی بوون لە محەمەد ئاغار و تانسو چیلەر، کە تێوەگلاون لە کارە تاوانکارییەکانی سوسورلوک، گروپی یەشیل و خەنجەر و ژیتەم و... هتد. ئاکەپە ئێستا بووەتە چەتر و قەڵای هەموو هێزە توندڕەو و تاوانکارەکانی دژ بە کورد و هەموویان پێکەوە کار بۆ لە ناوبردنی پەکەکە دەکەن. لەو چوارچێوەیەدا ئاکەپە بە پلان و ڕاوێژی تیمە کۆنە تاوانکارییەکان و بە خستنەکاری گروپی میلیشایی وەک ئەسەدوڵا و سادات، کە هەر یەکەیان چەند هەزار میلیشیای توندڕەویان هەیە شانبەشانی پۆلیس و هێزی ئەمنی و سوپا هێرشیان کردە سەر شارەکانی باکووری کوردستان و هەموو جۆرە چەکێکی بەردەستی سوپای تورکیایان لە دژی گەنجانی بەرەنگار لە شارەکاندا بەکارهێنا. ئاکەپە جیاواز لە رژێمەکانی پێشتری تورکیا ئایین و مزگەوت و مەلاکانیشی خستووەتە کار لە دژی گەلی کورد و لە رێگەى ئەوانەوە ڕەوایی بە تاوان و تیرۆرەکانی دەوڵەت و گروپە توندڕەوە نەژادپەرەستەکانی تورک دەدات. تاوانی سوتاندن و کۆمەڵکوژکردنی نزیکەى ٢٠٠ هاووڵاتیی مەدەنی و ئەندامانی ئەنجوومەنی گەلی جزیر لە ژێرزەمینەکانی جزیردا و ئاوارەکردنی ٥٠٠ هەزار کەس و خاپورکردنی زیاتر لە ١٠٠ هەزار خانوو و دوکان و چەندین شوێنی مێژوویی و تیرۆرکردنی تاهیر ئەڵچی سەرۆکی کۆمەڵەى پارێزەرانی ئامەد و ڕاگەیاندنی باری نائاسایی سەربازی و ئەمنی و دەرکردنی ١٦هەزار و ٥٠٠ مامۆستا لەسەر کارەکانیان بە تەنها لە ئامەد و دەستبەسەرداگرتنی شارەوانییەکان و دانانی قەیوم لە شوێنیان و زیندانیکردنی پەرلەمانتاران و هاوسەرۆک شارەوانییەکان، داخستنی کەناڵ و ڕادیۆ و تەلەفزیۆن و ناوەندە مەدەنی و هونەری و رێکخراوەکان و گۆڕینی تابلۆ کوردییەکان و داخستنی ئەنیستیتۆی کوردی لە ئیستەنبول و ئامەد... هتد لە دیارترین شێوازی ئەو سیاسەتە نوێیەى هاوپەیمانیی ئاکەپەو گروپە توندڕەو و نەژادپەرەستەکانی تورکیایە لە دژی گەلی کورد.   تیرۆرەکانی تورکیا لە هەرێمی کوردستان بەو پێیە تیرۆر بریتییە لە دانانی پلان بۆ کوشتنی بە ئەنقەستی کەسێک لە پێناو دروستکردنی ترس و تۆقاندن بۆ سڕینەوەى نەیارێکی سیاسی، هەموو هێرش و پەلامارەکانی دەوڵەتی تورکیا لە باشووری کوردستان بۆ لەناوبردنی پەکەکە و جوڵانەوەى ئازادیخوازی کورد لە باکووری کوردستان، دەچێتە خانەى تیرۆری دەوڵەتییەوە. دەوڵەتی تورکیا هەم لە رێگەی دەزگای هەواڵگری و هەم لە رێگەی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی سەربازییەوە دەستیکردووە بە تیرۆرکردنی سەرکردەکان و ئەندامان و لایەنگرانی پەکەکە لە سەرتاسەری باشووری کوردستان لە شاخەکان و شارەکان و رێگاکان و لە ناو ئۆتۆمبێل دا دەیانکاتە ئامانج و تیرۆریان دەکات. تورکیا بە کارهێنانی تەکنەلۆژیای پێشکەوتوی وەک درۆن و بەکارهێنانی کەسانی هەواڵدەر لەسەر زەوی شوێنەکانی پەکەکە و جموجوڵی ئەندامان و لایەنگرانیان چاودێری دەکەن و لە کاتی گونجاندا دەیانکەنە ئامانج و تیرۆریان دەکەن. تورکیا لەو چوارچێوەیەدا لە شەنگالەوە و بە درێژایی سنووری بادینان و هەولێر و مەخمور و ناوچەکانی شارباژیر و پێنجوێن و سلێمانی و کەرکوک چەندین کردەی تیرۆریستیی ئەنجامداوە. تیررکردنی زەکی شەنگالی و زەردەشت شەنگالی و ٥ فەرماندە و بەرپرسی باڵای ئێزدییەکان لە شەنگاڵ، بۆردومانکردنی کەمپی ئاوارەکانی مەخمور و تیرۆرکردنی زیاتر لە ١٥ کەسی مەدەنیی ئەو کەمپە بەهۆی بۆردومانەکانەوە، تیرۆرکردنی دیار غەریب ئەندامی دەستەى بەڕێوەبەریی کەجەکە، سینانە  سور(عەلی ئاکتاش)، سەرحەد ئەمانۆس – ڤارتۆ (ئەمروڵا دورسون) ئەندامانی كۆمیتەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی كەجەكە و وتەبێژی پێشوی پەكەكە، قاسم ئەنگین، دەمهات عەگید، جەمیل ئامەد، شوکری سەرحەد و محەمەد زەکی چەلەبی بەشێکن لە کارە تیرۆرکارییەکانى دەوڵەتى تورکیا لە هەرێمی کوردستان. دەوڵەتی تورکیا لە هەرێمی کوردستان جگە لە تیرۆرکردنی سەرکردەکانی پەکەکە و بەکارهێنانی چەکی کیمیایی لە شەڕەکانیدا هاووڵاتییانی مەدەنیی باشووری کوردستانیش لە شوێنی کارەکانیان و لە گوندەکانیان و لەسەر زەوییە کوشتوکاڵییەکانیان و تەنانەت لە سەیرانگاکاندا دەکاتە ئامانج و تیرۆریان دەکات. ئەو جۆرە لە تیرۆر بە تیرۆری کوێر پێناسە دەکرێت، چونکە هیچ جیاوازییەک ناکات لە نێوان هاووڵاتییانی مەدەنی و کەسانی چەکدار دا. لە ساڵی ٢٠١٥ەوە تائێستا زیاتر لە ١٣٠ هاووڵاتیی مەدەنیی خەڵکی باشووری لەلایەن فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی دەوڵەتی تورکیاوە  تیرۆر کراون. لە ساڵانی ١٩٩٠ەوە تا ئێستاش ئەو تیرۆرکارییەی دەوڵەتی تورک بەردەوامیی هەیە و بۆ نمونە تەنها لە ناوچەی لۆلان لە ساڵی ١٩٩٢ەو تاوەکو ئێستا زیاتر لە ١٤٣ ژن، منداڵ، هاووڵاتى و کەسى بە تەمەن شەهیدبوون. لە کۆمەڵکوژیی کورتەکیشدا لە ساڵی ٢٠١١ بە یەکجار ٧ ئەندامی یەک خێزانی لە ئۆتۆمبێلەکەیاندا تیرۆرکرد. لە چوارچێوەی ئەو تێرۆرە کوێرەدا لە ساڵی ٢٠١١ کۆمەڵکوژییەکی گەورەی هاووڵاتییانی مەدەنی لە رۆبۆسکی ئەنجامدا، کە ٣٣ گەنجی و مێرد منداڵی کوردی تیادا کۆمەڵکوژکران. لە دوای ساڵی ٢٠١٦ەوە بۆردومانکردنی شوێنە گەشتیارییەکانی وەک کونە ماسی و شوێنە گەشتیارییەکانی شیلادزێ و بادینان و نزیکەى ١٠٠ گوند بەشێکی ترن لە تیرۆری دەوڵەتی تورک لە دژی گەلی کورد.

سەركۆ جەمال پزیشكی دادوەری پشتڕاستیكردووەتەوە كە لیای تەمەن 10 ساڵ بەهۆی پەلاماردانی سەگەوە گیانی لەدەستداوە باوكیشی سكاڵای هەیە لەسەر دەرهێنانەوەی تەرمی كچەكەی. لیای تەمەن 10 ساڵ، ئەو كچەی هەفتەی رابردوو لەگەڕەكی راپەڕینی شاری سلێمانی سەگ پەلاماریداو گیانی لەدەستدا. عەلی رەحیم، باوكی لیا بەهاوڵاتى وت: «تەرمی كچەكەم لەپەیمانگەی پزیشكی دادی سلێمانی وەرگرتەوەو جارێكی دیكە بەخاكمان سپاردەوە». هەروەها وتیشی: «بەپێی راپۆرتی پەیمانگەی پزیشكی دادی سلێمانی، دەركەوتووە كچەكەم بەهۆی پەلاماردانی سەگەوە گیانی لەدەستداوەو خواردوویەتی، بۆیە بنەماڵەكەمان لەسەر ئەو هەموو تۆمەتانەی ئاڕاستەمان كراوە، سكاڵاو هەڵوێستمان دەبێت».  باوكی لیای تەمەن 10 ساڵ، باسی لەوەشكرد كەئەو سێ سەگەی كچەكەیان خواردووە، كوژراون، وتیشی:» من سەگەكانم نەكوشتووە». هەروەها سەركەوت ئەحمەد وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»لەسەر دۆسیەی لیا لێكۆڵینەوە لەگەڵ بنەماڵەی لیاو ئەو بنەماڵەیەش سەگەكانیان هەیە كراوەو بانگكراون بۆ پۆلیس، ئەوی دیكەی پەیوەندی بەداواكاری گشتییەوە هەیە».  هاوكات بەرزان محەمەد بەڕێوەبەری پزیشكی دادی سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى، ئەوەی دووپاتكردەوە كەسەرجەم ئەو پرسیارانەی سەبارەت بەمردنی لیا لەپزیشكی دادوەری كراون لەلایەن داواكاری گشتییەوە بووەو بەفەرمی وەڵامیان داونەتەوە». پێشتر بەڕێوەبەرایەتیی پۆلیسی سلێمانی لە روونكردنەوەیەكدا كە رۆژی هەینی رابردوو بڵاویكردەوە، رایگەیاند: «بەبڕیاری دادوەرو بەئامادەبوونی مەفرەزەكانی بنكەی پۆلیسی راپەڕین، تیمەكانی بەشی بەڵگەی تاوان و پزیشكانی دادوەری، تەرمی لیا لەناو گۆڕەكەی دەرهێنراوەتەوەو توێكاری بۆ لاشەكەی دەكرێت و لێكۆڵینەوەش لە رووداوەكە بەردەوام دەبێت».  16ی ئەم مانگە هەواڵی گیانلەدەستدانی كچێكی 10 ساڵ لەسلێمانی بەهۆی پەلاماردانی سەگ بڵاوبووەوە، هەواڵەكەو پاشانیش لێدوانی باوكی منداڵەكە كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا بەتایبەتیش لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، بەو هۆیەشەوە لەسەر فەرمانی داواكاری گشتی گۆڕەكەی لیا هەڵدرایەوەو پشكنین بۆ تەرمەكەی كرا

    هاوڵاتى   سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە سەردانی سلێمانی كردو لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان كۆبووەوەو پرسی هەڵبژاردن و سەرۆكایەتی كۆمارو زەمینەسازی بۆ كۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسی نێوان پارتی و یەكێتی تاووتوێ كران. رۆژی یەكشەممە 22ی ئایاری 2022، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان سەردانی سلێمانی كردو دوای بەشداریكردنی لەدەرچوونی 503 ئەفسەری نوێ لەقەڵاچوالان لەگەڵ بەرپرسانی یەكەمی یەكێتی و گۆڕان و كۆمەڵ و یەكگرتووی ئیسلامی كۆبووەوە. سەرچاوەیەكی نزیك لەنێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ناوەڕۆكی سەردان و كۆبوونەوەی لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان بۆ هاوڵاتى ئاشكرا كردو وتی:» بەگشتی بەرهەمدار بووە». هەروەها وتیشی:» لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمار لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی گفتوگۆی كردووە، كە پارتی دەیەوێت بەكاندیدێكی هاوبەش بچینە بەغداو ئەوەی ساڵی 2018 دووبارە نەبێتەوە، وەك پارتی ڤیتۆمان لەسەر هیچ كەسێك نییە بە»بەرهەم ساڵح»یشەوە، بەڵام دەمانەوێت لەسەر كارنامەیەك رێككەوتن بكرێت كە لەو ماوەیەدا چی دەكات بۆ كورد». هەروەها باسی لەوەشكرد كە بافڵ تاڵەبانی پێی راگەیاندووە كە ئەوان تائێستاش تاكە كاندیدیان بەرهەم ساڵحە، وتیشی:» كاك  بافڵ پێشنیازی كردووە  هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بۆ ماوەی ساڵێك و زیاتر دوابخرێت، بەڵام نێچیرڤان بارزانی پێی وتووە كە رەنگە دۆستەكانمان (یوئێن، ئەمریكا، وڵاتانی ئەوروپا) فشار بكەن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمان»، لەوەڵامدا «كاك بافڵ پێی وتووە ئەگەر پارتی بەوە رازی بێت كاندیدی سەرۆك كۆمار رەنگە مەجالی گۆڕینی تێدا بێت، بەڵام ئەگەر رازی نەبێت كاندیدەكەمان ناگۆڕین، . فشارمان لێبكرێت ئەوە بەرهەم ساڵح تاكە كاندیمان دەبێت». هاوكات باسی لەوەشكرد كە نێچیرڤان بارزانی بزوتنەوەی گۆڕان و شێخ جەعفەر مستەفا جێگری سەرۆكی هەرێمی ئاشتكردووەتەوە كە لەساڵانی رابردوو شێخ جەعفەر دۆشكەی ناوە بەگردەكەی گۆڕانەوە، وتیشی:» لەماڵی شێخ جەعفەر نیوەڕۆخوانێك ئامادە كراوەو عومەر سەید عەلی، چیای نەوشیروان مستەفا بانگهێشت كراون، بافڵ تاڵەبانی و قوباد تاڵەبانیش لەوێ بوون، نێچیرڤان بارزانی ئاشتی كردوونەتەوەو تەنانەت عومەری سەید عەلی و چیای نەوشیروان مستەفا هیچ قسەیەكیان لەسەر قسەكانی نێچیرڤان بارزانی نەبووەو پشتیوانیان كردووە و بافڵ تاڵەبانی و قوباد تاڵەبانیش لەگەڵ ئەوەبوون ئاشت ببنەوە». دەربارەی گفتوگۆكانی لەگەڵ سەڵاحەدین بەهادین، ئەمینداری گشتی یەكگرتوو ئەو كەسە نزیكەی نێچیرڤان بارزانی وتی:» دوای كۆبوونەوەی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی، مامۆستا سەڵاحەدین یەكسەر چووە بەغدا و پەیامی یەكێتی و پارتی پێكەوە گەیاندە لایەنەكانی نزیك لەئێران بۆ ئەوەش كاك بافڵ و كاك نێچیرڤان بارزانی وەك نوێنەری هەموو كورد بەتایبەت پارتی و یەكێتی ناردوویانە تا بزانن چ لایەنێك لەگەڵ داواكارییەكانی كوردە». هاوكات ئەوەشی خستەڕوو، كە سەڵاحەدین بەهادین لەئەولەویەتی ئەو شتانەی باسی دەكات، پرسی نەوتی هەرێمی كوردستان دەبێت، وتیشی:» هێشتا كۆبوونەوەكانی سەڵاحەدین بەهادین تەواو نەبوون، بۆچوونی سەڵاحەدین بەهادین زۆر گرنگ دەبێت لەو بابەتەدا، تەبعەن دوای گەڕانەوەی ناوەرۆكی پەیامی ئەو لایەنانە دەداتە كاك نێچیرڤان بارزانی و كاك بافڵ تاڵەبانی». دەربارەی پرسی نەوتی خاو كە بەغدا داوای دەكات، ئێران لەو پرسەدا چ رۆڵێكی هەیە، سەرچاوە نزیكەكەی نێچیرڤان بارزانی ئەوەی دووپاتكردەوە كە»ئێران پێش دوو مانگ پێشنیازی كردووە كە ئەگەر لەگەڵمان رێكبكەون دادگای فیدراڵی و بڕیارەكانی چارەسەر دەكرێن، تەنانەت خودی ئیسماعیل قائانی، بەرپرسی فەیلەقی قودس هاتە لای جەنابی كاك مەسعود و پێی وت رێككبكەون بۆ حكومەتی عێراق پرسی نەوت لە دادگای فیدراڵی چارەسەر دەكەین، بەڵام بە راستی پارتی سیقەو متمانەی نییەو گومانی هەیە، چونكە ئێستا میلیشیاكان هەر رۆژە و پرسێك دروست دەكەن و موشەك دەهاوێژن و هەڕەشە دەكەن». ئەو بەرپرسەی پارتی كە نزیكی نێچیرڤان بارزانییە ئەوەشی دووپاتكردەوە كە لەبارەی هەڵبژاردنەوە پارتی حەزناكات هەڵبژاردنەكان زۆر دوابخرێت، وتیشی:» خۆتان دەزانن كێشەكە ئەوەیە یاسای هەڵبژاردن داوای هەمواركردنەوەی دەكەن و كۆمسیۆن كارا نەكراوەتەوە، بەڵام پارتی دەیەوێت لەبەهاری ساڵی داهاتوو واتا مانگی چوارو پێنج هەڵبژاردنی پەرلەمان ئەنجامبدرێت، كاك نێچیرڤانیش ئەوەی بە لایەنە سیاسییەكان وتووە، بەڵام پێی وتوون دەبێت رێككبكەوین لەسەر وادەكەی». «سەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی بۆ سلێمانی ئەوەبوو پەیامی سەركردایەتی پارتی گەیاند، دەربارەی كێشە سیاسییەكان وەكو جێگری سەرۆكی پارتی ئامادەیی هەبووە جگە لەبۆنەكەی قەڵاچوالان كە وەك سەرۆكی هەرێم بووە، بێگومان ئەو پەیامە بووە كە لەدوایین كۆبوونەوەی سەركردایەتی پارتی هاتووە، نە بارزانی و نە پارتی وەكو حزب نە ڤیتۆو هێڵی سوری لەسەر هیچ كەس و حزبێك نییە، تەنانەت گۆڕان لەهەڵبژاردنی ئەمدواییە هیچ كورسی نەهێنا بەڵام پارتی پێی وابوو دەبێت بۆچوون و هەڵوێستی بەهەند وەربگیرێت لەسەر پرسی بەغداد». سایتی هاوڵاتى، وەك یەكەمین دەزگای میدیایی لە رۆژی سەردانی نێچیرڤان بارزانی بۆ سلێمانی لە رێگەی بەدواداچوونەكانییەوە ئەوەی هەگبەی سەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی بۆ سلێمانی ئاشكرا كرد كە لەكۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی حزبەكەیدا راسپێردراوە كێشەكان لەگەڵ یەكێتی چارەسەر بكرێت و بۆ ئەو مەبەستەش نێچیرڤان بارزانی ئەو ئەركەی گرتۆتە ئەستۆ  كە بە «پیاوە مرونەتەكەی ناو بنەماڵەی بارزانی و پارتی» ناسراوە. نێچیرڤان بارزانی دەیەوێت لە رێگەی سەرۆكایەتی هەرێمەوە لایەنە سیاسییەكان كۆبكاتەوە تا یەكهەڵوێستی بەرانبەر بەغدا دروست بكات لەبارەی دۆسیەی نەوتی هەرێم كە دادگای فیدراڵی داوای كردووە فرۆشتن و كێڵگە نەوتییەكان رادەستی بەغدا بكرێت. هەروەها نێچیرڤان بارزانی دەیەوێت بەتایبەت لەگەڵ یەكێتی لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمار گفتوگۆ بكات و پارتی و یەكێتی بگەیەنێتە رێككەوتن و ئەوەش وەك دەروازەی چارەسەركردنی كێشەكانی نێوانیان. هاوكات دەیەوێت ئەو مەترسیانەی لەسەر قەوارەی سیاسی هەرێمی كوردستان هەیە لەگەڵ لایەنە سیاسییەكاندا تاووتوێی بكات و سەركردایەتی لایەنەكان لەسەكۆی سەرۆكایەتی هەرێم كۆبكاتەوە پێكەوەو پرسی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان یەكلابكەنەوە لە رێگەی پەرلەمانەوە كە هەڵبژاردن دوابخرێت بۆ شەش مانگ بۆ ساڵێك.  

هاوڵاتی ئێران و ئەمریكا لەقوڵترین قۆناغی ناكۆكییەكانیاندان كە ئەوەش بەمەترسییەكی گەورەی سەر وزەو ئاسایش لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان ئەژمار دەكرێت، بۆیە قەتەر وەك وڵاتێكی دەستكراوە هەوڵی نێوەندگیریی نێوان واشنۆن و تاران دەدات. هەوڵەكانی قەتەر بۆ زیندووكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و زیادكردنی بەرهەمهێنانی غازو نەوت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدوایین تروسكایی تاران بۆ دەربازبون لەقەیرانە كەڵەكەبووەكانی لەقەڵەم دەدرێت، چونكە قەتەر بەكۆتا چانسی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی وەسف دەكرێت كە كۆماری ئیسلامیی ئێرانی لەچوار ساڵی رابردوودا نوقمی قەیران كردووە. قەتەر لەمێژووی خۆیدا سەلماندویەتی تەنها وڵاتێكی عەرەبییە كە تێڕوانینی بۆ تاران سەربەخۆیانەیەو سەرەڕای بەهێزكردنی پێگەی خۆی، هەوڵی دوژمنایەتی و توندبوونەوەی ناكۆكییەكانی لەدژی ئێران نەداوەو ئەوەش وایكردووە ئێرانییەكانیش وەك دۆست و برا ناوی قەتەر بهێنن. گەشتی ئەمیری قەتەر بۆ تاران، لەمیدیای جیهاندا بەدوایین هەوڵی ئەمریكاو كۆتا شانسی ئێران لەسەر پرسی رێككەوتنی ئەتۆمیی وەسف كراوە، چونكە ئەو وڵاتە ئامانجی لەزیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەرزكردنەوەی پێگەی سیاسیی خۆی و  بەرهەمهێنانی نەوت و غازە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەسسستایبەت كە هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكرانیا نرخی نەوتی لەبازاڕەكاندا زۆر بەرز كردووەتەوە، بۆیە رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 تەنها هۆكارێكە بۆ گەڕانەوەی یاسایی ئێران بۆ بازاڕەكانی نەوت و غازی جیهان. قەتەر پێشەنگی دیپلۆماسیی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەردانی ئەمیری قەتەر بۆ ئێران بەدوایین چانسی تاران لەپرسی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەقەڵەم دەدرێت و شارەزایانی سیاسیی ئێرانیش حاشایان لەوە نەكردووەو پێیان وایە دەستی میری قەتەر پڕە لەپێشنیار بە رەزامەنیی واشنتۆن چونكە جۆو بایدن، سەرۆكی ئەمریكا چەند جارێك دووبارەی كردوەتەوە كە دەوحە هاوپەیمانی ستراتیژیی واشنتۆنە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. میدیا و رۆژنامەكانی ئێران بڵاویان كردووەتەوە ئامانجی سەرەكیی شێخ تەمیم بن حەمد ئال سانی، میری قەتەر بۆ تاران نێوەندگیریی بۆ گەڕانەوەی ئێرانە لەڕێككەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە بڵاوكراوەتەوە ؛ دەوحە داوای لە تاران كردووە بەچەند مەرجێكی ئابوریی و ئاسایشی ئەمریكاو وڵاتانی ئەوروپا رازی بێت بۆ ئەوەی دەرگای ئابوریی بە رووی وڵاتەكەیدا بكرێتەوە دەربازی ببێت لەو قەیرانە قووڵە ئابورییانەی كە ئێستا لێی رۆچووە. شێخ تەمیم بەڵێنی بەبەرپرسانی ئێران داوە بڕێك لە پارە بلۆك كراوەكانیان بۆ ئازادبكات كە لەبانكە نێودەوڵەتییەكاندان بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە بلۆك كراوە، هاوكات قەتەر و وڵاتانی ئەوروپا لەگەڵ پێدانی قەرزی درێژخایەنن بە ێران، پڕۆژی ئابوریی لەوڵاتەكە دەكەنەوە. قەتەر 22 ساڵە ئەزموونی لەچارەسەری قەیران و ناكۆكیی سیاسیی بەپڕۆژەی ئابوریی هەیە بەتایبەت لە وڵاتانی توركیا، لوبنان و دارفۆر، بەڵام بەرپرسانی ئێران رەتی دەكەنەوە پێویستیان تەنها بەپڕۆژەی ئابوریی بێت بەتایبەت كە لە رووی ئاسایشییەوە لەگەڵ واشنتۆن ناكۆكییان هەیەو سوپای پاسدارانی ئێران لەساڵی 2019ەوە لەسەر دەستی دۆناڵد ترامپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا كەوتووەتە لیستی تیرۆری واشنتۆنەوە. لەلایەكی دیكەوە قەتەر هەوڵدەدات خۆی لەو بەرەیە سعودیەو ئیمارات دووربخاتەوە كە زیادنەكردنی هەناردەی نەوت و غاز بۆ بازاڕەكانی جیهان وەك كارتێكی فشار دژی واشنتۆن بەكاری دەهێنن، بۆیە یەك لەهەوڵە سەرەكییەكانی دەوحە بۆ ئەوەبووە تاران رازی بكات هاوكات لەگەڵ دانوستانە ئەتۆمییەكان بوار بكاتەوە بۆ زیادكردنی هەناردەی یاسایی نەوت و غاز لەبازاڕەكاندا بەمەبەستی جێگیركردنی نرخی نەوت و رێگریی لە بەرزبوونەوەی زیاتری ئەو سووتەمەنییە. ئێران و قەتەرو روسیا پێكەوە خاوەنی 50%ی نەوتی جیهانن و قەتەرو ئێران پێكەوە خاوەنی دووەم گەورەترین كێڵكەی غازیی هاوبەشن. قەتەر؛ دوایین تروسكایی زیندوكردنەوەى رێككەوتنی ئەتۆمیی ئەگەرچی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران لەكاتی كۆبوونەوەی لەگەڵ میری قەتەر لە (12/5/2022) رایگەیاند ئابوریی وڵاتەكەی بە رێككەوتنی ئەتۆمییەوە نەبەستووەتەوە، بەڵام هەموو هەوڵێك دەدات وڵاتەكەی لە ژێر باری گرانی فشارە ئابورییەكانی ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاوا رزگار بكات بۆ ئەو مەبەستەس پێشوازیی لەو پێشنیارانە دەكات كەدەوحە وەك دۆستێكی دێرینی تاران خستوویەتیەڕوو. لەلایەكی دیكەوە ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران رایگەیاندووە؛ حكومەتی ئێستا بڕیاری داوە بەكەمتر لەهەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزا ئابورییەكانی لابردنی سوپای پاسداران لە لیستی تیرۆری ئەمریكا رازیی نابێت. مەبەستی سەرەكیی گەشتەكەی شێخ تەمیم كۆتایهێنان بووە بە هەڵپەساردنی دانوستانەكانی ڤیەننا بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی كە زیاتر لە 64 رۆژ هەڵپەسێردرا. قوڵایی ناكۆكییەكانی ئێستای نێوان واشنتۆن و تاران، سوپای پاسدارانە، چونكە حكومەتەكەی رەئیسی بە نەشتەرگەریی مەترسیدار لەئابوریی وڵاتەكەی پێدەچێت دەستی لەزیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەمزووانە شۆردبێت بەتایبەت كە ئەو نەشتەرگەرییەی بووەتە هۆی گرانبوونی نان و گەنم و مریشك و رۆن و زۆبەری ماددە خۆراكییەكان و پێداویستییە سەرەكییەكانی ژیانی رۆژانە لەئێران. نەشتەرگەرییەكەی رەئیسی بەوە دەستیپێكرد كە هاوكارییە مادییەكانی حكومەتی بڕی بۆ كڕین و هاوردەكردنی ماددە خۆراكییەكانی لەدەرەوە، چونكە پێشتر هەر دۆلارێكی وەك هاوكاریی خۆراكی بەچوار هەزار و 200 تمەن تەرخان دەكرد بۆ هاوردەكردنی خۆراك و دەرمان لەكاتێكدا نرخی هەر دۆلارێك لەئێستادا زیاترە لە 30 هەزار تمەنی ئێرانی، بۆیە زۆربەی خۆراكەكان بەتایبەت ئاردو برنج بەرزبوونەوەی پێنج بۆ 12 هێندەیی بەخۆیەوە بینیوەو هەر ئەوەش ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندانی لەئێران لێكەوتووەتەوە. ئەگەر قەتەر لەچەند رۆژی داهاتودا پەیامی ئەرێنیی لەسەر گەشتەكەی شێخ تەمیم بۆ تاران بڵاو نەكاتەوە ئەوا سەردانەكە بە شین لەسەر تابوتی رێككەوتنی ئەتۆمیی ناودەهێنرێت بەتایبەت كە بەرپرسانی ئێران جەختیان لەوە كردووەتەوە بە كەمتر لەوەی پێشتر داوایان كردووە رازیی نابن بۆ گەڕانەوەی وڵاتەكەیان بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی. ئێران تەنها یەك رێككەوتنی لەگەڵ قەتەر بڵاو كردووەتەوە ئاژانسی هەواڵی خوێندكارانی ئێران (ئیسنا) بڵاوی كردووەتەوە گەشتەكەی شێخ تەمیم بووەتە هۆی واژۆكردنی رێككەوتنێكی ئەدەبی و كەلتوریی نێوان تاران و دەوحە كە 11 خاڵ لەخۆدەگرێت. بەپێی رێككەوتنەكە ئاسانكاریی دەكرێت بۆ وەرگێڕانی بابەت و كتێبە ئەدەبی و زانستییەكانی نێوان ئێران و قەتەرو مافی لەبەرگرتنەوەش بەشێوەی یەكسان بۆ دوو وڵاتەكە پارێزراو دەبێت و هاوكات گەشتە ئەدەبی و زانستییەكانی نێوان دوو وڵاتەكە ئاسان دەكرێت و پەیوەندییەكانیان لەبواری زانست و كتێب و كەلتوردا زیاتر دەكەن. كۆماری ئیسلامی ئێران 40 ساڵە لەقەتەر رازییە جەلیل رەحیمی جهان ئابادی، ئەندامی دەستەی ئاسایشی نیشتیمانی و پەیوەندییەكانی دەرەوە لەپەرلەمانی ئێران رایگەیاندووە: پەیوەندییەكانی تاران و دەوحە دۆستانەو برایانەیە، چونكە ئەو وڵاتە لە 40 ساڵی رابردوودا هەڵوێستی دادپەروەرانەوە بووە بەرامبەر ئێران تەنانەت لەكاتی ناكۆكیی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبیدا قەتەر هەڵوێستی لەبەرامبەر كۆماری ئیسلامی ئێران دادپەروەرانە بووە. ئەو وتوویەتی:» قەتەر هەوڵدەدات دیدو بۆچوونەكانی ئێران بگەیەنێتە واشنتۆن و بەپێچەوانەشەوە تێڕوانینەكانی ئەمریكا بۆ تاران دەگوازێتەوە ئەوەش لەپێناو كەمكردنەوەی گرژییە نێودەوڵەتییەكان و ئاسایشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە. بەپێی زانیارییەكانی جهان ئابادی، سەرەڕای رۆڵی نێوەندگیرانەی قەتەر لەنێوان تاران و واشنتۆن هەریەكە لەوڵاتانی عێراق و عوممان و رۆڵیان هەیە لە نێوەندگریی تاران لەگەڵ واشنتۆن و ریاز . ئەو بەرپرسەی ئێران ئاماژەی بەوە كردوە كە دەبێت ئەوروپاو ئەمریكا دان بەهێز و بوونی سەربازیی ئێران لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بنێن و لەسەر ئەو بنەمایە هەوڵی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بدەن كە ئەوكاتە تارانیش هەوڵەكانی بەئامانجی گەڕانەوەی بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی و ئاسایشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەخاتەگەڕ. وتەكانی جهان ئابادی دوای ئەوە هات كە رەئیسی لەكۆبوونەوەی لەگەڵ میری قەتەر وتی: ئێران دۆستایەتیی خۆی بۆ قەتەر سەلماندووە، لەبەرامبەریشدا شێخ تەمیم وتی: پەیوەندییەكانی نێوان تاران و دەوحە بەسەر دوو سەردەمی پێش رەئیسی و دوای رەئیسی دابەش دەبێت. نیو سەدە پەیوەندیی دەوحەو تاران پەیوندییەكانی ئێران و قەتەر دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1971 واتە ئەو لەڕۆژی راگەیاندنی سەربەخۆیی قەتەر، پەیوەندیی نێوان تاران و دەوحە بەردەوام بووە، سەرەڕای ئەوەی لە قۆناغی جیاوازدا ساردوسڕیی كەوتووەتە نێو ئەو دو وڵاتە بەڵام هیچ كاتێك پەیوەندییەكان گرژییەكی ئەوتۆیان بەخۆیەوە نەبینیوە لەكاتێكدا ئەو وڵاتە لەچەند قۆناغێكی هەستیاردا هەڵوێستی لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران بووە. قەتەر لەجەنگی هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێران دەیان ملیار دۆلاری وەك قەرزو هاوكاریی رادەستی رژێمی بەعس كردووەو دوای ئەوەش لەساڵی 2011 تائێتسا دژی بوونی هێزە چەكدارەكانی ئێران بووە لەسوریاو لەساڵی 2016ەش لەكاتی سووتانی باڵیۆزخانەی سعودیە لەتاران، دەوحە پشتگیریی بۆ ریاز دربڕی و دژی تاران هەڵوێستی وەرگرت. ئێران لەناكۆكییەكانی ساڵی 2017ی نێوان ریازو دەوحە پشتگیریی وڵاتی قەتەری كردو ئاسمانی وڵاتەكەی بۆ ناردنی خۆراك بۆ قەتەر بەكراوەیی هێشتەوە، ئەوەش وایكرد سەرەڕای هەڵوێستی توندیان لەدژی بوونی ئێران لەسوریا بەڵام پەیوەندییەكانیان لەگەڵ تاران تووندوتۆڵتر كرد، چونكە ئێران تەنها سنوری دەریایی و ئاسمانیی كراوە بوو كە قەتەرییەكان دەیانتوانی خۆیان لەئابڵوقەی سعودیەو وڵاتانی عەرەبیی هاوپەیمانی رزگار بكەن. نزیكەی 300 هەزار كەس كەهەڵگری رەگەزنامەی ئێرانن لەقەتەر دەژین كە بەپێی ئامارەكانی ساڵی 1993 نزیكەی 100 هەزار كەس لەو ژمارەیە لەنەتەوەی فارسن. ئەوەیە مایەی سەرنجە پەیوەندیی ئابوریی ئەو دوو وڵاتە زۆر كەم بووە،  پێشتر تاساڵی 2017 ئاستی هەناردەی ساڵانەی ماددەی خۆراكیی لەئێرانەوە بۆ قەتەر تەنها 60 ملیۆن دۆلار بووە كە ئەو بڕە لەئێستا بۆ ساڵانە 250 ملیۆن دۆلار بەرزبووەتەوە كە ژمارەیەكی بەرچاو نییەو بەرپرسانی ئێرانیش رایانگەیاندووە ئەو ژمارەیە لەئاستی شكۆی پەیوەندییەكانی نێوان دەوحەو تاراندا نییە. ساڵی 2006 تەنها وڵاتێكی ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایش كە دژی بڕیارنامەی ژمارە (1696)ی وەستایە وڵاتی قەتەر بوو، ئەو ساڵە 14 وڵاتی ئەندامی ئەنجومەنەكە جگە لەقەتەر كە ئەویش ئەندامی ئەنجومەنەكە بوو بڕیار درا بەڕاگرتنی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران و سەپاندنی سزا لەدژی تاران، بۆیە دەكرێت هەر ئەو هەڵوێستەی قەتەر بەس بێت بۆ ئەوەی ئێران متمانەی تەواوەتی بەسەربەخۆبوونی بڕیارەكانی قەتەر بكات. دەوحە لەساڵی 2010 گەورەترین رۆڵی هەبووە لەدانوستانی نێوان بەرپرسانی ئەمریكاو ئێران و ئەوروپا، تەنانەت بەیەكەم نێوەندگیری نێوان تاران و وڵاتانی ئەوروپا لەقەڵەمدرا. قەتەر لەدەیان بڕیاری وڵاتانی هاریكاریی كەنداو لەدژی ئێران بەشداریی نەكردووەو ئەوەش بووەتە كێشەیەكی دیكەی دەوحە لەگەڵ وڵاتانی عەرەبیی كەنداودا.

‎ کاوه‌ ره‌ش. به‌ریتانیا ‎دواى بڕیارو پلانی ناردنی کۆچبه‌ره‌ نێرینه‌ سه‌ڵته‌کان ئه‌وانه‌ی له‌سه‌ره‌تای ئه‌مساڵه‌وه‌، به‌ڕێگای نایاسایی گه‌یشتوونه‌تە به‌ریتانیاو ناردنیان بۆ وڵاتى رواندا، ترس و دڵه‌ڕاوکێى خستووه‌ته‌ دڵى سه‌رجه‌م په‌نابه‌رانه‌وه‌،  به‌شێک له‌په‌نابه‌ره‌ کورده‌کان ده‌ڵێن:" ئاماده‌ نین بچینه‌ رواندا". ‎دووشه‌ممه‌ی رابردوو، وه‌زیری ناوخۆی به‌ریتانیا رایگه‌یاند که‌ له‌م هه‌فته‌یه‌دا، یه‌که‌م گروپی په‌ناخوازان ئاگادار ده‌کرێنه‌وه‌، له‌وه‌ی دیپۆرتی رواندا بکرێن و بڕیاره‌ له‌قۆناغى یه‌که‌مدا ته‌نها 50 که‌س ره‌وانه‌ بکرێت. هه‌رچه‌نده‌ وه‌زیرى ناوخۆ ده‌ڵێت، پرۆسه‌ی ناردنی په‌ناخوازان ره‌نگه‌ که‌مێک زیاتر بخایه‌نێت له‌وه‌ی چاوه‌ڕێ ده‌کرێ، به‌هۆی رێکارو ئاڵانگاریه‌کانی رێکخراوه‌کانی پاراستنی مافی مرۆڤه‌وه‌.  هه‌روه‌ها بۆریس جۆنسن، سه‌رکۆک وه‌زیرانى به‌ریتانیا چه‌ند جارێک ئه‌وه‌ى دووپاتکردووه‌ته‌وه‌ که‌ رێککه‌وتنه‌که‌یان له‌گه‌ڵ رواندا جێبه‌جێ ده‌که‌ن، ئه‌وه‌ش ترسى خستووه‌ته‌ دڵى سه‌رجه‌م ئه‌و په‌نابه‌رانه‌ى که‌هێشتا وه‌ڵامیان نییه‌ یان له‌مساڵ و ساڵى رابردوودا گه‌یشتوونه‌ته‌ له‌نده‌ن. ‎هاوکات پڕۆژه‌یاسای پاراستنی سنور، که‌ ماوه‌یه‌ک له‌مه‌وبه‌ر له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانه‌وه‌ په‌سه‌ندکراو دواتر شاژنه‌ ئه‌لیزابێس واژۆی له‌سه‌رکردووه‌، حکومه‌ت ده‌ستکراوه‌و به‌هێز ده‌کات له‌ناردنی په‌ناخوازان بۆ ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا، تاپرۆسه‌ی مافی په‌ناهه‌نده‌ییان یه‌کلایی ده‌کرێته‌وه‌. سه‌ره‌ڕاى بڕیاره‌که‌ى به‌ریتانیا بۆ ناردنى په‌نابه‌ران بۆ وڵاتى روانداى ئه‌فریقا، هێشتا رێکخراوه‌ جیاوازه‌کانى مافى مرۆڤ به‌رده‌وامن له‌ ناڕه‌زایه‌تییه‌کانیان و سه‌رکۆنه‌ى بۆریس جۆنسن سه‌رۆک وه‌زیران و کابینه‌ى حکومه‌ته‌که‌ى ده‌که‌ن.   په‌نابه‌رێکى کورد له‌به‌ریتانیا بۆ هاوڵاتى: ‎که‌سانی وه‌ک ئێمه‌ له‌ده‌ست ناعه‌داله‌تی   هه‌ڵهاتووین، چه‌ندین رێگای پڕ مه‌ترسیمان بڕیوه‌و به‌قه‌رزو به‌فرۆشتنی موڵک و ماڵی که‌سوکارمان گه‌یشتووینه‌ ئێره‌، تابتوانین ژیانێکی شه‌رفمه‌ندانه‌ بنیادبنێن، به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ خه‌ریکه‌ هه‌موو شتێک به‌ره‌و چاره‌نووسیکی نادیار ده‌ڕوات   ‎ به‌شێک له‌په‌نابه‌ره‌ نوێیه‌کانى به‌ریتانیا  تووشى نیگه‌رانى و ترس و دڵه‌ڕاوکێ بوون و ده‌ڵێن:" ئاماده‌نین بچین بۆ رواندا". ‎محه‌مه‌د عه‌بدوڵا، په‌ناخوازێکی کوردستانی عێڕاقه‌و له‌سه‌ره‌تای ئه‌مساڵه‌وه‌ په‌ڕیوه‌ته‌وه‌ به‌ریتانیا، ‎ئه‌و نیگه‌رانی خۆی ده‌رباره‌ی پلانی ناردنی په‌ناخوازان ده‌رده‌بڕێ و وتی:" بڕیارێکی زۆر نالۆژیکیانه‌یه‌، ئه‌وه‌ی بیستومه‌و خوێندوومه‌ته‌وه‌، به‌ئاشکرا دیاره‌ که‌به‌رپرسانی هه‌ردوو وڵاتی رواندا و به‌ریتانیا، ده‌یانه‌وێ بازرگانی به‌گیانی ئێمه‌وه‌ بکه‌ن و  ئامانجیان ته‌نها بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیانه‌". "هه‌تا بڵێی بڕیارێکی دژه‌ ئینسانانه‌یه‌، هه‌ربۆیه‌ زۆر ئازارم ده‌دات، له‌وکاته‌وه‌ی ئه‌و هه‌واڵه‌ بڵاوبووەتەوه‌، تووشی بارێکی ده‌روونی ناجێگیربووین، بۆ منیش هیچ فه‌رقی نیه‌ بمگه‌ڕێننه‌وه‌ بۆ ژێر ده‌ستی ده‌سه‌ڵاتی بنه‌ماڵه‌ی بارزانی و تاڵه‌بانی، یان رواندای ئه‌فریقا. ‎دواجاریش ئه‌گه‌ر بڕیاره‌که‌ جێبه‌جێ بکرێت، ئه‌وا ره‌نگه‌ قه‌د ئاماده‌ نه‌بم بچم بۆ رواندا" محه‌مه‌د عه‌بدوڵا وای وت. ‎ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی بۆ به‌ناو ئه‌و هه‌موو وڵاتانه‌ی ئه‌وروپادا تێپه‌ڕیوه‌ ته‌نها به‌ریتانیای هه‌ڵبژاردووه‌، محه‌مه‌د عه‌بدوڵا باسى له‌وه‌کرد که‌ به‌وڵاته‌کانی دیکه‌دا نه‌هاتووه‌و به‌بڕیاری خۆى نه‌بووه‌، به‌ڵکو قاچاغچیه‌کانی ئه‌وروپا گه‌یاندونیەته‌ به‌ریتانیا. ‎ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر پلانه‌که‌ بچێته‌ بواری جێبه‌جێکردنه‌وه‌ ئاماده‌ی بچیت بۆ ئه‌فریقا، یان گه‌ڕانه‌وه‌ت بۆ کوردستان، محه‌مه‌د عه‌بدوڵا وتى:" ‎که‌سانی وه‌ک ئێمه‌ له‌ده‌ست ناعه‌داله‌تی جووت بنه‌ماڵه‌ فه‌رمانڕه‌واکه‌ی هه‌رێمی کوردستان هه‌ڵهاتووین، چه‌ندین رێگای پڕ مه‌ترسیمان بڕیوه‌و به‌قه‌رزو به‌فرۆشتنی موڵک و ماڵی که‌سوکارمان گه‌یشتووینه‌تە ئێره‌، تابتوانین ژیانێکی شه‌رفمه‌ندانه‌ بنیادبنێن، به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ خه‌ریکه‌ هه‌مووشتێک به‌ره‌و چاره‌نووسیکی نادیار ده‌ڕوات و به‌ره‌و تونێلێکی تاریک ده‌مانبه‌ن". ‎یه‌کێکی دیکه‌ له‌و په‌نابه‌رانه‌ى ئه‌مساڵ گه‌یشتووه‌ته‌ به‌ریتانیا خه‌ڵکی شاری حه‌له‌بی سوریایه‌و کورده‌، به‌ناوی، محه‌مه‌د حه‌له‌بی. حه‌له‌بی وتی:"ئه‌و بڕیاره‌ کاردانه‌وه‌ی خراپ له‌سه‌ر سومعه‌ی به‌ریتانیا به‌جێ ده‌هێڵێت، له‌کاتێکدا خۆی به‌پێشه‌نگی پاراستنی دیموکراسی و مافی مرۆڤ ده‌زانێت".  هه‌روه‌ها وتیشى:" بڕیاره‌که‌ زۆر ئازارم ده‌دات ئه‌مه‌ کاره‌ساتم بۆ دێنێته‌ پێش، وابیرده‌که‌مه‌وه‌ که‌ئه‌مه‌ گه‌وره‌ترین سزایه‌ بۆمان، چونکه‌ به‌قاچاغ هاتووم". ‎له‌وه‌ڵامی ئه‌گه‌ری جێبه‌جێکردنی پلانه‌که‌ ئاماده‌یه‌ بچێته‌ رواندا یان جێهێشتنی به‌ریتانیا، ‎ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه‌ که‌ به‌هیچ شێوه‌یه‌ک ناتوانێت بچێته‌ رواندا، "ئه‌وه‌نده‌ی که‌بیستومه‌ ده‌ڵێن، ئه‌وێش هاوشێوه‌ی سوریا که‌جێم هێشتووه‌ پڕه‌ له‌چه‌کدارو  وه‌ک وڵاته‌ وێرانه‌که‌م سوریایه‌و پارێزراوو سه‌لامه‌ت نیه‌، ئه‌گه‌ر هه‌ر به‌زۆره‌ملێ بیانه‌وێ دیپۆرتی رواندام بکه‌ن، ده‌گه‌ڕێمه‌وه‌ سوریاو با له‌وڵاتی خۆم بکوژرێم". ‎عه‌بدوڵا مه‌حمودیان، کوردێکی رۆژهه‌ڵاتی کوردستانه‌و ئه‌ویش نیگه‌رانی دایگرتووه‌ له‌باره‌ی هه‌واڵی ناردنی په‌ناخوازان، بۆ ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا، وتی:" کاریگه‌ری نابێت، ته‌نها ئه‌وه‌ی لێی چاوه‌ڕوان ده‌که‌م ئه‌وه‌یه‌، که‌شه‌رمه‌نده‌یی بۆ حکومه‌تی ئێستای به‌ریتانیاو رواندا، به‌جێده‌هێڵێت". ‎ له‌باره‌ی بژارده‌ی جێهێشتنی به‌ریتانیا، یان ئاماده‌یه‌ بچێته‌ رواندا؟ مه‌حمودیان پێیوایه‌، بۆ ئه‌و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ئێران باشتره‌، نه‌ک بچێته‌ ئه‌فریقاو له‌وێ چه‌ندین ساڵ چاوه‌ڕێ بکات، به‌بوون و نه‌بوونی جواب، ده‌شڵێت" هاتووم په‌نا بدرێم نه‌ک سزا بدرێ". ‎هه‌ر له‌هه‌مان هۆتێلی مانه‌وه‌ی به‌شێک له‌په‌نابه‌ره‌کانى ئه‌مساڵ، گه‌نجێکی وڵاتی ئه‌ریتریا، قسه‌ی بۆمانکرد، به‌ناوی ئیبراهیم حوسێن. ‎ئه‌و گه‌نجه‌ ئه‌ریتریه‌ به‌نیگه‌رانیه‌وه‌ باسى بڕیاره‌که‌ ده‌کات و وتى:" بڕیارێکی دژه‌ مرۆڤایه‌تیه‌، به‌ڵام پێموانیه‌ سه‌ربگرێت چونکه‌ گاڵته‌کردنه‌ به‌ژیانی په‌نابه‌رو بازرگانی کردنه‌ پێیان.  ئیبراهیم ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه‌ که‌ رواندا وڵاتێکه‌ پڕه‌ له‌چه‌کدارو له‌ڕووی سیاسی و ئابورییه‌وه‌ هیچ پێشکه‌وتوونیه‌" له‌وه‌ته‌ی بڕیاره‌که‌ باس ده‌کرێ نه‌متوانیوه‌ به‌باشی بخه‌وم و له‌ڕووی ده‌روونییه‌وه‌ ئازارم ده‌دات". ‎"به‌ریتانیا ده‌یه‌وی سزایه‌کی قورسمان بدات و  رواندا بکاته‌ گرتوخانه‌یه‌ک، هاوشێوه‌ی گوانتانامۆ "، ئیبراهیم حوسێن وا ده‌ڵێت. ‎ده‌رباره‌ی جێبه‌جێکردنی پلانه‌که‌ ئه‌و په‌ناخوازه‌ ئه‌ریتریایە ئه‌وه‌ی روونکرده‌وه‌ ئه‌گه‌ر بیانه‌وێ دیپۆرتی ئه‌و وڵاته‌یان بکه‌ن به‌زۆر، باشتر بێت بگه‌ڕێته‌وه‌ وڵاته‌که‌ی خۆی، وتیشی:" له‌وێ بکوژرێم باشتره‌ نه‌ک بۆ رواندا".  

هاوڵاتى "دووجار چه‌کى کیمیاوى لێیداوم له‌کاتى پێشمه‌رگایه‌تیدا، به‌و هۆیه‌وه‌ له‌ئێران سپڵمیان بۆ ده‌رهێناوه‌و هه‌ناومى گرتووه‌ته‌وه‌و قاچى چه‌پم هه‌شت بۆ 10 سم کونه‌و ده‌بێت رۆژانه‌ ته‌داوى بکه‌م و چاره‌سه‌رم لێره‌ نییه‌و یه‌کێتیش ده‌ڵێن ده‌تده‌ینه‌ لیژنه‌" ئه‌مه‌ وته‌ى عوسمان عه‌لى پێشمه‌رگه‌ى یه‌کێتى نیشتمانى کوردستانه‌ که‌ به‌ده‌ست کاریگه‌رییه‌کانى چه‌کى کیمیاوییه‌وه‌ پاش 34 ساڵ ده‌ناڵێنێت.  عوسمان عه‌لى، له‌ساڵى 1985 ده‌بێته‌ پێشمه‌رگه‌ى یه‌کێتى و گیانفیداییانه‌ به‌رانبه‌ر به‌ رژێمى به‌عس چالاکى ئه‌نجامده‌دات، له‌ساڵى 1987 له‌گوندى زێوێ و له‌ساڵى 1988 له‌نێوان چه‌مى رێزان و گۆپته‌په‌دا چه‌کى کیمیاوى دووجار لێى ده‌دات.  نووسراوه‌کانم لاى مه‌کته‌بى سیاسى یه‌کێتى و کاک بافڵ و کاک قوباد تاڵه‌بانییه‌، هێشتا وه‌ڵامیان نه‌داومه‌ته‌وه‌   هاوڵاتى، له‌نزیکه‌وه‌ ده‌چێته‌ ماڵى ئه‌و پێشمه‌رگه‌یه‌ که‌ له‌ساڵانى هه‌شتاکاندا چه‌کى کیمیاوى به‌رکه‌وتووه‌و له‌نزیکه‌وه‌ چیرۆکى خۆى بۆ په‌یامنێره‌که‌ى هاوڵاتى باسکرد. عوسمان عه‌لى، پێشمه‌رگه‌ى پارتیزان له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا چیرۆکى خۆى گێڕایه‌وه‌و وتى:" له‌ 1987 جارێک به‌رکه‌وتم و هاوڕێیه‌کى خۆم هێنایه‌ ده‌ره‌وه‌ له‌سه‌نگه‌رداو بۆ ماوه‌یه‌ک له‌ نه‌خۆشخانه‌ى به‌رگه‌ڵو مامه‌وه‌و چاره‌سه‌رمان وه‌رده‌گرت، له‌ساڵى 1988 جارێکى دیکه‌ چه‌کى کیمیاویم به‌رکه‌وت له‌نێوان چه‌مى رێزان و گۆپته‌په‌دا که‌ چه‌ند رۆژێک پێش شاڵاوى ئه‌نفال بوو، عیلاجیان پێداین، به‌ڵام کاریگه‌رى چه‌که‌که‌ زۆر کوشنده‌ بوو". ئه‌و پێشمه‌رگه‌یه‌ هێماى بۆ ئه‌وه‌کرد که‌ له‌دواى راپه‌ڕینى ساڵى 1991، بۆ ماوه‌یه‌ک له‌نه‌خۆشخانه‌ى مهاباد ماوه‌ته‌وه‌و دواتر ره‌وانه‌ى نه‌خۆشخانه‌ى ئه‌سفه‌هان کراوه‌، وتى:"  هه‌ر من نه‌بووم که‌ له‌و نه‌خۆشخانه‌یەدا بووم، پێشمه‌رگه‌مان تێدا بوو چاوى له‌ده‌ستداو تێیدا بوو رێژه‌ى کیمیاویه‌که‌ى زۆربه‌ى هه‌ناوى گرتبوویه‌وه‌و خه‌ڵکى بریندارى هه‌ڵه‌بجه‌شى تێدابوو که‌ به‌رکه‌وته‌ى چه‌کى کیمیاوى بوو".  ناوبراو باسى له‌وه‌شکرد که‌کاریگه‌رى ئه‌و چه‌که‌ گه‌یشته‌ هه‌ناوى و ساڵى 2008 له‌ئێران سپڵمیان بۆ ده‌رهێناوه‌و وتیان سپڵت رزیوه‌، وتى:" له‌سه‌ر حسابى گیرفانى خۆم چوومه‌ته‌ ئێران، ئه‌وکاته‌ 100 دۆلار 95 تمه‌نى ئێرانى ده‌کرد". خانووم نییه‌و وه‌ختى خۆى زه‌ویم وه‌رگرتووه‌و بۆ چاره‌سه‌رى نه‌خۆشییه‌که‌م به‌هۆى چه‌کى کیمیاوییه‌وه‌ فرۆشتوومه‌، داوا له‌به‌رپرسانى یه‌کێتى ده‌که‌م به‌هانامه‌وه‌ بێن   هاوکات ئه‌وه‌شى خسته‌ڕوو که‌ له‌و کاته‌وه‌ى چه‌کى کیمیاوى لێیداوه‌ له‌سه‌ر حسابى خۆى چه‌ندین جار چووه‌ بۆ ئێران، وتیشى:" قاچێکم هه‌شت بۆ 10سم کونه‌و دکتۆره‌کانى ئێران هه‌ڵیان کۆڵى، ده‌بێت رۆژانه‌ ته‌داوى بکه‌م و پزیشکه‌کانى کوردستان پێم ده‌ڵێن چاره‌سه‌رت لێره‌ نییه‌و ده‌بێت بچیته‌ وڵاتانى ده‌ره‌وه‌". ئه‌و پێشمه‌رگه‌یه‌ سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى ئه‌ندامى کۆمه‌ڵه‌ى پێشمه‌رگه‌ دێرینه‌کانه‌و له‌ڕێگه‌ى کۆمه‌ڵه‌که‌یه‌وه‌ نووسراوى بۆ بافڵ تاڵه‌بانى و قوباد تاڵه‌بانى ناردووه‌، به‌ڵام تائێستا وه‌ڵامى نووسراوه‌کانى نه‌دراوه‌ته‌وه‌ که‌ هاوکارى بکه‌ن و ره‌وانه‌ى ده‌ره‌وه‌ى بکه‌ن بۆ چاره‌سه‌رکردنى، وتیشى:" چوومه‌ مه‌کته‌بى سیاسى له‌مانگى ره‌مه‌زانداو کاک شاڵاوى عه‌لى عه‌سکه‌رى و ئاسۆ مامه‌ندم بینى، کاک شاڵاو وتى ده‌تده‌ینه‌ لیژنه‌، به‌ڵام هه‌ر وه‌ڵامیان نه‌بووه‌ تائێستا". عوسمان عه‌لى، له‌مه‌کته‌بى سیاسى له‌لایه‌ن لیژنه‌یه‌که‌وه‌ سه‌یرى قاچى کراوه‌، وتى:" کاک  شاڵاو عه‌لى عه‌سکه‌رى پێى وتم ده‌توانین بۆ تورکیاو ئه‌رده‌ن ره‌وانه‌ت بکه‌ین و بریندارى خۆمان ده‌نێرین، به‌ڵام ئه‌وه‌ هه‌ر چاوه‌ڕێم و هیچیان پێ نه‌وتوومه‌ته‌وه‌". ئه‌و پێشمه‌رگه‌یه‌ خاوه‌نى چوار سه‌رخێزانه‌و تائێستا خانووى نییه‌، وتیشى:" غه‌یرى ئه‌و موچه‌یه‌ى هه‌مه‌ وه‌ک پێشمه‌رگه‌ى دێرین هیچى دیکه‌م نییه‌، چوار که‌سین، خانووم نییه‌، وه‌ختى خۆى زه‌ویم وه‌رگرتووه‌، به‌ڵام بۆ چاره‌سه‌رى ئه‌م نه‌خۆشیه‌م فرۆشتوومه‌، تائێستا داواى یه‌ک دینارێکم له‌ حزب نه‌کردووه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ دۆخه‌که‌مه‌ ناچارم و دۆخى مادییم خراپه‌و ناتوانم  به‌بێ یارمه‌تى یه‌کێتى بچمه‌ وڵاتان بۆ چاره‌سه‌ر، چونکه‌ خۆم چوومه‌ ئێران دکتۆره‌که‌ وتى ده‌بێت قاچت ببڕینه‌وه‌، به‌ڵام له‌وڵاتانى ئه‌وروپاو وڵاتانى دیکه‌ چاره‌سه‌رى هه‌یه‌". عوسمان عه‌لى، جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه‌ که‌ یه‌کێتى پێویسته‌ ئاگاى له‌کادرو پێشمه‌رگه‌و ئه‌ندامانى خۆى بێت و دادپه‌روه‌رى جێبه‌جێ بکات" 18 ساڵ پێشمه‌رگایه‌تیم کردووه‌و چه‌کى کیمیاویم به‌رکه‌وتووه‌، حزب ده‌بێت وه‌ڵامى خه‌ڵکى خۆى بداته‌وه‌". 

شەنای فاتیح پاش 30 ساڵ لەتەمەنی پەرلەمانی كوردستان هێشتا نەبووەتە ئەو پەرلەمانەی كەنوێنەرایەتی راستەقینەی هاووڵاتیان بكات و بەرهەمەكەی خانەنشین بوونی 530 پەرلەمانتار بووە لەچوار خولدا بێجگە خولی پێنجەم كەهێشتا ماوەكەیان تەواو نەبووە. رۆژی 19ی ئایاری 1992، یەكەم خولی پەرلەمانی كوردستان دەستیپێكرد تەمەنی پەرلەمانی كوردستان رۆژی پێنجشەممە 19ی ئایاری 2022 دەگاتە 30 ساڵ. پەرلەمان ئەو دامەزراوەیەیە لەهەر وڵاتێكدا كە لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێن بۆ دانانی یاساو چاودێریكردنی حكومەت، پەرلەمان وشەیەكی فەڕەنسییەو بەواتای ئاخاوتن دێـت و لەزمانی كوردیدا ئەنجومەنی نیشتیمانیشی پێدەوترێـت. پەرلەمانی كوردستان ئەم ئەرك و دەسەڵاتانەی هەیە كە دەرچواندنی یاسا، بڕیاردان لەسەر رێككەوتننامەكان و یەكلاكردنەوەی كێشەی چارەنووسی گەلی كوردستان و دەستنیشانكردنی پەیوەندی یاسایی لەگەڵ دەسەڵاتی مەڵبەندی و ناولێنانی سەرۆك وەزیرانی هەرێم و متمانەدان بەئەنجومەنی وەزیران و كێشانەوەی متمانە لێیان، هەروەها پەسەندكردنی بودجەی گشتی و نەخشەكێشانی گەشەپێكردن و بڕیار لەسەریان و چاودێریكردنی دەسەڵاتی  جێبەجێكردن.   مووچەو ئیمتیازاتی پەرلەمانتاران پەرلەمانی كوردستان لەچوار خولیدا، 530 پەرلەمانتاری خانەنشین بووە بەشێوەیەك لە خولی یەكەمدا 170 پەرلەمانتارو لەخولی دووەمدا 121 و لەخولی سێیەمدا 120 و  هەروەها لەخولی چوارەم 119ی دیكە خانەنشین بوون. مووچەی پەرلەمانتاران هەشت ملیۆن و 200 هەزار دینارەو مووچەی خانەنشینانی پەرلەمانتاران شەش ملیۆن و 560 هەزار دینار بووە، تا ئەوكاتەی قەیرانی دارایی لەهەرێمی كوردستان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە راگەیەندرا، بەڵام دوای ئەوەی مووچەی فەرمانبەران پاشەكەوتی لێدەكرا یان چەند مانگێك نەدەدرا لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە، پەرلەمانتارانیش لەسەدا 50%ی مووچە یا خانەنشینییەكەیان وەرگرتووە. بەپێی یاسا، پەرلەمانتار بە رێژەی لەسەدا 80% مووچەو دەرماڵەكەی خانەنشین دەكرێت كە دەبێت 15 ساڵ خزمەتی كەمتر نەبێت و تەمەنی 45 ساڵ بێت بەپێی یاسای چاكسازی. لەئێستادا مووچەی پەرلەمانتار هەشت ملیۆن و 200 هەزار دینارەو كە خانەنشین دەبن لەنێوان دوو ملیۆن و 300 هەزار دینار تا چوار ملیۆن و 100 هەزار دەبێت ئەوەش بەپێی ساڵی خزمەت و تەمەنیان دیاری كراوە. پەرلەمان شوێنی نوێنەرایەتی خەڵكی هەرێمی كوردستانە كە لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە چوار ساڵ جارێك ئەنجامدەدرێت و لەهەر خولێكدا سەد كەس هەڵدەبژێردرێت و پێكهاتەكانی توركمان و مەسیحی و ئەمەنیش 11 كورسی كۆتایان بۆ دیاری كراوە. پەرلەمانتارێكی سەربەخۆ: موزایەدەو خیانەتكاری هەیە پەرلەمانتارانی خولی پێنجەم دەربارەی پەرلەمان بۆچوونەكانیان زۆربەی نەرێنییەو پێیانوایە دەسەڵاتی جێبەجێكار پەرلەمانی لاواز كردووەو پاش سی ساڵا نەیتوانیوە لەئاست خواست و داواكارییەكانی خەڵكی كوردستاندا بێت. سیروان بابان، پەرلەمانتاری سەربەخۆ لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» پەرلەمانی كوردستان ناتوانێت رۆڵی خۆی ببینێت، چونكە هەمیشە زۆرینە لەدەسەڵاتدایەو ئەم خولەی پەرلەمان لەگێژاوی دەسەڵاتی رەهاو ئۆپۆزسیۆنی ساختەدایە». بابان  پێشیوابوو كە «تێكەڵبوونی باش و خراپ  و بیرۆكەی خزمەتگوزاری لەنێوان موزایەدەو كاری حەقیقییەوە لەگەڵ پەرتەوازەبوونی رێگاكانی وڵاتپارێزی و خیانەتكاری بوونی هەیە». سێ لایەنی ئۆپۆزسیۆن: خولی پێنجەمی پەرلەمان لاوازترین خولی پەرلەمانە ئەندامانی فراكسیۆنەكانی ئۆپۆزسیۆن ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە پەرلەمان لەلایەن دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە لاواز كراوە. ئەبوبەكر هەڵەدنی، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەفراكسیۆنی یەكگرتوو، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» پەرلەمانی كوردستان دەبیت مەرجەعی یاسایی و سیاسی و شوێنی یەكلایكردنەوەی كێشە چارەنووسسازەكانی خەڵكی كوردستان بێت، بەڵام ئایا ئەم پەرلەمانە بەم رۆڵە هەستاوە؟ نەخێر مەعلوومە بۆ». هەروەها باسی لەوەشكرد كە حزبەكانی دەسەڵات بەتایبەت پارتی و یەكێتی  ویستیان لەسەر پەرلەمانێكی كارا نییە و دەیانەوێـت بڕیار تەنها لە دەرەوەی پەرلەمان بێـت، بۆیە خول لەدوای خول پەرلەمانیان بەرەو لاوازبوون بردووە و بەو هۆیەوە ناتوانێت بەئەركی خۆی هەستێت.          سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ، پارتی و یەكێتی تۆمەتبار دەكات بەوەی كە بەهایان بۆ هیچ شتێك نەهێشتووەتەوەو خەڵكی كوردستان ئەو قەناعەتەی هەیە نەك پەرلەمان بەڵكو هەرێمیش زیادەیە.       عەبدولستار مەجید، سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ لەپەرلەمانی كوردستان لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:»  ئێمەو  پەرلەمانتارانی فراكسیۆنەكانی دیكەش تائێستا 32 یاداشتمان  داوەتە دەستەی سەرۆكایەتی بۆ بانگهێشتكردنی حكومەت و  وەزیرەكانی لەسەر كێشەی خەڵك، لەبەرئەوەی پەرلەمان راستەوخۆ پەیوەندی بە خەڵكەوە هەیە بۆیە ناهێڵن كاری خۆی بكات و كارێكیان كردووە ئێستا پەرلەمان بۆ خەڵك بووەتە كێشە نەك چارەسەر». هەروەها وتیشی:» لەبەر ئەو زۆرینە ساختەیەی كە هەیە لەگەڵ سەرۆكایەتییەكی لاواز  و ناكۆك، بوونی دەسەڵاتێكی ئەمنی و هەموو چاودێرییەك بە مەترسی بۆ خۆی دەزانێت». سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ ئەوەشی خستەڕوو كە بە هەوڵی ئەوان و پەرلەمانتارانی فراكسیۆنەكانی دیكە توانیویانە لەم خولەدا سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی و وەزیری دارایی بهێننە پەرلەمان و پرساندنیان بۆ بكەن كە ئەمە لە خولەكانی پێشووتردا نەبووە. پەرلەمانتارێكی نەوەی نوێ دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان تۆمەتبار دەكات بەوەی بەشێك لەو یاسایانەی دەركردووە كە پارە بۆ حكومەت پەیدا دەكات نەك چارەسەركردنی قەیرانەكانی خەڵك. مژدە مەحمود، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» پەرلەمان ئیشێكی وای بۆ خەڵك نەكردووە كەلەئاست تموحەكانی خەڵكی بێت، چونكە ئەو دەستەی سەرۆكایەتییەی پەرلەمان دەستەیەكی لاوازە و ئەوەنەی گوێڕایەڵی حزبە پابەند نییە بەو سوێندەی لەبەردەم خوا و خەڵكدا خواردوویانە». «هەرچەندە لەڕێگای لیژنەكانەوە هەندێ‌ كار دەكرێت، بەڵام هێشتا لەئاست تموحی خەڵكی كوردستاندا نییەو دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان هۆكاری ئەم كێشەیەن چونكە ئێمەی پەرلەمانتاران قسوریمان نەكردووە»، مژدە مەحمود وای وت. ئەندامەكەی نەوەی نوێ لەپەرلەمان ئەوەی دووپاتكردەوە كە نە وەڵامی پڕۆژە یاساكانی ئۆپۆزسیۆن دەدرێتەوەو نە یاداشت و داواكارییەكانیان دەخرێنە بەرنامەی كارەوەو وتیشی:» تەنانەت ئەو دەستەی سەرۆكایەتییەی پەرلەمان بەقسەی ئۆپۆزسیۆن بێزار دەبن و مایكەكانمان لێ دەكوژێننەوە و ئەوان ئەو قسانەیان دەوێت كە بەشان و باڵیاندا هەڵبدرێت». بزانە پەرلەمانتارانی پارتی و گۆڕان و یەكێتی چی دەڵێن؟ ئاشنا عبدوڵا، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی گۆڕان لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» لەماوەی سی ساڵی رابردوودا چەند قۆناغێك هەیە توانیویەتی كاری باش بكات  و یاسای باش دەربكات، هەروەها لەهەندێ‌ قۆناغیشدا پەرلەمان داخراوە و نەیتوانییوە هیچ شتێك بكات».      پەرلەمانی كوردستان لەساڵی 2015 لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە دەرگاكەی داخرا بەهۆی گفتوگۆكردن لەسەر هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم و كێشەی لەنێوان گۆڕان و پارتی دروستكردو كارەكانی پەرلەمانی بۆ ماوەی دوو ساڵ پەكخست. ئاشنا عەبدوڵا لەگەڵ ئەو رووداوانەشدا پێیوایە كە لەهەموو كاتێكدا بوونی پەرلەمان باشترە لەنەبوونی، وتیشی:» نەیتوانیوە لەخەمی كێشەكانی خەڵك و ئەو متمانەیەدا بێت كەپێی بەخشراوەو چەندەها قەیران هەیەو نەیتوانیوە رۆڵێكی باش ببینێت و كێشەكان بەئاڕاستەی چارەسەردا ببات، ئەمەش پلان بۆداڕێژراوە بۆ خراپ نیشاندانی ئەو دامەزراوەیەو بێ‌ ئەرزشكردنی، چونكە ئەگەر پەرلەمانێكی بەهێز هەبێت دەسەڵات ناتوانێت ئەجێندای خۆی جێبەجێ بكات». پێشەوا هەورامی، وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان  لەلێدوانێكدا ئەوەی بۆ هاوڵاتی خستەڕوو، لەم خولەی پەرلەماندا پڕۆژە یاسای زۆرباش دەركراون و پڕۆژە یاسای چاكسازی دەركراوەو لیژنەكان بەردەوام كاری خۆیان كردووە و زۆرترین وەزیرو بەڕێوبەری گشتی و بریكاری وەزیر هاتوونەتە پەرلەمان و كۆبوونەوەی لیژنەكانی پەرلەمانەوەو تا رادەیەكی باش پەیوەندی نێوان حكومەت و پەرلەمان لەم خولەدا هەبووە. پەرلەمانتارێكی فراكسیۆنی یەكێتی پێیوایە كە پەرلەمانی كوردستان تا رادەیەك سەركەوتووب ووە لەجوڵاندنی دۆسییەكانی گەندەڵی و دەستنیشانكردنی كێشە سەرەكییەكان، بەڵام بەهۆی هەماهەنگییەكی كەمی نێوان حكومەت و پەرلەمان، نەیتوانیوە ئەركی خۆی بەتەواوی جێبەجێبكات بەتایبەتی لێپرسینەوەی فەرمی لەوەزیر  و وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم. كاروان گەزنەیی، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی یەكێتی لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تا ئێستاش هەژموونی حیزبەكان بەسەر پەرلەماندا زاڵە و هێشتاش بەشێكە لەو كێشمە كێشمە سیاسییەی لەدەرەوەی پەرلەماندا دەگوزەرێت». گزنەیی پێشیوابوو هەركات پەرلەمانی كوردستان توانی دوور لە لایەنداری حزبی پرساندن بۆ هەر بابەتێك بكات ئەوكات پەرلەمان دەتوانێت كاراترو حكومەتیش زیاتر دەتوانێت هەستیار بێت بەرامبەر كارەكانی پەرلەمان. پەرلەمانی كوردستان لە 111 كورسی پێكدێت و 11 كورسی كۆتای پێكهاتەكانە و بەلایەنی كەمەوە دەبێت 25٪ی پەرلەمانتاران ژن بن و دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان لەسەرۆك و جێگری سەرۆك و سكرتێری پەرلەمان پێكدێت و ئەندامانی پەرلەمان چوارساڵا جارێك لەهەڵبژاردنی گشتی هەرێمی كوردستاندا دەستنیشان دەكرێن و پەرلەمانی كوردستان لە 19 لیژنە پێكدێت. سەرۆكی رێكخراوێكی كۆمەڵگەی مەدەنی: پەرلەمانی كوردستان لەلاوازترین قۆناغیدایە سەروەر عەبدولڕەحمان، سەرۆكی رێكخراوی ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان لە لێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی، ئاماژەی بەوەكرد كە بەپێی بڕیاری ژمارە 1ی ساڵی 2005 كەپەرلەمانی كوردستان دەریكردووەو دەڵێت پەرلەمانی كوردستان بەرزترین دامەزراوەی شەرعی و یاسایی خەڵكی كوردستانە و بۆ سەرجەم پرسە چارەنووسسازەكان بۆی بگەڕێینەوە، بەڵام لەچەندین پرسی نیشتیمانی وەك قەیرانەكان لە كوردستاندا و بۆردومانی ناوچە سنورییەكان لەلایەن توركیاو ئێرانەوەو هاتنی سوپای توركیا و كێشەو قەیرانەكان لەگەڵا حكومەتی فیدراڵا و پەرلەمان نەیتوانیوە رۆڵی خۆی ببینێـت. هەروەها وتیشی:» یەكێك لەپرسە نیشتیمانییەكان كە یاساییە ئەویش مەسەلەی پەسەندكردنی دەستورێكە بۆ هەرێمی كوردستان كە ئەم پەرلەمانە نەیتوانی دەستوورەكەش پەسەند بكات و لەم رووانەوە بەرەو دواوە رۆیشتووە، ئەمەش چەند هۆكارێكی هەیە كە گرنگترینیان بێ ئیرادەكردنی پەرلەمانی كوردستانە لەلایەن حزبە سیاسییە باڵادەستەكانەوە». «بوونی پەرلەمان لەبەرژەوەندی ئەم حزبانەدا نییە بەو ئەقڵییەتەی كە ئێستا كاری لەسەر دەكەن، چونكە ئەگەر بە راستی پەرلەمان هەبێت وڵات  دەبێت بەشێوازێكی یاسایی و دامەزراوەیی بەڕێوەبچێت و سەرچاوەی داهاتەكەی دیاربێت و ئەمان نایانەوێت وڵات بەو شێوەیە بەڕێوەبچێت  و داهاتەكەی دیاربێت»، سەرۆكی رێكخراوی ئەنیستتیوتی پەی وای وت.   یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە19 -5-1992  بەبەشداری حەوت لیست و بەشداری دەنگی 967 هەزارو 229 كەس  ئەنجامدراو خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان   1992 تا 2005ی  خایاند بەهۆی شەڕی ناوخۆی پارتی و یەكێتییەوە. (جەوهەر نامیق سالم) ساڵی 1992-2000 سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بووە و (رۆژ نوری شاوەیس) ساڵی 2000-2002 سەرۆكی پەرلەمان بووەو ساڵی 2002-2005یش (رۆژ نوری شاوەیس و كەمال عەبدولكەریم) بە هاوبەشی سەرۆكی پەرلەمان بوون. خولی دووەمی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2005-2009، لە 30 كانوونی دووەمی 2005 بەبەشداری 13 لیست و ملیۆنێك و 753هەزار و 919 دەنگدەر بەڕێوەچوو، بەڵان تەنها سێ لیست توانیان بگەنە پەرلەمان  و  (عەدنان موفتی) سەرۆكی ئەم خولەی پەرلەمانی كوردستان بوو. خولی سێیەمی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2009-2013، لە 25ی تەمموزی 2009 بەبەشداری 24 لیست  بەڕێوەچوو، بەڵام 11 لیست توانیان رێژەی یاسایی بەدەستبهێنن و سەرۆكی پەرلەمان لەم خولەدا دوو قۆناغ بووەو  قۆناغی یەكەم (كەمال كەركوكی) و قۆناغی دووەم (ئەرسەلان بایز) سەرۆكی پەرلەمان بوون. خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2013-2018، لە 21ی ئەیلوولی 2013 بەبەشداری 31 لیست بەشێوەی نیمچە كراوە  بەڕێوەچوو، بەڵام 17 لیست توانیان ببنە خاوەنی كورسییەكانی پەرلەمان و (یوسف محەمەد) سەرۆكی ئەم خولەی پەرلەمانی كوردستان بوو.

ئارا ئیبراهیم یەكێتی و گۆڕان كۆبوونەوەو تاووتوێی پرسی ئاڵوگۆڕی پۆستەكانی حكومەتی خۆجێیی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیان و راپەڕینیان كردووە و هاوڵاتی ناوی بەشێك لەو كاندیدانە ئاشكرا دەكات. بەپێی رێككەوتنی یەكێتی نیشتمانی كوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان، وادەی هەڤاڵ ئەبوبەكر وەك پارێزگاری سلێمانی ماوەیەكی زۆرە كۆتایی هاتووەو بڕیارە بەمزووانە ئاڵوگۆڕ بەپۆستی پارێزگاری هەڵەبجەو سلێمانی بكرێت لەنێوانیاندا. دوێنێ سێشەممە 17ی ئایار، وەفدێكی یەكێتی سەردانی گردی زەرگەتەیان كردو لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان پرسی ئاڵوگۆڕی پۆستەكان و چەند پرسێكی دیكە تاووتوێ كران. بەپێی بەدواداچوونەكانی، هاوڵاتی كە لەچەند سەرچاوەیەكی ناو یەكێتی و گۆڕانەوە دەستی كەوتووە، یەكێتی داوای لەگۆڕان كردووە ئاڵوگۆڕ لە پۆستی پارێزگاری سلێمانی  بەمزووانە بكرێت، بەڵام پارێزگاری هەڵەبجە وەك خۆی بمێنێتەوەو گۆڕانیش داوای پۆستی پارێزگاری هەڵەبجە دەكات و یەكێتی پێیان راگەیاندوون لەشوێنی دیكە پۆستتان پێدەدەین لەجێگەی پارێزگاری هەڵەبجە. یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەیەوێت لەپێش ساڵیادی یەكێتیدا كە 1ی حوزەیران دەكات ئاڵوگۆڕ لەو پۆستانەدا بكرێت و بزوتنەوەی گۆڕانیش لاری لەوادەكەی نییە. یەكێتی نیشتمانی كوردستان ناوی كاندیدانی بۆ پۆستی پارێزگاری سلێمانی بریتین لە(شاناز ئیبراهیم ئەحمەد، ئەندامی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی و سەرپەرشتیاری مەڵبەندی 1ی سلێمانی، عیززەت صابر، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی و ئاوات محەمەد قایمقامی ناوەندی سلێمانی). بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد پۆستی پارێزگاری سلێمانی وەرنەگرێت چانسی عیززەت صابر بۆ پۆستی پارێزگاری سلێمانی زیاترەو قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت پشتیوانی دەكات، لەبەرانبەر ئاوات محەمەد، قایمقامی سلێمانیدا. ئەندامێكی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كە نەیویست ناوی بهێندرێت ئەوەی دووپاتكردەوە كەچەند مانگێكە یەكێتی داوای كردووە ئەو ئاڵوگۆڕە لەپۆستە خۆجێییەكانی سلێمانی و هەڵەبجەدا بكرێت. هەروەها وتیشی:» لای بزوتنەوەی گۆڕان كاوە عەبدوڵا، رێكخەری ژووری حكومەت و پەرلەمان كەسی یەكەمە بۆ پۆستی قایمقامی سلێمانی». هاوكات باسی لەوەشكرد، بۆ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، تائێستا لەنێوان بەرزان محەمەد، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاو رێبوار ئەحمەد سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لەئەنجومەنی پارێزگادایەو چانسی بەرزان محەمەد زیاترە. دەربارەی پۆستی پارێزگاری هەڵەبجە، ئەو ئەندامەی جڤاتی نیشتمانی گۆڕان پێیوابوو كە نزار مەحمود كەئەندامی جڤاتی نیشتمانی گۆڕانە لەهەڵەبجە یەكێكە لەكاندیدەكان و كاندیدێكی دیكەی عەشیرەتی كۆكۆیی هەیە، بەڵام هێشتا ئەو پرسە لەگەڵ یەكێتی نیشتمانیدا یەكلایی نەكراوەتەوە، وتیشی:» یەكێتی نیشتمانی دەیانەوێت پارێزگاری هەڵەبجە هەر كاك ئازاد تۆفیق بێت لەپشكی یەكێتی و دەیانەوێت لەسەرپەرشتیاری ئیدارەی سەربەخۆی راپەڕین و گەرمیان پۆستی دیكە بدرێتە گۆڕان، بەڵام تائێستا گۆڕان داوای پۆستی پارێزگاری هەڵەبجە دەكات».

له‌یال ئه‌حمه‌د وته‌بێژى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى حکومه‌تى هه‌رێم ئه‌وه‌ دووپاتده‌کاته‌وه‌ که‌ تائێستا یه‌ک حاڵه‌تى تاى خوێنبه‌ربوون بوونى هه‌یه‌و رێژه‌ى گیانله‌ده‌ستدانیش به‌کۆرۆنا گه‌یشتووه‌ته‌ سفر، کوشتارگه‌ى سلێمانیش له‌باره‌ى تاى خوێنبه‌ربوونه‌وه‌ هۆشدارى ده‌داته‌ خه‌ڵک. ئاسۆ حه‌وێزی وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ته‌ندروستی حکومه‌تى هه‌رێم له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت:" ده‌توانین بڵێین رێژه‌ی مردن به‌ڤایرۆسی کۆرۆنا چه‌ند رۆژێکه‌ گه‌یشتووەته‌ حاڵه‌تی سفرو رێژه‌ی تووشبوونیش به‌ په‌تاکه‌ زۆر نزمه‌ ده‌توانین بڵێین له‌سه‌دا یه‌ک پۆینت یه‌ک، به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی حاڵه‌تی پۆزه‌تیڤمان هه‌یه‌ که‌واته‌ ڤایرۆسه‌که‌ هه‌رماوه‌، به‌ڵام وه‌ک پێشتر نییه‌". هه‌روه‌ها باسى له‌وه‌شکرد وه‌رگرتنی ڤاکسینی کۆرۆنا هه‌رماوه‌و ژه‌می دووه‌م و سێیه‌می له‌کاتی خۆیدا وه‌رده‌گیرێت بۆ راییکردنی کاروباری رۆژانه‌ی هاووڵاتیان ده‌بێت ڤاکسینت پێبێت، وتیشى:" ئه‌وه‌ بڕیاری لیژنه‌ی باڵای رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی کۆرۆنایه‌و کار به‌و بڕیاره‌ ده‌کرێت و به‌رده‌وام ده‌بێت تا کۆبوونه‌وه‌یه‌کی تر ئه‌نجام ده‌درێت".  وته‌بێژى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى ئه‌وه‌شى خسته‌ڕوو که‌ له‌کۆتایی مانگی نیسانى رابردوو، به‌واژۆی وه‌زیری ته‌ندروستی رێنماییان بۆ گشت به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌کان و به‌شه‌ په‌یوه‌ندیداره‌کان ناردووه‌ که‌ خۆپارێزی له‌م تای خوێن به‌ربوونه‌ ئه‌نجامبدرێت. " ئه‌م تای خوێن به‌ربوونه‌ له‌پێشتردا هه‌بووه‌، به‌ڵام که‌ حاڵه‌ته‌کان زیاد ده‌کات پێویسته‌ رێنمایی و هۆشیاری به‌خه‌ڵک بدرێت تا خۆیان بپارێزن،  ته‌نها یه‌ک حاڵه‌ت تۆمار کراوه‌ ئه‌ویش له‌شاری هه‌ولێره‌ ". له‌گه‌رمیان نه‌خۆشخانه‌یه‌کى تایبه‌ت به‌کۆرۆنا گۆڕدرا بۆ نه‌خۆشخانه‌ى هه‌ناوى، ئه‌وه‌ش وه‌ک کۆتایى هاتن به‌ نه‌خۆشانى کۆرۆنا له‌گه‌رمیان وه‌سف ده‌کرێت. سیروان محه‌مه‌د، به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی ته‌ندروستی گه‌رمیان له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتی وت: "نه‌خۆشخانه‌ی قه‌ڵا له‌که‌لار که‌پێشتر بۆ نه‌خۆشانی کۆرۆنا ته‌رخانکرابوو کراوه‌ بە نه‌خۆشخانه‌یه‌کی  چاودێری وردو قه‌سته‌ره‌ی دڵ، به‌ڵام له‌ئێستادا یه‌ک قاوشی بۆ نه‌خۆشانی هه‌ناوی به‌کارده‌هێنرێت". هه‌روه‌ها پێشیوابوو گۆڕینى نه‌خۆشخانه‌که‌ به‌ماناى ئه‌وه‌ نایەت په‌تاى کۆرۆنا کۆتایى هاتووه‌و گه‌یشتووه‌ته‌ حاڵه‌تى سفر. لێپرسراوی هۆبه‌ی کوشتارگه‌ی هاوچه‌رخی سلێمانی ئه‌وه‌ روونده‌کاته‌وه‌ که‌ پێویسته‌ هاووڵاتیان گۆشت له‌سه‌ر شه‌قامه‌کان نه‌کڕن و خۆیان بپارێزن له‌تاى خوێن به‌ربوون. شاڵاو عارف لێپرسراوی هۆبه‌ی کوشتارگه‌ی هاوچه‌رخی سلێمانی بۆ هاوڵاتی ئه‌وه‌ی روونکرده‌وه‌، تای خوێن به‌ربوون مێژوویه‌کی کۆنی هه‌یه‌و له‌ساڵی 1970وه‌ له‌عێراق بوونی هه‌یه‌.  وتیشى:" ‏ ئه‌م تای خوێن به‌ربوونه‌ وه‌کو کۆرۆنا شتێکی تازه‌ نییه‌و ساڵانی پێشتریش هه‌بووه‌، بۆیه‌ رێگاکانی خۆپارێزی بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ڤایرۆسه‌که‌ شاره‌زاین، به‌ڵام خۆشبه‌ختانه‌ ئه‌م تای خوێن به‌ربوونه‌ ئه‌وه‌نییه‌ له‌ڕێگای هه‌واوه‌ بگوازرێته‌وه‌، کۆنتڕۆڵکردنی زه‌حمه‌ت و ناڕه‌حه‌ت بێت و خێرا بڵاوبێته‌وه‌، به‌ڵکو به‌هۆی به‌رکه‌وتنی راسته‌وخۆ له‌ڕێگای ده‌ردراوه‌ شله‌ی به‌رکه‌وتوویه‌ک یا تووشبویه‌ک ده‌گوازرێته‌وه‌".  "له‌ناو کوشتارگه‌که‌ به‌رده‌وام به‌قڕکه‌رو دژه‌ ڤایرۆس ته‌عقیم ده‌کرێت که‌ئه‌مانه‌ به‌رده‌وام کاری رۆژانه‌ی خۆمانه‌ نه‌ک ته‌نیا بۆ ئه‌م ڤایرۆسه‌، توانیومانه‌ ساڵانه‌ سه‌رکه‌وتووبین به‌سه‌ر ڤایرۆس و به‌کتریاکاندا"، لێپرسراوی هۆبه‌ی کوشتارگه‌ی هاوچه‌رخی سلێمانی واى وت.  هاوکات ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه‌ که‌ ئه‌وه‌ی گرنگه‌ پێویسته‌ خه‌ڵک په‌نا نه‌باته‌به‌ر کوشتارگه‌ی سه‌ر شه‌قامه‌کان و ئه‌و گۆشته‌ی ده‌یخوات ده‌بێت تا 60 پله‌ واته‌ 20 ده‌قه‌ بکوڵێنرێت و خانمانیش ده‌بێت به‌ده‌ستکێشه‌وه‌ گۆشت بشۆرنه‌وه‌، چونکه‌ ئه‌گه‌ر ڤایرۆس له‌گۆشته‌که‌دا هه‌بێت و ده‌ستی برین بێت بۆی ده‌گوازرێته‌وه‌.  

هاوڵاتى هەر فەردە ئاردێكی تایبەت بە سەمون لە ئێران نرخەكەی 10 هێندە بەرز بوەتەوە و وەزیری دارایی و ئابوریی وڵاتەكەش دەڵێت هەر تاكێك رۆژانە 250 گرام ئاردی بەردەكەوێت كە دەكاتە تەنها دوو نان. گرانبونی نان و سەمون لە ئێران خۆپیشاندانی دانیشتوانی ژمارەیەك ناوچەی لەو وڵاتەی لێكەوتوەتەوە و كەشی ئەمنی و سەربازیی لە ترسی سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی باڵی بەسەر شار و شارۆچكەكانی ئێراندا كێشاوە، چاوەڕوان دەكرێت  شۆڕشی نان لەو وڵاتە سەرهەڵ بدات. رەخنەگرانی ناو پەرلەمانی ئێران و دەسەڵاتی وڵاتەكە رایانگەیاندوە؛ حكومەت بۆ ئەوەی كورتهێنانی بودجەكەی قەرەبوو بكاتەوە دەستی خستووەتە سفرەی خەڵكەوە و هاوكارییە مادییەكانی بڕیوە بۆ دابینكردنی ئارد بە نرخێكی هەزارن. بەرپرسانی ئێران ئاشكرایان كردووە نرخی هەر فەردەیەك ئاردی حكومی لە وڵاتەكە ناگاتە دوو دۆلار بەڵام لە وڵاتانی دراوسێ نرخی هەمان ئەو فەردە ئاردە دەگاتە زیاتر لە 20 دۆلار و گومان دەكرێت بۆ رێگریی لە بەقاچاخبردنی ئاردی ئێران حكومەت بڕیاری گرانكردنی ئاردی دابێت، چونكە هاوكات بەڵێنی داوە هاوكارییە ماددییەكان كە لە ئێران پێی دەوترێت (یارانە) زیاد بكات. وەزیری كشتوكاڵی ئێران جەنگی ئۆكرانیا و كەمبونەوەی ئارد لە وڵاتانی دراوسێی وڵاتەكە بەهۆكاری بەرزبونەوەی نرخی ئارد ناوبردوە و تاڵیبانیش رایگەیاندوە بۆ دابینكردنی ئارد، ئەفغانستان پێویستی بە ئاردی قاچاخیی ئێران نییە. ژمارەیەك میدیای ئێران بڵاویان كردوەتەوە»حكومەت پلانی هەیە نان بە كارتی ئەژماری بانكی و پێناسی نیشتیمانی دابەش بكات بۆ ئەوەی رێگریی بكات لە فیڕۆدانی نان و بەقاچاخبردنی ئارد». سەرۆك كۆماری ئێران سەبارەت بە بەرزبونەوەی نرخی ئارد و نان لە وڵاتەكەی رایگەیاندوە؛ دەبێت خەڵك تامی دادپەرویی بچێژن، چونكە بە بڕینی دۆلاری حكومی لە بازرگانەكان ئەو پارەیە بۆ گیرفانی خەڵك دەگەڕێتەوە».   بیانوی گرانبونی ئارد و نان لە ئێران زۆربەی بەرپرسانی حكومەت رایانگەیاندوە» تا كۆتایی زستانی ساڵی داهاتوو نرخی نان لە نانەواخانە گشتییەكان زیاد ناكات، بەڵام حكومەت لە بودجەی وڵاتەكەدا دۆلاری چوار هەزار و 200 تمەنیی لابردوە كە پێشتر وەك هاوكاریی ماددیی بە مەبەستی كڕینی ئارد و پێدوایستییە سەرەكییەكان تەرخان دەكرد بەوەش بەشێكی بەرچاو لە كورتهێنانی بودجەكەی قەرەبوو دەكاتەوە، چونكە لە ئێستادا بەهای هەر دۆلارێك لە بازاڕەكانی ئێران دەگاتە نزیكەی 29 هەزار تمەن». جەواد ساداتی نەژاد، وەزیری كشتوكاڵی ئێران رایگەیاندووە»یەكێك لە وڵاتانی دراوسێ پێویستی بە سێ ملیۆن تۆن ئارد هەیە و هەوڵ دەدات ئاردی ئێران بە قاچاخ بەرێتە وڵاتەكەی و پێدوایستییەكەی بۆ ئارد لە رێگەی ئێرانەوە چارەسەر بكات». ساداتی نەژاد بە بێ ناوهێنانی هیچ وڵاتێك ئاماژەی بەوە كردوە نرخی هەر فەردەیەكی 50 كیلۆیی ئارد لە ئێران بە نرخی حكومیی 38 هەزار تمەن كە دەكاتە نزیكەی یەك دۆلار نیو رادەستی نانەواخانەكان دەكرێت،  بەڵام هەر هەمان ئەو فەردە ئاردە لە وڵاتانی دراوسێ 500 هەزار تمەن تا 600 هەزار تمەن كە دەكاتە نزیكەی 20 دۆلار دەفرۆشرێت. لێدوانەكەی وەزیری كشتوكاڵی ئێران بوە مایەی كاردانەوەی تاڵیبان و وەزارەتی كشتوكاڵی ئەفغانستان بە راگەیەنراوێكی فەرمی وەڵامی ئەو بەرپرسەی دایەوە و رایگەیاند:» حاشا لەوە ناكرێت كە ئەفغانستان پێویستی بە سێ ملیۆن تۆن ئاردە بۆ دابینكردنی نان و سەمون لە وڵاتەكەی، بەڵام هەوڵ نەدراوە ئاردی ئێران بە قاچاخ بگاتە ئەفغانستان، چونكە وەڵاتەكە پێویستی بە ئێران نییە كە كەمبونەوەی ئاردەكەی پێ چارەسەر بكات».   ئارد و ئاسایشی نیشتیمانیی لە ئێران لەگەڵ بەرزبونەوەی نرخی ئارد و نان لە ئێران خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی لە چەند شارێكی گرتەوە و پەرلەمانی وڵاتەكەش رۆژی یەكشەممە (7/5/2022) وەزیری دارایی و ئابوریی لەگەڵ وەزیری كشتوكاڵی بە مەبەستی لێپرسینەوە بانگهێشت كرد و لە دانیشتنێكی تایبەتدا لێپرسینەوە لەو دوو وەزیرە كرا. دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی ئێران بە میدیاكانی راگەیاندوە كە دانیشتنە تایبەتەكەی پەرلەمان و ئاڕاستەكردنی پرسیار لەو دو وەزیرە كاتی زۆری خایاندوە و پێویستی بە دانیشتنی ئاشكرا هەیە كە راستەوخۆ لە میدیاكانەوە پەخش بكرێت. بە پێی راگەیەنراوی پەرلەمانی ئێران حكومەت لە وەڵامی پرسیاری پەرلەمانتاراندا رایگەیاندوە؛ ئێران ساڵانە پێویستی بە 12 ملیۆن تۆن گەنم هەیە، بەڵام لە ئێستادا تەنها چوار ملیۆن تۆن گەنم و ئارد لە ناوخۆ و دەرەوە كڕدراوە. ئەو دوو وەزیرە بە پەرلەمانیان راگەیاندوە؛ ئەو فەردە ئاردانەی حكومەت بە هاوكاریی ماددیی بە نرخی یەك دۆلاری نیو رادەستی نانەواخانە گشتییەكانی دەكات لە سەر سنورەكانی ئێران هەندێك جار بە 900 هەزار تەمەن كە دەكاتە 39 دۆلار دەفرۆشرێت ئەوەش وای كردوە ئاردی هاوردە كە لەسەر حكومەت زۆر دەكەوێت جارێكی دیكە بە قاچاخ هەناردەی دەرەوەی ئێران بكرێت. پەرلەمانی ئێران رایگەیاندوە؛ هۆشداریی دراوە بە حكومەت كە دەبێت نرخی سەرجەم كاڵا و پێدوایستییە سەرەكی و خۆراكییەكان بگەڕێتەوە بۆ نرخە دیاریكراوەكانی سەرەتای ساڵی 2022 تەنانەت ئەگەر ناچار بێت دۆلاری حكومی بەكار بهێنێتەوە و هاوكات داوا كراوە بە راشكاوی بەرپرسیاری سەرەكیی بەرزكردنەوەی نرخەكان رون بكرێتەوە كە سەرۆك كۆماری وڵاتەكەیە یان تیمە وەزارییەكەی. عەلی عەلی زادە، ئەندامی دەستەی ئاسایش لە پەرلەمانی ئێران رایگەیاند؛ دەستبردنی حكومەت بۆ نانی خەڵك یارییە بە ئاسایشی  نیشتیمانیی وڵاتەكە بۆیە حكومەت پێش لابردنی هاوكارییە مادییەكانی كڕینی نان دەبوایە خەڵكی وڵاتەكەی ئاگادار كردایەوە و لە پەرلەمانیش كۆدەنگیی لەسەر دروست بكرایە.   ئێران ساڵانە پێویستی بە هاوردەكردنی هەشت ملیۆن تۆن گەنمە لە ئامارەكانی وەرزی دورینەوەی گەنم لە ساڵی رابردودا دەركەوتوە بەرهەمهێنانی گەنم لە ناوخۆی ئێران زیاتر لە 30% كەمی كردوە و وڵاتەكە پێویستی بە هاوردەكردنی هەشت ملیۆن تۆن گەنم لە درەوە هەبوە چونكە بە پێی خەمڵاندنی پێویستییەكان بۆ ئارد، ئێران لە ساڵێكدا پێویستی بە 13 تۆن گەنم هەیە و لە كاتێكدا بەرهەمهێنانی گەنمی ساڵی 2021 لە ئێران چوار ملیۆن و 700 هەزار تۆن بوە بۆیە پێویست بوە ئەو وڵاتە لانیكەم هەشت ملیۆن تۆن گەنم هاوردەی وڵاتەكەی بكات بەڵام بەرپرسان دانیان بەوەدا ناوە تەنها چوار ملیۆن تۆن گەنمیان هاوردە كردوە. رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵی سەر بە نەتەوەیەكگرتوەكان (فاو) رایگەیاندوە؛ گەنمی بەرهەمهێنراوی ئێران لە ساڵی 2019 نزیكەی 14 تۆن بوە و كە یەك ملیۆن و200 هەزار تۆنی بە مەبەستی تۆ بۆ چاندنەوە بەكارهاتوە و ئەوی دیكەی پێدوایستیی ناوخۆی وڵاتەكەی پێ پڕكراوەتەوە. فاو ئاشكرای كردوە یەك لەسەر سێی ئەو زەویانەی لە ئێران گەنمی تێدا بەرهەم دەهێنرێت (دێمە) و دو لەسەر سێی زەوییەكانی وڵاتەكەش بەر ئاوان و پێویستیان بە باران و ئاوی گونجاو هەیە. لە ئامارەكانی ناوخۆی ئێران و فاو دەردەكەوێت گەنمی بەرهەمهێنراوی وڵاتەكە لە دو ساڵی رابردودا زۆر كەمی كردوە و گەنمی ئەو وڵاتە بەهۆی وشكەساڵییەوە لە 13 ملیۆن تۆنەوە بۆ نزیكەی پێنج ملیۆن تۆن كەمی كردوە. شارەزایانی كشتوكاڵ لە ئێران ئاشكرایان كردوە بەرزبونەوەی نرخی گۆشتی ئاژەڵ وای كردوە بەشێكی بەرچاو لە گەنمەكانی وڵاتەكە بۆ لەوەڕ و خۆراكی بزن و مەڕ و مانگا بەكار بهێنرێت چونكە جوتیاران و ئاژەڵداران ئەوە بە قازانجیانە لە كاتێكدا گەنم بە نرخێكی زۆر هەرزان لە جوتیاران وەردەگیرێت.   سەر فیترە نرخی گەنم لە ئێران بەرز دەكاتەوە حكومەتی ئێران بە نوسراوی رەسمی رایگەیاند نرخی هەر كیلۆیەك گەنم بە مەبەستی سەر فیترە بە 12 هەزار تەمەن خەمڵێنراوە و گەنمی جوتیارانیش لە ساڵی داهاتودا بە 11 هەزار و 500 تمەن وەردەگیرێت لە كاتێكدا ساڵی رابردو هەر كیلۆیەك گەنم بە حەوت هەزار و 500 تمەن لە جوتیاران وەرگیراوە. لە نوسراوەكەی حكومەتدا هاتوە بە پێی نرخی گەنم سەر فیترە بۆ هەر كەسێك لە ئێران 40 هەزار تمەنە. بڕیارەكەی حكومەت بۆ دیاریكردنی كڕینی نرخی گەنم و سەر فیترە بوە هۆی بەرزبونەوەی نرخی ئارد و نان و زۆربەی ئەو پێداویستییانەی كە پەیوەندییان بە ئارد و گەنمەوە هەیە و زۆربەی رەخنەگرانی حكومەت بڕیارەكەی حكومەت بۆ دیارییكردنی كڕینی گەنم لە جوتیاران و سەرفیترە بە بریسكەی سەرهەڵدانی گرانیی و بەرزبونەوەی نرخەكان لە ئێران لەقەڵەم دەدەن. رۆژنامەی (تیجارەت) لە ئێران بڵاوی كردوەتەوە ئەو بڕیارەی حكومەت لە نزیك جەژنی رەمەزاندا بەس بو بۆ ئەوەی نرخی هەر كیلۆیەك ئارد لە دو هەزار و 700 تمەنەوە بۆ نزیكەی 17 هەزار تمەن بەرز بێتەوە و هەر ئەوەش رویدا. رۆژنامەكە ئاشكرای كردوە نرخی ئارد بۆ سەمونخانەكان لە هەندێك حاڵەتدا و بە تایبەت لە تارانی پایتەخت لە 900 تمەنەوە بە رێژەی (1230%) بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینی و نرخەكەی گەیشتە 12 هەزار تمەن . ئەو بڕیارەی حكومەت كاریگەریی لەسەر سەرجەم كاڵاكانی ناو بازاڕەكان هەبوە و بەرزبونەوەكانیش لە نێوان 67% بۆ 200% بوە.   جیاوازیی نرخی ئارد لە نانەواخانە گشتی و تایبەتییەكان محەمەد جەواد كەرەمی سەرۆكی سەندیكای نانەواخانە و سەمونخانەكان لە ئێران رایگەیاندوە؛ نرخی هەر فەردەیەك ئاردی تایبەت بە سەمونخانەكان لە 67 هەزر تمەنەوە كە دەكاتە نزیكەی دو دۆلار و سێ سەنت بۆ 630 هەزار تمەن واتە زیاتر لە 21 دۆلار بەرز بوەتەوە. كەرەمی رونی كردوەتەوە بەرزبونەوەی نرخی فەردەیەك ئارد نزیكەی 10 هێندەی جارانە و بارگرانییەكەشی لەسەر شانی خەڵكە. كەرەمی ئاشكرای كردوە كە 80%ی ئاردی حكومی رەوانەی ناونەواخانەكان دەكرێت بەڵام سەمونخانەكان و شوێنی دروستكردنی نانە گەورەكان دەبێت لەمەودا ئاردەكەیان بە نرخی بازاڕی ئازاد دابین بكەن . پێشتر نرخی هەر كیلۆیەك ئارد بۆ نانەواخانە گشتییەكان دەیكردە 665 تمەن تا 900 تمەن واتە سێ سەنت،هاوكات سەمونخانەكان هەر كیلۆیەك ئاردیان بە دو هەزار و 700 تمەن دەكڕی كە دەیكردە هەشت سەنت بەڵام سەمونخانەكان ناچارن لەمەودوا هەر كیلۆیەك ئارد بە 16 هەزار تمەن بكڕن كە دەكاتە زیاتر لە نیو دۆلار.   ئێران لە ساڵێكدا زیاترین بەرهەمی گەنم و ئاردی هەناردە كردوە ئاژانسی خوێندكارانی ئێران (ئیسنا) بڵاوی كردوەتەوە لە ساڵێكدا بە بەهای 470 ملیۆن دۆلار بیسكیت و شیرینی و نیشاستەی وەك بەرهەمەكانی ئارد و گەنم هەناردەی وڵاتان كردوە. ئێران لە ساڵی 2021 بە گشتی دو ملیۆن و 274 هەزا و 872 تۆن ماددەی خۆراكیی بەرهەمهێنراو لە ئارد و گەنمی هەناردە كردوە و بەراورد بەوەی كە لەو ساڵەدا نزیكەی 50 ملیارد دۆلار كاڵای هەناردە كردوە، پشكی هەناردەی گەنم و ئارد 1%ی سەرجەم هەناردەی یەك ساڵی ئێران بوە. لە وردەكاریی ئامارەكاندا رون كراوەتەوە لە ساڵێكدا 236 هەزار تۆن بە بەهای 84 ملیۆن دۆلار وەك مەعكەرۆنی (پاستا) رەوانەی دەرەوەی ئێران كراوە و هەر لەو ماوەیەشدا بڕی 12 هەزار 800 تۆن بە بەهای سێ ملیۆن و 400 هەزار دۆلار  ئارد و بە بەهای 86 ملیۆن و 500 هەزار دۆلار جۆرە جیاوزەكانی نانی هەناردە دەرەوە كردوە. هاوكات  هەرلە ماوەی یەك ساڵدا بە بەهای  331 ملیۆن و  دۆلار لە جۆرە جیاوازەكانی بیسكویت و شیرینی هەناردە كردوە كە پێكهاتەی سەرەكییان گەنم و ئارد بوە و نزیكەی 10 هەزار و 200 تۆنیشی وەك نیشاستە هەناردە كردوە كە بەهاكەی دو ملیۆن و 600 هەزار دۆلار بووە

عەمار عەزیز شارەزایەكی بواری سەربازی لەبارەی گیان لەدەستدانی گەشتیارێكی دانیماركی بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە «توركیا بەم دواییە دەیان بنكەی سەربازییان لە بادینان و لەو ناوچانە داناوەو هەرچی درەخت هەبووە بڕیویانەتەوەو بۆ پاراستنی خۆیان و بنكەكانیان مینیان چاندووە»، پۆلیسی دهۆكیش سەرەرای ئەوەی لە راگەیەندراوەكەیاندا پەكەكەیان تۆمەتباركرد دەشڵێن:» جارێ‌ لێكوڵینەوە لەسەر رووداوەكە كۆتایی نەهاتووەو هەندێكجار مانگێك پێوەی سەرقاڵ دەبین تا دەگەینە ئەنجامی كۆتایی». گیان لەدەستدانی گەشتیارێكی دانیماركی لە بادینان كاردانەوەی لێكەوتەوەو پۆلیسی دهۆك دەڵێت هێشتا لێكۆڵینەوەكان لەسەر ئەو رووداوە بەردەوامەو ناوەندی راگەیاندنی هێزەكانی پاراستنی گەل (هەپەگە) دەڵێن هیچ پەیوەندییەكیان بەو رووداوەوە نییەو پێویستی بە لێكۆڵینەوەیە. رۆژی پێنجشەممە 5ی ئایار دوو گەشتیاری دانیماركی بەمەبەستی گەشتكردن لەباكووری كوردستان و لە رێگەی دەروازەی سەر زێرەوە دەچنە هەرێمی كوردستان، لەسنوری گوندی باروخ سەر بە ناحیەی كانێ ماسێ لە رووداوێكی تەمومژاویدا كەسێكیان گیانلەدەستدەدات. (ه، د) چالاكوانێكە لە سنوری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌ لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت « ئەو شوێنەی ئەو دوو گەشتیارە كە یەكێکیان گیانیلەدەستدا نزیكەی كێلومەترێك دوورە لە بنكەیەكی سەربازی توركیا، لەكاتی رووداوەكە من لەوێ‌ نەبووم، بەڵام هاورێیەكی خۆم لەنزیكەوە ئەو دوو گەشتیارەی بینیوە، بەتەلەفون قسەم لەگەڵ كردووە ئەو بە منی وت زۆر بەسەختی بریندارببوو بەشێوەیەك بۆ مرۆڤ نەیدەتوانی تەماشایان بكات، پێش رووداوەكە دەنگی تەقینەوەی هیچ بۆمبێكمان نەبیستووە رووداوەكە تەمومژاوییە». ئەو چالاكوانەیە وتیشی: « ئەو دوو گەشتیارە بە پاسكیل لە دەروازەی سەرزێڕ هاتوونەتە ناو سنوری قەزای ئامێدی، ئەو رێگایەی ئەوان هاتۆچوویان لەسەركردووە خەڵك هاتۆچۆی لەسەر ناكات».  «گوندی باروخ لەمێژە چوڵكراوە، هیچ كەسێك لێی ناژیت، رێگای باروخ بۆ ئامێدی بەهۆی بەردەوامی بۆردومانكردنی توركیا و بوونی دەیان مین و مەترسی دروستبوونی شەڕ لەنێوان پەكەكەو توركیا هیچ كەسێك هاتۆچۆ لەسەر ئەو رێگایە ناكات «، ئەو چالاكوانە وای وت.   شارەزایەكی بواری سەربازی «توركیا بەم دواییە دەیان بنكەی سەربازییان لە بادینان و لەو ناوچانە داناوەو هەرچی درەخت هەبووە بڕیویانەتەوەو بۆ پاراستنی خۆیان و بنكەكانیان مینیان چاندووە".   سوپای توركیا لە نیسانی ساڵی 2021 تا ئێستا كە زیاتر لە ساڵێك دەكات دەیان بنكەی سەربازی نوێی لە ناوچەكانی بادینان و گوندەكانی سەر بەقەزای ئامێدی داناوەو ساڵی رابردوو هاوشێوەی ئەمساڵ ئۆپەراسیۆنی ئەنجامدا دژی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) و دواتر  دەستی كرد بە بڕینەوەی درەختەكان و ئاودیوكردنیان بۆ باكوری كوردستان. شارەزایەكی بواری سەربازی كە نەیویست ناوی بهێندرێت، جەختی لەوەكردەوە كە «توركیا بەم دواییە دەیان بنكەی سەربازییان لە بادینان و لەو ناوچانە داناوەو هەرچی درەخت هەبووە بڕیویانەتەوەو بۆ پاراستنی خۆیان و بنكەكانیان مینیان چاندووە. هەروەها وتیشی:» لەبەشێك لە راگەیاندنەكان پەكەكە تۆمەتبار كرا، بەڵام پەكەكە ئیشی بە مین دانان نییەو شەڕی پارتیزانی دەكات وەك ئەوەی كاتی خۆی ئێمە لە شاخەكان دژی رژێمی بەعس دەمانكرد». ئازاد ئەدیب، موختاری گوندی هرورە لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: « گوندی باروخ 3 بۆ 5 كێلومەتر دوورە لە ناوەندی ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌، 10 كێلومەتر لە گوندی هرورێ‌ دوورە، ئەو رێگایەی ئەوان هاتۆچۆیان لەسەر كردووە زیاتر  لەشەش ساڵە هیچ كەسێك هاتۆچۆی لەسەر ئەو رێگایە نەكردووە، رووداوەكە لە سنورەكەی ئێمە بووە». ئازاد حەبیب باسی لەوەشكرد كە ئەو شوێنەی هەردوو گەشتیارەكە تووشی رووداوەكە دەبن دەكەوێتە گوندی باروخێ‌ لە سنوری ناحیەی كانێ ماسێ‌ سەر بەقەزای ئامێدی، دووری نێوان گوندی باروخ و ئامێدی 27 كێلومەترە، ئەو رێگای ئەوان هاتۆچۆیان لەسەركردووە خوڵە قیرنەكراوەو  پێشتر بڕیاری قێرتاوكردنی بۆ دەرچووە، بەڵام جێبەجێ‌ نەكراوە. پەیامنێری هاوڵاتی بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر لەسەر رووداوەكە پەیوەندی بە بەڕێوەبەری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌ دەكات بەڵام بەهۆی ئەوەی بابەتەكە پەیوەندی بەلایەنی ئەمنییەوە هەیە وتی:» ناتوانم هیچ لێدوانێك بدەم». شیراز سادق، بەرپرسی بەشی راگەیاندن لەدەروازەی سەرزێڕی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: « ئەو رۆژەی ئەو دوو گەشتیارە گەیشتوونەتە دەروازەی سەرزێڕی پشوو بوو، بەڵام كارمەندەكەمان پێشوازیان لێكردووە، وەكو پێویست رێنمایشیان پێداوە سەبارەت بە هاتۆچۆكردن لە سنوری قەزای ئامێدی، ئەو دوو گەشتیارە بە پاسكیل هاتۆچۆیان كردووە تا گەیشتوونەتە ئەو شوێنەی رووداوەكەی لێ دروستبووە «. لەمیدیاكانی دانیمارك باسی رووداوەكە كراوەو دەڵێن» دوو گەشتیاری وڵاتەكەیان لەباكوری عێراق لەناوچەی شەڕی توركیاو پەكەكە دا، یەكێكیان بە مین گیانی لەدەستداوە». رۆژی هەینی 6ی ئایار پۆلیسی دهۆك راگەیندراوێكیان بڵاوكردەوە لەسەر گیانلەدەستدانی گەشتیارێكی بیانی و تیایدا هاتووە، لەم چەند رۆژەی رابوردوو دوو گەشتیار بەپاسكیل و لەدەروازەی سەرزێڕو بە مەبەستی گەشتكردن هاتوونەتە هەرێمی كوردستان، بەڵام لەو كاتەی ویستوویانە بچنە ئامێدی، لە رێگەدا مینێك  بەیەكێك لە گەشتیارەكاندا تەقیوەتەوەو بەو هۆیەوە گیانیلەدەستداوە. هەر لە روونكرنەوەكەدا هاتووە، ئەو كەسەی كە گیانی لدەستداوە ناوی ( تۆرۆبیۆن ) و تەمەنی 28 ساڵە، دوای لێكوڵینەوە لەسەر رووداوەكە دەركەوتووە كە « ئەو مینەی بەیەكێك لە گەشتیارەكاندا تەقیوەتەوە، لەلایەن پەكەكەوە دانراوە، داواش لەخەڵك و گەشتیارەكان دەكەین كە ئەوانەی دەیانەوێت گەشت بكەن نەچنە شوێنە گۆماناوییەكان «. هێمن سلێمان، وتەبێژی پۆلیسی دهۆك لەمبارەیەوە بە هاوڵاتی وت: « بەپێی لێكوڵینە سەرەتاییەكان تەنها یەك كەس بەهۆی مینێكی پەكەكە گیانی لەدەستداوە، هاوڕێكەی بریندار نەبووە، بەڵام نازانین  هێشتا لە هەرێمی كوردستانە یان چووەتە وڵاتەكەی خۆی». هەروەها ئەوەشی روونكردەوە كە ئەو شوێنەی روداوەكەی لێ دروستبووە شوێنی شەڕ و ئاڵوزی نێوان پەكەكە و سوپای توركیایە، وتیشی:» جارێ‌ لێكوڵینەوە لەسەر روداوەكە كۆتایی نەهاتووەو هەندێكجار مانگێك پێوە سەرقاڵ دەبین تا دەگەینە ئەنجامی كۆتایی لەسەر روداوەكە« ناوەندی راگەیاندنی هێزەكانی پاراستنی گەل لەسەر گیانلەدەستدانی دوو پاسكیلسوارە دانیماركییەكە  هاتەدەنگ و رایگەیاند، هیچ پەیوەندییەكمان بەو رووداوەوە نییە. رۆژی 5ی ئایار، لە ئەنجامی تەقینەوەی مینێكی چێندراودا لە نزیك گوندی هرورێی شارەدێی كانێ ماسێ لە شارۆچكەی ئامێدی، دوو گەشتیاری دانیماركی گیانیان لەدەستدا، كە بە پاسكیل گەشتی ناوچەكەیان ئەنجامدابوو. ناوەندی راگەیاندنی هێزەكانی پاراستنی گەل – هەپەگە لەڕاگەیەندراوێكدا رەتیكردەوە، هیچ پەیوەندییەكیان بەڕووداوی گیانلەدەستدانی دوو پاسكیلسوارە دانیماركییەكەوە هەبووبێت. هەپەگە ئەوەشی خستووتەڕوو، ئەو ناوچەیەی ئەو رووداوە تێیدا روویداوە ئەوانی تێیدانییەو هێزەكانیشیان تێیدا ناگەڕێن و دەڵێن:» ئێمە مینی چێندراو بەكارناهێنین، ئەم رووداوە پێویستی بەلێكۆڵینەوە و بەدواداچوونە».

هاوڵاتى  لەساڵی 2014وە تائێستا كە ماوەی نۆ ساڵ دەكات، حكومەتی هەرێم پرۆژەی بودجەی نەناردووەتە پەرلەمان ئەوەش بەحوکمڕانییەكی تاریك وەسف دەكرێت كە داهات و خەرجییەكان تێیدا ناشەفافن. بەپێی پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان بێت، دەبێت هەموو ساڵێك لەمانگی (تشرینی یەكەم/10) هەموو ساڵێك پرۆژەی بودجە بگاتە پەرلەمانی كوردستان، بەڵام ئەوە ماوەی نۆ ساڵە حكومەت پێشێلی پەیرەوی ناوخۆ دەكات. هەرچەندە ساڵی رابردوو 2021، وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم پرۆژە بودجەی ئامادە كردو رەوانەی ئەنجومەنی وەزیران كراو بڕیاربوو دوای ماوەیەك رەوانەی پەرلەمانی بكەن، بەڵام بەبڕیارێكی سەرۆكی حكومەت پرۆژە بودجەكە دوای دیراسەكردنیشی ناردنی بۆ پەرلەمان راگیرا. لەئێستادا حكومەتی هەرێم لە رێگەی داهاتی نەوت و ناوخۆو ناردنی 200 ملیار دینار لەلایەن بەغداو هاوكاری هاوپەیمانان بۆ وەزارەتی پێشمەرگە پارەی دێتە بەردەست، كە لەكۆتایی مانگی (نیسان4) داین و حكومەتی هەرێم ئامادە نییە سەرەڕای زۆربوونی داهاتەكانی نەوت و ناوخۆ پرۆژەی بودجە رەوانەی پەرلەمان بكات. رێكخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدان كە بەپاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموكراسی ئەمریكی (NED) جێبەجێی دەكات، لە تەمموزی ساڵی 2015 دەستی پێكردوە، لەم وەرزەدا لە ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ تا سێپتێمبەری ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. پرۆژەكە لەسەر دوو ئاست كاری كردووە، چاودێری كارنامەی كابینەی نۆیەمی بۆ هێڵە گشتیەكانی چاكسازی، ئاستی دووەم تایبەتە بە كاركردن دەربارەی بودجە لەهەرێمی كوردستان. رێكخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێكخراوێكی كوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێكخراوە ناحكومییەكانی كوردستان تۆماركراوە. رێكخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی كردن و رووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزكردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی كوردستان كاردەكات، لەڕێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزكردنی دامودەزگاكانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستكردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوكات چاودێریكردن ‌و بەشداری كردن لەفشارە مەدەنییەكان ‌و جێبەجێ كردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەكی رێكخراو لەهەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانە. بۆچی پرسی بودجە لەهەرێمی كوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەو راستیەی كە ماوەی 9 ساڵە حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی لە گرنگترین ئەركی ساڵانەی بواردووە و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی ئاراستەی پەرلەمان نەكردووە كە خەریكە وەك حاڵەتێكی ئاسایی لێی دەڕواندرێت، نەبونی بودجە هەرێمی كوردستانی دوچاری كۆمەڵێك تەنگژەی ناڕوونی لەداهات و خەرجیەكان كردووەتەوە، هەروەها دەسەڵاتەكان روون نیە و ونبووە، ئاراستەی  سیستەمی ئابوری كوردستان دیار نییە ئەو پرۆژەیە لە ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ دەستی پێكردووە و چالاكیەكانی تا سێپتێمبەری ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. (رێكخراوەكەمان هەوڵدەدا لە ئایندەش وەك پرۆژەیەكی درێژخایەن چالاكی بەردەوامی دەربارەی بودجە  هەبێت). چالاكی یەكەم سلێمانی ١١/١٢/٢٠٢١ چالاكی دووەم دهۆك ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاكی سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاكی چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوكات ٧ چاوپێكەوتن لەگەڵ شارەزایانی ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێكی پێنج كەسی لە رێكخراو سەرپەرشتی پرۆژەكەی كردووە. ئامانجی كاركردن دەربارەی بودجە: ١.دروستكردنی فشار بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێمی كورستان پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی بخاتە بەرنامەی كاری و بباتە پەرلەمان و پەسەند بكرێت. ٢. بەمەبەستی چەسپاندنی شەفافیەت و رێگری لە گەندەڵی و دانانی بودجەیەكی پێشكەوتوو بۆ هەرێمی كوردستان. ٣. هێنانە پێشەوەی ئەزموونی بەشداری هاووڵاتیان و رێكخراوەكان لە داڕشتنی پلانی بودجەی ساڵانە، هەروەها چاودێری كردنی. بودجە لەنێوان هەبوون و نەبوونیدا لەدوای راپەڕینەوە هەرێمی كوردستان لەساڵی 1993  تا 2013 بەشێوەی پچڕ پچڕ ساڵانە یاسای بودجەی پەسەند كردووە،  ئەم ماوەیەش بۆ دوو قۆناغی سەرەكی دابەش دەبێت، قۆناغی یەكەم ساڵانی 1993 تا 2009 لە خۆدەگرێت كە لەم قۆناغە پرۆژە یاساكان زۆر بە كرچ و كاڵی ئامادە كراون، زۆرینەی خەسڵەتە بنەڕەتیەكانی بودجە لەخۆناگرێت، باسی سەرچاوەكانی داهاتی تێدا نیە، چۆنیەتی خەمڵاندنی داهات روون ناكاتەوە، كە ئەمە بەشێكی سەرەكی بودجەیە، بەڵكو تەنها بەشی دیاریكردنی ئەو لایەنانەی مافی خەرجیان هەیەو داهاتی خەمڵێنراوی تێدایە. لەو ماوەیەش (١٢ ساڵ) بودجە پەسەند نەكراوە. هەرچی قۆناغی دووەمە كە 2010 تا 2013 لە خۆدەگرێت، ئەو پرۆژە بودجانەی ئامادەكراون، داهاتەكانیان لە خۆگرتبوو و تاڕادەیەك بەشێوەیەكی وردتر ئامادەكراون. -هەرێمی كوردستان لە ساڵانی ١٩٩٢ تا ٢٠١٣ تەنها ١٠ ساڵ بودجەی هەبووە. -هەرێمی كوردستان لە ساڵانی ٢٠١٤ تاوەكو ٢٠٢١ بودجەی نەبووە كە ئەمە بەدرێژترین ماوە دادەنرێت تیایدا هەرێمی كوردستان بەبێ بودجە بێت. 9 ساڵ حوكمڕانی لەتاریكدا بە راگرتنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014ەوە حكومەتی هەرێم هیچ پرۆژە یاسایەكی بودجەی ئامادە نەكردووە و بۆ پەرلەمانی كوردستان نەناردووە، واتە لەو ماوەیە خەرجیەكانی هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی یاسا ئەنجامدراون، سەرچاوە و بڕی داهات ناڕوون بووە. كە ئەمەش پێشێلكاریەكی روونی یاسایە، نەبوونی بودجە لەچەند روویەكەوە زیان بە حكومەت و هەرێمی كوردستان دەگەیەنێت: ١. پەرتبوونی سەرچاوەكانی داهات: بەو پێیەی یەكێك لە خەسڵەتەكانی بودجە بریتیە لە گشتگیری، واتە پێویستە هەموو سەرچاوەكانی داهات بچێتە ناو یەك خشتە لەوێ دووبارە بڕیار لە خەرجیەكان بدرێت، بەڵام لە هەرێمی كوردستان ئێستا وەزارەتی سامانە سروشتیەكان بە بڕێك لەداهات تەمویلی مووچە دەكات واتە سەرجەم داهاتەكانی بۆ ناگەڕێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ناڕوونی لە سەرچاوە و بڕی داهات. هەروەها دروست بوونی ژمارەیەك سندوق لەوەزارەتەكان، وای كردووە داهاتەكان نەگەڕێتەوە. ٢. كۆنترۆڵكردنی دەسەڵاتی خەرجی و فەرامۆش كردنی لامەركەزیەت: یاسای بودجە دەسەڵاتی خەرجكردنی پارە دابەش دەكات، لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەت و دامەزراوە جیاجیاكان، بەڵام كاتێك ئەم پرۆسەیە بەگوێرەی یاسا رێكنەخرابێت ئەم دەسەڵاتە زۆرینەی دەگەڕێتەوە ئەنجومەنی وەزیران و كاری دامەزراوەكان سست دەكات. ٣. ناهاوسەنگی لە خەرجیەكان: ئامانجێكی سەرەكی بودجە دروستكردنی هاوسەنگیە لەخەرجیەكانی حكومەت، بەو مانایەی هەموو چین و تووێژ و سێكتەر و ناوچە جوگرافیەكان سوودمەند بن لە داهاتی گشتی، ئەم ئامانجەش بەبێ بوونی بودجە، كە بریتیە لە یەكخستنی داهات و خەرجی بەدی نایەت، روون نابێتەوە كە چۆن خەرجیەكان دانراون و بنەمای هاوسەنگی و دادپەروەری تێدا جێكراوەتەوە. سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم كابینەیە رایگەیاند كە مووچەخۆران تەنها 25% خەڵكی كوردستان پێكدەهێنن، بۆیە نابێت حكومەت لەدابەشكردنەوەی داهاتی گشتی تەنها مووچەخۆران ببینێت، بەڵكو پێویستە بەرژەوەندی ئەوانی تریش رەچاو بكات، كە ئەمە تەنها لەداڕشتنی بودجە بەدیدێت. ٤. لاوازكردنی رۆڵی پەلەمان و دامەزراوەكانی چاودێری: هەبوونی بودجە یەكێكە لەئامرازەكانی چاودێریكردنی حكومەت، پەرلەمان یەكێك لەكارە هەرە گرنگەكانی دەركردنی پرۆژە یاسای بودجە  كە ئەركێكی راستەوخۆیەتی، چونكە بودجە پێویستی بە پشتڕاستكردنەوە و بە یاسایی كردن هەیە كە ئەمە ئەركی پەرلەمانە، لەهەمانكاتدا رۆڵی چاودێری كردنیشی دەبێت، بۆیە كاتێك ئەم بودجە نەبێت ئەم پرۆسەیەش نامینێت، لەهەمان كاتدا لاوازكردنی رۆڵی دیوانی چاودێری داراییشە كە بەبێ بوونی یاسای بودجە ناتوانن بەشێوەیەكی دروست چاودێری داهات و خەرجیەكانی حكومەت بكەن. ٥. دەرفەتی گەندەڵی و ناشەفافییەت زیاتر دەكات: هەبوونی بودجە واتە دەرهێنانی هەموو داهاتەكان و خەرجیەكان لە تاریكی بۆ رووناكی، هەموو ژمارەكان روون دەكرێتەوە، سەرچاوەكانی داهات و خەرجیەكان، پێویستە بەشێوەیەكی شەفاف بخرێنەڕوو، كاتێك ئەم پرۆسەیە نابێت واتە ژمارەكان لەتاریكی دەمێننەوە، ئەمەش چاودێریەكی باش ئەستەم دەكات و دەرگا بۆ گەندەڵی دەكاتەوە. ٦. نەمانی متمانەی خەڵك بە داتاكانی حكومەت: كاتێك بەڕوونی لە بودجە سەرجەمی داهات و خەرجیەكان نەخرێتەڕوو، حكومەت بەڵگەی پێویست نەخاتەڕوو بۆ ئەوەی رای گشتی باوەر بە ژمارەكان بكەن، پەرلەمان و دامەزراوەكانی توێژینەوە و كۆمەڵی مەدەنی و میدیا بەشێوەیەكی ورد نەیخەنە ژێر هەڵسەنگاندن، دواجار خەڵك بەرامبەر هەر ژمارەیەكی حكومەت بەگومان دەبێت و باوەڕی پێناكات. ٧. نەمانی دیاریكردنی ئەولەویەت كە وەڵامدەرەوەی پێویستییەكان بێت: بەو پێیەی بودجە تەنها گوزارشت نیە لە خشتەیەكی بێ رۆح و  پێشینە نیە، بەڵكو پرۆسەیەكی دوورو درێژەو لەچەندین ئاست دامەزراوەكان بەشداری تێدا دەكەن، دەكرێت تا رادەیەكی باش وەڵامدەرەوەی پێویستیەكان و رەنگدانەوەی واقیع دەبێت، بەڵام كاتێك ئەم پرۆسەیە فەرامۆش دەكرێت و لەسەرەوە بڕیار لەسەر چۆنیەتی خەرجیەكان دەدرێت، ئەوكات ناتوانێت وەڵامدەرەوەیەكی واقیعی خواستی چین و تووێژەكان بێـت. ٨.بەربەست لەبەردەم  جێبەجێكردنی پلانە ستراتیژیەكانی حكومەت: بودجە تەرجەمەی ژمارەیی پلانەكانی حكومەتە، كاتێك حكومەتێك بیەوێت گرنگی بەكەرتێك بدات زیاتر لەكەرتەكانی ترو ئەولەویەتی پێببەخشێت، پێویستە ئەم گرنگیپێدانە لە پرۆژەی بودجە رەنگ بداتەوە، بۆ نمونە حكومەتی هەرێم لەكارنامەی كابینەی نۆیەم سێ كەرتی كردۆتە ئەولەویەتی خۆی، (پیشەسازی، كشتوكاڵ، گەشتوگوزار)، بەڵام كاتێك بودجە نەبێت، حكومەت ناتوانێت بەرچاوی روون بێت بەچ فۆرمێك گرنگی بەم كەرتانە بدات بۆ ئەوەی پێشیان بخات، بۆیە جێبەجێكردنی پلانی ستراتیژی بەبێ بوونی بودجە ئەستەم دەبێت. ٩. لاوازبوونی پەیوەندی دامەزراوەكان بەیەكەوە: بەو پێیەی پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەكی گشتگیرە، لەنێوان دامەزراوەكان لە پەرلەمان و حكومەت و وەزارەت و پارێزگا یەكە جیاجیاكان و دەستە چاودێریەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و میدیاو هاووڵاتیانیش، لەم پرۆسەیە یەكە كارگێڕییەكان وادەكات دامەزراوەكان ئاگاداری پلانی یەكتر بن و یەكتر تەواو بكەن، وادەكات دامەزراوەكان لەناوخۆیاندا گرنگی بەكۆكردنەوەی داتاو زانیاری بدەن بۆ دارشتنی پلان و پرۆژەكانی خۆیان، تا بتوانن قەناعەت بەسەرووی خۆیان بكەن كە پرۆژە و پلانەكانی ئەوان پێویستە و دەبێت لە بودجە جێبكرێتەوە. ١٠. لاوازبونی بەڕێوەبردنی دارایی گشتی: پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەكی زانستیەو بنەمایەكە بۆ گەشەی ئابووری، لە مۆدێلە پێشكەوتووەكانی دنیا بەردەوام لە نوێبوونەوە و هێنانە پێشی تەكنیكی نوێیە، لەپێناو ئەوەی بودجە بە باشترین شێوە وەڵامدەرەوەی پێویستیەكان بێت، كاتێك لە بنەڕەتدا پرۆژەی دارشتنی بودجە فەرامۆش بكرێت، ناتوانرێت سوود لە ئەزمون و تەكنیەكە نوێیەكان وەربگیرێت بۆ ئەوەی پرۆسەی بەرێوەبردنی دارایی گشتی بەهێزتر بكرێت، بەجۆرێك كەمترین خەرجی و زۆرترین بەرهەم بەدی بهێنێت. ١١. نادڵنیایی لەبارەی كەرتی باج و رسومات: بەو پێیەی داهات بەشێكی گوزارشتە لە كۆكردنەوەی باج و رسومات، لە بودجە بۆ سەرجەم بەخشەرانی باج و رسومات روون دەبێتەوە كە ئەو پارەی ئەوان دەیدەن بە ناوی باج  و رسومات كە دەچێتە خەزێنەی گشتی چۆن جارێكی تر لەبوارە جۆربەجۆرەكانی خزمەتگوزاری بەكاردەهێندرێتەوە، ئەم پرۆسە وادەكات پرۆسەی پێدانی باج و رسومات رێكبخرێتەوە، هەر زیادكردن و كەمكردنێك تیایاندا بەچەندین پرۆسە تێدەپەرێت و دڵنیایی دروستدەكات، كە بۆچی لەكەرتێك باج یان رسومات زیاد دەكرێت، نەبوونی ئەم پرۆسەیە وادەكات هاووڵاتی و باجدەر بەهۆی ئەوەی متمانەیەی بە چارەنووسی ئەم باجە یان رسوماتە نیە، هەوڵدەدات خۆی لێبدزێتەوە، بۆ نموونە لە وەرگرتنی رسوماتی رێگاو بان و ژینگە لەشوفێران، بەگوێرەی بەدواداچوون داهاتەكانیان لەم بوارانە خەرج ناكرێتەوە. پاساوەكانی نەبوونی بودجە لەهەرێم لەدوای قەیرانەكانی ساڵی 2013 و بڕینی بودجەو پاشان لە 2014 شەڕی داعش، حكومەتی هەرێم كردیە پاساوی ئەوەی چیتر پرۆژە یاسای بودجە ئامادە نەكات، بەو پێیەی بەرچاوڕوونی نەبووە بۆ بڕی داهاتەكان بەتایبەت ئەوەی لە بەغداوە دەهاتە هەرێمی كوردستان. بەڵام ئەم پاساوە بەگوێرەی یاسا قبوڵكراو نیە، زیاتر لەوە پسپۆران پێیان وایە لەكاتی هەبوونی قەیران بوونی پرۆژەی بودجە زۆر پێویستترە، بۆ ئەوەی حكومەت بەشێوەیەكی تۆكمەتر بتوانێت داهاتەكانی رێكبخات و خەرجیەكانی ئاراستە بكات. حكومەتی هەرێم لەم ماوەیە بەهۆی نەبوونی بودجە هەموو خەرجیەكانی لەدەرەوەی یاسا بووە، لە ٢٠١٤ تا ٢٠٢٠  راگەیەنراوی دارایی (بیان مالی) لەجیاتی (حیساب ختامی) ئاراستەی پەرلەمان كردووە، جگە لە راپۆرتەكانی كۆمپانیای دیلۆیت لەبارەی وردبینی لەداهاتی كەرتی نەوت، ئەگەرچی لەگەڵ كابینەی نۆیەم گۆڕانكاریەك لەم رووە روویدا، حكومەت هەنگاوی هەندێك ناوە بە ئاراستەی خستنەڕووی  داهاتەكانی، بەڵام ئەمەش چەند كێشەیەكی هەبووە: *تا ئێستا زانیاری لەبارەی ئەوە نیە كە ئەو ژمارانەی وەك داهات حكومەتی هەرێم رایدەگەیەنێت سەرجەمی داهاتە بەدەستهاتوەكانی هەرێمە؟ بەهۆی ئەوەی نەخراوەتە یاسای بودجە و پەرلەمان و دامەزراوەكانی چاودێریش نەیانتوانیوە بەدواداچونی پێویست بكەن لەبارەی بڕ و سەرچاوەكانی داهات لە هەرێم. *بەهۆی مانەوەی كاریگەریەكانی دوو ئیدارەیی تائێستاش بەشێكی داهاتی خاڵە سنورییەكان ناگەڕێنەوە خەزێنەی گشتی وەك لە لێدوانی بەرپرسانی حكومەت و پەرلەمانتاران رەنگدەداتەوە. *تائێستاش هەموو داهاتەكانی هەرێم ناگەڕێنەوە وەزارەتی دارایی وەك ئەوەی لەسەرەتای ئەم كابینەیە جەختی لێكرایەوە، بەڵكو بۆ مووچە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان مانگانە بە بڕێك پارە تەمویلی وەزارەتی دارایی دەكات بۆ خەرجیەكان. شێوازی پەیڕەوكراوی ئامادەكردنی بودجە لەهەرێمی كوردستان بودجەی بنود: دەستپێكردنی پرۆسەی داڕشتن و پەسەندكردنی بودجە ئەو فۆرمەی داڕشتنەی بودجەی هەرێمی كوردستان كە تاساڵی 2013 بەردەوام بوو، دەكرێت بڵێین كۆنترین شێوازی ئامادەكردنی بودجەیە، كە لەدوای دروستبوونی دەوڵەتی عێراق لەساڵی ١٩٢١ پشتی پێبەستراوە، كە بە (بودجەی بنود) ناسراوە، لەم فۆرمە كۆمەڵێك خشتەی ئامادە هەیە، ساڵانە حكومەت داهات و خەرجیەكانی خۆی تێدا دادەرێژێت، بە پشتبەستن بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانی رابردوو، بەسروشتی خۆی ئەم فۆرمە ساڵانە كەمترین گۆڕانكاری تێدا روودەدات. فۆرمی داڕشتنی بودجە لەم مۆدێلە لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، لەسەر بنەمای بەشداری لایەنەكان بۆ دیاریكردنی داهات و خەرجیەكانیان، بە گۆڕانكاریەكی كەم، كێشەی ئەم فۆرمە ئەوەیە وەك پێویست ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستیەكانی گەشەپێدانی ئابوری بێت، بەڵكو زیاتر لەبەرێوەبردنی سادەی خەرجی و داهاتە. واتە لەم فۆرمە حكومەت ناتوانێت گۆڕانكاریەكی ئەوتۆ لەداهات و خەرجی ساڵانەی خۆیدا بكات، بەڵكو پابەندە بەكۆمەڵێك خشتەی دیاریكراو كە دەبێت ساڵانە پڕبكرێتەوە، لایەنەكانی خوارەوەش كە بەشداری لە داڕشتنی دەكەن بەهەمان شێوە پابەندن بەكۆمەڵێك خشتەی پێشوەختە. لەم شێوازەدا كەمتر دەتواندرێت گۆڕانكاری ریشەیی لەبودجەی ساڵانە بكرێت بە قازانجی پلانە نوێیە ستراتیژیەكانی حكومەت، بەڵكو زیاتر تەواوكاری دەبێت بۆ بودجەی ساڵی پێش خۆی. هەرچەندە بۆ ئەم قۆناغەی هەرێمی كوردستان هەنگاوێكی باش دەبێت، بۆ ئەوەی دووبارە دەست بە پرۆسەی دارشتنی بودجە بكرێتەوە، دواتر هەنگاو بە هەنگاو بەرەو فۆرمە نوێیەكانی ئامادەكردنی بودجە هەنگاو بنرێت بە پشتیوانی و هاوكاری دامەزراوە نێودەوڵەتیەكان و ناوخۆییەكان و پسپۆرانی بوارەكە. بۆ پێشخستنی ئەو شێوازە چەند تێبینیەك دەخەینەڕوو: •پێویستە بودجەكە گشتگیر بێت سەرجەم داهات و خەرجیەكان لەخۆ بگرێت. •پابەندبوون بەكاتی تێدابێت لە پێشكەشكردن و پەسەندكردن، هەروەها ژمێرەی كۆتایی. • بنەمای لامەركەزیەت لە داڕشتنیدا رەچاو بكرێت. •بەشداری چین و تووێژەكان و لایەنەكان لە داڕشتنی رەچاو بكرێت. •بەر مەبنای ئەولەویاتەكانی پرۆژە ستراتیژیەكانی حكومەت بێت.   دەقی راپۆرتەكەی رێكخراوی ستۆپ:.. 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکیدا گرنگى بودجە لە پێشخستنى شەفافیەت و چاودێرى و چاکسازى لە داهات و خەرجى پڕۆژەى: بەهێزکردنى لێپرسینەوە و دەسەڵاتى یاسا له‌ هه‌رێمی کوردستان Project: to Promote Accountability and Rule of Law in Kurdistan Region پرۆژە‌یه‌کی رێکخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدانە کە به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکى (NED) جێبه‌جێی ده‌کات، له‌ ته‌موزی ساڵی 2015 ده‌ستی پێکردوه‌، لەم وەرزەدا لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ تا سێپتێمبەرى ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. پرۆژەکە لەسەر دوو ئاست کارى کردووە، چاودێری کارنامەى کابینەى نۆیەمى بۆ هێلە گشتیەکانى چاکسازى، ئاستى دووەم تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان. ستافی جێبەجێ کردنی پرۆژە بەڕێوەبەری پڕۆژە    رێکخەرى راپۆرت    لیژنەی هەماهەنگی ئاری عەبدوڵڵا    فەرمان رەشاد    خەتاب عەزیز         هەژار سەلیم         عبدالبارى ساڵح ناوی راپۆرت: 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکیدا (گرنگى بودجە لە پێشخستنى شەفافیەت و چاودێرى و چاکسازى لە داهات و خەرجى) نوسین و ئامادەکردنی: رێکخراوی ستۆپ  ساڵی چاپ: مارسی ٢٠٢٢ شوێنی چاپ: چاپخانەی کامبرج – هەولێر بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ زنجیرەی (٣١) ساڵی ٢٠٢٢ ناساندن رێکخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێکخراوێکی کوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی کوردستان تۆمارکراوە، رێکخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی کردن و ڕووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزکردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی کوردستان کاردەکات، لەرێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزکردنی دامودەزگاکانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستکردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوکات چاودێریکردن ‌و بەشداری کردن لە فشارە مەدەنیەکان ‌و جێبەجێ کردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەکی رێکخراو لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانە.   سندوقی نیشتمانی ئەمریکی بۆ دیموکراسی - NED: دامەزراوەیەکى تایبەتی قازانج نەویستە (نابازرگانی)یە کە لەساڵی١٩٨٣ دامەزراوە بە ئامانجی گەشەکردن و زیاتر بەهێزکردنی دیموکراسی لەسەرانسەری جیهان. بەشێوەیەکی سەرەکی لە لایەن کۆنگرێسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا شایستە دارایەکان لە بودجەی وەڵات بۆ دابین دەکرێت. ئەم دامەزراوەیە ساڵانە زیاتر بە (١٢٠٠) بەخشین لە (٩٠) وڵاتی جیاواز   پاڵپشتی لەو پرۆژانە دەکات کە لایەن ئەو رێکخراو و گروپ ناحوکومییە - سەربەخۆکان پێشەکەش دەکرێن کە  ئامانج و کارکردنی بڵاوکردنەوەی و چەسپاندنی دیموکراسییە. دەزگاکە لەلایەن ئەنجوومەنێک بەرێوەدەبرێت کە کەسایەتی ناودار و پسپۆر و شارەزای چەندین بواری جیاوازی تێدایە کە سەربەخۆن لە بریاردان. پێشەکی ئامادەکردنی بودجە یەکێکە لە دەرهاوێشتەکانی دنیای مۆدێرنە، بۆ یەکەمجار کە لە بەریتانیا بودجە لە ساڵی 1698 لە پەرلەمان پەسەند کرا، دوو ئامانجی سەرەکی هەبوو کە یەکێکیان سنوردار کردنی دەسەڵاتی پاشا بو لە سەپاندنی باج بە ئارەزووی خۆی، دووەمیان دابینکردنی پارەیەکی دیاریکراو بو کە پاشا دەسەڵاتی خەرج کردنی هەبو بەو مەرجەی دەستبەرداری هەموو داهاتەکانی تری بێت، واتە دەکرێت بڵێن ئامانجی بودجە لە مۆدێلی نوێی حکومڕانی سنوردارکردن و رێکخستنی چۆنیەتی بەدەستهاتن و خەرجکردنی داهاتی گشتی و چاودێرییە، کە قۆناغ بە قۆناغ شێوازی ئامادەکردنی گەشەی کردووە. هەبوونی بودجە بۆ هەر حکومەتێک کە خاوەنی پلانی ستراتیژی بێت بۆ بەرێوەبەردن و هەوڵی جێبەجێکردنی پرۆژەکانی بدات لەماوەی کارکردنی پێویستیەکی بنەڕەتیە، چونکە بودجە واتە وەرگێرانی پلان بۆ سەر زمانی ژمارە و پارە، بەبێ ئەوەی بودجەیەکی ڕوون هەبێت کە دەستنیشانی ئەولەویەتی حکومەت بکات لەماوەی ساڵێکی دارایی هیچ حکومەتێک ناتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی بەدی بهێنێت و بەڵێنەکانی جێبەجێبکات. بۆ بونی بودجەیەکی باش داتا و زانیاری، پلان و بەرچاو ڕوونی، توانای پێشبینیکردن وهەماهەنگی نێوان دامەزراوەکان، گشتگیربوون و بەشداری هەموان. مکوڕبوون لەسەر شەفافییەت و بنەماکانی بەرێوەبردنی باش لە پێویستیە سەرەکیەکانن، ئەمانە هەبوو بەیەکەوە دواجار دەتوانن بودجەیەکی باش بهێننە بەرهەم کە لە خزمەت هێنانەدی ئامانجەکانی گەشەپێدانی وڵات بن. دەتوانین بڵێین کاتی پەسەندکردنی بودجە وەک چۆن بۆ حکومەت گرنگە بەهەمان شێوە رۆژێکی گرنگیشە بۆ هاوڵاتیان چونکە لە بودجەکەدا رەنگ رێژی ساڵێکی دارایی وڵات دەکرێت و ئەرک و مافی هاوڵاتیانیشی تێدا جێگیر دەکرێت. بۆچی پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستیەی کە ماوەی 9 ساڵە حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی لە گرنگترین ئەرکی ساڵانەی بواردووە و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی ئاراستەی پەرلەمان نەکردووە کە خەریکە وەک حاڵەتێکی ئاسایی لێی دەڕواندرێت، نەبونی بودجە هەرێمی کوردستانی دوچاری کۆمەڵێک تەنگژەی ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکان کردۆتەوە، هەروەها دەسەڵاتەکان روون نیە و وونبووە، ئاراستەی  سیستەمی ئابوری کوردستان دیار نییە کە ئایە بەتەواوی بەرەو سەرمایەداری دەبرێت، کە وەک دەبینین رۆژانە باج و رسومات زیاد دەکرێت، کەچی سەرەرای ئەو زیادبوونانە خزمەتگوزاریە گشتیەکان بەرەو پاشەکشەیە، تەندروستی و خوێندن لە پاشەکشەیە و برەو بە خوێندن و سیستەمی تەندروستی ئەهلی دەدرێت، هەبونی بودجە رێگایەکە بۆ ڕوونکردنەوەی ئاراستەی سیستەمی ئابوری کە وەک ئاماژەمان پێکرد یەکێکە لە کێشەکانی ئەمرۆی کوردستان. ئێمە هەوڵدەدەین لەم راپۆرتە کە دەرەنجامی کۆمەڵێک فۆکەس گروپ و دیتنی خەڵکی پسپۆر و بەدواداچونە لەگەڵ دامەزراوە دەستوریەکانی هەرێمی کوردستان، کۆمەڵێک پرسی تایبەت بە نەبونی بودجە لەکوردستان و مەترسی بەردەوامی ئەم پرۆسەیە لەسەر ئێستا و ئاییندەی هەرێمی کوردستان بخەینە ڕوو، هاوکات لە پاڵیدا کۆمەڵێک پێشنیاریش بۆ پەسەندکردنی بودجەیەکی باش و زانستی و سەردەمیانە بخەینە ڕوو. بنەماى کارى راپۆرتەکە:  رێکخراوی ستۆپ لە چوارچێوەی پرۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و دەسەڵاتی یاسا) کە بە پاڵپشتى سندوقى نیشتمانى بۆ دیموکراسی NED ئەمریکى جێبەجێ دەکات. لەم وەرزەدا پڕۆژەکە بەشێکى تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان، کە تێیدا چوار چالاکى گفتوگۆى کراوە لە شارەکانى (هەولێر و سلێمانى و هەڵەبجە و دهۆک) ئەنجامدرا.  کورتەى جێبەجێ کردن: ئەو پرۆژەیە لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ دەستى پێکردووە و چالاکیەکانى تاوەکو سێپتێمبەرى ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. (رێکخراوەکەمان هەوڵدەدا لە ئایندەش وەک پرۆژەیەکى درێژخایەن چالاکى بەردەوامى دەربارەى بودجە  هەبێت). چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە. ئامانجى کارکردن دەربارەى بودجە: ١. دروستکردنى فشار بۆ ئەوەى حکومەتى هەرێمى کورستان پرۆژە یاساى بودجەی ساڵانەی بخاتە بەرنامەى کاری و بباتە پەرلەمان و پەسەند بکرێت.  ٢. بەمەبەستی چەسپاندنی شەفافیەت و رێگری لە گەندەڵی و دانانی بودجەیەکی پێشکەوتوو بۆ هەرێمی کوردستان. ٣. هێنانە پێشەوەى ئەزموونى بەشدارى هاوڵاتیان و رێکخراوەکان لە دارشتنى پلانى بودجەى ساڵانە، هەروەها چاودێرى کردنى. ئامانجى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان:  یەکەم: لەو چالاکیانە دا نوێنەری حکومەت، پەرلەمان، ئەنجومەنی پارێزگا، رێکخراوەکان، مامۆستایانی زانکۆ، شارەزا پرسی بودجە بەشداربوونە و تاوەکو گفتوگۆیەکى زانستى لەسەر پرسی بودجە بکرێت. هاوکات تیمەک لە رێکخراوەکەمان سەرنج و راسپاردە و پێشنیارەکانى تۆمار دەکرد.  دووەم:  تۆڕێکى چاودێرى لەو چوارچێوەیە گفتوگۆکراوەکانى شارەکان دروست بکرێت لە ئایندەدا کار دەربارەى بودجە بکات. لە هەر بەشێکى گفتوگۆکان تەوەرێک تایبەت کرا بۆ ئەوەى شێوازى رۆڵی رێکخراوەکان دیارى بکرێت وەک بەشێک لە پڵانى داڕشتنى سیاساتى گشتى بودجە. کۆکردنەوەى زانیارى: هاوکات بەمەبەستى کۆکردنەوەى زانیارى دەربارەى ئاستەنگەکانى بەردەم بودجە لە هەرێمى کوردستان و ئامادەکارى راپۆرت ٧ چاوپێکەوتن لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدرا، لە پەرلەمان، بەرپرسانى حکومى، مامۆستاى زانکۆ و چالاکوان. لە چوارچێوەى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان و چاوپێکەونى شارەزایانى بودجە و خوێندنەوەى چەندین توێژینەوەى زانستى و راپۆرتى رێکخراوەیی و میدیایی، بوون بە بنەماى ئامادەکردنى ئەو راپۆرتە. ناوەڕۆکى کارى راپۆرت: لە راپۆرتەکەدا گرنگى بودجە لە چەسپاندنى شەفافیەت و پێشخستنى حوکمڕانى و گەشەى ئابوورى روونکراوەتەوە، هاوکات زیانەکانى 9 ساڵ حوکمڕانى بەبێ یاسای بودجە باسکراوە، دیاریکردنى مۆدیلى گونجاو بۆ پێشخستنى بودجە لە هەرێمى کوردستان. کۆتایی راپۆرتەکە بە دەرئەنجام و راسپاردەکان دێت. راپۆرتەکە کۆمەڵێک پرسیارى گرنگى دەربارەى بودجە و گرنگى بۆ هەرێمى کوردستان کردووە و بەدواى وەڵامەکانى داچووە.  بەشی یەکەم بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا  پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی  بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا  پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی  بودجەی گشتی: بریتیە لە سیستەمێک کە تیایدا پێشبینی داهات و خەرجیەکانی ساڵی دارایی داهاتوو تیایدا بەشێوەی خشتەی ژمارە دەخرێتە ڕوو، کە رەنگدانەوەی ئامانج و ویستەکانی حکومەتە کە دەیەوێت بیانهێنێتە دی کە خۆی دەبینیتەوە لە ئامانجی سیاسی، ئابوری و  کۆمەڵایەتی، هەروەها وەک یەکێک لە ئامرازەکان دادەندرێـت بۆ چاودێری حکومەت. واتە بودجە بریتیە لە داهاتی گشتی لەدەستی حکومەت کە پێویستە بۆ بەرژەوەندی گشتی بەشێوەیەکی ڕوون و گشتگیر بەکاریبهێنێتەوە، دەکرێ بلێین ئەم پرۆسەیە لە سێ بەشی سەرەکی پێکدێت، چۆن داهاتی گشتی دەستدەخرێت، چۆن بەرێوەدەبرێت، دواتر چۆنیش دابەش دەکرێت. بەدەر لەوە حکومەت ناتوانێت بەرچاو ڕوونی پێویستی هەبێت لەبارەی داهاتەکان و سەرچاوەکانی بەشێوەیەکی شەفاف و هەروەها چۆنیەتی خەرجکردنی کە بتوانێت بەرژەوەندی هەموو پێکهاتە و چین و توێژەکان رەچاوبکات. خەسڵەتە سەرەکیەکانی بودجە ١. یەکانگیری:  بەمانای ئەوەی هەموو بەشەکانی داهات و خەرجی گشتی پێویستە لە یەک خشتە و بەڵگەنامەی یەکگرتوو بێت بەبێ هیچ لێدەرکردنێت، ئەم بنەمایە یارمەتی لایەنەکان دەدات بەتایبەت دەسەڵاتی یاسادانان کە بە ئاسانی بگاتە زانیاری پێویست لەبارەی داهات و خەرجیەکان بۆ هەڵسەنگاندن و شیکردنەوە و پەیوەندی بەشەکانی بەیەکترەوە، هاوکات زانیاری پرۆژە و پلانی حکومەت لەهەموو بوارەکان. ئەم بنەمایە لە دوو ڕوو سودی دەبێـت: یەکەمیان لەڕووی دارایی، مەرکەزیەت و بەرچاو ڕوونی دارایی بۆ دەوڵەت و حکومەت دروستدەکات، دووەمیان دەبێتە هۆى ئاسانکاری بۆ پسپۆران و شارەزایانی ئابوری بۆ هەڵسەنگاندنی  داهات و خەرجیەکان و جیاوازی لەنێوانیاندا. ٢. ساڵانەیی بودجە: وەک نەریتێک بودجە بۆ ماوەی یەک ساڵ ئامادە دەکرێت، ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی هەندێک بنەمای دارایی و سیاسی، لەبارەی ئابوریەوە  ماوەی یەک ساڵ دادەندرێت بەوەی باشترین کاتە بۆ ئەوەی مەزندەی داهات  و خەرجی بکرێت، چونکە لەماوەی یەک ساڵدا کردە داراییەکان دووبارە دەبنەوە، لەڕووی سیاسیشەوە ماوەی ساڵێک کاتێکی گونجاوە بۆ ئەوەی دەسەڵاتی یاسا دانان بتوانێت چاودێری حکومەت بکات و لە حاڵەتی هەبونی کەموکوڕی دەتوانێت لێپرسینەوەی لەگەڵ بکات. ٣. گشتگیری:  بەو مانایەی چۆن پێویستە بودجە بەبێ هیچ لێدەرکردنێک هەموو داهات و خەرجیەکان لەخۆی بگرێت، لەهەمانکاتدا بابەتێکە پەیوەندی بە هەموو هاوڵاتیان هەیە، بۆیە پێویستە بەر ژیانی هەمووان بکەوێت و هەمووان بەجۆرێک لە جۆرەکان خۆیانی تێدا ببینەوە، وەک چۆن ئەرکیان دەکەوێتە سەر لەرێی پێدانی باج و رسومات بەهەمان شێوە پێویستە مافیشیان پێبدات، بۆ ئەوەش دەبێت زانیاری تەواو لەبەردەست دابێـت لەبارەی ژمارەی دانیشتوان، چین و توێژەکان، بێکاران، پێویستیەکان، پێویست دەکات لە کۆکردنەوەی داهات و دابەشکردنی خەرجیەکان دادپەروەری و هاوسەنگی رەچاوبکرێت، بەمانای ئەوەی هیچ چین و توێژێک لەسەر حیسابی ئەوانی تر زیاتر سودمەند یان زەرەرمەند نەبێت. ٤. هاوسەنگی داهات و خەرجی: مەبەست لێی رەچاوکردنی هاوسەنگی بڕی ئەو داهاتەیە کە دەکەوێتە دەست حکومەت لەگەڵ خەرجیەکانی، کەمتر حاڵەتی زیادە ڕوو دەدات، بەڵام زیاتر کورت هێنانە. ئەگەرچی تێگەیشتنێکی تریش هەیە  بۆ هاوسەنگیەکە پێیان وایە مەبەست لێی هاوسەنگی ئابورییە، کە لەو ڕوانگەوە دەکرێت  کورت هێنانی بە ئامانج هەبێت لە بودجەکە، لەپێناو هێنانەدی پرۆسەیەکی فراوانتری ئابوری و پێشخستنی لە دوور مەودا. هەبونی کورتهێنان لە بودجە بەشتێکی ئاسایی دادەندرێت ئەگەر هاتوو لەپێناو ئامانجێکی درێژ خایەن بێت، کە زۆرینەی جار لەرێی قەرزەوە هەوڵی پڕکردنەوەی کورتهێنانەکە دەدرێت.  بەگشتی ئەوەی گرنگە لەم بنەمایە، هاوسەنگیە، بەجۆرێک لەداهاتوو حکومەت بەهۆی کورتهێنانەوە نەخرێتە ژێر قەرزێک کە توانای دانەوەی نەبێت یاخود دوچاری کێشەی ئابوری و سیاسی بکاتەوە.   هەرێمی کوردستان و بودجە لەدوای راپەرینەوە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1993  تا 2013 بەشێوەی پچڕ پچڕ ساڵانە یاسای بودجەی پەسەند کردووە،  ئەم ماوەیەش بۆ دوو قۆناغی سەرەکی دابەش دەبێت، قۆناغی یەکەم ساڵانی 1993 تا 2009 لە خۆ دەگرێت کە لەم قۆناغە پرۆژە یاساکان زۆر بە کروچ و کاڵی ئامادە کراون، زۆرینەی خەسڵەتە بنەڕەتیەکانی بودجە لە خۆ ناگرێت، باسی سەرچاوەکانی داهاتی تێدا نیە، چۆنیەتی خەمڵاندنی داهات ڕوون ناکاتەوە، کە ئەمە بەشێکی سەرەکی بودجەیە، بەڵکو تەنها بەشی دیاریکردنی ئەو لایەنانەی مافی خەرجیان هەیە و داهاتی خەمڵێنراوی تێدایە. لەو ماوەیەش (١٢ ساڵ) بودجە پەسەند نەکراوە. هەرچی قۆناغی دووەمە کە 2010 تا 2013 لە خۆ دەگرێت، ئەو پرۆژە بودجانەی ئامادەکراون، داهاتەکانیان لە خۆگرتبوو و تاڕادەیەک بەشێوەیەکی وردتر ئامادەکراون. خشتەى یاساى بودجەى ساڵانەى هەرێمى کوردستان ژ    ساڵەکان    یاساى بودجە ١    ١٩٩٢    نەبووە ٢    ١٩٩٣    هەبووە ٣    ١٩٩٤    نەبووە ٤    ١٩٩٥    نەبووە ٥    ١٩٩٦    هەبووە ٦    ١٩٩٧    هەبووە ٧    ١٩٩٨    نەبووە ٨    ١٩٩٩    نەبووە ٩    ٢٠٠٠    نەبووە ١٠    ٢٠٠١    هەبووە ١١    ٢٠٠٢    نەبووە ١٢    ٢٠٠٣    نەبووە ١٣    ٢٠٠٤    نەبووە ١٤    ٢٠٠٥    نەبووە ١٥    ٢٠٠٦    نەبووە ١٦    ٢٠٠٧    نەبووە ١٧    ٢٠٠٨    هەبووە ١٨    ٢٠٠٩    هەبووە ١٩    ٢٠١٠    هەبووە ٢٠    ٢٠١١    هەبووە ٢١    ٢٠١٢    هەبووە ٢٢    ٢٠١٣    هەبووە ⦁    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ١٩٩٢ تاوەکو ٢٠١٣ تەنها ١٠ ساڵ بودجەى هەبووە.  ⦁    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ٢٠١٤ تاوەکو ٢٠٢١ بودجەى نەبووە کە ئەمە بە درێژترین ماوە دادەندرێت تیایدا هەرێمی کوردستان بەبێ بودجە بێت. 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکدا بەراگرتنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2014ەوە حکومەتی هەرێم هیچ پرۆژە یاسایەکی بودجەی ئامادە نەکردووە و بۆ پەرلەمانی کوردستان نەناردووە، واتە لەو ماوەیە خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لە دەرەوەی یاسا ئەنجام دراون، سەرچاوە و بڕى داهات ناڕوون بووە. کە ئەمەش پێشێلکاریەکی ڕوونی یاسایە، نەبوونی بودجە لەچەند ڕووێکەوە زیان بە حکومەت و هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت: ١. پەرتبوونی سەرچاوەکانی داهات: بەو پێیەی یەکێک لە خەسڵەتەکانی بودجە بریتیە لە گشتگیری، واتە پێویستە هەموو سەرچاوەکانی داهات بچێتە ناو یەک خشتە لەوێ دوبارە بڕیار لە خەرجیەکان بدرێت، بەڵام لە هەرێمی کوردستان ئێستا وەزارەتی سامانەسروشتیەکان بە بڕێک لە داهات تەمویلی مووچە دەکات واتە سەرجەم داهاتەکانی بۆ ناگەرێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ناڕوونی لە سەرچاوە و بڕی داهات. هەروەها دروست بوونى ژمارەیەک سندوقی لە وەزارەتەکان، واى کردوە داهاتەکان نەگەڕێتەوە. ٢. کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتی خەرجی و فەرامۆش کردنی لامەرکەزیەت: یاسای بودجە دەسەڵاتی خەرجکردنی پارە دابەش دەکات، لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەت و دامەزراوە جیاجیاکان، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە بەگوێرەی یاسا رێک نەخرابێت ئەم دەسەڵاتە زۆرینەی دەگەڕێتەوە ئەنجومەنی وەزیران و کاری دامەزراوەکان سست دەکات. ٣. نا هاوسەنگی لە خەرجیەکان: ئامانجێکی سەرەکی بودجە دروستکردنی هاوسەنگیە لە خەرجیەکانی حکومەت، بەو مانایەی هەموو چین و توێژ و سێکتەر و ناوچە جوگرافیەکان سوودمەند بن لە داهاتی گشتی، ئەم ئامانجەش بەبێ بوونی بودجە، کە بریتیە لە یەکخستنی داهات و خەرجی بەدی نایەت، وە ڕوون نابێتەوە کە چۆن خەرجیەکان دانراون و بنەمای هاوسەنگی و دادپەروەری تێدا جێکراوەتەوە. سەرۆکی حکومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم کابینەیە رایگەیاند کە مووچەخۆران تەنها 25% خەڵکی کوردستان پێکدەهێنن، بۆیە نابێت حکومەت لەدابەشکردنەوەی داهاتی گشتی تەنها مووچەخۆران ببینێت، بەڵکو پێویستە بەرژەوەندی ئەوانی تریش رەچاو بکات، کە ئەمە تەنها لە دارشتنی بودجە بەدیدێت. ٤. لاوازکردنی رۆڵی پەلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری: هەبونی بودجە یەکێکە لە ئامرازەکانی چاودێریکردنی حکومەت، پەرلەمان یەکێک لە کارە هەرە گرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاسای بودجە  کە ئەرکێکی راستەوخۆیەتی، چونکە بودجە پێویستی بە پشتراستکردنەوە و بە یاسایی کردن هەیە کە ئەمە ئەرکی پەرلەمانە، لەهەمانکاتدا رۆڵی چاودێری کردنیشی دەبێت، بۆیە کاتێک ئەم بودجە نەبێت ئەم پرۆسەیەش نامینێت، لەهەمان کاتدا لاوازکردنی رۆڵی دیوانی چاودێری داراییشە کە بەبێ بونی یاسای بودجە ناتوانن بەشێوەیەکی دروست چاودێری داهات و خەرجیەکانی حکومەت بکەن. ٥. دەرفەتی گەندەڵی و ناشەفافییەت زیاتر دەکات: هەبونی بودجە واتە دەرهێنانی هەموو داهاتەکان و خەرجیەکان لە تاریکی بۆ ڕوناکی، هەموو ژمارەکان ڕوون دەکرێتەوە، سەرچاوەکانی داهات و خەرجیەکان، پێویستە بەشێوەیەکی شەفاف بخرێنە ڕوو، کاتێک ئەم پرۆسەیە نابێت واتە ژمارەکان لە تاریکی دەمێننەوە، ئەمەش چاودێریەکی باش ئەستەم دەکات و دەرگا بۆ گەندەڵی دەکاتەوە. ٦. نەمانی متمانەی خەڵک بە داتاکانی حکومەت: کاتێک بەڕوونی لە بودجە سەرجەمی داهات و خەرجیەکان نەخرێتە ڕوو، حکومەت بەڵگەی پێویست نەخاتە ڕوو بۆ ئەوەی رای گشتی باوەر بە ژمارەکان بکەن، پەرلەمان و دامەزراوەکانی توێژینەوە و کۆمەڵی مەدەنی و میدیا بەشێوەیەکی ورد نەیخەنە ژێر هەڵسەنگاندن، دواجار خەڵک بەرامبەر هەر ژمارەیەکی حکومەت بەگومان دەبێت و باوەڕی پێناکات. ٧. نەمانی دیاریکردنی ئەولەویەت کە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت: بەو پێیەی بودجە تەنها گوزارشت نیە لە خشتەیەکی بێ رۆح و  پێشینە نیە، بەڵکو پرۆسەیەکی دوور و درێژە و لەچەندین ئاست دامەزراوەکان بەشداری تێدا دەکەن، دەکرێت تادارەیەکی باش وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان و رەنگدانەوەی واقیع دەبێت، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە فەرامۆش دەکرێت و لەسەرەوە بڕیار لەسەر چۆنیەتی خەرجیەکان دەدرێت، ئەوکات ناتوانێت وەڵامدەرەوەیەکی واقیعی خواستی چین و توێژەکان بێـت. ٨. بەربەست لەبەردەم  جێبەجێکردنی پلانە ستراتیژیەکانی حکومەت: بودجە تەرجەمەی ژمارەیی پلانەکانی حکومەتە، کاتێک حکومەتێک بیەوێت گرنگی بەکەرتێک بدات زیاتر لە کەرتەکانی تر و ئەولەویەتی پێببەخشێت، پێویستە ئەم گرنگیپێدانە لە پرۆژەی بودجە رەنگ بداتەوە، بۆ نمونە حکومەتی هەرێم لە کارنامەی کابینەی نۆیەم سێ کەرتی کردۆتە ئەولەویەتی خۆی، (پیشەسازی، کشتوکاڵ، گەشتوگوزار)، بەڵام کاتێک بودجە نەبێت، حکومەت ناتوانێت بەرچاوی ڕوون بێت بە چ فۆرمێک گرنگی بەم کەرتانە بدات بۆ ئەوەی پێشیان بخات، بۆیە جێبەجێکردنی پلانی ستراتیژی بەبی بونی بودجە ئەستەم دەبێت. ٩. لاوازبوونی پەیوەندی دامەزراوەکان بەیەکەوە: بەو پێیەی پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی گشتگیرە، لەنێوان دامەزراوەکان لە پەرلەمان و حکومەت و وەزارەت و پارێزگا یەکە جیاجیاکان و دەستە چاودێریەکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا و هاوڵاتیانیش، لەم پرۆسەیە یەکە کارگێڕییەکان وادەکات دامەزراوەکان ئاگاداری پلانی یەکتر بن و یەکتر تەواو بکەن، وادەکات دامەزراوەکان لەناوخۆیاندا گرنگی بە کۆکردنەوەی داتا و زانیاری بدەن بۆ دارشتنی پلان و پرۆژەکانی خۆیان، تا بتوانن قەناعەت بە سەرووی خۆیان بکەن کە پرۆژە و پلانەکانی ئەوان پێویستە و دەبێت لە بودجە جێبکرێتەوە. ١٠. لاوازبونی بەرێوەبردنی دارایی گشتی: پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی زانستیە و بنەمایەکە بۆ گەشى ئابوورى، لە مۆدێلە پێشکەوتوەکانی دنیا بەردەوام لە نوێبونەوە و هێنانە پێشی تەکنیکی نوێیە، لەپێناو ئەوەی بودجە بە باشترین شێوە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت، کاتێک لە بنەڕەتدا پرۆژەی دارشتنی بودجە فەرامۆش بکرێت، ناتواندرێت سوود لە ئەزمون و تەکنیەکە نوێیەکان وەربگیرێت بۆ ئەوەی پرۆسەی بەرێوەبردنی دارایی گشتی بەهێزتر بکرێت، بەجۆرێک کەمترین خەرجی و زۆرترین بەرهەم بەدی بهێنێت. ١١. نادڵنیایی لەبارەی کەرتی باج و ڕسومات: بەو پێیەی داهات بەشێکی گوزارشتە لە کۆکردنەوەی باج و ڕسومات، لە بودجە بۆ سەرجەم بەخشەرانی باج و رسومات ڕوون دەبێتەوە کە ئەو پارەی ئەوان دەیدەن بە ناوی باج  و رسومات کە دەچێتە خەزێنەی گشتی چۆن جارێکی تر لە بوارە جۆربەجۆرەکانی خزمەتگوزاری بەکاردەهێندرێتەوە، ئەم پرۆسە وادەکات پرۆسەی پێدانی باج و رسومات رێکبخرێتەوە، هەر زیاد کردن و کەمکردنێک تیایداندا بەچەندین پرۆسە تێدەپەرێت و دڵنیایی دروستدەکات، کە بۆچی لەکەرتێک باج یان رسومات زیاد دەکرێت، نەبونی ئەم پرۆسەیە وادەکات هاوڵاتی و باجدەر بەهۆی ئەوەی متمانەی بە چارەنوسی ئەم باجە یان رسوماتە نیە، هەوڵدەدات خۆی لێبدزێتەوە، بۆ نمونە لە وەرگرتنی رسوماتی رێگا و بان و ژینگە لە شوفێران، بەگوێرەی بەدواداچون داهاتەکانیان لەم بوارانە خەرج ناکرێتەوە. پاساوەکانی نەبونی بودجە لە هەرێم لە دوای قەیرانەکانی ساڵی 2013 و بڕینی بودجە و پاشان لە 2014 شەڕی داعش، حکومەتی هەرێم کردیە پاساوی ئەوەی چیتر پرۆژە یاسای بودجە ئامادە نەکات، بەو پێیەی بەرچاو ڕوونی نەبوە بۆ بڕی داهاتەکان بەتایبەت ئەوەی لە بەغداوە دەهاتە هەرێمی کوردستان. بەڵام ئەم پاساوە بەگوێرەی یاسا قبوڵکراو نیە، زیاتر لەوە پسپۆران پێیان وایە لەکاتی هەبونی قەیران بونی پرۆژەی بودجە زۆر پێویستترە، بۆ ئەوەی حکومەت بەشێوەیەکی تۆکمەتر بتوانێت داهاتەکانی رێکبخات و خەرجیەکانی ئاراستە بکات. حکومەتی هەرێم لەم ماوەیە بەهۆی نەبونی بودجە هەموو خەرجیەکانی لە دەرەوەی یاسا بووە، لە ٢٠١٤ تا ٢٠٢٠  راگەیەنراوی دارایی (بیان مالی) لەجیاتی (حیساب ختامی) ئاراستەی پەرلەمان کردووە، جگە لە راپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت لەبارەی وردبینی لە داهاتی کەرتی نەوت، ئەگەرچی لەگەڵ کابینەی نۆیەم گۆڕانکاریەک لەم ڕوە ڕوویدا، حکومەت هەنگاوی هەندێک ناوە بە ئاراستەی خستنە ڕووی  داهاتەکانی، بەڵام ئەمەش چەند کێشەیەکی هەبوە: ⦁    تا ئێستا زانیاری لەبارەی ئەوە نیە کە ئەو ژمارانەی وەک داهات حکومەتی هەرێم رایدەگەیەنێت سەرجەمی داهاتە بەدەستهاتوەکانی هەرێمە؟ بەهۆی ئەوەی نەخراوەتە یاسای بودجە و پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێریش نەیانتوانیوە بەدواداچونی پێویست بکەن لەبارەی بڕ و سەرچاوەکانی داهات لە هەرێم. ⦁    بەهۆی مانەوەی کاریگەریەکانی دوو ئیدارەیی تا ئێستاش بەشێکی داهاتی خاڵە سنورییەکان ناگەڕێنەوە خەزێنەی گشتی وەک لە لێدوانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمانتاران رەنگدەداتەوە. ⦁    تا ئێستاش هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەڕێنەوە وەزارەتی دارایی وەک ئەوەی لەسەرەتای ئەم کابینەیە جەختی لێکرایەوە، بەڵکو بۆ مووچە وەزارەتی سامانە سروشتیەکان مانگانە بە بڕێک پارە تەمویلی وەزارەتی دارایی دەکات بۆ خەرجیەکان. بەشى دووەم  مۆدیلە تازەکانى بودجە  هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە مۆدیلە تازەکانى بودجە  هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە؟ بەگوێرەی ئەم شیکاریەی لە بەشى یەکەم دەربارەى بودجە کردمان، هەبونی بودجە پێویستیەکی حەتمیە بۆ پێشخستنی حکومرانی باش لە هەر ناوچەیەکی حکومرانی، بۆیە هەرێمی کوردستانیش کە ماوەی 9 ساڵە بە قەیرانێکی درێژ خایەنی ئابوری و دارایی تێدەپەرێت، نەبونی بەرچاو ڕوونی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی و چۆنیەتی ئیدارەدانی پرۆسەکە وای کردوە  کێشەکانی قوڵتر بێتەوە، بۆیە ئامادەکردنی پرۆژە یاسای بودجە دەکرێت یەکێک بێت لە دەرچەکانی دەرباز بوون لەو قەیرانە درێژخایەنە، بەو مەرجەی بنەماکانی دارشتنی بودجەیەکی باش رەچاو بکرێت. بۆ ئەم مەبەستەش بەگوێرەی توێژینەوەی ئێمە ئەم پرۆسەیە پێویستی بەچەند قۆناغێک هەیە بەم شێوەیە: شێوازى پەیڕەوکراوى ئامادەکردنى بودجە لە هەرێمى کوردستان بودجەى بنود: دەستپێکردنی پرۆسەی داڕشتن و پەسەند کردنی بودجە ئەو فۆرمەی داڕشتنەی بودجەی هەرێمی کوردستان کە تا ساڵی 2013 بەردەوام بوو، دەکرێت بڵێین کۆنترین شێوازی ئامادەکردنی بودجەیە، کە لە دوای دروستبونی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢١ پشتی پێبەستراوە، کە بە (بودجەی بنود) ناسراوە، لەم فۆرمە کۆمەڵێک خشتەی ئامادە هەیە، ساڵانە حکومەت داهات و خەرجیەکانی خۆی تێدا دادەرێژێت، بە پشت بەستن بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانی رابردوو، بەسروشتی خۆی ئەم فۆرمە ساڵانە کەمترین گۆڕانکاری تێدا ڕوودەدات. فۆرمی دارشتنی بودجە لەم مۆدێلە لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، لەسەر بنەمای بەشداری لایەنەکان بۆ دیاریکردنی داهات و خەرجیەکانیان، بە گۆڕانکاریەکی کەم، کێشەی ئەم فۆرمە ئەوەیە وەک پێویست ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی گەشەپێدانی ئابوری بێت، بەڵکو زیاتر لە بەرێوەبردنی سادەی خەرجی و داهاتە.  واتە لەم فۆرمە حکومەت ناتوانێت گۆڕانکاریەکی ئەوتۆ لە داهات و خەرجی ساڵانەی خۆیدا بکات، بەڵکو پابەندە بە کۆمەڵێک خشتەی دیاریکراو کە دەبێت ساڵانە پڕ بکرێتەوە، لایەنەکانی خوارەوەش کە بەشداری لە دارشتنی دەکەن بەهەمان شێوە پابەندن بە کۆمەڵێک خشتەی پێشوەختە. لەم شێوازەدا کەمتر دەتواندرێت گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجەی ساڵانە بکرێت بە قازانجی پلانە نوێیە ستراتیژیەکانی حکومەت، بەڵکو زیاتر تەواوکاری دەبێت بۆ بودجەی ساڵی پێش خۆی. هەرچەندە بۆ ئەم قۆناغەی هەرێمی کوردستان هەنگاوێکی باش دەبێت، بۆ ئەوەی دوبارە دەست بە پرۆسەی دارشتنی بودجە بکرێتەوە، دواتر هەنگاو بە هەنگاو بەرەو فۆرمە نوێیەکانی ئامادەکردنی بودجە هەنگاو بنرێت بە پشتیوانی و هاوکاری دامەزراوە نێودەوڵەتیەکان و ناوخۆییەکان و پسپۆرانی بوارەکە. بۆ پێشخستنى ئەو شێوازە چەند تێبینیەک دەخەینەڕوو: ⦁    پێویستە بودجەکە گشتگیر بێت سەرجەم داهات و خەرجیەکان لەخۆ بگرێت. ⦁    پابەندبوون بە کاتی تێدابێت لە پێشکەشکردن و پەسەندکردن، هەروەها ژمێرەی کۆتایی. ⦁     بنەمای لامەرکەزیەت لە دارشتنیدا رەچاو بکرێت. ⦁    بەشداری چین و توێژەکان و لایەنەکان لە دارشتنی رەچاو بکرێت. ⦁    بەر مەبنای ئەولەویاتەکانی پرۆژە ستراتیژیەکانی حکومەت بێت. مۆدیلە تازەکانى بودجە ١. بودجەی بنەما سفری ئەم فۆرمەی دارشتنی بودجە بەتەواوی جیاوازە لە فۆرمەکانی تری، بەشێوەیەک کە بودجەی پێشوو ناکرێتە بنەما بۆ دارشتنی بودجەی نوێ، بەڵکو بەشێوەیەکی تەواو سەربەخۆیانە دادەرێژرێت، بەجۆرێک دەبێت هەموو خەرجیەک پاساو و هۆکاری خۆی تێدا ڕوون بکرێتەوە، ئەم فۆرمە لە دارشتنی بودجە دەرفەتی ئەوە دەرەخسێنێت هەموو بوارەکان سەر لەنوێ هەڵسەنگاندنیان بۆ بکرێتەوە، گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجە بکرێت، بەگوێرەی تێگەیشتنی نوێ و پێویستیە نوێیەکان. ئەم فۆرمە چەند گرنگیەکی هەیە: ⦁    هەموو ئەو خەرجیە یەکلابوەوانە لادەبێت کە ساڵانە بەبێ هەڵسەنگاندن دووبارە دادەندرێنەوە، بەڵکو ئەولەویەت دەدات بەوانەی پێویستن و لابردنی ئەوانەی گرنگ نین. ⦁    دەرفەت دەدات بۆ ئەوەی ئازادانە هەر مۆدێل و شێوازێک لە پرۆژەی بودجە رەچاوبکرێت کە لە خزمەت بەرژەوەندی گشتی دایە. ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟ خاڵی لاوازی ئەم مۆدێلە ئەوەیە کە کات و توانایەکی زۆری پێویستە بۆئەوەی دابرێژرێت و پرۆسەیەکی ئاسان نیە، لەهەمان کاتدا بەو پێیەی هەرێمی کوردستان لەسەر شێوازی بودجەی بنود راهاتووە و زۆرینەی خەرجیەکانی جێگیرە بۆ نمونە بەگوێرەی یاسای بودجەی ساڵى 2013 دا، بودجە ٦٩% بۆ بوارى بەگەڕخستن؛ مووچە رۆیشتوە، بودجە ٣١% خەرجیەکان بۆ بوارى وەبەرهێنانە. سودێکی ئەوتۆ لەو مۆدێلە نابینێت، کاتێک نەبێت گۆڕانکاری ریشەیی لە خەرجیەکانی ڕووبدات ئەمەش کاتی پێویستە. ٢. بودجەی ئەولەویەت پێدان بەیەکێک لە تیۆرە هەرە گرنگەکانی دارشتنی بودجە دادەندرێت، کە تیایدا دوای ئەوەی داهات و خەرجیەکان هەڵدەسەنگێندرێت، هەوڵدەدرێت لە دارشتنی پرۆژەی بودجە ئەو ئەولەویەتە زۆر پێویستانە دیاری بکات کە بخرێنە بودجەی ساڵەکە. دیاریکردنی ئەولەویەتەکانیش پێویست دەکات پرۆسەیەکی گشتگیر بێت و دەرەنجامی داتا و زانیاری و شیکاری و بەشداری چین و توێژ و لایەنەکان بێت. لەم پرۆسەیە تەرکیز دەکەوێتە چۆنیەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان بەجۆرێک هۆکارەکانی تێدا ڕوون دەکرێتەوە لەگەڵ تێچوون و کات لەکۆتایشدا سودەکانی دەخرێتە ڕوو، لەسەر ئەم بنەمایە پرۆژەیەکی خزمەتگوزاری پێش دەخرێت و یەکێکی تر دوادەخرێت، واتە لە دەرەوەی میزاجی شەخسی و بڕیاری تاک لایەنە و رەچاونەکردنی جەدوایە. ئەم شێوازە لە دارشتنی بودجە یارمەتیەکی زۆری حکومەت دەدات بۆ ئەوەی بودجە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی هاوڵاتیان بێت، بتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی خۆی لەبواری پەرەپێدانی ئابوری جێبەجێ بکات، جۆر و ئاستی خزمەتگوزاریەکانی پێشوو هەڵسەنگێنێت و بیکاتە بنەما بۆ پرۆژەکانی داهاتوویی. گرنگترین بەشی ئەم فۆرمە لەدارشتنی بودجە ئەوەیە، ئەوەندە چاوی لەسەر دەرەنجامی پرۆژەکانە کەمتر فۆکەسی لەسەر خەرجیەکانە، وەک ئەوەی لە شێوازە تەقلیدیەکەی دارشتنی بودجە دەبینرێت. ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەم تایبەتمەندیەی کە لەم فۆرمەی دارشتنی بودجە هەیە، بەتێگەیشتنی ئێمە گونجاوترینە لە ئێستا بۆ هەرێمی کوردستان، پێشنیاردەکەین حکومەتی هەرێم پلانی بۆ دابرێژێت بۆ ئەوەی قۆناغ بە قۆناغ  پەیڕەوی بکات و بیکاتە بەرنامەی خۆی. ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی ئەم راستیانەی خوارەوە: ⦁    ئەم فۆرمە گەرەنتی زۆرترین بەشداری چین و توێژ و دامەزراوە و لایەنەکان و هاوڵاتیان دەکات لە دانانی ئەولەویەتەکانی حکومەت، ئەوەش دەرفەت دەدات متمانەی نێوان هاوڵاتى و حکومەت بەهێز بێت. ⦁    دەرفەت دەرەخسێنێت تا حکومەت بتوانێت ئەولەویەتەکانی کارنامەکەی جێگر بکات، لە بودجە دا وەریگێڕێتە سەر پرۆژە و ژمارە. ⦁    هۆکارێک دەبێت جەدوا و دەرەنجامەکانی پرۆژەکانی حکومەت زیاتر چاوی بخرێتە سەر لە ڕووی ئاستی جێبەجێکردنی خواستەکان و وەڵامدەرەوەی پرۆژەی پێشخستنی ئابوری. ⦁    دەربازکردنی هەرێمی کوردستان لە فۆرمە تەقلیدیەکەی بودجە، کە نەیتوانیوە وەک پێویست وەڵامی داخوازیەکانی قۆناغی ئێستای هەرێمی کوردستان بداتەوە. ٣. بودجەی بەشداری بۆچی داڕشتنی بودجەی بەشداری بۆ هەرێمی کوردستان گرنگە؟ ئامادەکردنی بودجەی بەشداری دەکرێت بەیەکێک لە ئامرازە باش و پێشکەوتوەکان دابنرێت، بۆ ئەوەی لە رێیەوە هاوڵاتیان بتوانن بەشداری لە بڕیارەکانی دابینکردنی هەموو یان بەشێکی بودجە بکەن بۆ کەرتێکی دیاریکراو، ئامادەکردنی بودجەی بەشداری پرۆسەیەکی تەواو دیموکراسیە و گشتگیرە کە رێگا بە هاوڵاتیان دەدات بەشداری لە گفتوگۆکانی ئامادەکردنی بودجە و سیاسەتە گشتیەکان بن، بەجۆرێک بەشداری هاوڵاتیان لە بابەتە گشتیەکان تەنها لە هەڵبژاردن کورت نابێتەوە، بەڵکو دەبێتە پرۆسەیەکی بەردەوام، کە لەلایەک دەبێتە هاوکار بۆ حکومەت بۆ دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی لە بودجە هەروەها ئامرازێکیش دەبێت بۆ چاودێری گشتی لەسەر حکومەت. ئەم پرۆسەیە بۆ یەکەمجار لە بەرازیل لە شاری پۆرتۆ ئەلیگیری دەستی پێکرد، بەجۆرێک تا ساڵی 1993 زیاتر لە 8 هەزار هاوڵاتی لە پرۆسەکە بەشداریان دەکرد، ئەویش لە دەروازەی تایبەت بە پرۆژەکانی نیشتەجێبوون و دروستکردنی قوتابخانە و نەخۆشخانە هاوڵاتیان بەشداریان پێدەکرا، دواتر ئەم ئەزمونە بەهۆی سەرکەوتنی بۆ هەر پێنج ویلایەتی بەرازیل 100 شاری وڵاتەکە گوازرایەوە. لەم مۆدێلە هاوڵاتیان بە ڕوونی هەست بە کاریگەری بۆچونەکانیان لەبارەی پرۆژەکانی خزمەتگوزاری لەناوچەی نیشتەجێبوونی خۆیان دەکەن، ئەوکات پرۆژەکانی حکومەتیش واقیعی تر دەبێت و وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی خەڵک دەبێت. سودەکانی بودجەی بەشداری: ⦁    زیاتر کردنی شەفافییەت لە بەرێوەبردنی گشتی و باشترکردنی ئاستی خزمەتگوزاری ⦁    هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەشداریکردن لە پرسە گشتیەکان و دابینکردن و چاودێری داهاتی گشتی. ⦁    دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی حکومەت بە بەشداری هەمووان بۆ ئەوەی رەنگدانەوەی خواستی زۆرینە بێت. ⦁    زیاترکردنی متمانەی نێوان حکومەت و هاوڵاتی لەبارەی بەرێوەبردنی داهاتی گشتی و ئەو داتا و زانیاریانەی حکومەت بڵاویان دەکاتەوە. مەرجەکانی جێبەجێکردنی بودجەی بەشداری: ⦁    هەبونی ئیرادەی لەلایەن حکومەت و دروستکەرانی بڕیار و لایەنە بەرپرسەکان لەسەر ئاستی ناوچەکان و قەزا و ناحیەکان تا ئاستی سەرەوە. ⦁    دانانی کۆمەڵێک بنەمای مۆدێرن بۆ چۆنیەتی بەشداری کردنی هاوڵاتیان و جێبەجێکردنی راسپاردەکان. ⦁    بەرزکردنەوەی هۆشیاری گشتی هاوڵاتیان لەبارەی گرنگی پرۆسەکە و هاندانیان بۆ بەشداریکردن. ⦁    بڵاوکردنەوەی زانیاری و شەفافییەتی حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان بۆ هاوڵاتیان. خشتەى هەنگاوەکانى دانانى بودجەى هاوبەشیکردن   ئەو پرۆژانە چین کە دەشێت هاوڵاتیان پێشنیاریان بکەن و داواى جێبەجێ کردنیان بکەن؟ سروشتى ئەو پرۆژانە چۆنە؟ دەچنە چوارچێوەى چ سێکتەرێک و چۆن پۆلێن دەکرێن؟ دەشێت ئەو پرۆژانە لە چورچێوەى پەرەپێدانى کۆمەڵگەیی دابندرێن.  پەیوەندى راستەوخۆیان بە ئەولەویاتى هاوڵاتیانەوە هەیە پێداویستى ژیانى رۆژانەیان پڕدەکەنەوە. لە نێو کەرتە خزمەتگوزارییەکانى وەک تەندروستى و پەروەردە و ژینگە و خزمەتگوزارییە بنەڕەتیەکان و پڕۆژە کشتوکاڵیەکان و.... هتد. گرنگە کۆمەڵگەى خۆجێی بەشداربێت لە هەڵبژاردن و دەستنیشانکردنیان و بەشداربێت لە هێنانەدی پەرەپێدانى خۆجێى بەردەوام. چۆن لە هەرێمی کوردستان جێبەجێ بکرێت؟ بەلەبەرچاوگرتنی دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان، پێشتر جەختمان لەسەر گرنگی تیۆری ئەولەویەت پێدان لە دارشتنی بودجە کردنەوە، بۆ ئەوەش بەگرنگی دەزانین لە ئێستاوە پلانی حکومەت بۆ ئەوە بێت بەشداری گشتی هاوڵاتیان و دامەزراوەکان لە ئاستە جیاجیاکان بەهێزتر بکرێت، بۆ ئەمەش دەتواندرێت، چەند سودێکی هەبێت: ⦁    بەهێزکردنی متمانەی نێوان خەڵک و حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان، بەو مەرجەی حکومەت سەرجەم زانیاریەکانی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی بڵاوبکاتەوە. ⦁    دیاریکردنی ئەولەویەت بەگوێرەی خواستی هاوڵاتیان، ئەمەش وادەکات پرۆژەکانی حکومەت واقیعی تر بێت. ⦁    بەهێزکردنەوەی بەشداری گشتی هاوڵاتیان لە پرسە گشتیەکان، وەک دەزانین لەم چەند ساڵانەی کۆتایی بەشداری هاوڵاتیان بەرێژەیەکی زۆ دابەزیوە، ئەمەش لە هەلبژاردنەکان بە ڕوونی دەرکەوت، ئەم جۆرە پاشەکشەیەش بەگوێرەی زۆرینەی ئەزمونەکان وڵات بەرەو توندوتیژی و ناسەقامگیری دەبات. کێشەى یاسایی بودجە لە هەرێمى کوردستان هەرێمی کوردستان یاسایەکی بنەڕەتی نیە بۆ پرسی دارایی، کە تیایدا کۆمەلێک بنەمای بچەسپێت بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ دارایی گشتی و هەروەها هێلە گشتیەکانی بودجە، بەپێچەوانەی عێراق کە لە ساڵی 1924 ەوە  لەگەڵ دەرچونی سیستەمی ئیدارەی دارایی تیایدا کۆمەڵێک رێکاری بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن وجێبەجێکردن و چاودێری کردنی بودجە دەستنیشان کردووە.  هەروەها لە دەستوری ساڵی 1921ی عێراق تیایدا بە ڕوونی دەسەڵاتی داوەتە پەرلەمان بۆ ئەوەی گفتوگۆی پرۆژە یاسای بودجە بکات و پەسەندی بکات، لە هەرێمی کوردستان بەهۆی نەبونی دەستور، هیچ بنەمایەکی دەستوری نیە بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن و گفتوگۆ لەسەرکردن و چاودێریکردنی بودجە. ئەمەش کەموکوڕیەکی ڕوونە بۆ بواری قانونی بۆ پەسەند کردنی بودجە، ئێستا حکومەتی عێراق بۆ پرسی پەسەندکردنی بودجە پشت بە یاسای ژمارە (6)ی  ساڵی 2019 کە بە یاسای بەرێوەبردنی دارایی ناسراوە دەبەستێت، کە تیایدا کۆمەڵێک رێکار و پێوەری دیاریکردووە بۆ ئامادەکردنی بودجەی ساڵانە، بەڵام تاکو ئێستا پەرلەمانی کوردستان ئینفازی نەکردووە و هیچ جێگرەوەیەکیشی بۆ دیارینەکردووە، ئەمەش بونی بۆشاییەکی زەقە لەم بوارەیەوە، لەکاتێکدا زۆربەی دامەزراوە گەورەکانی بواری دارایی لە جیهان لەنێویاندا بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی جەخت لە گرنگی هەبونی ئەو یاسا دەکەنەوە، بۆ ئەوەی کۆمەڵێک رێکار و بنەمای تایبەت بە بودجە هەبێت کە گەرەنتی پابەندبوون و  شەفافییەت و رێگری لە گەندەڵی و بەرپرسیاریەتی و چاودێری بکات، هاوکات دەسەڵاتەکان پەیوەندیدار بە بودجە لەنێوان حکومەت و پەرلەمان رێکبخات و بەرژەوەندی هەمووان رەچاو بکات، مۆدێلێە پێشکەوتوەکانی دارشتنی بودجە بەگونجاندیان لەگەڵ دۆخی ناوخۆیی جێگیربکات. بودجە و پەرلەمان ئەوەی جێگیرە لە پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان تەنها لە پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستانە، کە تیایدا مادەی 9ی بۆ ئەم پرسە تەرخان کردووە، بەپێی پەیرەوەکە پێویستە پەرلەمانی کوردستان لە مانگی (10) هەموو ساڵێک بودجەی ساڵی داهاتوو بەمەبەستی پەسەندکردن بنێرێتە حکومەتى هەرێمی کوردستان، بەڵام بەسەرنجدان لەو ساڵانەی حکومەت بودجەی بۆ پەرلەمان ناردووە هیچ ساڵێک حکومەت پابەندی کاتی خۆی نەبوە، هەروەها پێویستە لە مانگی نیسانی هەموو ساڵێک حکومەت ژمێرەی کۆتایی ئاراستەی پەرلەمان بکات، بەڵام بەهەمان شێوە حکومەت پابەندی ئەم برگەیەش نەبوە. خشتەی ژمارە (20) رێکەوتى پەسەندكردن و  ڕاستاندن و جێبەجێكردنی بودجەی گشتی بۆ ساڵانی (2007 – 2013) ڕووندەكاتەوە بەرواری بەركاربوونی (بەبڵاوكردنەوەی یاساكە لە ڕۆژنامەی فەرمیدا)    بەرواری ڕاستاندنی پڕۆژەكە لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە    بەرواری پەسەندكردنی پڕۆژەكە لەلایەن پەرلەمانەوە    ساڵ 29-7-2007    26-7-2007    18-7-2007    2007 26-5-2008    13-5-2008    30-4-2008    2008 13-7-2009    5-7-2009    16-6-2009    2009 26-4-2010    19-4-2010    13-4-2010    2010 30-6-2011    23-6-2011    31-5-2011    2011 1-7-2012    27-6-2012    24-6-2012    2012 3-3-2013    26-2-2013    15-2-2013    2013 پەیرەوی ناوخۆ ماف دەداتە پەرلەمان بڕی تەرخان کراوی بودجە هەڵبوەشێنێتەوە، یان کەمی بکات، یاخود بیگوازێتەوە لە دەروازەیەک بۆ دەروازەیەکی تر. بەهیچ شێوەیەک مافی ئەوەی نەداوەتە پەرلەمان بودجە زیاد بکات، هەروەها مافی ڕەت کردنەوەی پێنەداوە. بەشى کۆتایی دەرئەنجام و راسپاردەکان دەرەنجامەکان ⦁    پاساوەکانی پشتگوێ خستنی ئامادەکردنی پرۆژەی بودجە و ناردنی بۆ پەرلەمان لاوازن، هەموو ئەو خەرجیانەش کە لە دەرەوەی یاسای بودجە کراون لەماوەی ئەو 9 ساڵە نایاسایین. ⦁    بەهۆی نەبونی پرۆژەی بوجە، ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لەماوەی 9 ساڵی رابردوو زیاتر بوە. بەگوێرەى ئەنجامى راپرسیەکى رێکخراوەکەمان کە پرسیار لە هاوڵاتیان کراوە، ئایا متمانەت بەو داتا و زانیاریانە هەیە کە حکومەت لەبارەی داهاتەکانی (نەوت، ناوخۆ، خاڵە سنوریەکان) بڵاویدەکاتەوە؟ لە کۆى بەشداربوانى راپرسیەکە ٧٧.٧% بە نەخێر وەڵامىداوەتەوە، باوەڕى بەو داتایانە نییە. ⦁    ئەم مۆدێلەی پێش 2014 پەیڕەوکراوە لە دارشتنی بودجە مۆدێلێکی کۆنە و وەک پێویست ناتوانێت رۆڵی لەپێشخستنی ئابوری هەبێت. ⦁    نەبونی پرۆژە یاسای بودجە رۆڵی پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری بۆ بەدواداچونی چۆنیەتی خەرجکردنی داهاتی گشتی زۆر لاواز کردووە. ⦁    بەهۆی نەبونی بودجە تا ئێستا داهاتەکانی هەرێمی کوردستان ناگەڕێتەوە ناو یەک خەزێنە کە وەزارەتی داراییە. ⦁    بەگوێرەی دان پێدانانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمان هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەرێتەوە و بەشێکی دەستی بەسەردا دەگیرێت. ⦁    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆی وەستانی بەشێکی زۆری پرۆژە خزمەتگوزاریەکان، هەروەها پاشەکشەی گەورە لە سێکتەرە گشتیەکان بەتایبەت خوێندن و تەندروستیش ڕوویداوە. ⦁    سەرەڕای زیادبونی باج و رسومات بۆ سەر چین و توێژەکان، بەهۆی نەبونی پرۆژەی بودجە هاوڵاتیان نازانن بۆچی بەکاردەهێندرێتەوە، ئەمەش متمانەی نێوان خەڵک و حکومەتی لاوازتر کردووە. ⦁    کابینەی نۆیەم ئەگەرچی لەڕووی بڵاوکردنەوەی داتا و زانیاری هەنگاوی زیاتری ناوە لە حکومەتی پێش خۆی،  پرۆژەی بودجەشی ئامادەکردووە، نەناردنی بۆ پەرلەمان وای کردووە نەتوانێت بەڵێنی زیاترکردنی شەفافییەت وەک خۆی جێبەجێ بکات. ⦁    نەبونی ئیرادەی سیاسی و مانەوەی پاشماوەکانی دوو ئیدارەیی و ئاشکرانەکردنی هەموو داهاتەکان هۆکاری سەرەکی نەناردنی بودجەیە بۆ پەرلەمان. ⦁    نەبوونى یاسای بودجە لەساڵانى رابردوو لە هەرێمى کوردستان، هۆکارێکە بۆ چارەسەر نەبوونى کێشەی دارایی نێوان هەرێم و بەغدا. ⦁    نەبونی بودجە بۆتە هۆی دروستبونی ناڕوونی لە دیاریکردنی ئەولەویەتی حکومەت لە گرنگیدانی بەکەرتەکان، تەنها ئامانجی ئەم چەند ساڵە دابینکردنی مووچەی مووچەخۆران بووە. ⦁    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆکاری ئەوەی زۆربەی دەسەڵاتەکانی خەرجی بگەرێتەوە ئەنجومەنی وەزیران، بنەمای لامەرکەزیەت و شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتی خەرجکردن پشتگوێ بخرێت، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئەدای دامەزراوەکان هەبووە. ⦁    لە خاڵى سێیەمى و چوارەمى راسپاردەکانى راپۆرتی ئەمساڵی شەفافییەتی نێودەولەتی کە بەمشێوەیە: سێیەم: بەهێزكردنی دامەزراوەكانی چاودێری و سیستەمی چاودێری دامەزراوەكان بەسەر یەكترەوە. چوارەم: ڕوون بونی خەرجیەكانی حكومەت. لەبارەی بەهێزکردنى دامەزراوەکانى چاودێرى و خەرجیەكانی حكومەتی هەرێم، کەچى پەرلەمانى کوردستان وەک بەرزترین دامەزراوەى چاودێرى و کە یەکێک لە کارە هەرەگرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاساى بودجەیە، بەڵام ماوەی ٩ ساڵە هەرێمی كوردستان بەبێ یاسای بودجە بەرێدەكات، ئەوەش پێشێلكاریەكی زەقی یاسایە و ناكرێت حكومەت هیچ خەرجیەك لە دەرەوەی یاسا بكات. نەبوونى پرۆژە یاساى بودجەى ساڵانە وەک هەڕەشەیەک لەسەر ئایندەى کیانى هەرێمى کوردستان لێدەکەوێتەوە، کە واى لێدەت مامەڵەى حکومەتى فیدراڵى لەگەڵ هەرێم وەک پارێزکانى لێدێت. راسپاردە و پێشنیارەکان ⦁    پێویستە ئەنجومەنی وەزیران پابەند بێت بەناردنی پرۆژەی بودجە لە کاتى خۆیدا بۆ پەرلەمانى کوردستان، هیچ پاساوێک نەکرێتە رێگر بۆ ئەم هەنگاوە. ⦁    بۆ رێگری لە نەبونی بودجەى گشتى ساڵانەى حکومەت، پێویستە لە دەستور و یاسایەکی بنەڕەتی بۆ چۆنیەتی مامەڵە کردن لەگەڵ دارایی گشتی و بودجە دابنرێت. هەروەها پابەندکردنی حکومەت بەناردنی پرۆژەی بودجەی ساڵانە بۆ پەرلەمان لە پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان. ⦁    دروستکردنی لیژنەیەکی تایبەتمەند یان لیژنەیەکى لاوەکی بێت لە لیژنەى دارایی بۆ بەبەدواداچون و چاودێرى پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانە و داهاتی گشتی لە پەرلەمانی کوردستان جێگیر بکرێت. هاوکات فشارەکانى پەرلەمانى کوردستان لەسەر دەسەڵاتى جێبەجێکردن زیاتر بکرێت بۆ ناردنى پرۆژە یاسای بودجە ساڵانە. ⦁    هەرێمی کوردستان بەرەو جێبەجێکردنی مۆدێلی بودجەی ئەولەویەتپێدان ببرێت لەجێگای ئەم فۆرمەی پێشووی بودجە کە بە بنود ناسراوە. ⦁    پێشنیاردەکەین هەموو خەوشەکانی دوو ئیدارەیی و کێشە سیاسیەکانی بەردەم کۆکردنەوەی داهات هەڵبگیرێت و لایەنەکان ئاسانکاری بکەن و چیتر رێگر نەبن. ⦁    دەبێت وەک چۆن لە هێلەگشتیەکانی کارنامەی کابینەی نۆیەم هاتووە هەموو داهاتەکانی هەرێم بگەرێتەوە خەزێنەی وەزارەتی دارایی پێویستە جێبەجێبکرێـت. ⦁    پێویستە لە سەپاندنی باج و زیادکردنی رسومات لە پرۆژەی بودجە ساڵانە رەچاوی دۆخی ژیانی هاوڵاتیان بکرێت لە زیادکردن و دەستکاریکردنی، هەروەها شوێنی بەکارهێنانیشیان بەگوێرەی یاساکان رێکبخرێت. ⦁    پێویستە لە پرۆژەی یاسای بودجە ئەولەویەتی حکومەت بۆ گرنگیدان بەکەرتە بنەرەتیەکانی خوێندن، تەندروستی، کارەبا و رێگاوبان دیاریبکرێت، ئەم کەرتانە چیتر لەبەرژەوەندی بە ئەهیلیکردنی خزمەتگوزاریەکان پشتگوێ نەخرێن. ⦁    پەیڕەوکردنی بنەماکانی لامەرکەزیەت و بەشداری هاوڵاتیان لە دارشتنی بودجە، بۆ ئەمەش پێشنیار دەکەین بەشێکی داهاتی دامەزراوە خزمەگوزاریەکان بەکارهێنانی بگەرێتەوە دەسەڵاتی ئەم دامەزراوانە و ئەوانیش لەرێی بەشداری هاوڵاتیان ئەولەویەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان دیاریبکەن. لیستى سەرچاوەکان ١. تۆمارى سەرنج و راسپاردەکانى گفتوگۆى کراوەى شارەکان کە رێکخراوى ستۆپ بەمشێوەیە رێکیخستبوو، چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە. ٢. سەردار عەزیز، بودجە و بودجەگەرایی. ٣. د. نسرین بروارى، دلیل إرشادی للموازنة التشارکیة، معهد الولایات المتحدة للسلام، ومنظمة سند لبناء السلام، وشبكة تحالف الأقليات العراقية. ٤. پرۆژە یاساى بودجەى ساڵى ٢٠١٣ هەرێمى کوردستان. ٥. ئامادەکردنى بوودجەى گشتى، پرۆژەى حکومڕانى بۆ کارامەیی و بەرپرسیاریەتى لە عێراق (تکامل)، USAID، ئەیلولی ٢٠٢١. ٦. راپۆرتى پێویستە پەلەبکرێت لە ناردنى پرۆژە بودجەى ٢٠٢٠ بۆ پەرلەمانى کوردستان، پرۆژەى گەشەپێدانى بودجەى هەرێمى کوردستان (بودجەى جێگرەوە ٢٠٢٠) ٢٠١٩. ٧. ماڵپەڕى پەرلەمانى کوردستان. ٨. عبدالقادر عل پيرداود، مفهوم الموازنة العامة )الاعداد، التصديل، التنفیذ والرقابة(، مرکز البحوث فی برلمان کوردستان. ٩. د. ئەمین فەرەج، حوکمڕانێتی باش لە هەرێمی کوردستان. ١٠. گلۆسەرى چەمک و زاراوەکانى گەندەڵى و حکومرانى باش، رێکخراوى ستۆپ. بەشێک لە چالاکی و بڵاوکراوەکانی  رێکخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرپێدان پرۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان) رێکخراوی ستۆپ بۆ دژە گەندەڵی  بەهاوکاری "سندوقی نیشتیمانی بۆ دیموکراسی NED" کە دەمەزراوەیەکی ئەمریکیە جێبەجێی دەکات، ئەم پرۆژەیە درێژخایەنە لە ساڵی 2015ەوە دەستی پێکردوە، ئێستاش بەردەوامە و ساڵانە بەستراتیژیەتێکی نوێ دەستپێدەکاتەوە. بیرۆکەی پرۆژەکە، بۆ ساڵی (2015 – 2016) چاودێری کردنی میدیا بەشێوەیەکی گشی کۆکردنەوە و دیکۆمێنتکردنی ئەو راپۆرت و زانیاریانەی لەسەر گەندەڵی بڵاودەکرێنەوە، دواتر لە راپۆرتێک بە نوسراو ئاراسەی دامودەزگای چاودێری و لێکولینەوەکانی هەرێمی کوردستان دەکرا بە تایبەتی هەریەکە لە (دەستەی دەسپاکی و داواکاری گشتی) بۆ لێکۆلینەوە و بەدواداچون. بەشێکی دیکەی، چاودێریکردنی پرۆژەکانی چاکسازی و پرۆسەی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی بوو، چاودێری ئاستی جێبەجێ کردنی بەڵێنەکانی چاکسازی.  ئەنجامی پرۆژەکە: 1. دیکۆمێنتکردنی کەیسەکانی گەندەڵی. 2. پەڕینەوەی ئەزموونی بەرەنگاری گەندەڵی بۆ رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی. 3. دروستکردنی پردی پەیوەندی هاوکاری و هەماهەنگی لە نێوان دام و دەزگای چاودێری لەگەڵ رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا. 4. بینای زانیاری و مەعریفەی رووبەرووبونەوەی گەندەڵی بۆ چالاکوانان هەولێر. 5. کردنەوەی چەندین دۆسیە لە دادگاکان بۆ کەیسەکانی گەندەڵی کە لە میدیا بڵاوکرانەوە. لەو ماوەیەدا (10) راپۆرتی لە سەر دۆسیەکانی گەندەڵی بڵاوکردەوە. لە ساڵی (2017) کە دەکاتە وەرزی سێیەمی پرۆژەکە، بەستراتیژیەتێکی نوێ کار لەسەر: 1. دروستکردنی تۆڕی شەفافی لە شاری هەولێر، بۆ چاودێری کردنی ئاستی جێبەجێ کردنی یاسای بەدەستهنانی زانیاری لە دامودەزگاکانی حکومەت دەکات. 2. کاراکردنەوەی یاساکانی‌ پاڵپشت بۆ به‌هێزکردنی لێپرسینه‌وه‌ و ڕوبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی، کارکردن له‌سه‌ر چه‌ند یاسایه‌ک که‌ پاڵپشت ده‌بن بۆ به‌هێزکردنی لێپرسینه‌وه‌ و ڕووبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی. به‌تایبه‌ت هه‌مواری یاسای داواکاری گشتی ساڵی (1979) بۆ ئه‌وه‌ش سوود له‌ ئه‌زمونی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران وه‌رده‌گیرێت، بۆ ئه‌وه‌ش 4 دانیشتنی بچوکراوه‌ له‌ نێوان ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێرانی عێراق و په‌رله‌مانی کوردستان و سه‌ندیکای مافپه‌رواران و داواکاری گشتی و پسپۆرانی یاسایی و مامۆستایانی زانکۆ و  چالاکانی مه‌ده‌نی، له‌ هه‌ولێر و سلێمانی و دهۆک و هه‌له‌بجه‌، پاشان ئه‌نجامدانی کۆنفرانسێکی له‌سه‌ر ئاستی کوردستان بۆ بڵاوکردنه‌وه‌ی راسپارده‌کان بۆ هه‌مواری یاسای داواکاری گشتی. 3. دروستکردنی فه‌رهه‌نگێکی تایبه‌ت به‌ چه‌مک و زاراوه‌ی گه‌نده‌ڵی، بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ و پێناسه‌کردنی چه‌مک و ره‌هه‌ند و شێوازه‌کانی گه‌نده‌ڵی و چه‌ند پرسێکی تایبه‌ت به‌ روبه‌ڕونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی فه‌رهه‌نگێک ئاماده‌ و چاپ ده‌که‌ین که‌ پێکهات بێت له‌ (100) لاپەڕە‌ و زیاتر له‌ 150 چه‌مک راڤه‌ و شیده‌کرێنه‌وه‌ تایبه‌ت به‌ گه‌نده‌ڵی، چونکه‌ تاکو ئێستا هیچ فه‌رهه‌نگێکی له‌و شێوه‌یه‌ لە هەرێمی کوردستان  نیه‌، ئه‌وه‌ش وای کردوه‌ به‌کارهێنانی چه‌مکه‌کان پاڵپشت نه‌بێت به‌ زانیاری پێش وه‌خته‌ و هه‌ندێجار تێکه‌ل کردنی چه‌مکه‌کان. لەو ماوەیەدا رێکخراوی ستۆپ کاری بۆ ئەو سێ پرۆژە کردوە: 1- پڕۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و دەسەڵاتی یاسا لە هەرێمی کوردستان) بڕیار وایە ساڵی ئایندە بە ستراتیژیەتێکی نوێ کارەکانی بەرێوە ببات. 2- پڕۆژەی (چاودێری کردنی پڕۆژە و هانگاوەکانی چاکسازی حکومەت) لە کۆتایی هەموو ساڵێک راپۆرتێک تێروتەسەل لەو بارەوە بڵاودەکاتەوە. 3- پرۆژەی (بەشداری کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی) کە بە هاوکاری ئەنیستیوتی ریفۆرم بۆ گەشەپێدان جێ بەجێ دەکرێت. ماڵپەڕی (ستۆپ ئەی سی – Stopac) لە ناوەڕاستی ساڵی 2017 رێکخراوی ستۆپ ماڵپەڕێکی بە هەردوو زمانی (کوردی و ئینگلیزی) دروستکرد، بۆ ئەوەی ببێتە پێگەیەک بۆ بڵاوکردنەوەی تەواوی ئەو راپۆرتانەی رێکخراوەکەمان لە چوارچێوەی پرۆژەکانی بڵاویکردۆتەوە، هەروەها بڵاوکردنەوەی گشت ئەو هەوڵ و چالاکییانەی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە هەرێمی کوردستان، کە بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و پێشخستنی شەفافیەت و دیموکراسی و کەمکردنەوەی ئاستی گەندەڵی دەیدەن. سایتەکە گرنگی دەدات بە: 1- پرسی گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت لەسەر ئاستی ناوەخۆ و دەرەوە. 2- بڵاوکردنەوەی راپۆرته‌ ناوخۆییه‌کان و هه‌نگاوه‌کانی چاکسازی و روبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی. 3- بڵاوکردنه‌وه‌ی توێژینه‌وه‌ی زانستی لە بارەی (گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت). 4- ئیشکردن لەسەر ئەو دۆسیانەی گەندەڵی کە لە شێوەی (هه‌واڵ و راپۆرت و زانیاری) له‌باره‌ی گه‌نده‌ڵی لە هەرێمی کوردستان بڵاودەکرێتەوە. 5- ببێتە پێگەیەک بۆ بە دەستهێنانی هۆشیاری و مەعرریفە لە بارەی (گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت). 6- بڵاوکردنەوەی ئەو راپۆرتە نێودەوڵەتیانەی کە لەسەر گەندەڵی دەردەچن. 7- خستنە رووی ئەزموونی چاکسازی وڵاتان، تا ببێتە بانکێکی زانیاری بۆ گشت چین و توێژەکان بە تایبەتی چالاکوانان و میدیاکاران و لێکۆڵەران و مامۆستا و قوتابیانی زانکۆ...هتد. 8- دانان و بڵاوکردنەوەی گشت ئەو قانونە نێوخۆیی و نێودەڵەتیانەی کە بۆ پێشخستنی شەفافیەت و بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی دەرچوون. 9- دروستکردنی لینکی پەیوەندی لەگەڵ دامەزراوە جیهانیەکانی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی. بڵاوکراوەکانی: 1. زنجیرەی یەکەم: راپۆرتی وه‌رزی یه‌که‌می پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان. 2. زنجیرەی دووەم: راپۆرتی وه‌رزی دووەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 3. زنجیرەی سێیەم: راپۆرتی وه‌رزی سێیەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 4. زنجیرەی چوارەم: راپۆرتی وه‌رزی چوارەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 5. زنجیرەی پێنجەم: راپۆرتی ساڵانە (2015 - 2016) داتاکانی گەندەڵی 6. زنجیرەی شەشەم: راپۆرتی وه‌رزی پێنجەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 7. زنجیرەی حەفتەم: راپۆرتی وه‌رزی شەشەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 8. زنجیرەی هەشتەم: راپۆرتی وه‌رزی حەفتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 9. زنجیرەی نۆیەم: راپۆرتی وه‌رزی هەشتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 10. زنجیرەی دەیەم: راپۆرتی (چاودێری و هه‌ڵسه‌نگاندنی بڕیار و راسپارده‌کان) بڕیار و راسپاردەکانی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان 1/1/2016 تاوەکو 9/12/2016 11. زنجیرەی یازدەیەم: راپۆرتی ساڵانە (2016 - 2017) داتاکانی گەندەڵی. 12. زنجیرەی دوازدەیەم: بەشداری کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی. 13. زنجیرەی سێزدەیەم: ئەنجامی راپرسیەک لەبارەی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی و پێشخستنی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان. 14. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (1). 15. راپۆرتی بەرەو بەھێزترکردنی رۆڵی دەزگای داواکاری گشتی. 16. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (2). 17. گلۆسەری چەمک و زاراوەکانی گەندەڵی و حوکمڕانی چاک. 18. شەفافیەتی نەوتی کوردستان لە چاوی دیلۆیتەوە. 19. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (3). 20. تقييم خدمة المياه في مدينة اربيل. 21. نەخشەڕێـی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی لە هەرێمی کوردستان. 22. شاری هەولێر دۆخی ئاوی پاشەڕۆ، ئاستەنگ چارەسەرییەکان. 23. چالاکردنى یاساى رێکخراوە ناحکومییەکان لە هەرێمى کوردستان. 24. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (1). 25. زێدەڕۆیی سەر زەوى و زارى کشتوکاڵى لە هەرێمى کوردستان (کێشە و چارەسەرییەکان). 26. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (2). 27. وردبوونەوە لە وردبینیەکەی دیلۆیت لێکۆڵینەوەی گرفتەکانی داهاتی نەوت لە ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ٣ چارەکی ساڵی ٢٠٢٠، لە بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ و رێکخراوى روونبین. 28. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (3). 29. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (4). 30. هەڵسەنگاندنی ئاستى جێبەجێکردنى یاسای کێبرکێ و قەدەغەکردنى قۆرخکاری لە هەرێمی کوردستان. پاشکۆى وێنەى چالاکیەکانى  

شەنای فاتیح پۆشاكی بوكێنی یەكێك لەپۆشاكە تایبەتەكانە لەژیانی هەموو كچێكدا و خەونیانە كەپێوەی دەربكەون، چونكە تەنها لەڕۆژی هاوسەرگیریدا لەبەردەكرێت، خانمێكیش دەڵێت:» كچان تەنها بۆ یەك رۆژ پۆشاكی بووكێنی دەپۆشن و دەڵێن ئەو رۆژە وەك فریشتە ئاسا دەردەكەون». ماری شاژنی سكۆتلەندا یەكەمین كەس بووە لەڕۆژی هاوسەرگیریەكەیدا لەگەڵ پاشای فەڕەنسا جلی سپی لەبەركردووە لەساڵی 1559، پاشان لەساڵی 1840 شاژن ڤیكتۆریا هاوسەرگیری لەگەڵ ئەلبێرت ساكس كرد و جلێكی سپی پۆشی لە ئاهەنگەكەیدا و پاش زەماوەندەكەیان رەنگی سپی بووە مۆدێكی نوێ‌ لەنێو چینی دەوڵەمەندەكاندا و پاشان لەناو خەڵكدا دوای ساڵی 1990 بڵاوبووەوە.  خانمێك: لەبەركردنی پۆشاكی بوكێنی دەبێتە جوانترین یادگاری ژیان.                                                                                                                                               لەنجە سەركۆ تەمەن 23ساڵ، خانمێكە هاوسەرگیری ئەنجامداوە و لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد كە ئەو پۆشاكە لەرۆژێكی تایبەتیدا دەپۆشرێت و ئاواتی هەموو كچێكە كە ئەو پۆشاكە لەبەربكات وتیشی:» بەڵام گرنگ ئەوەیە پاش لەبەركردنیشی ئەو كەسەی دێتە ژیانتەوە دڵخۆشت بكات». هەروەها خەرمان ئەنوەر تەمەن 34ساڵ، دووكانی پۆشاكی بووكی هەیە لەشاری هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» عادەتەن پۆشاكی سپی بۆ كاتی گواستنەوە بەكاردێت و ئارامی بەدڵی بووك دەدات هەندێك پێیانوایە بووك لەو رۆژەدا فریشتە ئاسا دەردەكەوێت».  خەرمان ئەنوەر ئەوەشی خستەڕوو، خانمان زیاتر پۆشاكی بووك بەكرێ دەبەن و كەم خانم هەیە بەدلەی بوكێنی بكڕێت. هاوكات ئەوەشی باسكرد كە لەهەرێمی كوردستاندا كارگەی پۆشاكی بوكێنی نییەو  وەك كاری سەرەتایی هەوڵ دراوە بەڵام بەشێوەیەكی فراوان كاری بۆ نەكراوە ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ كەمی دیزاینەر و نەبوونی ژینگەیەكی لەبار بۆ ئەو كەسانەی ئارەزووی ئەو كارە دەكەن. بازرگانێكی پۆشاكی بووك: بەشێكی زۆری پۆشاكی بوكێنییەكان هاوردە دەكرێن.                                                                                                     ئومێد عەباس تەمەن 51ساڵ، بازرگانێكی پۆشاكی بووكە لەشاری سلێمانی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» پۆشاكی بوكێنی مۆدێلەكانی زۆرن و بەهۆی ئەوەی بۆ یەك رۆژ بەكاردەهێنرێت كچان زیاتر بەشێوەی كرێ دەیبەن، بەهۆی نرخەكەیەوە زیاتر خواست لەسەر پۆشاكە توركییەكانە بەراورد بەپۆشاكی بوكێنی فەرەنسی وڵاتانی دیكە». هاوكات باسی نرخەكەی كرد  كە ئەگەر خانمێك بەوێت بیكڕێت لە 300 دۆلار تا 500 دۆلار هەیەو ئەگەر خانمێك بیەوێت بەتایبەت بۆی دیزاین بكرێت نرخەكەی دەگاتە 700 دۆلار. پەیامنێرەکەی هاوڵاتى دوای بەدواداچوونی زیاتر بۆی دەرکەوت  کەهەندێک لەپۆشاکی بووک کرێکەی زیاترە لە  700 دۆلار کە لەفەرەنساو وڵاتانی تری ئەوروپاوە دەگەنە هەرێم و هەندێکیشیان نرخی کڕینیان دەگاتە پێنج هەزار دۆلار.  

عەمار عەزیز   مستەفا كازمی لەشەنگالەوە یارمەتی سوپاكەی ئەردۆغان دەدات لەماوەی دوو رۆژی رابردوودا هێزێكی زۆری بەچەكی قورسەوە رەوانەی شنگال كردووە ئەوەش لەپێناو   كونتروڵكردنی سنوری نێوان عێراق و سوریا و لێدان لەهێزەكانی یەبەشە. دۆخی شەنگال رۆژ بە رۆژ بەرەو ئاڵوزی زیاتر دەڕوات و گرژی و كێشەكان لەنێوان لایەنەكان زیاتر دەبێت بەتایبەت لەنێوان یەبەشە و سوپادا كە مستەفا كازمی دەیەوێت رۆڵی یەبەشە لەشەنگالدا كەمبكاتەوە، لەكاتێكدا هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان شەنگالیان لەدەستی داعش رزگار كردو ساڵی 2018 پەكەكە بەفەرمی لە شەنگال كشاوەتەوە. بەرپرسێكی سوپای عێراق ئامانجی هاتنی ئەو فیرقە سەربازییەی سوپای عێراق بۆ شەنگال ئاشكرا دەكات و دەشڵێت:» بۆ كۆنترۆڵكردنی سنوری نێوان سوریاو عێراق هاتوون». سەعد قاسم،  لێپرسراوی راگەیاندنی فیرقەی 20ی سوپای عێراق لەشەنگال لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: « ئەو هێزەی كە پێش دوو رۆژ گەیشتوونەتە شەنگال  بۆ سێ‌ مەبەستی سەرەكین ، یەكەمیان بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو چەكدارانەی داعشە كە ئەگەر هێرش بكەن تا ئەم هێزە بەرپەرچی بداتەوەو رێگا بە ئەوان نەدات كاری تیرۆری و كوشتن لەناوچەكە بكەن ، دووەمیان  كونتروڵكردنی بەتەواوەتی سنوری عێراق لەگەڵ سوریا كەئەمەش خاڵێكی زۆر گرنگە، چونكە تا سنور بەتەواوی كونتروڵ نەكرێت كێشە هەر دروست دەبێت «. لێپرسراوی راگەیاندنی فیرقەی 20ی سوپای عێراق لەشەنگال، مەبەستی سێیەمی هاتنی سوپای عێراقی روونكردەوە كە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو گروپانەیە كە سەرپێچی یاسا دەكەن و دەیانەوێت دۆخی ناوچەكە لەڕووی ئەمنییەوە تێكبدەن. مستەفا كازمی لەگەڵ ناردنی هێز بۆ شەنگال دوێنێ سێشەممە بڕیاریدا پارێزگاری نەینەوا بەوەكالەت ببێتە قایمقامی قەزای شەنگال. رەفعەت سمو ، جێگری پارێزگاری نەینەوا بۆ كاروباری كارگێڕی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «  سەرۆك وەزیرانی عێراق بڕیاریداوە، نەجم جبوری پارێزگاری نەینەوا سەرپەرشتی كاروبارە ئیدارییەكانی شەنگال بكات و وەك قایمقام قەزاكە بەڕێوەببات بەشێوەیەكی كاتی ، هەفتانە یەك رۆژ لەشەنگال دەوام بكات». جێگری پارێزگاری نەینەوا باسی لەوەشكرد كە (فەهد حامد) قایمقامی ئێستای شەنگال شەرعی نیەو ئیدارەی پارێزگای نەینەوا مامەڵەی لەگەڵ ناكات. خودێدا ئەلیاس، لێپرسراوی ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» ئەو هێزەی عێراق پێكهاتبوون لەكەتیبەیەكی دەبابە لەگەڵ كەتیبەیەكی تری چەكی قورس، جگە لەمانەش لەگەڵ فیرقەیەكی سەربازی، ئەم هێزەیە هاتوون سنورێك بۆ چالاكییەكانمان دابنێن و خەونەكەی خۆیان جێبەجێ‌ بكەن ئەویش رێككەوتنی بەغداو هەولێر كە لەكۆتایی ساڵی 2020 واژۆكراوە». لەكۆتایی ساڵی 2020، لەنێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتەكەی كازمی رێككەوتنێك كراوە بۆ ئاساییكردنەوەی دۆخی شەنگال، بەڵام هێزەكانی یەبەشەو بەشێك لەدانیشتوانەكەی دەڵێن پرس و راوێژ بەئەوان نەكراوەو لەگەڵیدا نین. ئەو بەرپرسەی ئەنجومەنی خۆسەری پێشیوابوو كە شەنگال هیچ پێویستی بەچەكی قورس و هێزی زیاتر نیەو  شەنگال ئارامە، بەڵام هەندێك لایەن دەیانەوێت دۆخی ئەمنی قەزاكە تێكبدەن، وتیشی:»پەیاممان بەو ئەو هێزەی عێراق كە هاتوونەتە ناو شەنگال ئەوەیە كە هیچ كەسێك ناتوانێت بیانترسێنێت و بەردەوام دەبن لەسەر خەباتی خۆمان». فەرماندەی پاراستنی هێزی  ئێزدیخان  كە سەر بەوەزارەتی پێشمەرگەیە لەشەنگال لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى حەشدی شەعبی و یەبەشە تۆمەتبار دەكات بەدروستبوونی گرژی و ئاڵوزی و شەڕ لەشەنگالدا. حەیدەر شەشۆ پێشیوابوو ئەو شەڕو ئاڵۆزییەی نێوان سوپای عێراق و یەبەشە پەیوەندی بەدەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی توركیاوە هەبووە بۆ سەر ناوچەكانی بادینان وتیشی:» ئێمە بەدووری نابینین چونكە هەر كاتێك ئۆپەراسیۆن لەهەرێمی كوردستان دەستپێ‌دەكات، پەكەكە دەڵێت ئێمە لەشەنگالیشین ئەمە رێگا بۆ توركیا خۆشدەكات بۆردومانی ناوچە سنورییەكان بكات». فەرماندەی پاراستنی هێزی  ئێزدیخان  پێشیوابوو كە حكومەتی عێراق تەنیا ناوە، حكومەتێك نیە كە بتوانێت كێشەكانی شەنگال چارەسەربكات یان بەرگری لەسنورەكانی خۆی بكات «حكومەتی عێراق بەرژەوەندی لەگەڵ ئێران هەیە، بۆیە ناتوانێت هیچ قسەیەك لەسەر حەشدی شەعبی بكات، لەهەمانكاتدا چەند كەسێك لە حكومەتی عێراق بەرژەوەندییان لەگەڵ توركیا هەیە، بۆیە هیچ هەڵوێستیان لەسەر بۆردومانكردن و بەزاندنی سنورەكان نیە، بەغدا وا مامەڵە لەگەڵ توركیاش دەكات كە شەنگال بۆردومان بكات بە بیانووی بوونی پەكەكە». هەشت هێزی جیاواز لەشەنگال بوونیان هەیە كەژمارەیان دەگاتە 37 هەزارو 700 چەكدار. كە ئەوانیش پێكهاتوون لە هێزەكانی ( سەبازی سوپای عێراق ، پۆلیسی فیدراڵی ، پۆلیس و ئاسایشی ناوخۆ، هێزەكانی یەبەشە- یەجەشە، حەشدی شەعبی، پێشمەرگەی پاراستنی مەزارگەی شەرەفەدین ، پێشمەرگەی حەیدەر شەشۆ).  كارمەندانی پۆلیسی ناوخۆ هەزار و 900 پۆلیس ، لەگەڵ لیوایەكی سوپای عێراق كە لەشەنگال ژمارەیان سێ هەزار و 500 سەربازە.  چوار هەزار و 800 شەڕڤان، 15 هەزار سەربازی حەشدی شەعبی، لەگەڵ سێ‌ هەزار پێشمەرگە لەمەزارگەی شەرەفەدین،  هێزەكانی سوپا و پۆلیسی فیدرالی  ژمارەیان 14 هەزار كەس دەبێت.