ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

سەركۆ جەمال ماوەی نزیكەی دوو هەفتەیە 53 زیندانی لەچاكسازی گەورانی هەولێر كە 10یان سزادراوانی بادینان و شیلادزێن، لەبەرامبەر ئەوەی بڕیاری ئازادكردنیان بۆ دەركراوە بەڵام  تائێستا ئازاد نەكراون، دەستیان بەمانگرتن لەخواردن كردووە، سەرۆكی دەستەی مافی مرۆڤی هەرێمی كوردستانیش دەڵێت دۆخی دەستگیركراوە مانگرتوەكان باشەو لەهەوڵەكانیشیان بەردەوامن بۆ ئازادكردنیان، پارێزەری گیراوانی بادینان ئاشكرایدەكات ئازادكردنی پێنج گیراوی بادینان جارێكی دیكە بەپاساوی تەواونەبوونی رێكارەكانیان دواخراوە. بەشدار حەسەن پارێزەری گیراوانی بادینان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»بەداخەوە هەواڵی دڵخۆشكەر نییە، یەك مانگە ئیدارەی زیندان بەبیانووی تەواونەبوونی پەنجەمۆرو راپۆرتی توێژەری كۆمەڵایەتی ئازادكردنی ئەو پێنج كەسە راگیراوە، لەكاتێكدا داواكاری گشتی داوای ئازادكردنی كردوون، ئەوانەی شیلادزێ پێنج كەسن كە دەبوو دوێنێ‌ سێشەممە 9-8-2022ئازاد بكرێن». پارێزەری گیراوانی بادینان وتیشی :»ئەو گیراوانەی شیلادزێ كە دەبوو ئازاد بكرێن هەریەك لە یوسف شەریف لەدایكبووی 2001 و مەحمود نادر لەدایكبووی 1996 و كۆڤان تاریق لەدایكبووی 1996 و ئەمجەد یوسف رێكانی لەدایكبووی 1989 و نێچیرڤان بەدیع لەدایكبووی 1993 ە». بەوتەی بەشدار حەسەن «ئەوانەی زیندانیكراوی بادینانن ژمارەیان 10 كەسە كەچالاكوان و رۆژنامەنووسن و كۆی گشتی ئەوانەشی لەچاكسازی گەورانی هەولێرن ژمارەیان 53 كەسن، ئەوانەی ئازادكردنی بەمەرج دەیانگرێتەوە 19 كەسە، هیچ وادەیەكیش دیارینەكراوە بۆ ئازادكردنیان». سەرۆكی دەستەی مافی مرۆڤ: دۆخی زیندانیان باشە مونا یاقو، سەرۆكی دەستەی مافی مرۆڤی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»سەبارەت بە زیندانیانی بادینان هەموویانم بینی دوو هەفتەیە لەسەر یەك سەردانیان دەكەم جگە لە تیمەكانی دەستە كە هەموو كاتێك سەردانیان دەكەن، بەڵام خۆم دووجار چووم و ویستم بزانم بەردەوامن لەمانگرتن یاخود نا، بینیم هەموو ئەو كەسانە ئاو و شەربەت و شیر دەخۆن بەڵام نان ناخۆن و مانیان گرتووە، وتیشیان تا بڕیاری ئازادكردنمان بەمەرج دەرنەچێت ئێمە ماندەگرین». سەرۆكی دەستەی مافی مرۆڤ وتیشی:»دۆخی تەندروستییان باش بوو ئەوەی كە نەخۆش بووە یاخود فشاری دابەزیبوو بردوویانن بۆ نەخۆشخانە و چارەسەریان وەرگرتووە. بەوتەی سەرۆكی دەستەی مافی مرۆڤی هەرێم «ئاگاداری ئەوە نیە هیچ كەسێك لەهەرێم بەبێ دادگایی دەستگیركرابێت، بەڵام ئەگەر كەسێك بەبێ بەڵگە گیرابێت و دواتر ئازاد بكرێت دەبێت بەپێی یاسا قەرەبووی ماددی و مەعنەوی بگرێتەوە». كامەران عوسمان ئەندامی تیمی كوردستانی عێراقی رێكخراوی سی پی تی ئەمریكی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بڕیاربوو رۆژی سێشەممە 9-8-2022 داواكاری گشتی هەولێر رای خۆی بڵێ و دۆسیەكە بگوازرێتەوە بۆلای، بەڵام بەبیانووی ئەوەی رێكارەكان تەواونەبووە، بڕیارە رۆژی چوارشەممە 10-8-2022 بچێتە بەردەم دادوەری زیندانی چاكسازی گەوران و دۆسیەكەیان بجوڵێت». وتیشی:»بەدەر لە دەستگیركراوانی بادینان و چاكسازی گەورانی هەولێر، چەندین كەسی تر دەستگیركراون كە لەزیندانەكانی ئاسایشی سنوری هەولێرو دهۆكن و ژمارەیان 11 كەسە، ئەوان لە 2021 ەوە بێ دادگایی كردن دەستگیركراون «. ئەو ئەندامەی رێكخراوی سی پی تی ئەوەشی ئاشكراكرد :» چەندین كەس لەشارەكانی سلێمانی و هەولێرو دهۆك كە پەیوەندی بەناكۆكی سیاسی نێوان حزبەكانەوە هەیە بێ دادگایی كردن دەستگیركراون ، كەسی وای تێدایە سێ بۆ چوار ساڵە لەزیندانەو كەسی واش هەیە 10 ساڵە لەزیندانە و دادگایی نەكراوە، كە ژمارەیان بە هەموویان 20 كەسە». ماوەی نزیكەی دوو هەفتەیە 53 زیندانی لەچاكسازی گەورانی هەولێر كە 10یان سزادراوانی بادینان و شیلادزێن، دەستیان بەمانگرتن لەخواردن كردووە، پاش ئەوەی دادگای هەولێر بڕیاری ئازادكردنی بەشێك لە دەستگیركراوانی بادینانی دەركردو بەپێی بریارەكە دەبوایە یەكەم رۆژی جەژنی قوربانی رابردوو ئازاد بكرێن، بەڵام بڕیارەكە راگیراوە، لە بەرامبەردا لەڕۆژی 22ی تەمموزەوە ئەو گیراوانە مانیان لەخواردن گرتووە.

هاوڵاتی لەبەشی یەكەمی ئەم بابەتەدا بەئامارو وردەكارییەوە باسی بەشێك لەكۆمەڵكوژكردنی هاووڵاتیانی مەدەنی لەباكوری كوردستان لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە كرا. لەم بەشەدا باس لەكۆمەڵكوژكردنی هاووڵاتیانی مەدەنی لەباشووری كوردستان لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە دەكرێت.   كۆمەڵكوژیەكانی توركیا لەباشووری كوردستان دەوڵەتی توركیا لەگەڵ ئۆپراسیۆنەكانی بۆ «دەرەوەی سنوور»و بۆردومان و تۆپبارانەكانیداو هاوكات لەگەڵ هێرشكردنە سەر گەریلاكانی پەكەكە، هاووڵاتیانی مەدەنیشی كردووەتە ئامانج و كۆمەڵكوژی كردوون. كۆمەڵكوژكردنی هاووڵاتیانی مەدەنی لەلایەن سوپای توركیاوە بەشێوەیەكی زۆر روون و ئاشكرا و بەبەرچاوی هەموو جیهان، ناتۆ، نەتەوەیەكگرتووەكان، ئەمریكاو روسیاوە ئەنجامدراون. جگە لەهەندێك لێدوان، یان راگەیاندراو لەلایەن هیچ یەك لەناوەندە سیاسی و سەربازییە نێودەوڵەتییەكان و وڵاتانی زلهێزو كاریگەرەكانی سیاسەتی جیهانی هیچ كارێك نەكراوە بۆ رێگریكردن لەتوركیا بۆ ئەوەی كۆتایی بەكوشتاری هاووڵاتیانی مەدەنی بهێنێت. نەك رێگری لەتوركیا نەكراوە، بەڵكو لەڕووی سەربازیی، میدیایی، سیاسی و ئابوورییەوە پشتیوانی لەدەوڵەتی توركیاو سیاسەتەكانی كراوە. رێككەوتننامەی لەگەڵ ئیمزا كراوەو ئاسانكاریی بۆ كراوەو چرای سەوزی بۆ بەكارهێنانی زەوی و ئاسمان بۆ هەڵكراوە. ئەوەش وایكردووە توركیا بێباكانە بەربێتە گیانی هاووڵاتیانی مەدەنی و یەك لەدوای یەك كۆمەڵكوژی ئەنجام بدات. توركیا لەساڵی ١٩٨٣ەوە تاوەكو ئێستا هێرش و ئۆپراسیۆن بۆ سەر خاكی باشووری كوردستان ئەنجام دەدات. بەگشتی تاوەكو ئێستا ٣٢ ئۆپراسیۆنی گەورە و فەرمیی بۆ سەر باشووری كوردستان ئەنجامداوە لەگەڵ سەدان هەزار بۆردومان و تۆپبارانكردنی خاك و گوندو رەزو رەوەند و خەڵكی باشووری كوردستان. توركیا لەمانگی ئابی ١٩٨٦ و لەسێیەم ئۆپراسیۆنی بۆ دەرەوەی سنوور، لەخواكورك لەیەك كاتدا هێرشی كردەسەر بنكە و بارەگاكانی پەكەكە و پارتی، لەو هێرشەدا زیاتر لە ١٠٠ پێشمەرگەی پارتی شەهید بوون. ئەو گورزە وای لەپارتی كرد، كە سیاسەتی چوونە ئامێزی توركیا بگرێتە بەر و لەوكاتەوە هاوكارو هاوبەشی توركیا بووە لەئۆپراسیۆنەكانیدا بۆ سەر گەریلاكانی پەكەكە لەخاكی باشووری كوردستاندا. لەبەر ئەوەش بەشێك لەكوشتنی هاووڵاتیانی مەدەنی بەهاوكاریی پارتی ئەنجامدراون.   جەنەڕاڵ ئیسماعیل مەتین تەمەل بەجامانە و كەواو پانتۆڵی پێشمەرگەوە جەنەڕاڵ ئیسماعیل مەتین تەمەل بەهۆی چەپەڵە زۆرەكانی بۆ ئەردۆغان و پشتیوانیكردنی لەهەڵبژاردنی ئەردۆغان بۆ سەرۆكایەتیی كۆمار لەساڵی ٢٠١٨دا زومی كامێراكانی لەسەر بوو، بۆیە یەكێك لە گرنگترین دۆسیەكانی ئەو جەنەڕاڵە لەلایەن موحەڕەم ئینجە پاڵێوراوی جەهەپە ئاشكراكرا. ئەویش بڵاوكردنەوەی  ژمارەیەك وێنەی ئەو جەنەڕاڵە بوو بەجامانەو جلوبەرگی پێشمەرگەوە، كە مێژووی وێنەكان دەگەڕانەوە بۆ ساڵانی ١٩٩٠ لەباشووری كوردستان. گەرچی ئینجە وتبووی «ئەستێرەكانی سەرشانی لادەبەم»، بەڵام ئەردۆغان كردی بەفەرماندەی ئۆپراسیۆنی داگیركردنی عەفرین ناسراو بە(چڵە زەیتون) و پلەكەی بەرزركرایەوە بۆ «جەنەڕاڵی باڵا». وێنەكانی ئەو جەنەڕاڵە توركە بەجلوبەرگی پێشمەرگەوە پەیوەندیی بەو كردە سەربازییانەی سوپای توركیاوە هەبوو، كە تیمە تایبەتەكانی سوپای توركیا لەساڵانی ١٩٩٠دا لەخاكی باشووری كوردستان لەدژی پەكەكەو لایەنگرانی پەكەكە ئەنجامیان دەداو خۆیان پێی دەڵێن، «ئەرك» لەو ساڵانەدا چەندین تاوان و رووداوی كوشتن و رفاندن و تیرۆر لەباشووری كوردستان روویانداو تەنانەت بەهۆی هەندێك رووداوی گوماناوییەوە شەڕی نێوان پارتی و یەكێتی دەستیپێكردو ماوەی ١٠ ساڵ بەردەوام بوو. سەربازانی توركیا لەزۆر دۆسیەدا دانیان بەتاوانەكانیاندا ناوە. لەباكووری كوردستان جلوبەرگی گەریلایان لەبەر كردووەو بەرامبەر بەهاووڵاتیان تاوانیان ئەنجامداوە. دۆسیەكانی دەزگای هەواڵگریی جەندرمە (ژیتەم / JİTEM) پڕە لەو دانپیادانانانەدا. بەدران ئاكداغ شایەتحاڵی دۆسیەی ئەیلولی ٢٠١٧ی ژیتەم لەقۆسەری مێردین، باسی ئەوەی كردووە، ژیتەم تاوانی ئەنجام دەداو دەیخستە ئەستۆی  پەكەكە. بەدران لەو كاتەدا وتی، «من ئەندامان و كاربەدەستانی سەربازیم دەبینی، كەجلوبەرگی گەریلایان لەبەر دەكردو تاوانیان ئەنجامدەدا». كوردان دەیان ساڵ ئەو تاوانانەیان بینی و بوونە شایەتحاڵ و قوربانیی ئەو تاوانانە. ئەو تاوانانەش لە باشووری كوردستان روویانداوە، كە لێرەدا چەند نموونەیەكیان دەخەینەڕوو.   كوشتن، رفاندن و رادەستكردنەكان لە دوای راپەڕین دەوڵەتی توركیا لە دوای راپەڕینی مانگی ئازاری ١٩٩١ سێ ئۆپراسیۆنی لەمانگەكانی نیسان و ئاب و تشرینی یەكەمی ١٩٩١دا بۆ سەر خاكی باشوری كوردستان ئەنجامدا. دەوڵەتی توركیا ئۆپراسیۆنی مانگی تشرینی یەكەمی ١٩٩١ بەهاوبەشیی پارتی و یەكێتی و بەرەی كوردستانی لەدژی پەكەكە ئەنجامدا. هاوكات لەگەڵ پارتیدا دەستیان بەكوشتنی لایەنگرانی پەكەكە لەبادینان كرد، كە كەسانی وەك عەلی شەعبان ئامێدی، سادق عومەر سندی، رەئوف ئاكرێیی تیادایە. هەروەها هۆشەنگ میرزا، زەكی ئامێدی، بەكر هیرانی لەدهۆك و هەوڵیر رفێنران و شەهید كران. جگە لەوەش لە ١٢ ی كانوونی یەكەمی ساڵی ١٩٩١دا ٢٣ ئەندامی پارتی  ئازادیی كوردستان (پاك) لەشاری دهۆك دەستگیركران و لە دوای ٢٠ رۆژ لە ٨ی كانوونی دووەمی ساڵی ١٩٩١ لەسنوری ئیبراهیم خەلیلەوە رادەستی دەوڵەتی توركیا كرانەوە. لەساڵی ١٩٩٢شدا نەجات مەلا ئەحمەدو محەمەد نەزیر لەنزیك شارۆچكەی سێمێلی پارێزگای دهۆك شەهیدكران. لەساڵی ١٩٩٥ یاسین مستەفا، ناسراو بەیاسین مستۆ كەسایەتیی ناسراوی عەشیرەتی نهێلێ لە نێوان گوندەكانی گوهرز و دێرەلۆك لەئامێدی كوژرا. ئەحمەد عەلی نهێلی و ئەمین سەرگەلی بەچەكی قەناس كوژران.   كۆمەڵكوژییەكانی خنێرەو خواكوڕك و زەڵێ فڕۆكە جەنگییەكانی دەوڵەتی توركیا ساڵی ١٩٩٢ گوندی ژیلە-یان لەناوچەی خواكورك بۆردومانكردو  هەشت كەسیان كۆمەڵكوژكرد. لە ساڵی ١٩٩٥ لە بۆردومانكردنی دەشتی هەرتێ لەخواكوڕك شرش كەسی تری مەدەنی شەهیدبوون. ساڵی  ١٩٩٧ ماڵێكیان لەبرادۆست بۆردومان كردو حەوت كەسیان شەهیدكرد. فڕۆكە جەنگییەكانی توركیا ساڵی ١٩٩٨ هاووڵاتیانی ناوچەی لۆلان-یان بۆردومان كردو بەو هۆیەوە ٨٤ ژن، منداڵ، هاووڵاتی و كەسی بەتەمەن شەهیدبوون. لە ‹ئۆپراسیۆنی دەرەوەی سنوور›ی ٢٨ی كانوونی دووەمی ١٩٩٤ لەدژی كامپی زەڵی، كەگەورەترین و بەرفراوانترین ئۆپراسیۆنی دەرەوەی سنوری دەوڵەتی تورك بوو تاوەكو ئەو كاتە، ئەو هاووڵاتییە مەدەنیانە كرانە ئامانج، كە بەهۆی كاولكردن و سوتاندنی گوندەكانیانەوە لەلایەن دەوڵەتی تورك لەباكووری كوردستان بەناچار روویان لەباشووری كوردستان كردبوو و لەزەڵێ گیرسابوونەوە، لەو بۆردومانكردنەی كامپی زەڵیدا ژمارەیەكی زۆر لەهاووڵاتیانی مەدەنیی ئاوارەی باكووری كوردستان شەهیدو بریندار بوون.   كۆمەڵكوژیی بازاڕی زاخۆ لە ٢٧ی شوباتی ١٩٩٥ لەبازاڕی چەك فرۆشانی زاخۆدا ئۆتۆمبێلێكی بۆمبڕێژكراوی پڕ لە تی ئێن تی تەقێنرایەوە، كە بووە هۆی كوژرانی ٩٠ كەس و برینداركردنی ٣٠ كەس و خاپوركردنی دەیان دوكان و شوێنی كاری هاووڵاتیان. دەوڵەتی توركیا ئەو تاوان و كۆمەڵكوژییەی بۆ ئەوە ئەنجامدا تاوەكو پەكەكە نەتوانێت لەو بازاڕەدا چەك بكڕێت.   مام رەشۆ و ئاریس و فاریسی كوڕی لەئاڤاشین   سوپای توركیا لەئایاری ١٩٩٥ بە ١٠ هەزار سەربازەوە هێرشی كردە سەر ناوچەی ئاڤاشین و لەو هێرشەیەدا چوونە سەر رەشماڵەكەی مام رەشۆ و خۆی و دوو كوڕی بەناوەكانی ئاریس و فاریس-یان دەستگیركرد. مام رەشۆ، كەتەنانەت دەستی سوپاكەی سەدامی پێ نەگەیشتبوو و خۆی پاراستبوو، سوپای توركیا داوای لێدەكەن هاوكارییان بكات لەدۆزینەوەی شوێنی گەریلاكانی پەكەكەدا، كاتێك ئەوە رەتدەكاتەوە ئەشكەنجەیەكی زۆری خۆی و كوڕەكانی دەدەن، بەئەشكەنجە دەیانبەنە ناو هەلیكۆپتەرەكانیان و یەك بەیەك لەئاسمانەوە هەڵیاندەدەن خوارەوە، بەڵام هیچ هاوكارییەكی سوپای توركیا ناكەن. دوای ئەو رووداوە گەریلاكان تەرمی مام رەشۆو كوڕەكانی دەبنەوە بۆ رەشماڵەكەیان لەوێ بە خاكی دەسپێرن بۆ یادیان سێ شاخی ئەو ناوچەیان بەناویانەوە ناودەنێن، مام رەشۆ لەناوەڕاستیاندا و ئاریس و فاریسیش لەملاولایدان، سوپای توركیا لەساڵی ٢٠٢١ دیسانەوە ویستی ئەو ناوچەیە بگرێت، بەڵام لەوەدا سەرنەكەوت و لەئەنجامدا بەچڕی چەكی كیمیایی بەكارهێنا، هەشت گەریلا بۆ ماوەی ٤٠ رۆژ لەو شاخەدا لەژێر چەكی كیمیایی دا بەرەنگاری سوپای توركیا بوونەوە و تائێستاش شەڕ تیایدا بەردەوامە.   كۆمەڵكوژییەكەی هەولێر لە ١٤ی ئایاری ١٩٩٧دا سوپای توركیا و پارتی پێكەوە ئۆپراسیۆنێكی بەرفراوانیان لەدژی پەكەكە ئەنجامدا. لە ١٦ی ئایاردا لەناو شاری هەولێر هەڵیانكوتایەسەر بارەگای یەكێتیی نەتەوەیی دیموكراتی كوردستان (یەنەدەكە)، ناوەندی رۆشنبیریی میزۆپۆتامیا، یەكێتیی ئازادیی ژنانی كوردستان (یاژك) رۆژنامەی وڵات و رۆژنامەی عەرەبی (شمس الوطن) و نەخۆشخانەی مانگی سووری كوردستان. لەو هێرشەدا ٨٣ كەس كۆمەڵكوژكران، كە ١٩ كەسیان قۆژنامەنووس بوون، ٥٢ كەسیان گەریلای برینداری بێچەك بوون لەنەخۆشخانە و ١٢ كەسەكەی تریشیان كەسانی هونەرمەندو سیاسەتمەدار بوون و لەناوەندە مەدەنی و هونەرییەكانیاندا كۆمەڵكوژكران.   كۆمەڵكوژیی كەندەكۆڵ دەوڵەتی تورك لە ١٥ی ئابی ٢٠٠٠دا لەكەندەكۆڵ بەرامبەر بەدۆڵی قاشموك و ئاڤخوار لەنێوان خنێرەو خواكوڕك بەفڕۆكەی جەنگی هێرشی كردەسەر ١٠٠ قەشماڵی هاووڵاتیانی ئەو كوێستانەو لەو كۆمەڵكوژییەدا ٣٨ هاووڵاتی ەوەندی هەركی شەهیدكران، كە زۆربەیان ژن و منداڵ بوون و وەك هەموو ساڵێك چووبوونە كوێستانەكانی خۆیان و دەیان كەسی تریش بریندار بوون. كۆمەڵكوژییەكانی كورتەك - ٢٠١١ فڕۆكە جەنگییەكانی دەوڵەتی توركیا لە ٢١ی ئابی ٢٠١١دا لەڕێگای كورتەك – رانیە ئۆتۆمبێلی هاووڵاتییەكی مەدەنییان كردە ئامانج بەو هۆیەوە هەریەك لەحسێن مستەفا، ئۆسكار حسێن تەمەن ١٠ ساڵ، زانا حسێن تەمەن ١١ ساڵ، رێزان حسێن تەمەن ٣٤ ساڵ، مێر حاجی، سۆنیا شەماڵ تەمەن چوار ساڵ، سۆلین شەماڵ تەمەن حەوت مانگ، كە دانیشتوی گوندی بۆڵێ بوون و ئەندامی یەك خانەوادە بوون كۆمەڵكوژكران.   كۆمەڵكوژییەكانی ٢٠١٥ بۆ ٢٠٢٢ بەپێی ئاماری رێكخراوی تیمەكانی بنیاتنانی ئاشتی لەكوردستانی عێراق (سی پی تی) دەوڵەتی توركیا لەساڵی ٢٠١٥ەوە تاوەكو ئێستا دەیان كۆمەڵكوژیی ئەنجامداوە و بەگشتی ١٣٨ هاووڵاتیی مەدەنی شەهیدو كۆمەڵكوژ كردووەو زیاتر لە ١٨٠ هاووڵاتیی تری مەدەنیی بریندار كردووە، كە بەشێكیان بەمشێوەیەی خوارەوەن: جارێكیتر لە ٢٧ی حوزەیرانی ٢٠١٩دا دوو ئۆتۆمبێلی هاووڵاتیانی لەناوچەی كورتەك و لەنزیك گوندی بەرد كوڕان-ی رانیە لەلایەن فڕۆكە جەنگییەكانی دەوڵەتی توركیاوە كرانە ئامانج، كە لەسەر باخ و رەزی خۆیان دەگەڕانەوە بۆ ماڵەوەو بەو هۆیەوە عەبدوڵا عەلی مینە ئاڵی ناسراو بەعەبدوڵا چاوشین تەمەن ٥٣ ساڵ و كوردستان عەبدوڵای كچی تەمەن ٣٠ ساڵ، هەریاد عەبدوڵا تەمەن ١٩ ساڵ شەهید بوون. هەروەها تەیب محەمەد عەبدڵا، محەمەد عەبدوڵا، بەناز عەبدوڵا، رابێ محەمەد دایكی قوربانیەكان بریندار بوون.    دیار غەریب لەكورتەك فڕۆكە جەنگییەكانی دەوڵەتی توركیا لە ٥ی تەمموزی ٢٠١٩دا دیار غەریب ناسراو بەهەڵمەت ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری كەجەكە  لە ئۆتۆمبێلێكدا بۆردومانیان كرد و لەگەڵ دوو هەڤاڵیدا شەهیدیان كرد.   كۆمەڵكوژیی زارگەلی فڕۆكە جەنگییەكانی دەوڵەتی توركیا لە ١ی ئابی ٢٠١٥دا و لەكاتژمێر ٤:٠٠ بەرەبەیاندا گوندەكانی بناری قەندیل-یان بۆردومانكرد. یەكێك لەو گوندانە كەكرایە ئامانج، گوندی زارگەلی بوو. فڕۆكە جەنگییەكانی تورك سەرەتا هێرشیان كردەسەر ماڵی مام خدر. لەو هێرشەدا پورە ئایشێ هاوسەری مام خدر شەهید بوو و چەند هاووڵاتییەكی تر لەگوندەكەدا بریندار بوون. دوای ئەوەی خەڵك بەڕووداوەكەیان زانی بەهانای مام خدرەوە رۆیشتن. فڕۆكە جەنگییەكان ئەمجارە ئەو هاووڵاتییانەیان بۆردمانكرد، كە بەهانای ماڵی مام خدرەوە رۆیشتبوون، بەگشتی ١٩ موشەكیان بەگوندەكەوەو هاووڵاتیانی گوندەكەوە نابوو. لەئەنجامدا هەشت هاووڵاتی تر شەهیدو ١٢ كەسی تریش بریندار بوون و هەشت خانوی گوندەكە رووخان و زیانیان پێگەیشت و چەند ئۆتۆمبێلێكی هاووڵاتیان سوتان. هەروەها لەئەنجامی ئەو بۆردومانەدا ژینگەی گوندەكە ژەهراوی بوو و سەرچاوەكانی ئاو، زەوی، رەز و باخی هاووڵاتیان سوتان و پیس بوون. توركیا لەو هێرشەدا بۆمبی قەدەغەكراوی بەكارهێنا و یەكێك لەموشەكەكان پاشماوەی مابوویەوە، كە دریژییەكەی دوو  مەترو نیوو و قورسیەكەیشی یەك تۆن بوو.   كۆمەڵكوژیی گۆشینە سوپای توركیا ئەمجارە لە ٢٥ی حوزەیرانی ٢٠١٩دادا لەئۆپراسیۆنی «پەنجە»دا بەفڕۆكەی جەنگی لەناوچەی گۆشینەی سەر بەقەزای سۆران لەپارێزگای هەولێر ئۆتۆمبێلێكی هاووڵاتیانی كردە ئامانج و دوو سەرنشینی ناو ئۆتۆمبێلەكە كە برا بوون شەهید بوون و برایەكی تریشیان بریندار بوو.   كۆمەڵكوژكردنی گەشتیاران و هاووڵاتیانی مەدەنی لەسەیرانگاكاندا دەوڵەتی توركیا لەبەردەوامیی كۆمەڵكوژكردنی هاووڵاتیانی مەدەنیدا سەیرانگاكان و گەشتیاران دەكاتە ئامانج و لەم چەند ساڵەدا سەیرانگاكانی ئامێدی، بامەڕنی، كونەماسی، گوێژە، شیلادزێ، شارباژێڕ، باتوفا و دێرەلوك كردووەتە ئامانج و چەندین هاووڵاتی و گەشتیاری شەهید كردووە. لە ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٠دا، فڕۆكە شەڕكەرەكانی دەوڵەتی تورك سەیرانگەی كونەماسیی لە شاڕباژێری سلێمانی بۆردومان كردو لەئەنجامدا دوو هاووڵاتی كۆمەڵكۆژ كردو هەشت هاووڵاتیی تری بریندار كرد، كە پێنج كەسیان ئەندامی یەك خێزان بوون. لە ٢٠ی ئابی ٢٠٢١دا؛ دوو گەشتیاری عەرەبی خەڵكی موسڵ بەناوەكانی ئەحمەد شاكری تەمەن ٤٠ ساڵ و یوسف عامر تەمەن ٢٦ ساڵ، لەناحیەی باتوفای سەر بەزاخۆ لەئەنجامی تۆپبارانی ئەرتەشی توركدا كوژران. لە ٢٦ی ئایاری ٢٠٢دا نزیكەی ١٠٠٠ هاووڵاتیی مەدەنیی خەڵكی گوندی زێوا سەرێ بەشدارییان لەفیستیڤاڵی ساڵانەی گوندەكەیاندا لەشارەدیی بامەڕنی كردبوو. لەدەمەو ئێوارەدا سوپای توركیا ئاهەنگی هاووڵاتیانی بۆردمانكردو بەو هۆیەوە یوسف كۆڤانی ١٣ ساڵان و ئاڤەند هۆشیاری ١١ ساڵان گیانیان لەدەستدا و سیپان فەرهادی هەشت ساڵانیش بەسەختی برینداربوو.  دوایین كۆمەڵكوژیی هاووڵاتیانی مەدەنی و گەشتیاران لەلایەن سوپای توركیاوە لەباشووری كوردستان كۆمەڵكوژكردنی گەشتیارانی عێراقی بوو لەگوندی پەرەخێ لە ٢٠ی تەمموزی ٢٠٢٠دا بوو، كە نۆ گەشتیاری كۆمەڵكۆژو ٢٦ كەسیشی بریندار كرد.   كۆمەڵكوژییەكانی دەوڵەتی توركیا لەشەنگال دەوڵەتی توركیا بۆ یەكەمجار لە ٢٤ی نیسانی ٢٠١٧ چیای شەنگالی بۆردومان كرد و لەو كاتەوە ماوە ماوە شەنگال و خەڵكەكەی بۆردومان دەكات. لە ١٥ی ئابی ٢٠١٨دا، مام زەكی شەنگالی، لە ١٦ی ئابی ٢٠٢١دا سەید حەسەن و برازاكەی عیسا خوەدێدا، لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٠دا فەرماندە زەردەشت شەنگالی، پیر حەمید، ئێزێدین شەنگالی و جەلۆ شەنگالی و لە ١٧ی ئابی ٢٠٢١دا بەفڕۆكەی جەنگی هێرش كرایە سەر نەخۆشخانەی ناوچەی سكێنێ شەنگال و بەو هۆیەوە حەمید سعدون «قیران سیبا»، شەڕڤانی یەبەشە خدر شەرەف «پیر خدر»، شەڕڤانی یەبەشە  رامی ئەلسالم «رۆنی»، شەڕڤانی عەرەبی یەبەشەی خەڵكی بەعاج  بەناوی مەیتەم خدر خەلەف «سەرحەد زەمار»، شەڕڤانی یەبەشەی عەرەب، عەلی رەشۆ خدر، خەباتكاری نەخۆشخانە سەیدۆ ئەلیاس رەشۆ، حەجی خدر، موخلیسە سیدار و هەروەها لە ٧ی كانوونی ٢٠٢١دا هاوسەرۆكی دەستەی بەڕێوەبەری شەنگال مەروان بەدەل-ی كۆمەڵكۆژ كرد. لە ١١ی كانوونی یەكەمی ٢٠٢١دا ئەنجومەنی گەلی خانەسوری بۆردومانكرد و زۆربەی باڵەخانەی ئەنجوومەنەكە رووخا. دواین جاریش لە ١٥ی حۆزەیرانی ٢٠٢٢ بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان هێرشی كردە سەر ئەنجوومەنی گەلی سنوون و منداڵێك و باپیرەی بەناوی خدر شڤان ناسۆ و كوڕەزاكەی ساڵح خدر ناسۆ كۆمەڵكۆژ كران.   بۆردومانكردنی مەخمور   لەوەتەی دەوڵەتی توركیا هەیە هەمیشە چاوی لە بۆردومانكردن و كۆمەڵكوژكردنی هاوڵاتییانی مەدەنیی كامپی مەخمور بووە. توركیا تا ئێستا بە گشتی زیاتر لە ٢٠٠ جار كامپەكەی بە دۆشكا، هاوەن، توپخانە و فڕۆكەی جەنگی بۆردومان كردووە. لەو هێرشانەشەدا زیاتر لە ١٠٠ كەس شەهید و بریندار بوون، كە ژن، منداڵ، بە تەمەن و نەخۆشیان تیادا بووە. شاردنەوەی تاوان و كۆمەڵكوژییەكانی دەوڵەتی توركیاو پاساوهێنانەوە بۆیان و سوككردنی خوێنی هاووڵاتیانی كورد لەدوای ساڵی ٢٠١٥ەوە كاتێك كەسوكاری شەهیدانی بۆردومانەكانی توركیا هەوڵیانداوە راپۆرتی پزیشكی وەك خۆی ئامادە بكەن و لەدادگاكان سكاڵا لەدژی تاوانەكانی دەوڵەتی توركیا تۆمار بكەن، پێشهاتی سەیر روویاندا، بۆ نموونە محەمەد ساڵح رەسوڵ خەڵكی گوندی بۆكریسكان لەو بارەی راپۆرتی پزیشكی بۆ شەهیدانی گوندی زارگەلی دەڵێت، لەراپۆرتی پزیشكیی ئەو شەهیدانەدا لەنەخۆشخانەی قەزای سۆران بەهیچ شێوەیەك ئاماژە بەوە نەكراوە، كە بەفڕۆكەی جەنگیی توركیا شەهید بوون، بەڵكو هەر كەسە و سیناریۆیەكیان بۆ رێكخستوەو نووسیویانە یەك بە قەزای ئۆتۆمبێل و یەك بە تەقینەوە و بۆ هەر كەسەوە شتێكیان نووسیوە!، بەڵام ناكرێت بەو شێوەیە دەستكاریی چۆنیەتیی شەهیدبوونی هاووڵاتیان بكرێت.  هەروەها هاووڵاتییەكی تری بناری قەندیل بەناوی محەمەد ئەمین خدر باسی ئەوە دەكات، حكومەتی هەرێم لەئاست بۆردومانەكانی دەوڵەتی توركیا بێ هەڵوێستە.  یەك لەچیرۆكە زۆر سەیرو سەمەرەكان لەبارەی پاساو هێنانەوە بۆ تاوانەكانی دەوڵەتی توركیا چیرۆكی كەریم قادرە، كەدانیشتوی گوندی سولییە لەبناری قەندیل. كەریم قادر لەدوای ئەوەی فڕۆكە جەنگییەكانی دەوڵەتی توركیا خانوەكەی بۆردومان دەكەن كەیسی بۆردومانكردن و خاپووركردنی خانووەكەی دەباتە دادگا، دوای هەشت جار لەدانیشتنی دادگا، دادوەری دادگای قەڵادزێ پێی دەڵێت، تۆ یەكەم شت نازانی فڕۆكەی جەنگیی كام وڵات بووەو پاشان تۆ ناوی ئەو كەسەش نازانیت، كە فڕۆكەوان بووەو فڕۆكەكەی لێخوڕیوە، بۆیە كەریم قادر لەوە تێدەگات، كە دەیانەوێت نەك مافی بۆ بگەڕێننەوە، بەڵكو مافەكەشی زەوت دەكەن و كاریش بۆ شاردنەوەی ئەو تاوانە دەوڵەتی توركیا دەكەن، بۆیە لەئەنجامدا بەپێی ئەو رەفتارو هەڵسوكەوتانەو بەهۆی بێ پشت و پەناییەوە لەپێناو شاردنەوەی تاوانەكانی دەوڵەتی توركیادا بەزۆر كەیسەكە بەو هاووڵاتییە دەدۆڕێنن و هیچ قەرەبویەك ناكرێتەوە. پاساوی دامودەزگاكانی هەرێم دەرەنجامی سیاسەتی حكومەت و دەسەڵاتدارانی هەرێمەو كاتێك حكومەتی هەرێم پاساو بۆ شاردنەوەی تاوانەكانی دەوڵەتی توركیا بهێنێتەوە ئیدی كاتێك وڵاتانی تر بۆ خوێنی هاووڵاتیان دنیا دەهێننە جۆش، هەر بۆ نموونە ئەوەی حكومەتی بەغدا بۆ خوێنی گەشتیارەكان لەپەرەخ كردی، دەبێتە جێگای سەرسوڕمانی بەرپرسانی حكومەت و دەڵێن، نابێت جیاوازی لەنێوان خوێنی كوردو عەرەبدا بكرێت، بەڵام بەداخەوە لەمێژە دەسەڵات و حكومەت خۆی بەدەستی خۆی خوێن و بەهاو شكۆو سیادەی هاووڵاتیی كوردو خاكەكەی سووك كردووە، بۆیە هیچ دەوڵەتێك بۆی گرنگ نییە رۆژانە چەند هاووڵاتیی مەدەنیی كورد بەناهەق و ناڕەوا شەهید دەكرێن.   دەوڵەتی توركیا بە بەردەوامی نكۆڵی لەتاوانەكانی دەكات   دەوڵەتی توركیا گەرچی توانای سەربازیی زۆرە، بەڵام لەهەمان كاتدا بەڕادەیەك لاوازە، كە توانای داننان بەتاوانەكانی خۆیدا نییە و لەئەنجامدا هەمیشە نكۆڵی لەو تاوان و كۆمەڵكوژییانە دەكات، كەئەنجامی دەدات. ئەردۆغان لە دوای كۆمەڵكوژكردنی گەشتیاران لەپەرەخێ رایگەیاند، ئەوە كاری سوپاكەیان نەبووە. قلیچدار ئۆغڵوش وتی، سوپاكەیان كەسانی مەدەنی ناكوژێت. دەسەڵات و ئۆپۆزیسونی توركیا پێكەوە چەواشەكاری دەكەن و تاوانەكانی سوپا دەشارنەوە. تا ئێستا حزبەكانی توركیاو دەسەڵات و حكومەت و دەزگای دادوەری ئامادە نەبوون تاوانەكانی سوپاكەیان و كوشتنی هاووڵاتیانی مەدەنی ئیدانە بكەن. سەرباری بوونی دەیان بەڵگە، شایەتحاڵ، ڤیدیۆ، وێنە و وتەی پسپۆڕان، بەڵام ئەوان هەر نكۆڵی تاوانەكانیان دەكەن، ئەوەش بەمانای ئەوەیە، سیستمی سیاسیی توركیا لەگەڵ كوشتنی هاووڵاتیانی مەدەنی دا بە دەستی سوپاو جەندرمە و میتی توركیا.  

شەنای فاتیح   مافی نەخۆش لەهەرێمی كوردستاندا وەك زۆربەی مافەكانی تری هاوڵاتی پێشێلدەكرێت و رەخنەی ئەوەش دەگیرێت لەناو كەرتی تەندروستیدا بایەخی تەواو بەمافی نەخۆش نادرێت، پەرلەمانی كوردستان لەمانگی ئەیلولی 2020ەوە یاسایەكی تایبەتی سەبارەت بەماف و ئەركەكانی نەخۆش پەسەندكردووەو سەرۆكی لیژنەی تەندروستی پەرلەمانی كوردستانیش دەڵێت» پێویستە نەخۆش هۆشیاربێت و بزانێت مافی چییە»، پزیشكێكیش دەڵێت» لەكوردستان گرفتی هۆشیاری نەخۆش و كارمەندانی تەندروستیمان هەیە «. سەباح زێباری، سەرۆكی لیژنەی كاروباری تەندروستی و ژینگەو مافی بەكاربەر لەپەرلەمانی كوردستان لەو بارەیەوە بە (هاوڵاتی) راگەیاند «لەكوردستاندا یاسایەكی بەو شێوەیە رێكوپێك نەبووەو پێشتریش پشت بەیاسای تەندروستی عێراقی بەستراوە». هەروەها وتیشی»یاساكە زۆرباشەو نزیكەی دوو ساڵ خەریكی ئەو یاسایە بووین و لەئێستادا لەناوەندە تەندروستیەكاندا جێبەجێدەكرێت و تاڕادەیەكیش جێبەجێكردنەكەی دەكەوێتە سەر هۆشیاری نەخۆش». سەرۆكی لیژنەی تەندروستی باسی لەوەشكرد « حكومەت بواری داوەتە كەرتی تایبەت تاببێتە یارمەتیدەری كەرتی گشتی بەمەبەستی ئەوەی بەشێك لەهاووڵاتیان بچنە نەخۆشخانە ئەهلیەكان و قەرەباڵغی زۆر لەسەر نەخۆشخانە حكومیەكان نەمێنێت، بەڵام بەشێك لەو نەخۆشخانانە خەرجیەكی زۆر دەخەنە سەر هاووڵاتیان.» لەلایەكی ترەوە د.كۆچەر عومەر، پسپۆڕی نەخۆشیەكانی منداڵان لەلێدوانێكدا بە(هاوڵاتی) وت: « ئێمە گرفتی هۆشیاری نەخۆش و كارمەندانی تەندروستیمان هەیەو بەشێكی هاووڵاتیانیش مافەكانیان بەشێوەیەكی نەرێنی بەكاردێنن، چونكە هەستیارییان بەرامبەر پزیشك و كارمەندانی تەندروستی هەیە «. وتیشی» كۆمەڵێك كەس بەناوی شێخ و پزیشكی دەرمانی گیاییەوە خەڵك و پڕۆسەی تەندروستیان ئیستیغلال كردووەو هاووڵاتیانیش متمانەیان پێیانەو خەڵكیش لەبەردەستیاندا دەمرێت و كەسیش قسەناكات و خەڵكەكە ناچێت سكاڵایان لەسەر تۆماربكات، كەئەمەش ناهۆشیاری تەندروستیە كەتاكی كورد نازانێت ماف و ئەركی چیە.» سەبارەت بەكەرتی تەندروستی ئەو پزیشكە پسپۆڕە باسی لەوەكرد: «كە پێویستە سیستەمی تەندروستی هەرێمی كوردستان پێداچوونەوەیەكی گرنگی بنچینەیی بۆبكرێت و كۆی سێكتەرەكانی تەندروستی رێكبخرێتەوەو بەشێوازێكی مۆدێرن دابڕێژرێتەوە كەئەمەش ئەركی حكومەتە بەتایبەت دابینكردنی بیمەی تەندروستی كەهۆكارێكی نەفەوتاندنی مافی هاووڵاتیانە.» سێوە فاتیح، كارمەندی پێشووی تەندروستی لەكوردستان كەئێستا نیشتەجێی وڵاتی ئایسلاندایەو لەكەرتی تەندروستی ئەو وڵاتەدا كاردەكات لەلێدوانێكدا بۆ (هاوڵاتی) راگەیاند:» لەكوردستاندا نەخۆش یان وەك نەخۆش مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، بەڵام نەخۆشییەكەی لەبیردەكەن، یان وەك نەخۆشییەك مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن و خودی نەخۆشەكە لەبیردەكەن، ئەم حاڵەتەش زیاتر لەنەخۆشخانە حكومیەكاندا روودەدات و كاتێكیش لەگەڵ ستافی نەخۆشخانەكاندا قسە دەكەیت كۆمەڵێك بیانووی هەیەو ئەرك و بەرپرسیارێتی پاراستنی مافی نەخۆش لەسەر خۆی لادەبات.» سەبارەت بەنۆرینگەكان ئەو كارمەندەی تەندروستی باسی لەوەكرد «كە لەكوردستاندا پزیشك هەیە رۆژانە نزیكەی 50 نەخۆش دەبینێت، كە ئەمە نایاساییە كاتێكیش پێیدەوترێت ئەمە یاسایی نییە دەڵێت، كلینیكی خۆمەو نەخۆش دەتوانێت سەردانم نەكات». نەخۆشانیش رۆژانە لەنەخۆشخانەكاندا رووبەڕووی كۆمەڵێك گیروگرفت دەبنەوەو بەشێكیشیان گلەیی كەمی دەرمان لەنەخۆشخانەكاندا دەكەن و ئاماژە بۆ ئەوەدەكەن كەدەرمان لەنەخۆشخانەكاندا نییە، دەبێت بچیت لەدەرەوە بیكڕیت. مینا حسێن، نەخۆشێكی تەمەن 23 ساڵە بەمەبەستی وەرگرتنی چارەسەری سەردانی پزیشكی كردووە، لەو بارەیەوە قسەی بۆ بەهاووڵاتی كردو وتی: «خزمەتگوزاری نەخۆشخانەكان لەكوردستاندا بەپێی شوێن و ئەزموونی كارمەندەكان و نەخۆشخانەكە دەگۆڕێت و ئەو نەخۆشخانانەی كارمەندیان زۆرترەو ئامێری پێشكەوتوویان هەیە خزمەتی نەخۆش زیاتر دەكەن و نەخۆشەكان كەمتر چاوەڕێ دەكەن».، وتیشی»نەبوونی دەرمانی پێویست كاریگەری لەسەر نەخۆشخانەكان دەكات». نەخۆشێكی دیكەش ئاماژەی بۆ ئەوەكرد كەهیچ زانیاریەكی لەسەر یاسای ماف و ئەركی نەخۆش نییە.

هاوڵاتی وشكبوونی دەریاچەی ورمێ ژیانی 14 ملیۆن كەس دەخاتە مەترسییەوەو رووبەری پێنج هەزار و 257 كیلۆمەتر زەویش لە نزیك ورمێ دەبێتە بیابانی خوێ. بەوتەی شارەزایانی ژینگەیی ئەو دەریاچەیە كە گەورەترین دەریاچەی كوردستانە پێویستی بە دوو ملیار دۆلارە بۆ رزگاركردنی لەوشكبوون ئەگەرچی لە 10 ساڵدا 580 ملیۆن دۆلار بەناوی پاراستنی دەریاچەی ورمێ خەرجكراوە، بەڵام 95٪ی ئەو دەریاچەیە وشكبووە. ئاوی دەریاچەی ورمێ بەهۆی خراپ بەكارهێنانی بەكشتوكاڵ و كارگە پیشەسازییەكانی تەبرێز و چەند ناوچەیەكی دیكە لەئێران رووبەڕووی وشكبوون بووەتەوە. ساڵانە یەك ملیۆن و 200 تۆن سێو لەپارێزگای ورمێ بەرهەمدەهێنرێت كەسەرچاوەی ئاودانی باخە سێوەكانی ئەو سنورە، دەریاچەی ورمێیە لەكاتێكدا بەوتەی بەرپرسانی پارێزگای ورمێ نزیكەی 500 تۆن لەو سێوە لەژێر دارەكاندا دەمێنێتەوەو دەڕزێ و خراپ دەبێت. بەسیستمی كشتوكاڵی ئێستای ئێران هەر كیلۆیەك سێو زیاتر لە 100 لیتر ئاوی پێویستە كەئەوەش كاریگەرییەكی زۆری لەسەر كەمبوونەوەی ئاوەكە هەیە. دەریاچەی ورمێ وەك گەورەترین دەریاچەی كوردستان كە لەساڵی 1998 بە 25ەمین دەریاچەی گەورەی جیهان ئەژماردەكرا لەئێستادا 95٪ی ئاوەكەی وشكبووەو بەرپرسانی ئێرانیش دەڵێن لە 10 ساڵدا 580 ملیۆن دۆلار بۆ رزگاركردنی دەریاچەكە خەرجكراوە. روحەڵڵا موتەفەكر ئازاد، نوێنەری پارێزگای تەبرێز لەپەرلەمانی ئێران رایگەیاندوە؛ وشكبونی ورمێ بەواتای سەرهەڵدانی گەردەلولی خوێیە بە بازنەی 600 كیلۆمەترو ئەوەش ژیانی زیاتر لە 14 ملیۆن مرۆڤ دەخاتە مەترسییەوە. مەسعود پزیشكیان، نوێنەرێكی دیكەی پارێزگای تەبرێز لەپەرلەمان وتوویەتی: ئەو گەردەلولە مەترسیدارە جگە لەناوچەكە شاری تارانی پایتەختی ئێران دەگرێتەوە و دەبێتە هۆی نەخۆشیی شێرپەنجەی پێست و رەبوو دروستكردنی كێشە لەكۆئەندامی هەناسەدا. ئەگەر دەریاچەی ورمێ بەتەواوەتی وشك ببێت رووبەری پێنج هەزارو 257 كیلۆمەتر دووجا لەناوچەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و پارێزگای تەبرێزو دەوروبەری دەبێتە بیابانێك لەخوێ، ئەو رووبەرە حەوت هێندەی رووبەری تارانی پایتەختی ئێرانە كەنزیكەی 18 ملیۆن كەسی تێدا دەژی. حكومەتی ئێران لەساڵی 2012ەوە ناوەندی بوژاندنەوەی دەریاچەی ورمێی دروستكردووەو بڕیاربوو لەچوارچێوەی پلانێكی 10 ساڵیدا كێشەی وشكبوونی دەریاچەكە چارەسەر بكرێت. بەوتەی بەرپرسی پلان و بەرنامەی پارێزگای تەبرێز هەوڵدەدرێت ئاوی رووباری ئاراس بۆ پارێزگاكە بگوازرێتەوە بۆ ئەوەی رێگری لەو سەرچاوانە نەكرێت كە پێشتر دەڕژانە دەریاچەی ورمێ. بەوتەی بەرپرسانی ئێران تەنها رێگەی زیندووكردنەوەی دەریاچەی ورمێ و رزگاركردنی ناوچەكە، بەكارهێنانی ئاوی زاپە كەئەویش دەبێتە هۆی بێئاوی و وشكبوونی تەواوەتی زێی بچوك لەهەرێمی كوردستان، بۆیە لەئێستادا تاران ناتوانێت ئەو هەنگاوە بگرێتەبەر چونكە نایانەوێت ناكۆكی و ناسەقامگیری سیاسی لەنێوان ئێران و عێراق رووبدات. ئاستی ئاوی دەریاچەی ورمێ لەماوەی چەند ساڵێكدا نزیكەی 11 ملیار مەتر سێجا كەمیكردووەو مەترسی وشكبوونی تەواوەتی لەسەرە، ئەوەش ناڕەزایەتی دانیشتوانی پارێزگای ورمێی لەڕۆژهەڵاتی كوردستانی لێدەكەوێتەوە.  دەریاچەی ورمێ لەڕۆژهەڵاتی كوردستان كە بەگەورەترین دەریاچەی كوردستان ئەژمار دەكرێت، بەهۆی وشكەساڵی و خراپ بەكارهێنانی ئاوەكەی بۆ كشتوكاڵ، بەنزیكەی 95٪ی وشكبووە. رۆژی شەممەی رابردوو خەڵك و دانیشتوانی ورمێ و دەوروبەری وەك ناڕەزایەتییەك  لەبەرامبەر كەمتەرخەمیی بەرپرسانی حكومەت لەئاست وشكبوونی دەریاچەی ورمێ خۆپیشاندانیان ئەنجامداو خۆپیشاندانەكەش بەهۆی بەكارهێنانی هێزەوە توندوتیژیی تێكەوت. دەریاچەی ورمێ 22 ساڵە رووبەڕووی وشكەساڵی دەبێتەوەو ساڵی 2015 لەوێنەكانی مانگی دەستكرددا دەركەوتووە  نزیكەی 88٪ی ئاوی دەریاچەكە وشكبووە و ئەمساڵیش بەپێی خەمڵاندنەكان و وێنەكانی مانگی دەستكرد زیاتر لە 95٪ی ئاوەكەی وشكبووە و دەریاچەكە بووەتە رووبەرێك لەخۆڵ و خوێ. دەریاچەی ورمێ كە بەدەریاچەی خوێ ناودەهێنرێت ئەگەر بێئاویی بەردەوام بێت لەو دەریاچەیە ئەوا مەترسیی روودانی خوێبارین هاوشێوەی خۆڵبارین هەیە لەناوچەكانی نزیك  لەدەریاچەكە. لەسەرەتای بەهاری ئەمساڵدا تەنها 25 سانتیمەتر ئاستی ئاوی دەریاچەی ورمێ بەرزبووەتەوە كە ئەویش بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما 22 سانتیمی بووە بەهەڵم و تەنها سێ سانیتم لەئاوی ئەمساڵی تێدا ماوە. ئاستی ئاوی ئێستای دەریاچەی ورمێ دوو ملیارو 480 ملیۆن مەترسێجایە، ئەو بڕە لەساڵی رابردودا یەك ملیارو 440 ملیۆن سێجا بووە.. لەكاتێكدا ئەو دەریاچەیە دەبێت لەحاڵەتی ئاسایی خۆیدا 13 ملیار مەترسێجا ئاوی تێدابێت لەڕاپۆرتەكانی تیمی كۆنتڕۆڵی قەیرانی دەریاچەی ورمێ دەركەوتووە ئەو دەریاچەیە پێوییستی بەپێنج تا 11 ملیار مەترسێجا ئاو هەیە بۆ ئەوەی كارەساتی سروشتیی لەو ناوچەیەی رۆژهەڵاتی كوردستان و دەوروبەری روونەدات. بەڕێوەبەری كۆنتڕۆڵی قەیرانەكانی پارێزگای ورمێ رایگەیاند: 95٪ی ئاوی دەریاچەكە كەمیكردووەو دەریاچەی ورمێ لەهەموو كاتێك زیاتر مەترسیی وشكبوونی لەسەرە. دەریاچەی ورمێ بەگەورەترین دەریاچەی كوردستان و بە 25ەمین دەریاچەی گەورەی جیهان لەقەڵەمدەدرێت .  پلانی هەڵەی بەكارهێنانی ئاوو گۆڕینی رێڕەوی ئەو سەرچاوانەی پێشتر دەڕژایە دەریاچەی ورمێ ، هۆكاری سەرەكی وشكبوونی ئەو دەریاچەیە بوە.  

سەركۆ جەمال   بەوتەی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا لەسلێمانی دۆخی تووشبوانی شێرپەنجە بەهۆی نەبوونی دەرمان لەئاستێكی مەترسیداردایە، بەپێی ئامارێكیش رۆژانە 15 تووشبوی نوێ‌ تۆماردەكرێن. نەخۆشخانەی هیوا لەسلێمانی بۆ تووشبوانی شێرپەنجە ساڵانە  پێویستی بە 40 ملیار دینارە بۆ دابینكردنی پێداویستیەكانی، بەڵام وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم سەرەڕای ئەوەی لیژنەیەكی ناردە سلێمانی بۆ لێكۆڵینەوە لەنەمانی دەرمان لەنەخۆشخانە، بەڵام دەرمانی دابین كرد. نەخۆشخانەی هیوا لەم رۆژانەدا قەرەباڵغییەكی زۆری پێوەدیارە، بەڵام زۆربەی ئەو نەخۆشانەی دەچنە ئەوێ بێهیوا دەبن لەوەرگرتنی چارەسەر، بەشێكی زۆری نەخۆشەكان بەهۆی نەبوونی دەرمان ناچارن لەدەرەوە دەرمان بكڕن، یەكێك لەتووشبوەكان بەناوی ئازاد حسێن  بەهاوڵاتی وت: «شەش ساڵە تووشی شێرپەنجەی سییەكان بووم، پزیشك پێم دەڵێت هەفتەی جارێك دەرمان وەریبگرم، بەڵام لەڕێگەی قاچاخچییەوە دەستم دەكەوێت، پێیان وتووم هەشت نەخۆشی دیكەش هەیە كە ناتوانن داخڵی بكەن». یەكێكی دیكە لەنەخۆشەكان بەناوی مەروان عەباس بەهاوڵاتی وت «من مانگ نییە بەبەهای 150 بۆ 250 هەزار دینار دەرمان نەكڕم، لە2004 ەوە شێرپەنجەمە، ئەمە چوارەم جارە نەخۆشییەكە تێمدا سەرهەڵدەداتەوە، بەس كیمیاییەكە لێرە وەردەگرم و 14 رۆژ جارێك دێم وەریدەگرم». پێندرۆ لیزۆماپ و پێترۆزوماپ، ئەو دوو جۆرە دەرمانەیە كە مانگانە 160 نەخۆش زیاتر پێویستیانە لەنەخۆشخانەی هیوا، تێچووەكەیان یەك ملیارو 40 ملیۆن دینارە، بەڵام ئێستا لەنەخۆشخانەكە نەماوە، نەخۆش دەبێت خۆی بیكڕێت كەتێچووی 200 ملیمی زیاترە لەدوو ملیۆن دینار.  ساڵانە نەخۆشخانەی هیوا پێویستی بەزیاتر لە 40 ملیار دینارە بۆ دابینكردنی دەرمان و پێداویستییە پزیشكییەكان، بەم ساڵێكە كێشەی كەمیی دەرمان بەرۆكی نەخۆشخانەكەی گرتووە، ئێستا بەشێكی زۆر لەدەرمان لەنەخۆشخانەكە نەماوە.  تەندروستی سلێمانی داوای لەلیژنەی چارەسەری كێشەی دەرمان لەوەزارەتی تەندروستی كردبوو، كە لەسێ مانگی رابردوودا بۆ چارەسەری كێشەی دەرمان سەردانی سلێمانییان كرد، لەداهاتی نەوت پارەی دەرمان و پێداویستییە پزیشكییەكان دابین بكرێت، بۆ ئەوەی راستەوخۆ پارەكەی خەرج بكرێت، بەڵام بەرپرسانی تەندروستی دەڵێن هەرچەندە بەڵێنیان پێدراوە، یەك دیناریان بەدەست نەگەیشتووە بەهۆی ئەوەی پارە لەبانكدا نەماوە، د.یاد نەقشبەندی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیواش بۆ هاوڵاتی ئەوەی ئاشكراكرد بەهۆی نەمانی دەرمان لەقەیرانێكی مەترسیداردان. د.یاد نەقشبەندی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا لەسلێمانی وتیشی: «زۆر لەقەیرانداین، زۆربەی كۆمپانیاكانی دەرمان بەفەرمی پێیان وتووین كە ناتوانن دەرمان دابین بكەن، چونكە شایستە داراییەكانمان بۆ دابین نەكراوە، تەنانەت كۆمپانیاكانی پێداویستی پزیشكی و تاقیگەییش بەهەمانشێوەیە». وتیشی:»گرفتێكی دیكە ئەوەیە ئامێرەكانمان پێویستیان بەچاككردنەوەیە تائێستا بابەتی چاككردنەوەی ئامێرەكان یەكلایی نەكراوەتەوە، یەكێك لەو گرفتانەی دروستبووە سەنتەری ژیانەوەیە كە تایبەت بەتیشكەو چالاك نییە». بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا دەشڵێت:»نەخۆش هەبووە لەماوەی ئەم شەش مانگە كەكاتی بۆ دانراوە، دەبوو یەكەم رۆژ وەریبگرێت دواتر دوای شەش مانگەكە گیانی لەدەستداوە، چەندین جارە داوا دەكەین هەنگاوی جددی نەنراوە، دەبێت ئاستی باڵاتر لەوەزارەتی تەندروستی بێنەسەرخەت، گرفتەكە دەبێت لەبنەڕەتەوە چارەسەر بكرێت نەك بۆ دوو مانگ و سێ مانگ». بەوتەی د.یاد نەقشبەندی هۆكاری شێرپەنجە زۆرن، بەڵام گرنگترینیان زۆربوونی ئۆتۆمبێل و كوالێتی خۆراك و پیسبوونی ژینگەیە كە لەهەرێمی كوردستان و عێراق رۆژ بەڕۆژ بەوهۆیەوە تووشبوان زیاتر دەبن. ئامارەكانی نەخۆشخانەی هیوا دەریدەخەن رۆژانە زیاتر لە 15 تووشبوی نوێی شێرپەنجە تۆمار دەكرێت و تەنیا لەیەك رۆژدا نزیكەی هەزار نەخۆش سەردانیان دەكات. نەخۆشخانەی هیوا لەگەڕەكی قڕگەی شاری سلێمانییە، لەساڵی 2007 ەوە كراوەتەوەو سەنتەرێكی تایبەتە بە چارەسەركردنی هەموو جۆرەكانی شێرپەنجە، نەخۆشخانەكە سەر بەكەرتی گشتیی و سەر بەوەزارەتی تەندروستییەو 180 تەخت لەخۆدەگرێت. هەر سەبارەت بەهۆكارەكانی زۆربوونی شێرپەنجە، ملكۆ بازیانی سەرۆكی پارتی سەوزی كوردستان بەهاوڵاتی وت : « لەماوەی رابردوودا كێشەی كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاك هەبوو لەپارێزگای سلێمانی، كەئەویش بەهەوڵی حزبی چارەسەركرا، لەهەفتەی رابردوو لەماوەی هەشت كاتژمێردا لەنەخۆشخانەی هیوا نزیكەی 964 هاووڵاتی پشكنینی بۆكراوە، لەماوەی 48 كاتژمێردا بەرزبووەوە بۆ دوو هەزارو 850 هاووڵاتی، یەكێك لەهۆكارەكان ناوچەی پیشەسازی تانجەرۆیە، كە بووەتە دێوەزمەیەك بەسەر شاری سلێمانییەوە، كە تەنها 400 مەتر لەئاوەدانییەوە دوورەو دەكرێت ئەو ناوچەیە چارەسەر بكرێت، ملیۆنێك و 250 هەزار هاووڵاتی لەناو شاری سلێمانیدا دەژین، ئەو ناوچەیە ئاووهەواو خاكیشی پیس كردووە، تیشی: «هۆكارێكی دیكە زۆربوونی ئۆتۆمبێل و خراپی و پیسی خواردنە». لەمانگی حەوتی ساڵی 2021 سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئاماری 13 ساڵی رابردووی ژمارەی تووشبوانی شێرپەنجەی لەهەرێم و عێراق بڵاوكردەوەو تیایدا لەسەر ئاستی وڵات شاری بەغدادو لەسەر ئاستی هەرێم شاری سلێمانی بەپلەی یەكەم هاتوون و لە ١١%ی حاڵەتەكانی مردنیش لەعێراق بەهۆی نەخۆشی شێرپەنجەوەیە، بەمەش مردن بەو نەخۆشیە بەپلەی دووەم دێت لەناو ئەو هۆكارانەی كەدەبنە هۆی گیانلەدەستدان.    

نیگار عومەر رێگای كەلار- سلێمانی كە بەڕێگای مەرگ ناسراوە فشارێكی زۆری هاتووچۆی لەسەرەو رێگای سەرەكی ناوچەیەكی بەرفراوانی قەرەباڵغە بۆ شاری سلێمانی و شارەكانی تری هەرێم، ئەم رێگایە زیاتر لە پێنج ساڵە بڕیاری دووسایدكردنی لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بۆ دەركراوە، بەڵام تائێستا لەسەدا 50ی كارەكانی تەواوكراوەو لەئێستاشدا پرۆژەكە راگیراوە بەهۆی ئەوەی لەلایەن حكومەتەوە پارەی بۆ خەرجناكرێت، بەڕێوبەری ڕێگەوبانی گەرمیانیش دەڵێت: « رێگای كەلار- سلێمانی بەكەڵكی  هاتوچۆ نایەت خەڵك لەناچاری هاتوچۆی پێدا دەكات تاوەكو ئێستا دوو پردی رووخاوەو پردەكانی دیكەش ئەگەری رووخانی هەیە». لەماوەی رابردوودا لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە بڕی 60 ملیار دینار بۆ تەواوكردنی رێگای كەلار - سلێمانی تەرخانكرا، بەڵام تاوەكو ئێستا كاركردن لەپرۆژەكەدا راگیراوەو ئەندامێكی ئەجومەنی پارێزگای سلێمانیش دەڵێت، پێمان وایە ئەو بڕە پارەیەی كە بۆ تەواوكردنی رێگاكە تەرخانكراوە خەرجناكرێت و تەنها نووسینە لەسەر كاغەز. رێگای دووسایدكردنی كەلار بۆ دەربەندیخان لەساڵی 2017ەوە بڕیاری دروستكردنی دراوە، لەسەدا 54 كارەكانی تەواو بووەو كۆمپانیای جێبەجێكار دەڵێت گەر پارەم بۆ خەرجبكرێت لەماوەی ساڵ و نیوێكی دیكەدا رێگاكە تەواو دەبێت. عەدنان خەلیل، بەڕێوەبەری رێگەوبانی گەرمیان بۆ هاوڵاتی وتی:» پرۆژەكە پێویستی بە 65ملیار دینارە بۆ تەواوكردنی و 41 كیلۆمەتر درێژە كە بەدوو قۆناغ چووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، قۆناغی یەكەمی لەگوندی سەید مەحمودەوە دەستپێدەكات بۆ نزیكی شارۆچكەی باوەنور كە تەواوبووەو بەشەكەی دیكە تاقەزای دەربەندیخانەو كۆی پرۆژەكەش 54 لەسەدی تەواوبووە». بەڕێوەبەری رێگەوبانی گەرمیان هۆكاری تەواونەكردنی پرۆژەكەی گەڕاندەوە بۆ» تەرخاننەكردنی پارەی پێویست، لەساڵی رابردوودا بڕیار بو 10 ملیار دیناری بۆ خەرجبكرێت بەڵام تاوەكو ئێستا یەک ملیارو 350 ملیۆن دیناری ساڵی پاری خەرجنەكراوە بۆ پرۆژەكە، جگە لەوەش ئەو 60 ملیارەش كە بڕیاری لێدراوە تاوەكو ئێستا هیچ بڕە پارەیەك نەگەیشتووەتە دەستی بەڵێندەری پرۆژەكە تاوەكو دەستبكاتەوە بەكارەكانی». وتیشی: « رێگای كەلار- سلێمانی بەكەڵكی  هاتووچۆ نایەت و خەڵك لەناچاری هاتووچۆی پێدا دەكات و تاوەكو ئێستا دوو پردی رووخاوەو پردەكانی دیكەش ئەگەری رووخانی هەیە». رێگای كەلار-سلێمانی بڕیار بوو لەماوەی 540 رۆژدا تەواو بكرێت بەڵام تائێستا هەزارو  450 رۆژ بەسەریدا رۆیشتوە و تەواو نەبووە. عوسمان حەمەسەعید، خاوەنی كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەكە بۆ هاوڵاتی دواو وتی: « ساڵی پار یەک ملیار و 350 ملیۆن دینارم لای حكومەتە، لەو 60 ملیارەش كە تەرخانكراوە بۆ تەواوكردنی رێگاكە هیچ بڕە پارەیەك تائێستا بەدەستمان نەگەیشتووە». راشیگەیاند: «  گەر قەرزەكانی پێشووترم بۆ خەرجنەكرێت و رۆژانە 100ملیۆن دینارمان بۆ دابین نەكرێت ئێمە دەستناكەینەوە بەكاركردن،  ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: «هۆكاری خەرجنەكردنی ئەو بڕە پارەیەی كە بڕیارە تەرخانبكرێت دەیگەڕێننەوە بۆ نەبوونی پارەی  پێویست لەنێو بانكەكان و وتیشی: بەهۆی ئەم دەستی دەستی پێكردنەوە  ئێمە وەك كۆمپانیای جێبەجێكار تووشی زیانی زۆر بووین». هاتوچۆی گەرمیان بەشێكی رووداوەكانی سەر رێگای كەلار - سلێمانی دەگەڕێنێتەوە بۆ خراپی رێگاكە،  سامان عەلی، وتەبێژی هاتوچۆی گەرمیان رایگەیاند: «لەسەرەتای ئەمساڵەوە لەسەر رێگای كەلار- سلێمانی ئەو سنورەی كەدەكەوێتە سنوری گەرمیانەوە 23 رووداو روویداوەو 46 كەس برینداربوونە، بەداخەوە پێنج كەس گیانی لەدەستداوە «. وتیشی:»بەشێكی زۆری رووداوەكان پەیوەندی بەتیژڕەویەوە هەیەو بەشێكی دیكەشی پەیوەندی بەخراپی رێگاكانەوەیە، بەداخەوە خەڵكانێكی زۆر  لەسەر ئەو رێگایە گیانی لەدەستداوە». هەر سەبارەت بەتەواونەكردنی پرۆژەكە، دانیشتوانی گەرمیان فشاری مەدەنییان كردووە بەڵام دەسەڵات هیچ وەڵامی بۆ فشاری مەدەنیش نەبووەو خەڵكی ناوچەكەش دەڵێن: ئەگەر وەڵاممان نەدرێتەوە هەڵوێستی ترمان دەبێت. كەریم عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی كەخۆی دانیشتوی ناوچەی گەرمیانە رایگەیاند: «لەماوەكانی رابردوودا چەندین  سەردان و فشارمان كردووە بۆ تەواوكردنی پرۆژەكە، لەئێستادا بڕیار دراوە بودجەی پێویستی بۆ تەرخانبكرێت، بەڵام تائێستا هیج بڕە پارەیەك نەگەیشتۆتە دەستی بەڵێندەر بۆ ئەوەی دەستبكاتەوە بەكارەكانی، ئیمە پێمان وایە ئەو بڕیارە تەنها نووسراوە لەسەر كاغەزو پارەی بۆ خەرجناكرێت». وتیشی: «گەر پارە بۆ تەواكردنی پرۆژەكە خەرجنەكرێت ئێمە لەداهاتوودا هەڵوێستی دیكەمان دەبێت و رێگای گواستنەوەی تانكەرە نەوتیەكانی سنوری گەرمیان دەگرین».  

هاوڵاتی روسیا دەیەوێت فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لەئێران بكڕێت، ئەمریكا هۆشداریی داوە ئەگەر مامەڵەی سەربازیی یان گرێبەستێك لەنێوان مۆسكۆو تاران بۆ ئەو مەبەستە ئەنجامبدرێت ئەوا سزای زیاتر بەسەر ئەو دوو وڵاتەدا دەسەپێنێت بەتایبەت كە روسیا دەیەوێت ئەو فڕۆكانە لەجەنگی ئۆكرانیا بەكاربهێنێت. فەرماندە سەربازییەكانی روسیا پێیانوایە ئێران لەدوای دەستپێكردنی جەنگی هەشت ساڵە لەگەڵ عێراق لەساڵی 1980 هەنگاوی گرنگی هاویشتوە لەبواری موشەكی و فڕۆكەی بێفڕۆكەوانداو ئەزمونی بەكارهێنانی ئەو فڕۆكانەش، راستییەكەی سەلماندووە بەتایبەت كەئێران بەشێكی بەرچاو لەو فڕۆكانەی بەتەكنەلۆژیای لەبەرگرتنەوەی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئەمریكا دروستكردووە. ناوەندی بەرگری لەدیموكراسی ئەمریكا ئاشكرایكردووە: روسیا لەبەرامبەر وەرگرتنی دەیان فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە جۆری (خۆكوژ) بەڵێنی رادەستكردنی قەڵغانی دژەموشەكی (ئێس 400)ی بەئێران داوە، بۆیە ئەو سیستمە دەبێتەهۆی ئەوەی تاران بێباكانەتر لەڕابردوو سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بخاتە ژێر مەترسییەوە. ئیسرائیل چەند جارێك ئاشكرایكردووە: فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئێران لەلایەن گروپە توندڕەوەكانی لوبنان، عێراق، سوریا، یەمەن بەكاردەهێنرێن و تەنانت ئەو فڕۆكانە گەیشتونەتە ڤەنزوێلا كەدەسەڵاتی ئەو وڵاتەش بەهاوپەیمانی تاران ئەژماردەكرێت. ئێران بەوەشەوە نەوەستاوە لەماوەی رابردودا كارگەیەكی دروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی لەوڵاتی تاجیكستان كردووەتەوە. دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل و ئەمریكا لەنوێترین راپۆرتی خۆیاندا بڵاویانكردووەتەوە كە سوپای پاسدارانی ئێران لەقوڵایی زیاتر لە سەد مەتر لەژێر زەوی لەزنجیرە چیاكانی زاگرۆس لەپارێزگای كرماشان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان دەیان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی شاردووەتەوە.  ئێران لە 40 ساڵی رابردوودا بەهۆی سزا توندەكانی ئەمریكا نەیتوانیوە سود لەتەكنەلۆژیای نوێی فڕۆكەی جەنگیی وەرگرێت بەتایبەت كە ئەو وڵاتە لەڕابردودا پێش 1979 خاوەنی زۆرترین فڕۆكەی جەنگی پێشكەوتووی ئەمریكا بووەو هەر شارەزایانی و پسپۆڕانی ئەمریكیش هێزە ئاسمانییەكانی ئێرانیان بەڕێوەبردووە بۆیە هێزە سەربازییەكانی ئەو وڵاتە بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی نەبوونی فڕۆكەی جەنگیی پێشكەوتوو پەنایان بۆ پێشخستن و زیادكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بردووە.   ئەزمونی ئێران بۆ لەبەرگرتنەوەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەمریكا   ئێران لە 32 ساڵی رابردودا بەهەموو توانایەوە هەوڵی گەشەی پیشەسازیی دروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی داوە و لەهەموو ئەو ماوەیەدا بەسودوەرگرتن لەتەكنیكی ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانەی ئەمریكاو ئیسرائیل كە لە خاكی وڵاتەكەیدا دەستیان بەسەردا گیراوە توانیویەتی ببێتە جەمسەرێك لەو بوارەدا. گۆڤاری (فۆربێس)ی ئەمریكا بڵاویكردوەتەوە: روسیا لەئێرانەوە فێربووە كە لە هێرشەكانی دژی ئۆكرانیا فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (خۆكوژ) یان (سەرگەردان) بهێنێت. روسیا بۆ تێكشکاندنی سیستمی دژەموشەكیی جۆری (هیمارس ئێم 142)ی ئەمریكا لەئۆكرانیا دەیەوێت سود لەفڕۆكە خۆكوژەكانی ئێران لەجۆری (قاسف 1) و (قاسف 2)و (ئەبابیل) وەرگرێت چونكە ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانە پێشتر لەساڵی 2019 توانیویانە سیستمە دژە موشەكییەكی ئەمریكا لەسعودیە بكەنە ئامانج  و زیانیكی گەورە بەدامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ بگەیەنن. ساڵی 2019 دامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ لەلایەن حوسییەكانی یەمەن بە 12 فڕۆكەی خۆكوژو دروستكراوی ئێران كرایە ئامانج كە بووەی هۆی دابەزاندنی بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیە لەنزیكەی 10 ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ پێنج ملیۆن بەرمیل.   فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە نێوان ئەمریكاو ئێران   ساڵی 2007 ئەمریكا بەنمایشی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی لۆكهیدی مارتی ئاركیو 170 (Lockheed Martin RQ-170 Sentinel) یەكێك لەگرنگرترین ئامێرەكانی هەواڵگریی و مەترسیداری ئەوكاتی جیهانی پیشاندا ئەو فڕۆكەیە لەساڵی 2011 لەئێران كەوتە خوارە بەبێ ئەوەی هیچ زیانێك بە بۆدیەكەی بگات. فەرماندە سەربازییەكانی ئێران بەنمایشی دەستبەسەرداگرتنی ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانەی ئەمریكا رایانگەیاند: فڕۆكەكە لەڕێگەی سیستمی ئاسمانی و لە ئۆپەراسیۆنێكی ئاڵۆزی تەكنەلۆژیی ئەلیكترۆنیدا لە ئاسمانی ئێران كۆنتڕۆڵكراوە و بە بێ ئەوەی زیانی پێبگات كەوتووەتە دەست  سوپای پاسداران. دوای 10 ساڵ لە رووداوەكە، ئێران ژمارەیەك لەهاوشێوە دروستكراوەكانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئاركیو 170-ی ئەمریكای لە پێشانگایەكی سەربازیی نمایشكرد كە ناوەكەی بۆ (شاهێد 129) و چەند ناوێكی دیكە گۆڕدرابوو، واتە ئەو وڵاتە یەكێك لە ئاڵۆزترین فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی جیهانی بەرهەمهێناوەتەوە و ئەوەش دەریدەخات توانیویەتی تەكنەلۆژیای ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانەی دەستبكەوێت. ساڵی 2019 سوپای پاسدارانی ئێان تێكشكاندنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی گلۆباڵ هاوك (RQ-4 Global Hawk)ی هێزەكانی دەریاوانی ئەمریكا لە گەروی هورموز راگەیاند و پارچسسەكانی ئەو فڕۆكەیەی نمایشكرد. نرخی هەر فڕۆكەیەكی گلۆباڵ هاوك لە نێوان 131 ملیۆن دۆلار بۆ 221 ملیۆن دۆلارە كە بەپێی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاكەی تێچوەكەی دەگۆڕێت، بە بڕوای شارەزایانی سەربازیی؛ خستنەخوارەوەی ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانەی ئەمریكا لە لایەن سوپای پاسدارانەوە، بڕیاری كوشتنی قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشوی فەیلەقی قودس-ی ئێرانی لە لایەن ئەمریكاوە پێشخست چونكە ئەو هەنگاوەی سوپا ئەمریكای بەئاستێك توڕەكرد كە یەك فەرمانی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا بەس بوو بۆ هێرشكردنە سەر زیاتر لە 50 ناوەندی ئێران كە ئەویش لەژێر كاریگەریی خستنەخوارەوەی ئەو فڕۆكەیەدا بوو. پێشتر ئێران بە بڵاوكردنەوەی چەند تۆمارێكی ڤیدیۆیی، دیمەنی ئەو فڕۆكەیەی لە كەنداو بڵاوكردبوەوە كە فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی ئێرانی چاودێری گلۆباڵ هاوك دەكات ئەوەش وەك ئاستی توانای وڵاتەكەی دژی گەورەترین فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەمریكا و جیهان پیشان دابوو. ئێران ئاشكرایكردو٢وە پێشكەوتوترین فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەمریكا 40 كاتژمێر بە ئاسمانەوە دەمێنێتەوە بەڵام ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانەی ئەوان بەناوی شاهێد دەستكارییان كردووە و پێشیانخستووە 46 كاتژمێر توانای مانەوەی لەئاسماندا هەیە، هەر ئەوەش وایكردووە روسەكان پەنا بۆ فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئێران ببەن. رۆژنامەی نیۆیۆرك تایمز بڵاویكردووەتەوە؛ فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئێران ئێستا ركابەرێكی سەرسەختی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بەیرەقدار-ی توركیان كە بە (Bayraktar TB2) دەناسرێن و لەئۆكرانیا دژی تۆپخانەكان و بنكە موشەكییەكانی روسیا بەكاردەهێنرێن.  

  هاوڵاتی  گرژییەكانی ئەمریكاو چین لەسەر دوورگەی تایوان (كە چین بەبەشێك لەخاكی خۆی دەزانێت) تادێت زیاتر دەبێت و بەپێی دوایین راپۆرتی ئەمریكی كەسەرەتای ئەم هەفتەیە بڵاوكراوەتەوە ئەوەخراوەتەڕوو  رووداوو گۆڕانكارییەكانی ئەم دواییە ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن داگیركردنی تایوان لەلایەن چینەوە زۆر نزیكبووەتەوە. پێگەی (ئەكسیۆس) لەزاری بەرپرسێكی تایوانییەوە بڵاویكردۆتەوە زەرورەتێكی لەپێشینە هەیە بۆ هاوكاری سەربازی لەنێوان تایوان و ئەمریكا بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەر دەستدرێژییەكی سەربازی لەلایەن چینەوە بەر لەدەستچوونی كات. بەپێی راپۆرتەكە»وادەردەكەوێت خشتەی زەمەنی بۆ هەوڵی چاوەڕوانكراوی چین بۆ دەستبەسەراگرتنی تایوان زۆر كورتتر بووەتەوە»، ئاماژەشی بۆ هۆشدارییەكانی سەرۆكی چین كردووە بۆ (جۆ بایدن)ی سەرۆكی ئەمریكا كە یاری بەئاگر نەكات. راپۆتەكە باسیی لەوەشكردووە ئەم هەڕەشانەی چین لەكاتێكدایە كە نانسی بیلۆسی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا سەردانی تایوانی  كرد. دەشڵێت: «پلانەكانی بیلۆسی و كاردانەوە دوژمنایەتییەكانی پەكین پێشبینییەكانی ئەوەی زیاتر كردووە كەڕەنگە زۆر بەخێرایی تایوان ببێتە هۆكاری پێكدادانی سەربازی و دوانەكەوێت». ئەمە لەكاتێكدایە وەزارەتی بەرگری ئەمریكا مەترسییە ئەمنییەكانی بەبیلۆسی راگەیاندووە و بایدنیش بەئاشكرا وتوویەتی سوپای ئەمریكا ئەم بیرۆكەیەی لەم كاتەدا پێباش نییە. راپۆرتەكە ئاماژەی بەوەشكردووە هەموو ئەمانە لەكاتێكدا روویانداوە، سوپای تایوانی لەچوارچێوەی پلانی ساڵانە بۆ ماوەی پێنج رۆژ مانۆڕی سەربازی ئەنجامداوە بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەر هێرشێكی سەربازیی چین. راپۆرتە ئەمریكییەكە باسیشی لەوەكردووە چەندین جار حكومەتی چین هەڕەشەی ئەوەی كردووە ئەگەر پێویست بكات ئەوا بەهێز دەستدەگرێت بەسەر تایوانداو زۆر بەتوندیش رووبەڕووی هەر هەوڵێك دەبێتەوە تایوان وەك دەوڵەت بناسێنرێت. راپۆرتەكە سەرنجی ئەوەی خستووەتەڕوو بەرپرسە ئەمریكی و تایوانییەكان لەڕابووردوودا چەندین وادەیان بۆ داگیركردنی دوورگەكە لەلایەن چینەوە دەستنیشانكردووە كە زۆرینەیان دەكەوێتە نێوان ساڵانی 2025 و 2030ەوە. بەڵام بەپێی رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز) بەرپرسانی ئەمریكا بڕوایان وایە چین لەماوەی 18مانگی داهاتوودا هەنگاوێكی توند لەدژی تایوان دەگرێتە بەر. پێگەكە لەزاری بەرپرسێكی حكومی تایوانییەوە بڵاویكردووەتەوە» ئەمریكاو تایوان پێویستیان بەوە هەیە هەموو ئەم ئاماژانە وەك بانگهێشتنامەیەك بۆ كاری هاوبەشی سەربازی و راهێنانی هاوبەش تەماشابكەن، جا دوای 18 مانگ بێت یان چەندساڵی دیكە، ئێمە پێویستمان بەدەستپێكردنی ئەو پرۆسەیە هەیە بەرلەوەی كات لەدەست دەربچێ».  مانگی پێشووش (جۆزێف وو)ی وەزیری دەرەوەی تایوان رایگەیاندبوو قەبارەی وەڵامدانەوەی رۆژئاوا بۆ رووبەڕووبوونەوەی داگیركاری روسیا لەئۆكرانیا وەك قەڵغانێكی بەهێزە بۆ هێرشی چاوەڕوانكراوی چین بۆ سەر تایوان. رۆژی ٢٩ی تەمموز  شی ژی پینگ، سەرۆكی چین لە میانەی پەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمریكا، هۆشداریدایە ئەمریكا لەبارەی سەردانی نانسی بیلۆسی، سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بۆ تایوان. چین دژایەتی هەر دەستپێشخەرییەك دەكات، كە شەرعییەتی نێودەوڵەتیی بدات بەدەسەڵاتدارانی تایوان و هەر پەیوەندییەكی فەرمیی نێوان تایوان و وڵاتانی دیكەی جیهان لەڕووی سیاسییەوە، بەپێشێلكردنی سەروەریی خاكی خۆی لەقەڵەمدەدات. چین وڵاتی تایوان بە بەشێك لەخاكی خۆی دەزانێت و لەبەرامبەریشدا تایوان ئەو هەوڵانەی چین رەتدەكاتەوەو بۆ ئەو مەبەستەش لەچەند ساڵی رابردوودا چین فشارە سیاسی و سەربازییەكانی بۆ سەر تایوان زیادكردووە. ساڵی 1949 دوای ئەوەی شیوعییەكان لەچین سەركەوتن، تایوان و چین لەیەكتری جیابوونەوە، هەرچەندە هەردوولایان دەڵێن یەك دەوڵەتین بەڵام لەسەر شێوازی حوكمڕانی گرفتیان هەیە. چین و تایوان هیچ پەیوەندییەكی فەرمییان نییە، بەڵام بەهۆی بازرگانی و وەبەرهێنانەوە بەسەدان ملیار دۆلار قەبارەی ئاڵۆگۆڕی بازرگانییان هەیە.  

سەركۆ جەمال   لەهەرێمی كوردستان دەست بەدابەشكردنی مووچەی مانگی حەوتی ئەمساڵ كرا، لەكاتێكدا بڕیاربوو حكومەتی هەرێم هەموو 25ی مانگێك مووچە دابەش بكات، سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی و ئابوری حكومەتی هەرێم هۆكارەكەی ئاشكرادەكات، یەكێتی و گۆڕان بەناڕاستەوخۆ سەرۆكی حكومەت بەدابەشنەكردنی مووچە تۆمەتبار دەكەن، پارتیش یەكێتی بەهۆكاری دابەشنەكردنی مووچە تۆمەتباردەكات. سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت:» هۆكاری دواكەوتنی دابەشكردنی مووچە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان رەزامەندی نەدەدا لەسەر دابەشكردنی مووچە». سەرچاوەكەی وەزارەتی دارایی وتیشی: «هۆكاری درەنگ دابەشكردنی مووچە واژۆنەكردنی بوو لەلایەن مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە، بەوتەی سەرچاوەكەی وەزارەتی دارایی سەرۆكی حكومەت لەگەشت بووەو دوای گەڕانەوەی بڕیاریداوە دەست بەدابەشكردنی مووچە بكرێت». لەسلێمانی سەرجەم ئەو فەرمانبەرانەی هێشتا مووچەی مانگی شەشیان وەرنەگرتبوو مووچەیان وەرگرتووە، كەئەوەش پاساوی وەزارەتی دارایی و ئابووری بوو بۆ دابەشنەكردنی مووچەی مانگی حەوت. حكومەتی هەرێمی كوردستان بەڵێنیدابوو هەموو 25ی مانگێك مووچە دابەشبكات، بەڵام لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا تەنها سێجار وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم لەكاتی خۆیدا مووچەی دابەشكردووە. میدیاكانی پارتی، یەكێتی و گۆڕان بەنەگەڕاندنەوەی داهاتی سلێمانی و هۆكاری دواكەوتنی مووچەی فەرمانبەران تۆمەتبار دەكەن، بەڵام هاوڵاتی پەیوەندیكرد بە زیاد جەبار سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان  كە لەفراكسیۆنی یەكێتییە، ناوبراو ئامادەنەبوو لەوبارەیەوە لێدوان بدات. هاوكات سەركۆ ئازاد گەڵاڵی ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:»هۆكاری دابەشنەكردنی مووچە خودی ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێم بوو بەبڕیاری ئەوانیش راگیرابوو». لەلایەن خۆشیەوە دابان محەمەد ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:»پارتی هەریەك لەیەكێتی و گۆڕان تۆمەتباردەكات بەوەی هۆكارن بۆ دواخستنی مووچە بەڵام بەرپرسانی یەكێتی و گۆڕان هیچیان ناتوانن لەوبارەیەوە قسە بكەن، ئەگەر ئەوان هۆكارنین با قسە بكەن ئەگەر هۆكاریشن با روونكردنەوە بدەن». حكومەتی هەرێم دوو مانگە بەبێ 200 ملیارەكەی بەغدا مووچە دابەش دەكات، ئەویش بەهۆی بەرزبوونەوەی داهاتی نەوت و ناوخۆ لەماوەی ئەمساڵداو داهاتی ناوخۆ گەیشتووەتە نزیكەی 500 ملیار دینار جگە لەوەی داهاتی نەوت زیاترە لەملیارێك دۆلار.  لەبارەی 200 ملیارەكەی بەغداو هۆكاری نەناردنی، فارس عیسا، سەرۆكی نوێنەرایەتیی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەغدا بە هاوڵاتی وت: « فارس عیسا هەوڵی ئێمە لەگەڵ لایەنی عێراقی بەردەوامە بۆ ئەوەی ناردنی ئەو 200 ملیار دینارە بەردەوام بێت تاوەكو بودجە پەسند دەكرێت، دادگا بڕیاریداوە كە نەناردنی ئەو 200 ملیار دینارە نایاساییە، واتا دەبێت بەردەوام بێت».  30ی تەممووزی 2022، سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی و ئابووریی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەمیدیاكانی پارتی راگەیاند:» بەهۆی چارەسەرنەكردنی گرفتی دابەشكردنی مووچە لەسنووری سلێمانی و نەگەڕانەوەی داهاتی ئەو پارێزگایە، دابەشكردنی مووچەی مانگی تەممووز دوادەكەوێت». بەڵام عەلی حەمەساڵح ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:»ئەگەر ئەم جۆرەی مووچە دابەشكردن بەردەوام بێت مانگی داهاتوو ئەو وەزارەتانەی لەسلێمانی مووچە وەرناگرن زیاتر دەبێت».  لەحەوت مانگی رابردوودا چەند جارێك لەكاتی دابەشكردنی مووچەدا كێشە بۆ مووچەخۆرانی سنووری پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین دروستبووە، لە سنووری سلێمانی دەڵێن كێشەی سیولە هەیەو بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش دەڵێن داهاتی ناوخۆی سلێمانی وەكو خۆی ناگەڕێتەوە.  لەدوایین لێدوانیدا لەبارەی دابەشكردنی مووچە جوتیار عادل وتەبێژی حكومەتی هەرێم رایگەیاند:» حكومەت مانگانە پێویستی بەزیاتر لە 900 ملیار دینار هەیە بۆ تەرخانكردنی مووچەی مووچەخۆران». وتیشی: «لەماوەی شەش مانگی رابردوودا، حكومەتی هەرێم بڕی پێنج ترلیۆن دیناری بۆ دابینكردنی مووچە تەرخان كردووە، لەبەرامبەردا حكومەتی فیدراڵی تەنیا بڕی 400 ملیار دیناری ناردووە، لەكاتێكدا بەپێی رێكەوتنی نێوان هەولێرو بەغدا پێویست بوو مانگانە 200 ملیار دینار بنێرێت». بەوتەی جوتیار عادل «حكومەتی هەرێم لەداهاتی نەوتیش پێشتر مانگانە 350 ملیۆن دۆلاری بۆ دابینكردنی مووچە خەرج دەكرد، بەڵام بەهۆی ئەو چاكسازییانەی كە لەكەرتی وزە بەگشتی كراوە، ئێستا مانگانە 500 ملیۆن دۆلار دەگەڕێتەوە خەزێنەی حكومەت». حكومەتی هەرێمی كوردستان ملیۆنێك و 274 هەزار مووچەخۆری هەیە، بۆ پێدانی مووچە بەوتەی وتەبێژی حكومەت پێویستی بەزیاتر لە 900ملیار دینارە، داهاتی نەوت 740 ملیار و ناوخۆش زیاتر لە 400 ملیار دینارە هاوپەیمانانیش مانگانە 28 ملیار دینار دەدەنە پێشمەرگە، كۆی گشتی داهات دەكاتە یەك ترلیۆن و 168 ملیار دینار، واتە لەكۆی داهاتی هەرێم 238 ملیار دیناری زیاترە لەخەرجی موچە.

هاوڵاتی چوارشەممەی رابووردوو 27ی تەمموز، بەنیسبەت پرۆسەی سیاسی عێراقەوە ئێوارەیەكی چارەنووسسازبوو، ئەگەری لەناوچوونی پرۆسەكە بەهۆی هێرشی لایەنگرانی رەوتی سەدرەوە بۆ سەر باڵەخانەی پەرلەمانی عێراق لەئارادابوو، هاوكات مەترسی پێكدادانی سەدرییەكان و لایەنگرانی نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا (كە دووژمنایەتییەكی قووڵی لەگەڵ موقتەدا سەدر هەیە) لەئان و ساتدا بوو، تا دواجار بەتویتێكی سەدر خۆپیشاندەران بڵاوەیان لێكردو بەبێ رژانی هیچ خوێنێك خۆپیشاندانەكە كۆتایی هات، كەچی زۆری نەبرد چەند رۆژ دواتر جارێكی دیكە لایەنگرانی سەدر هێرشیانكردەوە سەر پەرلەمان و ئەمجارە مانگرتنێكی كراوەیان تیادا ئەنجامداو رایانگەیاند ناوچەی سەوز ئازادكراوە. موقتەدا سەدری رابەری رەوتی سەدر رایگەیاند:» وەك قۆناغی یەكەم شۆڕشی هەڕەمەكیانەی ئاشتیخوازانە ناوچەی سەوزی ئازاد كردو وتیشی:» ئەمە دەرفەتێكی مەزنە بۆ گۆڕانكاری ریشەیی لەسیستەمی سیاسی و دەستوورو هەڵبژاردن». بەبڕوای چاودێرانی دۆخی سیاسی عێراق دیمەنەكە بەو زووییە كۆتایی نایەت بەتایبەت دوای ئەوەی لایەنگرانی (چوارچێوەی هەماهەنگی)یش رژانە شەقامەكان لەدژی سەدرو هەنگاوەكانی بەكودەتایەكی سپی ناوزەد دەكەن و هەردوو لایەن (سەدرییەكان و هەمئاهەنگی) لەلێدوان و قسەوباسەكانیاندا نیازی چارەسەرییان نییەو بەئاراستەی توندكردنەوەی دۆخەكە هەنگاو دەنێن و ئەم گرفتە تاوەكو یەكلاییبوونەوەی چارەنووسی حكومەتی عێراقی بەردەوام دەبێت و لەم نێوەندەشدا شەقامی عێراقی دەبێتە شوێنی یەكلایكردنەوەی زۆربەی كێشەكان. لەلایەكی دیكەوە لەگەڵ روودانی هەر ئاڵۆزی و خۆپیشاندانێكی دیكەی لایەنگرانی سەدر، چاودێران پێیان وایە ئەركی (چوارچێوەی هەمئاهەنگی بەسەركردایەتی نوری مالیكی و هادی عامری و قەیس خەزعەلی) بۆ درووستكردنی حكومەتی نوێ قورستر دەبێت بەتایبەت تادێت ئەو دەنگانەی داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی دیكە لەعێراقدا دەكەن زیاتر دەبێت. رووداوەكانی عێراق زۆر بەخێرایی روودەدەن و ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە وڵات لەسەر خەتێكی راست رووەو جەنگی ناوخۆیی هەنگاو دەنێت، ئەمەش هەر ئەوەیە نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشوتری عێراق لەتۆمارە دەنگیە دزەپێكراوەكانیدا ئاماژەی پێكردو ئاستی بیركردنەوەو دەمارگیری ئەوی خستەڕوو، جگە لەوەی پەیوەستبوونی خۆی بەكۆماری ئیسلامی ئێرانەوە ئاشكراكرد. واپێدەچێت دووكەڵی ئەم جەنگە دەرئەنجامێكی سروشتی ئەو چەقبەستنە سیاسییە بێت كە نزیكەی نۆ مانگە بەردەوامی هەیە، ئەو چەقبەستنەی كە لەدوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانییەوە كە لەئۆكتۆبەری پێشووەوە لەسایەی دەسەڵاتی حكومەتەكەی كازمییەوە ئەنجامدراوە دەستیپێكردووە. هەڵبژاردنەكە دەستكەوتێك بوو بۆ حكومەت و خودی كازمی، بەڵام ئەم سەركەوتنە بەهۆی رەتكردنەوەی ئەنجامەكانییەوە لەلایەن ئێرانەوە بووەتە كارەسات بۆ عێراق. هەرچەندە (چوارچێوەی هەمئاهەنگی) لەدوای كشانەوەی موقتەدا سەدرو دەستلەكاركێشانەوەی پەرلەمانتارەكانی لەپەرلەمان رایانگەیاند: ئیدی چەقبەستنی پرۆسەی سیاسی لەعێراقدا كۆتایی هات، كەچی تاوەكو ئێستا نەیتوانیوە رەزامەندی هەمووان بۆ درووستكردنی حكومەتەكەی بەدەستبهێنێت و بەفەرمی گفتوگۆكانی لەگەڵ لایەنە سوننی و كوردییەكاندا دەستپێنەكردووە بەتایبەت لەگەڵ ئەوانەی پێشووتر لەگەڵ سەدردا هاوپەیمان بوون، ئەمە جگە لەوەی چوارچێوەی هەمئاهەنگی لەناوخۆشیاندا گرفتیان هەیە. لەبەرامبەریشدا لایەنە سوننیەكانیش كەخاوەنی 63 كورسی پەرلەمانن ترسیان لەدرووستكردنی حكومەتێكی تاكلایەنە هەیە لەلایەن چوارچێوەی هەمئاهەنگی و داوادەكەن بەر لەدرووستكردنی هەر حكومەتێك ماف و داواكارییەكانیان بەدیبهێنرێت. لەلایەنی كوردیش هێشتا ناكۆكییەكانی هەردوو پارتی دەسەڵاتدار( یەكێتی نیشتیمانی و پارتی دیموكرات) بۆ دانانی پاڵێوراوێكی هاوبەش بۆ پۆستی سەرۆككۆمار بەردەوامەو هەردوولایان نەگەیشتوونەتە هیچ رێككەوتنێك. لەئاستە جەماوەرییەكەشدا عێراقییەكان ترسیان لەئاڵۆزبوونی زیاتری دۆخەكە هەیە بەتایبەت لەشارە شیعەنشینەكاندا ئەویش بەهۆی نەگەیشتنی لایەنەكان بەڕێككەوتنێكی هاوبەش بۆ درووستكردنی حكومەتێكی نوێ بەتایبەت لەگەڵ یادكردنەوەی یادە ئاینییەكاندا. لەچەقبەستنە سیاسییە بەردەوامەكەوە كە ماوەی نۆ مانگە بەردەوامی هەیە تا رۆشتنە ناو باڵەخانەی پەرلەمان و مانگرتنی لایەنگرانی سەدر تیایداو رەتكردنەوەی سودانی بۆ پۆستی سەرۆكوەزیران و شكستهێنانی دۆزینەوەی جێگرەوەیەك لەلایەن لایەنە كوردییەكانەوە بۆ بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆمار، ناتوانرێت باس لەدۆخێكی سروشتی لەعێراقدا بكرێت، واشدەردەكەوێت هەر هەنگاوێك لەلایەن عێراقییەكانەوە بۆ بەدەستهێنانەوەی عێراق بەبێ مانا تەماشابكرێت. ئەمە یەكەمجارە گرفتی سیاسی عێراق بەرەو ئاراستەیەكی نادیار هەنگاو بنێت بەتایبەت لەدوای دەستلەكاركێشانەوەی 73 پەرلەمانتاری رەوتی سەدر لەكۆی (329) پەرلەمانتاری ئەنجومەنی نوێنەری عێراق و كشانەوەی موقتەدا سەدر لەپرۆسەی سیاسی، لەساڵی 2006یشەوە ئەمە یەكەمجارە رەوتی سەدر لەدەرەوەی پەرلەمانی عێراقە بەتایبەت لەدوای ئەوەی بۆ ماوەی ساڵانێكی زۆر ژمارەیەكی زۆر كورسی پەرلەمانی هەبوو.  

عەمار عەزیز    هەشت ساڵ بەسەر كۆمەڵكۆژی ئێزدییەكان تێدەپەڕێت، هێشتا چارەنووسی دوو هەزارو 717 رفێنراوی ئێزیدی دیارنیە، نزیكەی دوو ساڵە رێككەوتنێك لەنێوان حكومەتی هەرێم و بەغدا لەبارەی بارودۆخی قەزای شەنگال كراوە، بەڵام تائێستا جێبەجێنەكراوە، قایمقامێك لەناوەندی شەنگال دەوام دەكات و حكومەتی هەرێمیش قایمقامێكی بۆ داناوە، تائێستا دۆخی شەنگال و ناوچەكانی دەوروبەری ئاسایی نەبووەتەوەو   70%ی ئاوارەكانی نەگەڕاونەتەوە.  ئاوارەكان لەترسی بۆردومانی توركیا لەلایەك و لەلایەكی تر ئاوەداننەكردنەوەی ناوچەكەو بوونی چەندین پێكهاتەو گروپی چەكداری جیاجیا لەسنوری قەزاكە ناتوانن بگەڕێنەوە زێدی خۆیان، لەهەمووشی ناخۆشتر هێشتا چارەنووسی دوو هەزارو 717 رفێنراوی ئێزیدی دیارنیە، ئەمەش برینەكانیانی قوڵتركردووەتەوە. هەشت ساڵە تەنیا 30% ئاوارەكان گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان و ئەوانی تر لەهەرێمی كوردستانن. عیدۆ خەلەف، كە ئاوارەیەكی ئێزیدییە هەشت ساڵە لەگەڵ خێزانەكەیدا لەخێوەتیكدا لەدەرەوی كەمپ و لەناوەندی كۆمەڵگای شاریا دەژین، بەهاوڵاتی  وت:» هەشت ساڵە لەژێر خێوەتدا دەژین، لەهاوین بەهۆی گەرمای بەتین  و زستانیش بەهۆی سەرما گوزەرانمان زۆر خراپە، هاوكارییەكانیش زۆر كەمبووە، كاتێك ئاوارەی دهۆك بووین وامان دانابوو كە چەند مانگێكەو دواتر دەگەڕێینەوە زێدی خۆمان، بەڵام هەشت ساڵە ئێمە ناتوانین بگەڕێینەوە.   ئاوارەكانی قەزای شەنگال لە 15 كەمپ لەسنوری پارێزگای دهۆكدا دەژین ، 26 هەزار و 890 خێزان و  135 هەزارو 639 كەسن، 38 هەزارو 230 خێزان و   189 هەزار و 528 كەس لەدەرەوەی كەمپ دەژین. دیان جەعفەر، بەرێوەبەری فەرمانگەی كۆچ و كۆچبەران و وەڵامدانەوەی قەیرانەكان سەر بەحكومەتی هەرێم بەهاوڵاتی  وت: « لەماوەی هەشت ساڵی رابوردوودا تەنیا 30% ئاوارەكانی ئێزیدی گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان ، 70% لە سنوری پارێزگای دهۆك و ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ دەژین»، وتیشی: « كەمپەكان داناخرێن و  لە هەمانكاتدا رێگە لەهیچ ئاوارەیەكیش ناگرین كە بگەڕێتەوە». بەپێی ئامارێكی نووسینگەی رفێنراوانی ئێزیدی كە دەست هاوڵاتی كەوتووە، ژمارەی ئێزدییەكان  550000 كەس دەبن ، ژمارەی ئاوارەكانی كەئێستا لەكەمپەكانی هەرێمی كوردستانن دەگاتە 135 هەزارو 860 ئاوارە، هەروەها ژمارەی ئەو ئاوارانەی لەدەرەوەی كەمپن نزیكەی 189 هەزارو 337 كەسن . هەر بەپێی ئەو ئامارە بەهۆی هێرشەكانی داعش 5000 هاووڵاتی ئێزدی شەهید بوون، دوو هەزارو 745 منداڵا بێ دایك و باوك بوون ، ژمارەی گوڕە بەكۆمەڵەكان ئەوانەی تائێستا دۆزرانەتەوە 83 گوڕی بەكۆمەڵە، لەگەڵ دەیان گوڕی یەك كەسی، ژمارەی مەزارو شوێنە ئایینەكانی  داعش خاپوریكردن  68 شوێنی ئاینییە، نزیكەی 100 هەزار ئێزدی وڵاتیان بەجێهێشتووە. شەش هەزارو 417 ئێزدی رفێنراون، سێ هەزارو 548 كەسیان لە رەگەزی مێیەو دوو هەزارو 869 لە رەگەزی نێرە، 146 لەو كەسانەی رفێنراون لەلایەن داعشەوە كوژراون.   لەكۆی ئەو شەش هەزارو 417 رفێنراوە تاوەكو ئێستا سێ هەزارو 454 كەس رزگاركراون و دوو هەزارو 717 هەزار كەسیش چارەنووسیان نادیارە. خەیری بۆزانی ، سەرپەرشتیاری دۆسیەی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی بەهاوڵاتی وت: « نوسینگەی رزگاركردنی رفێنراوان بەردەوام بەدوای دۆزینەوەی رفێنراوانی ئێزیدی دەگەڕێت، ئەویش بەڕێگای چەند پلانێك و بەهاوكاری حكومەتی هەرێم. وتیشی:»ئێمە ناتوانین هیچ بەڵێنێك بەكەسوكاری رفێنراوان بدەین، چونكە ئێمە تەنیا هەوڵدەدەین رفێنراوەكان رزگاربكەین». فەیسەل رەفۆ، خەڵكی گوندی وەردی سەر بەقەزای شەنگال ، لە 3ی ئاب 100  كەس لەخێزانەكەی و خزم و كەسوكاری كەوتنە دەستی داعش، دوای هەشت ساڵ 44 كەسیان رزگاركراون و 56 كەسیشیان چارەنووسیان دیارنیە، بەهاوڵاتی راگەیاند: «هاوسەرەكەم لەگەڵ دوو منداڵم هەروەها برایەك و خوشكێك و دایكم و زڕ دایكم  لەگەڵ 37 كەسی تر لەخزم و كەسوكارم ئازادكراون، بەڵام باوكم و 56 كەس دیكە چارەنووسیان دیارنیە». فەیسەل رەفۆ وتیشی:» هەشت ساڵە چاوەڕێی رزگاركردنی باوكم دەكەم، لەسەر حسابی خۆم رۆیشتم بۆ رۆژئاواو كەمپی هوڵ بۆ سۆراغی باوكم و كەسوكاری خۆمان، بەڵام هیچ شتێكمان دەستنەكەوت، تا دەمرین بێ هیوا نابین. ئیدارەی شەنگال  لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر شەنگال دوو قایمقامی هەیە، فەهد حامد  پێنج ساڵە بەوەكالەت لەناوەندی شەنگال وەك قایمقام دەوام دەكات ، ئیدارەی پێش داعش هەشت ساڵە لەپارێزگای دهۆكن و نەگەڕاونەتەوە بۆ ناوەندی شەنگال. لە  20-10-2020 لەبارەی دوخی شەنگال لەنێوان بەغدادو حكومەتی هەرێم رێككەوتنێك واژۆكرا، بەپێی رێككەوتنەكە دەبێت ئیدارەیەكی نویێ دابنرێت لەگەڵ دەركردنی هەموو هێزەكان، دوای تیپەڕبوونی زیاتر لە دوو ساڵ بەسەر رێككەوتنەكە تەنیا لەسەر كاغەز ماوەتەوەو جێبەجێ نەكراوە . رەفعەت سمۆ، جێگری پارێزگاری نەینەوا بۆ كاروباری كارگێڕی بەهاوڵاتی  وت: « رێككەوتنی بەغداو هەولێر تائێستا جێبەجێ نەكراوە و تائەم رێككەوتنەش نەچێتە بواری جێبەجێكردن دۆخی شەنگال ئاسایی نابێتەوە ،  كێشەی شەنگال كێشەیەكی پڕ ئاڵوزو قورسە، هەر ئەوەش وایكردووە كە هیچ قایمقامێكی نوێ بۆ شەنگال دانەنراوە». جێگری پارێزگاری نەینەوا وتیشی» وەكو ئیدارەی پارێزگای نەینەوا  بەفەرمی مامەڵە لەگەڵ ئیداری پێش داعش دەكەین كەئێستا لەسنوری پارێزگای دهۆك دەوام دەكەن، پێشتر مەحما خەلیل قایمقام بوو، بەڵام ئەو بووەتە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران ئێستا نایف سەیدۆ بەڕێوەبەری ناحیەی سنونێ‌ كراوە بەقایمقامی شەنگال بەوەكالەت، بەهۆی كێشەی ئیدارەو بوونی چەند هێزێكی ناشەرعی شەنگال ئاوەدان نەكراوەتەوە». فەهد حامد ، قایمقامی قەزای شەنگال بەوەكالەت كە لەناوەندی قەزای شەنگال دەوام دەكات بەهاوڵاتی ی وت :» زیاتر لەپێنج ساڵە بەبێ جیاوازی خزمەت بەهەموو خەڵكی شەنگال دەكەین، بەڵام زۆر بەداخەوە ئیدارەی نەینەوا مامەڵە لەگەڵ ئێمەدا ناكات». « نەگەڕانەوەی ئاوارەكان پەیوەندی بەدۆخی ئەمنی شەنگال نیە، ناوچەكە زۆر ئارامەو لەژێر كۆنتروڵی دەزگا ئەمنیەكاندایە، ئێمە دژی رێككەوتنی بەغداو هەولێرین، چونكە بەهیچ شێوەیەك رای ئێزدییەكانی شەنگال وەرنەگیراوە، هەر جۆرە رێككەوتنێك واژۆبكرێت پێویستە رای ئێمەش وەربگیرێت» فەهد حامد وادەڵێت . هێزە ئەمنی و سەربازیەكانی شەنگال لەناو شەنگال و ناوچەكانی دەوروبەری هێزی حكومەتی عێراق و هێزی پێشمەرگەی سەر بەحكومەتی هەرێم و  ئاسایشی ئێزدیخان و یەكینەكانی بەرخۆدانی شەنگال بوونیان هەیە. لەناو قەزای شەنگال هێزەكانی پۆلیس و ئەمنی نیشتیمانی  و سوپای عیراق و حەشدی شەعبی بوونیان هەیە، لەناحیەو گوندەكان و ناوچەكانی دەوروبەری شەنگالیش هێزی ئاسایشی ئێزدیخان و یەكینەكانی بەرخۆدانی شەنگال (یەبەشە)، هێزی پاراستنی ئێزدیخان سەر بەوەزارەتی پێشمەرگە بەفەرماندەیی حەیدەر شەشۆو هەروەها هێزی فەرماندەی قاسم شەشۆ لەمەزارگای شەرەفەدین سەر بەوەزارەتی پێشمەرگە بوونیان هەیە. جەهوەر عەلی بەگ، جێگری میری ئێزدییان لە لێدوانێكیدا بۆ  هاوڵاتی وت: « هەشت ساڵە حكومەتی عێراق شەنگالی ئاوەدان نەكردووەتەوەو كێشەكانی چارەسەرنەكراون بەپێچەوانەوە زیادبوونە، حكومەتی هەرێم و بەغداد رێككەوتنێكیان واژۆكرد بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی شەنگال و دانانی ئیدارەیەكی نوێ ، ئەو رێككەوتنەمان پێ‌ باشبوو ئەگەر جێبەجێكرابا ئێستا بەشێكی زۆر لەكێشەكانی قەزاكە چارەسەر دەبوون، بەڵام بەداخەوە رێككەوتنەكە تەنها لەسەر كاغەز ماوەتەوەو جێبەجێ نەكراوە. جەوهەر عەلی بەگ وتیشی: « بۆ گەڕان و سۆراغی رفێنراوان پێش دوو ساڵ سەردانی رۆژئاوای كوردستانمان كرد، لەوێ لەگەڵ ماڵی ئێزدییان  و زۆر لایەنی تر كۆبوونەوەمان كرد، تاوەكو ئێستا سەرووی سێ هەزار رفێنراو ئازادكران، ئەوەش لەڕێگای نووسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی سەر بەحكومەتی هەرێم ، بەرپرسانی هەرێم ئەركی خۆیان جێبەجێ  كردووە، بەڵام بەداخەوە حكومەتی عێراق هیچ هەنگاوێكی كردەیی بۆ گەڕانەوەی رفێنراوەكانمان نەناوەو وەك ئەوە مامەڵەمان لەگەڵ دەكەن كەهاووڵاتی ئەم وڵاتە نەبین».

هاوڵاتی    لەكاتێكدا دۆخی عێراق لەلێواری تەقینەوەدایە و هێزە سیاسییە شیعییەكانی عێراق تادێت گرفت و ناكۆكییەكانیان زیاتر دەبێت، لەهەرێمی كوردستاندا هیچ ئامادەكاریك و هەماهەنگیەكی سیاسی نیە بۆ خۆئامادەكردن لە ئەگەری هەرپێشهاتێكی چاوەڕوان نەكراو، هەروەها چۆن یەكێتی و پارتی لەم دۆخەشدا ناكۆكیەكانیان درێژەی هەیە هەماهەنگیان نیە، حزبەكانی دەرەوەی یەكێتی و پارتیش هیچ هەماهەنگی و گفتووگۆیەكیان نیە بۆ گۆڕانكارییەكان. سەبارەت بەئامادەكاری هێزە سیاسییە كوردستانیەكان بۆ هاتنە پێشەوەی گۆڕانكاری نوێ‌ لەعێراقدا، سۆزان مەنسور وتەبێژی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكیدا بۆ هاوڵاتی رایگەیاند: « بەپێی زانیارییەكانی من تائێستا لەسەر ئەرزی واقیع هیچ گفتوگۆیەك لەنێوان لایەنە كوردستانییەكاندا نییە بۆ قسەكردن لەسەر ئەم دۆخە بەڵام باوەڕمان وایە كە دەبێت هەموو لایەنەكان پێكەوە گفتوگۆ بكەن و ماڵی كوردی یەكبخەین و هەوڵبدەین بەیەكگرتوویی بڕۆینە بەغدا». لەلایەكی ترەوە ڤیان سەبری سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی عێراق بەدووری دەزانێت ئاڵۆزییەكانی عێراق كاریگەریی لەسەر هەرێمی كوردستان هەبێت و دەڵێت: «هەموان دەزانین ئەوەی لەبەغداد روودەدات كێشەی كەسی نێوان مالیكی و موقتەدا سەدرەو پەیوەستە بەناوماڵی شیعەوە، دۆخی بەغدا كاریگەرییەكی ئەوتۆی لەسەر هەرێمی كوردستان نابێت.» بەڵام سۆران عومەر پەرلەمانتاری عێراق لە فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری باوەڕی وایە  یەكێتی و پارتی بەشێكن لەوەی كە ئێستا لەعێراقدا روودەدات، بەهۆی ناكۆكییە سیاسییەكانیان و شەڕیان لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار، لەوبارەیەوە بۆ  هاوڵاتی دواو وتی: « پارتی  و یەكێتی  دابەشبوون بەسەر چوارچێوەی هەماهەنگی و بەرەی هاوپەیمانی سێقۆڵی كە سەدرییەكانی لێدەرچوون «. هاوكات ئاریان تاوگۆزی ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەفراكسیۆنی نەوی نوێ‌ سەبارەت بە ئاڵۆزیەكانی بەغداد بۆ هاوڵاتی قسەی كرد و وتی:»بەبۆچوونی من دۆخەكە تائێستاش نەگەیشتۆتە حاڵەتێكی زۆر خراپ و توندوتیژی زۆر و شەڕی چەكداری لێ نەكەوتۆتەوە، بەڵام ئەگەر بەردەوام بێت بەدڵنیاییەوە زیانی بۆ هەموو كەس هەیە لە بەسرەوە  تا هەرێمی كوردستان. هەر لەو بارەیەوە مستەفا عەبدوڵا كارگێڕی ئەنجومەنی جێبەجێكردنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بە هاوڵاتی راگەیاند: «وەك یەكگرتووی ئیسلامی تائێستا داوای هیچ كۆبوونەوە و دانیشتنێك لەلایەن هیچ لایەنێكەوە لەئێمە نەكراوە و پێموایە بۆ ئەو بابەتە لەهەرێمی كوردستانیش دانیشتنێكی لایەنە سیاسییەكانی پێویست نەبێت». سەبارەت بەگۆڕانكاری لەدەستوردا، یەكێتی و پارتی رایان جیاوازەو سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی رەتیدەكاتەوە ئەوان دژی هەمواركردنەوەی دەستور بن، بەڵام سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی دەڵێت: «هەر ماددەیەك پەیوەندیدار بێت بەهەرێمی كوردستان و ژیانی هاووڵاتیانەوە بەرگری لێدەكەن». هاوكات سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی عێراق رەتیكردەوە كە ئەوان دژی هەمواركردنی دەستوور بن و دەڵێت: «ئێمە دژی هەمواركردنی دەستوور نین، بەڵام ئێستا كە باس لەگۆڕینی دەستوور دەكەن، هاوتەریب دەیانەوێ سیستمی سیاسیی لەپەرلەمانییەوە بگۆڕن بۆ سەرۆكایەتی، ئەو تێڕوانینەش پێویستە هی هەموو لایەنە عێراقییەكان بێت نەك یەك لایەن بەتەنیا.» هەروەها مستەفا عەبدوڵا رایگەیاند: « ئەگەر كێشەكان لەبەغدا قوڵببنەوە و باس لەگۆڕینی دەستوور بكرێت و باسی هەڵوەشاندنەوەی دامودەزگاكانی عێراق بكرێت، ئەوا ئەو سیستەمی فیدراڵییەی كە هەیە یەكێك دەبێت لەو بابەتانەی كە دەكەوێـتە بەر مەترسی، تا ئێستاش هیچ دیراسەیەكی ئەوەمان نەكردووە كە ئایا لەگەڵ هەموواركردنەوەی دەستووربین یان نا، پێمان وایە ئەو بابەتە هێشتا زووەو بڕیاردان لەسەری ئاسان نییە». مستەفا عەبدوڵا كارگێڕی ئەنجومەنی جێبەجێكردنی یەكگرتوی ئیسلامی وتی: «ئێمە پێمان وایە پڕۆسەی سیاسی لەعێراق و هەرێمی كوردستان ئارام بێت و دەستوور جێبەجێبكرێت وحكومەتی عێراق ئەركەكانی خۆی بەپێی دەستوور جێبەجێبكات،  بۆ هەرێمی كوردستانیش بەهەمان شێووە، بەڵام ئەگەر ناوچەكە ئاڵۆزبێت و سیستەمی سیاسی لەعێراق گۆڕانكاری بەسەردابێت، ئەگەر كورد بەئامادەكاریەكی باشەوە مامەڵەی لەگەڵدا نەكات و خۆی بۆ ئامادە نەكات بۆ ئەگەرەكانی ئایندەی دوای ئەو گۆڕانكاریانەی دێنە پێش، ئەوا بەو شپرزەیەی ماڵی كوردو دژایەتی لەسەر پۆست و شەڕكردن و نەگەیشتنە یەك، بەتایبەتی یەكێتی و پارتی كە دەسەڵاتدارن لەهەرێمی كوردستاندا و لەوێ‌ چاویان لە پۆستە سیادییەكانە ئاوا مامەڵە لەگەڵ هەرپرس و ئەگەرێك مەترسیدار دەبێت». سەبارەت بەهەماهەنگی حزبەكانی دەرەوی یەكێتی و پارتی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پێشهات و گۆڕانكارییەكاندا، سۆران عومەر رایگەیاند: « پێموایە هێزەكانی دەرەوەی یەكێـتی و پارتیش سەركەوتوو نەبوون لەنوێنەرایەتی خەڵكی ناڕازی هەرێم  و پێكەوە كاركردن و هەریەكەیان  لە ئاوازێك دەخوێنێـت و متمانە لەنێوان ئەم هێزانەشدا لە ئاستێكی خراپدایە». بەڵام ئاریان تاوگۆزی پەرلەمانتاری نەوەی نوێ‌ دەڵێت: «ئێمە  لەخۆپیشاندانەكانی پێشوودا و تەنانەت لەهەڵبژاردنەكانیشدا هەوڵماندا وەكو لیستێك لەگەڵ برادەرانی كۆمەڵ و یەكگرتوو بچینە هەڵبژاردنەكانەوە، بەڵام ئەوان نەهاتنە پێشەوە، ئێستاش ئێمە لەپەرلەمانی عێراقدا بەو شێوازە كاردەكەین كە ئەگەر پڕۆژەیەك هەبێت بزانین لەخزمەتی خەڵكدایە بەلامانەوە ئاساییە لەگەڵ كۆمەڵ و یەكگرتوودا تەنسیقمان هەبێت و بەیەكەوە ئیش بكەین». سەبارەت بە ئایندەی دۆخی عێراقیش، سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی عێراق دەڵێت: «ئەگەر دۆخی بەغداد بەو شێوەیەی ئێستا بمێنێتەوە، ئەگەر هەیە خۆپێشاندانەكان بەرەو شەڕی ناوخۆ بچن، سەركردە شیعەكان هەموویان داوای گفتوگۆ دەكەن و دەستبردن بۆ شەڕ و خوێنڕشتن رەتدەكەنەوە، كەچی لە هەمانكاتدا هەموویان لەسەر ویست و داخوازییەكانی خۆیان پێداگرن و پاشەكشێ لە خواستەكانیان ناكەن.» لەبارەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختیش، سۆزان مەنسور بەهاوڵاتی وت:» هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان چارەسەر نییە، ئەگەر پەرلەمان هەڵبوەشێتەوە دەبێت یاسای هەڵبژاردنەكان هەمواربكرێتەوە و دەبێت زۆر شت بگۆڕێت ئینجا كە هەڵبژاردن دەكرێتەوە هەمان ئەنجام بەدەستدێتەوە و رەنگە لایەنێك دوو كورسی زیاتر دوو كورسی كەمتر، ئەگینا هیچ روونادات». هاوكات ئاریان تاوگۆزی دەڵێت: «ئێمە وەكو نەوەی نوێ‌ پێمان باشە كە پەرلەمان هەڵبوەشێتەوە و لاریمان نییە و هیچ كێشەیەكمان لەسەر هەڵوەشاندنەوەی نییە ئەگەر هەڵبژاردنێكی دیكە رووبدات، بەڵام ئەگەر بێیتە سەر واقیع ئەگەر هەر ئێستاش هەڵبوەشێتەوە لانی كەم پێویستمان بەساڵێك دەبێت تاهەڵبژاردنێكی دیكە بكرێت». لەبارەی دابەشبوونی یەكێتی و پارتی بەسەر دوو بەرە ركابەركەی عێراقدا (سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی) سۆزان مەنسور هەر لەو لێدوانەیدا بۆ هاوڵاتی وتی: « ئێمە هەر لەسەرەتاوە تێڕوانینمان هەبووە بۆ هەموو شتێك، وەك یەكێتی و وەك پەرلەمانتارانی یەكێتی كە سوێندمانخواردووە هەر لەیەكەم رۆژەوە كە هاتوینەتە بەغدا ئەجێندامان ئەوەبووە كە نەبینە لایەنداری هیچ لایەنێكی شیعە، لەبەرئەوەی پێمان وابووە ببینە لایەنداری هەر لایەنێكی شیعە ئەمە روودەدات كە ئەمڕۆ روویداوە، نەبووینەتە تەرەف لەهیچ كێشمەكێشێك نە لەناو شیعە نە لەناو سوننە نەهیچ لایەكی دیكە، باوەڕیشمان بەوەبووە كە پێویستە هەموو كێشەكان بە گفتوگۆ چارەسەر بكرێت كە ئێستا هەمووان داوای دەكەن». بەڵام سۆران عومەر رایگەیاند: «كورد پێش تێكچوونی ئەم دۆخە و لەكاتی دۆخی ئاسایی و گفتوگۆكاندا دەكرا رێكبكەون لەسەر مەسەلەی سەرۆك كۆمارو مەسەلە نەتەوەیی و نیشتیمانی مافە دەستووری شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان ئەولەویەت بووایە نەك وەرگرتنی پۆست». سەبارەت بەوەی كە ئایا پێشبینی دەكرێت هاوشێوەی بەغداد، ناڕەزایی و فشاری شەقام دەستپێبكرێت، سۆران عومەر دەڵێت: « لەهەرێمی كوردستان نە جەماوەری سەدریەكان هەیە و نە موقتەدا سەدرێكیش بوونی هەیە، و هیچ سەركردەیەكیش لە هەرێم نییە كاریزمی و كاریگەربێت و بتوانێت خەڵك كۆبكاتەوە».

ئیمان زەندی   خۆشكردنی پێستەی ئاژەڵ لەهەرێمی كوردستاندا هێشتا نەبووەتە پیشەسازیەكی فراوان و لەخواروو ناوەڕاستی عێراق هاوردەی هەرێم دەكرێت و لەڕێگەی كارگەیەكەوە رەوانەی توركیا دەكرێت. پێستەی ئاژەڵ لەژیانی ئاژەڵدا بەیەكێك لەو ئۆرگانانە هەژمار دەكرێت كەپارێزگاری لەناوەوەو دەرەوەی لاشەی ئاژەڵەكە دەكات لەمیكرۆبەكان و شانەكانی ناوەوەی بەتەڕی دەهێڵێتەوە، لەدوای كوشتاركردنی ئاژەڵەكە پێستەكەی لەیەكێك لەكارگەكانی كوردستان خۆشدەكرێت، هەندێكی دیكەشی بەهۆی بەركەوتنی دەمەچەقۆو نەخۆشی ئەو پێستانە ژێر خاك دەكرێن. كەمال ئەحمەد سیدۆ، خاوەن و بەڕێوەبەری كارگەی خۆشكردنی پێستە لەدهۆك سەرەتای دامەزراندنی كارگەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1997 و باس لەوە دەكات بیرۆكەی دامەزراندنی كارگەكەی دەگەڕێتەوە بۆ وانەیەك لەپۆلی پێنجی سەرەتایی، ئەو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» كاری ئاژەڵداری و قەسابیم كردووە، لەدوای نەوت پیشەسازی پێستە و خوری و ریخۆڵەیە وەبەرهێنانی گرانە، بەڵام كەموكوڕی هەیە، چونكە پەرە بەم پیشەسازیە نادرێت، ئێمە بووین یەكەم باری پێستەی خۆشكراوی رەشەوڵاخمان ناردووە بۆ توركیا». هێمای بۆ ئەوەشكرد كە لەسەدا 80%ی پێستەی كوردستان فڕێ دەدرێت بەهۆكاری ئەوەی چاودێری باش ناكرێت و پێستەكە بەر دەمەچەقۆ دەكەوێت و دەدڕێنرێت، وتیشی:»پێستەی كوردستان بەراورد بەپێستەی پارێزگاكانی عێراق كوالێتی باشترە، بەڵام بەهۆی كەمتەرخەمی كەڵكی لێوەرناگیرێت و ژێر خاك دەكرێت، بەوهۆیەوە ناچارین پێستەی عێراق بەپارە بكڕین». ناوبراو ئەوەشی خستەڕوو كە بۆ كڕینی یەك كیلۆ پێستەی رەشەوڵاخ 80 سەنت دەدەن، بۆ پێستەی ئاژەڵی بچووكیش 50 سەنت، پێستەی هاوردەش ریخۆڵەكەی بە سێ دۆلار دەكڕن. «هەموو خوریەكان فڕێ دەدەین، چونكە هیچ كارگەیەك نیە بۆ بەكارهێنانەوەی، لەساڵی 2014 داوامان لەحكومەتی كوردستان كرد زەویەكمان بۆ دابینبكەن رەزامەندی وەزارەتیشمان هەیە پێمان نادەن، رۆژانە دوو تۆن خوری فڕێ دەدەین».، بەڕێوەبەری كارگەی خۆشكردنی پێستە لەدهۆك وا دەڵێت. كەمال سیدۆی لەم گفتوگۆیەی هاوڵاتیدا باسی قۆناغەكانی خۆشكردنی پێستە دەكات كە دوای ئەوەی پێستە ساغەكان كۆدەكەنەوە دوو كاتژمێر لە ئاوو خوێدا دادەنرێت،  دواتر لەخوریەكە جیایدەكەنەوەو مەوادی كیمیایی بۆ زیاد دەكەن تاخوریەكە لێبكەنەوە ئەم هەنگاوەشی بە (نیكڵ) ناوبرد. هەنگاوی دووەمی پێی دەڵێین (كرۆم) كە رۆنی ماسی و سابونی بۆ ئیزافە دەكەن لەگەڵ كرۆم پاشان دەبێت بەماددەیەكی خام و دواتر رەنگكردنیەتی كە رەنگی (رەش، قاوەیی، جۆزی، سور، سەوز) زۆرترین خواست لەسەر رەنگی رەشەو ئەستوری و رەنگی پێستەكە بەخواستی كڕیاران دیاری دەكەن. لەكارگەی دهۆك رۆژانە سێ هەزارو 200 مەڕو هەزار و 200 بزن لەگەڵ 15 تۆن چەرمی گا پێستەكەی خۆش دەكرێت، بۆ خۆشكردنەكەش نزیكەی 102 ماددە بەكاردەهێنرێت، ئەوانەش نۆڕە و زەرنیخە لەگەڵ خوێ، ...هتد، بۆ هەزارو 500 پێستە نزیكەی 30 كیلۆ زەرنیخ لەگەڵ 15 كیلۆ نۆڕە بەكاردێت، لەگەڵ 105 كیلۆ خوێ، بەڵام مانگانەش 66 هەزار پێستە فڕێ دەدەن. ئاماری ساڵانەی هەناردەكردنی بەرهەمی پێستە لەكارگەی دهۆك 960 تۆنە، 240 تۆنیان پێستەی ئاژەڵی بچووكە و 720 تۆنەكەی تر ئاژەڵی گەورەیە،  وتیشی:» یەك پێستە بەدوو دۆلار دەفرۆشرێتەوە، باجی گومرگی بۆ یەك تۆن پێستە 50 هەزار دینارە، بەهای رسوماتیش بۆ 26 تۆن نزیكەی یەك ملیۆن و 400 هەزار دینارە. كارگەی دهۆك پێستەی خاوو نیوخۆشكراو و خۆشكراو هەناردەی وڵاتانی توركیاو ئیتاڵیاو ئیسپانیا لەگەڵ چین و كۆریاو تایوان دەكات، لەكارگەی دهۆك بەرهەمی پێستەی رەشەوڵاخ و گامێشی خۆشكراوی كارگەكە بەكاردەهێنرێتەوە بۆ دروستكردنی قایش، بۆ مانگیك 15 هەزار قایش بەرهەم دەهێنرێت بۆ ساڵەكە 180 هەزار قایش دەكات، ئەم بەرهەمەش بۆ ناوخۆی هەرێمە. بەپێی ئەو داتاو ئامارەی هاوڵاتی لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی گومرگی هەرێم دەستی كەوتووە لەساڵی 2021دا 25 هەزار و 378 تۆن پێستەی خاو (خۆشنەكراو)و 394 تۆن پێستەی نیمچە خۆشكراو لەگەڵ 938 تۆن پێستەی خۆشكراو هەناردەی دەرەوەی كوردستان كراوە، هەروەها 306 تۆن پێستەی خۆشكراویش هاوردەی هەرێم كراوە. لەبارەی پەرەسەندنی پیشەسازی پێستەو نەبونی كارگەی پێویست فیراس سدیق، بەڕێوەبەری سامان و ئاژەڵ لەوەزارەتی كشتوكاڵ لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» نایشارینەوە یەكێك لەكێشەكانی پیشەسازی پێستە و خوری لەكوردستان ئەوەیە  كارگەی پێویستی نیە، هیچ بەربەستێك نیە كارگە لەكوردستان بێتە پێشەوە، بەڵام دامەزراندنی كارگە جۆرێك لە ریسكی تێدایە كەخاوەن كارگە تووشی دەبێت و توانای رووبەڕووبوونەوەی ئەو ریسكانەی نابێت». هەروەها ئەوەشی روونكردەوە كە چاویان لەسەر ئەوەیە قۆناغی دوای خۆشكردنی پێستەی ئاژەڵ بكەوێتە كار لەهەرێمی كوردستاندا. لەبارەی ئەوەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم چۆن كاری كردووە لەسەر هێڵە گشتیەكانی بواری كشتوكاڵی فیراس وتی:» لەسێ ساڵی دەستبەكاربونی كابینەی نۆیەم خۆبژێویمان تێپەڕاندووەو ئێستا زیادەمان هەیە لەم بەرهەمە، لەكەرتی ئاژەڵداریش داواكارییەكی زۆر هەیە لەسەر دامەزراندنی پڕۆژەكانی سامانی ئاژەڵ و پاڵپشتی كراون لەیاسای گومرگی بۆ مەوادی عەلەف». دەستەی وەبەرهێنەران دامەزراندنی كارگەو ئەم پڕۆژانەیان راگەیاندووەو پشتگیری ماددی و زەوی دەكرێن. هێمن هەینی بەرپرسی راگەیاندنی دەستەی وەبەرهێنان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند:» خواستی پێستە لەكوردستان كەمە، وەكو هەلی وەبەرهێنانی نوێ هەلمان رەخساندووە بۆ دامەزراندنی كارگەی پێست خۆشكردن لەكوردستان، چەند كارگەمان لەشارەكانی كوردستان و پارێزگاكان دابینكردووە بۆ ئەوەی وەبەرهێن كاری لەسەر بكات، بەڵام بازاڕەكە هێشتا ئەوە نیە كارگەی گەورە دروست بكەیت بۆ دروستكردنی جل و چەرم». هەروەها ئەوەشی روونكردەوە كە لەماوەی سێ ساڵی كابینەی نۆیەمدا زۆرترین مۆڵەت دراوە بەكارگە پیشەسازییەكان و وەبەرهێنەر و ژمارەی مۆڵەتەكانیش 59 مۆڵەتە و بەبەهای 20 ملیار دۆلار وەبەرهێنان كراوە، زۆرترین كارگەش لەهەولێر دامەزراوە. «زۆرترین زەوی دابینكرابێت بۆ كارگەی پیشەسازی 200 هەزار مەتر دووجا بووەو بەهاكەی زیاتر لەملیارێك دۆلار بووە، هەروەها وەبەرهێن داوایان بۆ دەستەی وەبەرهێنان بەرزكردوەتەوە كەكارگە لەهەولێر و سلێمانی و هەڵەبجە لەگەڵ دوو كارگە لەدهۆك دابمەزرێنرێت، بەمەش پێنج پرۆژە پێشكەش كراوەو داوای چوار كارگەی چەرمیش كراوە». هێمن هەینی وادەڵێت. لەكوردستان پێنج كارگەی خۆشكردنی پێستە هەیە كە تەنها یەكێكیان كاردەكات، لەگەڵ سێ كارگەی چەرم. پێستەی ئاژەڵ بەكاردێت بۆ جلوبەرگ، پێڵاو، پێخەف، كورسی، كوشن، باشترینیان چەرمی مانگایە، كە بۆ ئێكسسواراتی ناوماڵ و ئۆتۆمبێل بەكاردێت، پێستەی نێر باشترە لەپێستەی مێیەكەی، چونكە قەبارەی گەورەترە كەپێی دەوترێت چەرمی گا، هەرچی پێستی ئاژەڵی بچووكیشە بۆ ئێكسسواراتی جانتاو پێلاوی خانمان بەكاردێت. بەپێی ئامارێكی فەرمی كە هاوڵاتی دەستی كەوتووە لەلێپرسراوی كەرەنتینەی هەموو پارێزگاكان بۆ ساڵی 2021 و سێ مانگی ئەمساڵ 355 هەزار و 282 سەر ئاژەڵ هاوردەی هەرێمی كوردستان كراوە، بەپێی ئاماری سەرۆكی بەشی تەندروستی ئاژەڵی هەرێم 32 كوشتارگە هەیە لەهەرێمی كوردستان. لەكوشتارگەی هاوچەرخی سلێمانی ئامێری تایبەت بەداماڵینی پێستەی ئاژەڵ هەیە كە پێستەكە تووشی هیچ دڕاویەك ناكات. د.شاڵاو عارف پسپۆڕی ڤێتێرنەری لەكوشتارگەی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»پێستەی ئاژەڵ لەكوشتارگەكانەوە دەگیرێ، سلێمانیش لەهەموو كوشتارگەكانی دیكەی كوردستان زۆرترین بەرهەمی پێستەی هەیە، چونكە ئەم ئاژەڵانە بەئامێری تایبەتی پێستەكانیان دەدەماڵین هیچ زیانێكی بەرناكەوێت». هەروەها وتیشی: «پێستەی ئاژەڵ بەهیچ جۆرێك ناسوتێنین، چونكە چەرمی مانگا هەمیشە فرۆشی هەیە، چەرمی یەك ئاژەڵی گەورە نزیكەی 50 كیلۆیە كەمتر لە 10 هەزار دینار دەكات، پێستی ئاژەڵی بچووكیش پێنج كیلۆیە زیاتر دەكڕدرێتەوە بۆ چەوریەكەی، بەڵام پێستەكەی سودی لێنابینرێیت و فڕێدەدرێت، چونكە نیمچە رەقە». جەبار ئیسماعیل بازرگانی پێستەی ئاژەڵە لەهەولێرو لەساڵی 2000ەوە بازرگانی هەناردەكردنی پێستەی خاو دەكات بۆ دەرەوەی كوردستان، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی وتی:» بەپێی رۆژ كەوتووە كەپێستە بفرۆشین، رۆژی وا هەیە 200 پێستە، رۆژی تر 150 پێستە، رۆژانی پشوو كوشتارگە نیە هیچ پێستەیەك ناكڕین و نایفرۆشین». كێشی پێستەكان لەنێوان 10 بۆ 15 كیلۆیەو یەك پێستە بەسێ هەزار دەكڕینەوە لەكوشتارگەكان، بەسێ هەزارو 500 بۆ چوار هەزارو 500 پێستەو ریخۆڵە دەفرۆشینەوە بەكارگەكانی ناوخۆو دەرەوە، لەهەولێر 22 كەس بازرگانی بەپێستەوە دەكەن، چەند قەسابخانە هەبێت لەگەڵ مەیدانی ئاژەڵان ئەوەندە بازرگانی پێستە دەكرێت.

هاوڵاتی   توركیا بەشێوەیەكی رانەگەیەنراو و پێش كۆبوونەوەی سێقۆڵی تاران، هێرشەكانی بۆسەر رۆژئاوای كوردستان چڕكردووەتەوە بەنهێنی دەستی كردووە بەگواستنەوەی چەك و كەرەستەی سەربازیی بۆ ئەو ناوچانەی كە مەبەستییەتی كۆنتڕۆڵی بكات. ئەنقەرە بەهۆی ئەوەی نەیتوانیوە گڵۆپی سەوزی ئێران و روسیا بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی نوێ لەباكوری سوریا بەدەستبهێنێت بەشێوازێكی دیكە هەوڵی بەدیهێنانی مەبەست و ئامانجەكانی لە رۆژئاوای كورستان دەدات بەتایبەت كە شەفاعەتەكەی ئەردۆغان بۆ ئێران دژی پەكەكە و پەژاك سەری نەگرت. ئەردۆغان لەتاران رایگەیاند:» پەكەكە و پەژاك و یەپەگەو پەیەدە دوژمنی هاوبەشی ئێران و توركیان، بۆیە پێویستە هەماهەنگیی زیاتر هەبێت لەنێوان ئەنقەرەو تاران بۆ بەرەنگاربونەوەی ئەو هێزانە، بەڵام سەرۆك كۆمارو رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران دژایەتیی ئاشكرای خۆیان بۆ ئۆپەراسیۆنە نوێیەكەی توركیا راگەیاند. توركیا لەساڵانی رابردوودا بەدروستكردنی هەزارو 400 كیلۆمەتر دیواری كۆنكرێت لەسنورەكانی نێوان باكوری كوردستان لەگەڵ رۆژئاواو رۆژهەڵاتی كوردستان هەوڵی بەدیهێنانی ئامانجێكی سەرەكەییە بەدەر لەهێرشكردنە سەر پەكەكە ئەویش دابڕینی زیاتری خاكی كوردە.  لەبەرامبەردا ئێران بەهۆی ئەوەی سیاسەت و ئامانجی خۆی هەیە لەناوچەكەدا بەپێی پلانەكانی ئەنقەرە هەڵسوكەوت ناكات، بەڵام دواجار ئەویش بەردی خۆی لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسنگ دەدات بەتایبەت كە ئەو دوو وڵاتە دوو ركابەری دێرینن لەناوچەكەو بەشێكی سەرەكیی ململانێكانیشیان لەسەر خاك و خەڵكی كوردە.   داواكاریی سەرەكیی ئەردۆغان لەتاران رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا لەحەوتەمین كۆبوونەوەی لوتكەی سەركردەكانی گفتوگۆی ئەستانە كە (20/7/202) لە تاران-ی پایتەختی ئێران بەڕێوەچوو، رایگەیاند:» پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) و پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پەژاك) و پارتی یەكیتی دیموكراتی (پەیەدە) و یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە) و لایەنگران و ئەندامانی گروپی فەتحوڵڵا گویلەن (فەتۆ) كێشەی سەرەكیی توركیاو ئێرانن، بۆیە دەبێت ئەو دوو وڵاتە دراوسێیە بەهاوبەشیی كار بكەن بۆ بەرەنگاربوونەوەیان. ئەردۆغان لەكۆنگرە هاوبەشەكەی لەگەڵ ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران سەرجەم ئەو رێكخراوانەی بەتیرۆریست ناوبردو وتی:» ئەو رێكخراوانە بەهەوڵی توركیا خراونەتە لیستی تیرۆری وڵاتانی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ) چونكە لەهەر وڵاتێك بن زیان بەو وڵاتانە دەگەیەنن». سەرۆك كۆماری توركیا جەختی لەوە كردەوە یەكێك لەسەرەكیترین ئامانجەكانی حەوتەمین كۆبوونەوەی لوتكەی سەرۆكەكانی گفتوگۆكانی ئەستانە واتە تاران و ئەنقەرەو روسیا، رووبەڕووبوونەوەی ئەو لایەنانەیە كە ئەو بەتیرۆریست ناوی هێناون. ئەردۆغان هەر لەو كۆنگرە رۆژنامەوانیەدا لەگەڵ رەئیسی وتی:»  توركیا پلانی هەیە بۆ بەرزكردنەوە ئاستی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئێران بەتایبەت لەبوارەكانی (سیاسیی، سەربازیی، بازرگانی، كەلتوریی) و پێداگریی لەوەش كرد كە توركیا لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا هەنگاوی گەورەی لە رووی ئابوریی و بەرگرییەوە ناوەو ئەوەش دەتوانێت ببێتە هۆی بەرزبونەوەی ئاستی پەیوەندییە سەربازیی و پیشەسازییەكانی بەرگریی لەگەڵ ئێران. ئەو ئاشكرای كرد بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئاستی بازرگانیی نێوان توركیاو ئێران بۆ حەوت ملیارو 500 ملیۆن دۆلار دابەزیوە، بەڵام ئەنقەرەو تاران پلانیان هەیە ئاڵوگۆڕی بازرگانییەكانیان بۆ 30 ملیار دۆلار لەساڵێكدا بەرزبكەنەوە. ئەوەی زۆر مایەی سەرنج بوو لەلێدوانە رۆژنامەوانییەكەی ئەردۆغان لەگەل رەئیسی، ئەوە بوو كە ئەو جەختی لەوە كردەوە توركیا لەبواری پیشەسازیی سەربازیدا پێشكەوتنی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوەو پێویستە ئەنقەرەو تاران لەبواری سەربازیدا هەماهەنگتربن زیاتر لە رابردوو هاوكاریی یەكتر بكەن.   شكستی ئەردۆغان لەحەوتەمین كۆبوونەوەی سێ كوچكە ئەردۆغان لەوتارەكەیدا لە كۆبوونەوەی لوتكەی سێ وڵاتی روسیا و توركیا و ئێران كە بەسێ كوچكە ناودە‌هێنرێن رایگەیاند:» پێویستە توركیا بەئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنێكی دیكەی سەربازیی بەقوڵایی 30 كیلۆمەتر لەخاكی سوریا مەترسییەكانی سەر ئەنقەرە بڕەوێنێتەوە بەڵام لەگەڵ ئەوەیدا پوتن و رەئیسی هەردووكیان بەسەر زارەكی ئاسایشی توركیایان بەگرنگ و مافی خۆی وەسف كرد هیچ یەك لەو دو وڵاتە بەئاشكرا باسی رەوایەتیی ئۆپەراسیۆنەكەیان نەكرد». لەلایەكی دیكەوە عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران لەكاتی كۆبوونەوەی لەگەڵ ئەردۆغان رایگەیاند:» ئەنجامدانی هەر جۆرە ئۆپەراسیۆنێكی سەربازیی لە سوریا و باكوری ئەو وڵاتە زیان بە ئاسایش و سەقامگیریی تەنانەت توركیا دەگەیەنێت كە وتەكەی خامنەیش دژایەتییەكی ئاشكرای ئەو ئۆپەراسیۆنە سەربازییەی بوو كە ئەردۆغان چاوەڕوانی گڵۆپی سەوزی لە لایەن روسیا و ئێرانەوە دەكرد». رۆژنامەی (عەرەبیە جەدید)ی قەتەر-ی بڵاوی كردووەتەوە؛ ئێران و روسیا بەئاشكرا دژی ئۆپەراسیۆنی سەربازیی توركیا لەناوچەكانی باكوری سوریاو رۆژئاوای كوردستان وەستاونەتەوە، بۆیە توركیا دەیەوێت بەشێوازێكی دیكە و لەرێگەی گروپە چەكدارە سورییەكانی نەیاری رژێم و هاوپەیمانی توركیا، هێرشەكان ئەنجام بدات. هاوكات لەگەڵ ئەو زانیارییەی رۆژنامەكە، میدیای (نۆرس پرێس) لەرۆژئاوای كوردستان لەزاری بەرپرسانی سەربازیی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) بڵاوی كردووەتەوە سوپای توركیا لەدوای كۆبوونەوەی سێ كوچكە لەتاران پێچەوانەی ئۆپەراسیۆنەكانی پێشووی، بە نهێنی چەكی قورس و زرێپۆش بۆ ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی چەكدارانی توندڕەو لەناوچەكانی باكوری سوریا دەگوازێتەوە. گومان دەكرێت توركیا ئۆپەراسیۆنەكەی بەشێویەكی رانەگەیەنراوو بەدەستی هێزە چەكدارە توندڕەوەكانی سوریا لەدژی كۆبانی و منبج و عەین عیسا لەرۆژئاوای كوردستان دەستپێبكات و هەوڵی كۆنتڕۆڵكردنی رێگای (ئێم 4) بدات بۆ ئەوەی كانتۆنی كۆبانێ و كانتۆنی جزیرە لەیەكتر داببڕێت.   ئێران لەئەدەنە تا سێ كوچكە ئێران كە پێشتریش لەساڵی 1998 بەهەوڵەكانی بۆ راگرتنی ئۆپەراسیۆن و جەنگی توركیا لەدژی سوریا ئەزموونی لەگەڵ ئەنكەرە هەیە خەمی سەرەكیی ئەوەیە كە خاكی سوریا كە بەسەنگەری سەرەكیی جەنگ لەدژی ئیسرائیل ناو دەبات و رەنگە پێگەی كورد لەسوریا بۆ تاران جێی بایەخێكی ئەوتۆ نەبێت چونكە هەنگاوەكانی ئێران بوو كە پەیمانی ئەدەنەی لەساڵی 1998 لێكەوتەوە و بووە هۆی ئەوەی توركیا بەپێی خاڵەكانی ئەو پەیماننامەیە مافی ئەوەی پێبدرێت پێنج كیلۆمەتر بچێتە خاكی رۆژئاوای كوردستان. توركیا لەساڵی 1996 هۆشداریی دەداتە رژێمی سوریا كە ئەگەر پەكەكە بەسەركردایەتیی عەبدوڵا ئۆجەلان لەخاكی رۆژئاوای كوردستان و سوریا دەرنەكرێت ئەوا هێرش دەكاتە سەر ئەو ناوچانە بەبێ گەڕانەوە بۆ رەزامەدنیی دیمەش، دوای نزیكەی دوو ساڵ سوپای توركیا بەتانك و زرێپۆش چووە سنورەكانی رۆژئاوای كوردستان ئەوەش وای كرد ئێران وەفدێكی وەزارەتی دەرەوە لەساڵی 1987 رەوانەی دیمەشق و دواتر ئەنقەرە بكات تا بەنێوەندگیریی رێگە لەسەرهەڵدانی جەنگی دوو وڵاتەكە بگرێت. دواجار 20ی ئۆكتۆبەری ساڵی 1988 رێككەوتنێك لەنێوان توركیاو سوریا لەشاری ئەدەنە لەباكوری كوردستان واژۆ كرا كە بەپێی رێككەوتنەكە دیمەشق لەسەر داوای ئەنقەرە پەكەكە وەك رێكخراوێكی تیرۆریستی لەقەڵەم دەدات و عەبدوڵا ئۆجەلانیش لەرۆژئاوای كوردستان دەركراو ئەگەر توركیا هەركات لەسنورەكانی سوریاوە هەڕەشەی لەسەر بێت ئەوا سوپای ئەو وڵاتە دەتوانێت بە قوڵایی پێنج كیلۆمەتر بچێتە خاكی سوریا. ئێران لەو سەردەمە هاوشانی وڵاتی میسر رۆڵی بەرچاوی بینی لە رێككەوتنەكەدا و لەساڵی 2019 جارێكی دیكە مۆسكۆو تاران پێشنیاریان بەتوركیا كرد لەجیاتی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازیی بگەڕێتەوە بۆ خاڵەكانی رێككەوتنی ئەدەنە، بەڵام دواجار توركیا بە بێگوێدان بەپێشنیارو گۆڕانكارییە 10 خاڵییەكەی ئەو رێككەوتنە، هێرشی كردەسەر رۆژئاوای كوردستان و داگیركردنی گرێسپی و سەرێكانیی لێكەوتەوە. توركیا لەساڵی 2017 و لەگەڵ یەكەم كۆبوونەوەی لوتكەی ئەستانە یان سێ كوچكە پێداگریی كردووە كە بەقوڵایی 32 كیلۆمەترو بەدرێژایی زیاتر لە 800 كیلۆمەتر بچێتە خاكی سوریا و رۆژئاوای كوردستان بەڵام لە رێككەوتنی ئەدەنە لەساڵی 1998 و دواتر لە 2019 پێنج كیلۆمەتر دیاریی كراوە بۆ ئەوەی سوپای ئەو وڵاتە بتوانێت ئەو سنورانە ببەزێنێت.   پەكەكەو ئێران ئێران هاوشانی توركیا پەكەكە بە رێكخراوێكی تیرۆریستی لەقەڵەمدا، بەڵام بەبەردەوامیی دەیەوێت وەك دوژمنێكی سەرەكیی ركابەرەكەی لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو رێكخراوە بەرامبەر بەخۆی هەستیار نەكاتەوەو رەنگە هەرئەوەش وای لەئێران كردبێت لەدوای 1998 تا نزیكەی ساڵی 2004 نەیویستبێت هەستیارییەكی توند لەگەڵ رێكخراوەكە دروست بكات بەتایبەت كەدەزانێت رێكخستنەكانی پەكەكە لەقوڵایی بەشێكی بەرچاو لەناوچەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان بوونیان هەیەو پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پژاك) وەك بەشێك لەو هێزە لەقەڵەم دەدات. لەم سۆنگەیەوە بەریەككەوتنی پەكەكەو هێزە سەربازییەكانی ئێران لەئاستێكی بەرفراواندا هاوشێوەی شەڕ لەگەڵ توركیا نەبووە، ئەگەرچی لەماوەی ساڵانی رابردوودا دەیان ئەندام و لایەنگری پەكەكە و پژاك لەلایەن ئێرانەوە دەستگیركراون و ژمارەیەكیشیان لەسێدارە دراون بەڵام پێناچێت تاران پێی ناخۆش بێت هێزێكی لەو شێوەیە گورز لەتوركیای ركابەری بوەشێنێت ئەمەش وا دەكات تاران لەسنورێكی دیاریكراودا خۆی دووربگرێت لەهەستیاریی و بەریەككەوتن لەدژی  پەكەكە.   دیواری كۆنكرێتی توركیا دژی كورد سلێمان سۆیلو، وەزیری ناوخۆی توركیا وتوویەتی :»لە كۆتاییەكانی ساڵی 2021ەوە سەرقاڵی دروستكردنی دیواری كۆنكرێتن لە سنورەكانی نێوان وڵاتەكەی و ئێران». ئەو بەمیدیای فەرمیی توركیای راگەیاندووە» پێویست بوو 144 كیلۆمەتر لەخاڵی سنوریی نێوان باكوری كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان بەدیواری كۆنكرێت بكرێت لەپێناو پاراستنی وڵاتەكە لەهەڕەشەی گروپە چەكدارەكان و زیانی قاچاخچییەكان». سۆیلۆ وتوویەتی:»توركیا هاوشێوەی ئەو دیوارەی لەسنورەكانی وڵاتەكە لەگەڵ ئێران دروستی كردووە لەسنورەكانی جۆرجیاو ئەرمینیا لەگەڵ توركیاش هەمان دیواری كۆنكرێتی دروست دەكات و بەسیستمی ئەلیكترۆنیی و بەوردیی ئەو سنورانە چاودێریی دەكرێن». سنوری نێوان ئێران و توركیا 535 كیلۆمەترە كە زۆرینەی ئەو هێڵە سنورییە دەكەوێتە نێوان باكور و رۆژهەڵاتی كوردستان و بڕیارە 341 بنكەی پاسەوانیی تێدا جێگیر بكرێت و بەپێی پلانەكەی توركیا، سەرجەم ئەو سنورانە تاكۆتایی ساڵی 2023 دەكرێتە دیواری كۆنكرێت. میدیای فەرمیی ئێران بڵاوی كردوەتەوە لێدانی خەندەق و دیواری كۆنكرێتیی لەلایەن توركیاوە بووەتە هۆی دروستبونی لافاوو تێكدانی تۆپۆگرافیای ناوچەكەو بەهۆیە ژمارەیەكی زۆر لەڕەشەوڵاخ و مەڕو ماڵاتی ناوچەكانی ماكۆ لەڕۆژهەڵاتی كوردستان لەناوچوون و جگە لەو زیانانەش ئەو سەرچاوە ئاوییانەی كە لەباكوری كوردستانەوە بەرەو رۆژهەڵات هاتووە و یان پێچەوانە، رێڕەوەكەیان تێكدراوە. توركیا نزیكەی 916 كیلومەتر سنوری هەیە لەگەڵ سوریا ئەویش زۆربەی دەكەوێتە ناوچەكانی نێوان رۆژئاوای كوردستان و باكوری كوردستان و تائێستا 837 كیلۆمەتر لەو سنورانە لەلایەن توركیا كراوە بەدیواری كۆنكرێت و تەلبەند كراون كەهاوكات بەسیستمی ئەلیكترۆنی و كامێرا چاودێریی ورد دەكرێت.   دیواری كۆنكرێت چەكی توركیا دژی كورد وەزارەتی بەرگریی توركیا بڵاوی كردووەتەوە بودجە وەزارەتەكە لەساڵی 2021 نزیكەی (69) ملیارد لیرەی توركی بووە كە بەنرخی ئەو سەردەمە دەكاتە 135 ملیار دۆلار لەكاتێكدا لەو ساڵەدا تەنها یەك ئۆپەراسیۆنی سەربازیی لەناوچەكانی نێوان باكوری كوردستان و هەرێمی كوردستان لەدژی پەكەكە ئەنجام داوە. وەزارەتی بەرگریی رایگەیاندووە ئەو بڕە لەبودجەیە بۆ پاراستنی ئاسایشی ناوخۆو سنورەكانی وڵاتەكە تەرخان كراوە و بڕی دوو ملیارد لیرەش لەبواری «پاراستنی ئاشتیی»  لەوڵاتانی لوبنان و بۆسنیاو هێرزەگۆڤین و ئەفغانستان خەرج كراوە. بەچاوخشاندنێكی سەرەكیی دەردەكەوێت وەزارەتی بەرگریی توركیا لەو ساڵەدا زیاترین مەودای سنورەكانی لەگەڵ رۆژهەڵاتی كوردستان و رۆژئاوای كوردستان كردووە بەدیواری كۆنكرێت كەسەرجەم درێژییەكەی ئەو سنوورانە دەگاتە زیاتر لەهەزار و 450 كیلۆمەتر. توركیا بەبیانوی پاراستنی وڵاتەكەی بە دروستكردنی سنوری كۆنكرێت كورد لەسێ پارچەی كوردستان زیاتر تووشی دابڕان دەكات و ئەوەش بەئامانجی بەدیهێنانی پلانەكانی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لەئێستا زیاتر بەرۆكی رۆژئاوای كوردستان و داوتریش هەرێمی كوردستانی گرتووە.  

شەنای فاتیح چەند بەرهەمێك لەعەلوەی سلێمانیدا لەتێستدا دەرنەچوون و بەڕێوەبەری تاقیگەی عەلوەی سلێمانیش دەڵێت:» بەرهەمی ناخۆیی و دەرەكیش هەبووە كە لەتێستی ئێمەدا دەرنەچوون.» گزنگ محەمەد، بەڕێوەبەری تاقیگەی عەلوەی سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد چەند بەرهەمێكی ناوخۆیی وەكو: (پاقلە، خەیار، كاهو، لیمۆ، مانگۆ، بیبەری ملەوەن، سێوی زەردو سوور) كە بەرهەمی دەرەكی بوون و (خورماو پەتاتەو شوتی) كەناوخۆیی و دەرەكییشی هەیە لەتێستدا دەرنەچوون. هاوكات ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد ئەو بەرهەمانەی لەتێستدا دەرناچن دووبارە سامپڵیان لێوەردەگیرێتەوە، ئەگەربێـتو دەرنەچنەوە دەدرێتە لیژنەی قایمقامییەت تا لەناوببرێن. گزنگ محەمەد وتیشی: ساڵانی پێشوو بەرهەمی ناوخۆیی هەناردەی دەرەوە دەكرا،»بەڵام ساڵی رابردوو بەهۆی خراپی كوالێتییەكەیەوە لەئیمارات رەتكرایەوە.» هاوكات، باسیلەوەشكرد تاقیگەی عەلوەی سلێمانی 15 رۆژ جارێك راپۆرتی خۆیان لەسەر تەواوی ئەو بەرهەمانەی پشكنینیان بۆ دەكرێت دەدەنە لایەنی پەیوەندیدارو تیمێكی پسپۆڕیان هەیە كە سەردانی كێڵگە كشتوكاڵییەكان دەكات بۆ رێنمایی جووتیاران بەمەبەستی بەرهەمێكی تەندروست و تاهەناردەی وڵاتانی دراوسێ‌ بكرێن. بەڕێوەبەری تاقیگەی عەلوەی سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو كە پێنج هەزار دینار بۆ فەحسی بەرهەمەكان لەجوتیاران وەردەگیرێـت و دوو وەسڵیان بۆ دەكرێت یەكێكیان دەدرێت بەجووتیارەكان و  یەكێكی تریشیان دەدرێتە نوسینگەی عەلوەكان لەگەڵا ناردنەوەی پشكنینەكان، و» سەرەتا حكومەت بڕی 40 هەزار دیناری دیاریكردبوو و ئێمە داشكاندنمان بۆ كردو كردمانە پێنج هەزار دینار.» عەلوەی كۆنی سلێمانی 184 زۆن و عەلوە نوێیەكەش 54 زۆنی هەیە. ساڵانە جوتیارانی هەرێمی كوردستان بەدەست ساغنەبوونەوەی بەرهەمەكانیانەوە دەناڵێنن و دەبێتە مایەی زەرەرو زیان بۆیان، تەنانەت بەشێكیشیان بەرهەمەكانیان فڕێدەدەن چونكە بڕەكەی زۆرەو بۆیان نافرۆشرێت و هاوردەكردنی بەرهەمی وڵاتانیش لەدەروازە سنورییەكانەوە ناوەستێنرێـت تابەرهەمی جوتیارانی ناوخۆیی ساغببێتەوە. عوسمان حەمەڕەشید، تەمەن 48 ساڵ جوتیارێكی دەشتی شارەزوورەو ساڵانێكی زۆرە خەریكی پیشەكەیەتی و لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئێمە گومانمان لەبەرهەمەكانی خۆمان نییەو مەوادی كیمیاییش كەبەكاری دێنین سەمادەو هیچ كێشەیەكی نییە، ئێستا هیچ دەرمانێكی بۆ بەكارناهێنین چونكە جەو گەرمەو هیچ حەشەراتێك ناژی». هەروەها یەحیا عەلی جووتیارێكی دیكەیەو بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كەوەزارەتی كشتوكاڵا پشتگیرییەكی جوتیاران ناكات هیچ رێنماییەكیشیان ناكەن بۆ بەكارهێنانی مەوادی كیمیایی و چاندنی بەرووبووم و خۆیان بەرهەمەكان هەڵدەبژێرین و دەیچێنین. حسێن حەمەكەریم، وتەبێژی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوكانی ئاو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» زۆربەی جوتیارانی هەرێم یەك جۆر بەرهەمیان هەیەو ئەوە یەكێكە لەكێشەكان بۆیە زۆرجار كاریگەری ئەكاتە سەر ئەوەی كەبڕی بەرهەمەكان بەشێوەیەك زیاد ببن كە نرخەكانیان دابەزێـت.» وتیشی: وەزارەتی كشتوكاڵا نەخشەیەكی بەرهەمیان ئامادە كردووە بەپێی ناوچەكان كەچ بەرهەمێكی تیابەرهەم بهێنرێـت، ئەمەش كاری زۆری و هەماهەنگی دەوێـت لەگەڵا جووتیاران تا گلەیی و گازەندەی لێنەكەوێتەوەو بەرهەمەكان بەشێوەیەك بێـت تاڕادەیەك كەمێك لەپێداویستی ناوخۆ زیاتربێـت نەك بەو شێوازەبێـت كاریگەری بكاتە سەر بەرهەمەكان.