ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

عەمار عەزیز قایمقامییەتی قەزای بەردەرەش داوای دەستپێكردنەوەی پرۆژەیەكیان دەكەن كە بە بودجەی پترۆ دۆلار دروستكراوەو پرۆژەكەیان راگیراوە. بەردەرەش لەساڵی 2007 بووەتە قەزا سەر بە پارێزگای دهۆك،  سێ ناحیە و 106 گوند لەخۆ دەگرێت و ژمارەی دانیشتوانی نزیكەی 150 هەزاركەسە. نوح ئیبراهیم، دانیشتوی ناوەندی قەزای بەردەرەش، خوێندكاری زانكۆیە بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد نەبوونی كتێبخانەی گشتی لە قەزای بەردەرەش كێشەیەكی زۆری بۆیان دروستكردووە و بۆ بەدەستهێنانی كتێبێك دەبێت سەردانی ئاكرێ و دهۆك بكەن، وتیشی:»ئەوەش خەرجی دەوێت جگە لەمەش كاتێكی زۆری پێویستە تا بچی و بگەڕێیتەوە، نازانم بۆ بەردەرەش ئەوەندە پشتگۆیی خراوە لەزۆربەی قەزا و تەنانەت لەناحیەكانیش هەیە ، جیاوازی ئێمەو و ئەوان چیە؟». بۆتان شەمسەدین، وتەبێژی قایمقامیەتی قەزای بەردەرەش لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت»بینایەك لەناوەندی قەزای بەردەرەش چەند ساڵێكە لەسەر پارەی پترۆ دۆلار دەست بە دروستكردنی كراوە كە تایبەتە بە مۆزەخانە و كتێبخانەی گشتی قەزاكە، بەڵام ماوەیەكی زۆرە پڕۆژەكە راگیراوە بەهۆی نەبوونی پارە». ناوبراو باسی لەوەشكرد راستە حكومەت لەو ماوەیە بڕە پارەیەكی بۆ هەندێك پرۆژەی دابین كردووە، بەڵام ئەوەی مۆزەخانە و كتێبخانەی گشتی جیاوازە»هەوڵەكانی قایمقامی بەردەرەش بۆ كردنەوەی كتێبخانەیەكی گشتی لەقەزاكە بەردەوامەو بەلای ئێمەوە شتێكی زۆر گرنگە، چاوەڕێی دەزگا پەیوەندیدارەكان دەكەین تا چارەسەرێكی گونجاو بۆ كێشەكە بدۆزنەوە». هاوكات، ئیسماعیل تاهیر، بەرێوەبەری گشتی كتێبخانەكانی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»بڕیاری كردنەوی كتێبخانەیەكی گشتی لەقەزای بەردەرەش لەوەزارەتی رۆشنبیری دەرچووە، بەڵام لەبەرنەبوونی فەرمانبەر و شوێنێك بۆ كتێبخانەكە تا ئێستا نەكراوەتەوە». «كێشەمان لەكتێب نیە، ئێمە دەتوانین لەماوەی مانگێگدا 10 هەزار كتێب دابین بكەین، حەوت كتێبخانەی گشتیمان هەیە ، كێشەمان لەسێ ناوچەی سنوری پارێزگای دهۆك هەیە، ئەویش ناحیەی بامەڕنێ  و ناحیەی مانگێش لەگەڵ قەزای بەردەرەش» ئیسماعیل تاهیر وای وت

شاناز حەسەن پەرلەمانتارانی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان كردنەوەی هەژماری بانكی بەهەنگاوێكی باش وەسف دەكەن و دەشڵێن:» مووچە پاشەكەوتكراوەكان دەخرێتە سەر هەژماری بانكی مووچەخۆران». لەساڵی 2015 تاكۆتایی هاتنی كابینەی هەشتەم حكومەتی هەرێم مانگانە بڕێك لەمووچەی مووچەخۆرانی دەبڕی بەناوی پاشەكەوتەوە كە تائێستا نزیكەی 10 ترلیۆن دیناری شایستەی دارایی مووچەخۆران قەرزارەو بڕیارە بەكردنەوەی هەژماری بانكی بەژمارە ئەو قەرزە بدرێتەوە بەمووچەخۆران. رۆژی دووشەممە، 30ی ئابی 2021  ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند كە لەچوارچێوەی جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی كە لە 1-7-2020 چووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەپێی ماددەی 13 لەیاساكە، وەزارەتی دارایی راسپێردراوە بەكردنەوەی هەژماری بانكی بۆ سەرجەم مووچەخۆرانی هەرێم.  وەزیری دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان راشیگەیاند:»  مژدەی ئەوەتان دەدەینێ كە ئەو یاسایەو ماددەی 13 چووە بواری جێبەجێكردنەوەو لەهەنگاوی یەكەمدا هەژماری بانكی بۆ سەرجەم موچەخۆرانی كەرتی شارستانی و پۆلیس چووەتە بواری جێبەجێكردنەوە». هەروەها وەزیری دارایی جەختی لەوەشكردەوە، پرۆسەكە تەنها لەچوارچێوەی هەژماری بانكی بۆ موچە ناوەستێت، بەڵكو پەرەی پێدەدرێـت و ژمارەی كەسی بێ هاوتای لەگەڵدایە»، ئەو هەنگاوە لەداهاتوودا فەرمانبەرانی كەرتی تایبەت و هاووڵاتیانیش دەگرێتەوە». پڕۆژە یاسای چاكسازی لەساڵی رابردووەوە كەوتووەتە بواری جێبەجێكردنەوەو حكومەتی هەرێم تائێستا تەنیا كاری لەسەر چەند ماددەیەكی كردووە، یەكێك لەو ماددانە كردنەوەی ئەژمێری بانكی موچەخۆرانە. سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان دەڵێت:» كردنەوەی ئەژماری بانكی بۆ مووچەخۆران بۆ ئەوەیە مووچە پاشەكەوتكراوەكانیش بخرێتە سەر حسابەكانیان». زیاد جەبار، سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» كردنەوەی ئەژمێری بانكی فەرمانبەران و موچەخۆران لەبەر دوو هۆكار بووە، یەكەم بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان بەرەو سیستمی بانكی بڕوات كە بەداخەوە تائێستا نیەو كاریگەری لەسەر كەمكردنەوەی گەندەڵی و ئەمنیەت و زۆر لایەنی دیكە هەیەو دووەمیش بابەتە گرنگەكە و ئامانجەكەی ئێمە پاشەكەوتی موچەیە تا هەموو شایستە داراییە خەرجكراوو ناخەرجكراوەكان لەو ژمارە بانكیەدا  تۆماربكرێت». شایستەی دارایی خەرجكراو بریتیە لەو موچانەی كە مانگانە فەرمانبەرو موچەخۆران وەریدەگرن و خەرجنەكراوەكانیش بریتیە لەپاشەكەوت و لێبڕینی موچەی فەرمانبەران كە لەماوەی ساڵانی رابردووەوە ئەنجامدرابوو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە. سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمان پێشیوابوو ئامانجە گرنگەكە ئەوەیە ئەو قەرزەی فەرمانبەران لەپاشەكەوت و لێبڕین هەیانە لەئەژمێرەكەدا تۆمار دەكرێت و ببێتە یاسا بەسەر حكومەتی هەرێمەوە تا مولزەم بێت بەدانەوەی. لەئێستادا لەهەرێمی كوردستان 90 بانكی حكومی و ئەهلی بوونیان هەیەو تەنیا ژمارەیەكی كەمیان بەستراونەتەوە بەسیستمێكی ئەلیكترۆنی و وەزارەتی دارایی بەپێی وتەی سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمان خەریكی بەستنەوەی سەرجەم بانكەكانە بەیەكترییەوە. زیاد جەبار هۆكاری دواكەوتن لەجێبەجێكردنی ئەم مادەدیەی یاسای چاكسازی لەلایەن وەزارەتی داراییەوە گێڕایەوە بۆ رێكخستنەوەی بانكەكان  كەوەزارەتی دارایی سەرقاڵی رێكخستنەوەو بەستنەوەی سیستمی بانكەكان بووە بەیەكەوە، «تاكۆتایی ئەمساڵ هەژماری بانكی موچەخۆران تەواو ناكرێت، ئەگەر تەواو بكرێت جێگەی دڵخۆشییە». سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمان ئەوەشی دووپاتكردەوە بوونی هەژماری بانكیەكە ئاسانكاری دەكات بۆ كەمكردنەوەی موچەی بندیوار، بەڵام ئەوەی كە بندیوارێك مانگانە تەنیا بۆ موچەكەی دەڕوات و موچە وەردەگرێت ئەوە چارەسەر ناكات، چونكە ئەم سیستمە كار لەسەر ناو دەكات بۆیە كاریگەری نابێت». لەبڕگەی دووەمی ماددەی 13ی یاسای چاكسازیدا هاتووە كردنەوەی هەژماری بانكی لەپێناو بەدەستهێنانی شایستە داراییە خەرجكراوو خەرجنەكراوەكانی فەرمانبەراندایە. زیاد جەبار وتیشی» وەزارەتی دارایی دوای ئەژمێرە بانكیەكە كار لەسەر ئەوە دەكات بەژمارە قەرزەكان بچێتە سەر ئەژمارەكان و دواتر چۆن ئەو ژمارانە دەبنە پارەو دەتوانێت بەكاربهێرێت». ئەندامێكی دیكەی لیژنەی دارایی ئەوە دەخاتەڕوو كردنەوەی ئەژماری بانكی هاوكار دەبێت بۆ نەهێشتنی بندیوارەكان. شێركۆ جەودەت، ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتوو لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» دروستكردنی ئەو ئەژمێرە بانكیە بێگومان كاریگەرییەكی زۆری دەبێت بۆ كەمكردنەوەی گەندەڵی و هاوكار دەبێت بۆ بابەتی بەكارهێنانی پارەی قەرزی فەرمانبەران لە ئەژمێرە بانكییەكەیدا لە پێدانەوەی ئیلتیزاماتی حكومەت لە باج و پارەی ئاوو كارەبا». هەروەها شێركۆ جەودەت باسی لەوەشكرد ئەژمێرە بانكیەكە تەواو هاوكار دەبێت بۆ كەمكردنەوەی بندیوارو وادەكات تەنیا فەرمانبەری كردەیی بمێنێت و بتوانێت موچە وەربگرێت. ئەندامەكەی فراكسیۆنی یەكگرتوو، جەختی لەوەشكردەوە، بەشی گرنگی یاساكە، پاشەكەوتكراوی موچەی فەرمانبەرانەو وتی:» بەڵام هیچ زەمانێكی نیە كەبكرێت، چونكە حكومەت قەرزاری موچەخۆران دەبێت و بەژمارە تۆماردەكرێت و دەبێتە یاساو فەرمانبەران دەتوانن وەك مامەڵەی دیجیتاڵی بەكاربیهێنن، بۆیە كردنی مەحاڵە». پەرلەمانتارێكی فراكسیۆنی گۆڕان پێیوابوو كردنەوەی هەژماری بانكی پەیوەندی بەكۆتایی هێنان بەبندیوارەكانەوە نییە. بەڵێن ئیسماعیل، ئەندامی لیژنی دارایی لەپەرلەمان كوردستان، لەلێدونێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئەم سیستمە پەیوەندی بەبندیوارەوە نیە، بەڵكو سیستمی بایۆمەتری تەواو وادەكات سەرجەم دۆسیەی فەرمانبەران یەكلابكاتەوە». «كردنەوەی ئەژمێرە بانكیەكە بۆ ئەوەیە ئەو شایستە داراییانەی فەرمانبەران كە لەلای حكومەت ماوەتەوە، بەناوی پاشەكەوت و لێبڕینەوە،  دەچێتە سەر ئەژمێرە بانكیەكە و وادەكات چەندین راسپاردە هەیە كەئێمە دەتوانین بیدەینە  حكومەت رێنمایی پێ دەربكات بۆ خەرجكردنی ئەو بڕە پارانەی كە لەو ئەژمێرەدا هەیە»، پەرلەمانتارەكەی گۆڕان لەلیژنەی دارایی وا دەڵێت. هاوكات عومەر گوڵپی، ئەندامی فراسیۆنی كۆمەڵ لەپەرلەمانی كوردستان هێمای بۆ ئەوەكرد با ژمارە بانكیت هەبێت كە نەتوانێت وەك بانكێكی مۆدێرن مامەڵە بكات ئەوە ئەو ژمارە حسابیە بە بێ‌ جێبەجێكردنی  بڕگە یاساییەكانی وەك خۆی هیچ بەهایەكی نیە. پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ وتیشی:»  كردنەوەی ئەژمێری بانكی كاتێك بۆ فەرمانبەران گرنگە كە حكومەت مامەڵە لەگەڵ موچەخۆران بكات بۆ ئەوەی ئەو پاشەكەوت و لێبڕینەی حكومەت لەموچەخۆری بڕیوە بچێتە ئەژمارەكەوەو لەباج و كرێی ئەوو كارەبا و رسوماتی دیكە بەكاریبهێنێت». جەختی لەوەشكردەوە، كردنەوەی ئەژمێرە بانكیەكە ئەگەر ئیرادەیەكی سیاسی بەهێز هەبێت بەسادەترین پڕۆگرامی ئەلیكترۆنی موچەخۆرانی ناشایستە جیادەكاتەوە.

نامۆ سەربەست بزوتنەوەی تاڵیبان توانی لەماوەیەكی كورتدا زۆرینەی خاكی ئەفغانستان كۆنترۆڵ بكات، بەڵام هاوشێوەی ساڵی 1996 نەیتوانی تەواوی وڵاتەكە بخاتە ژێر دەستی خۆیەوەو دووبارە ویلایەتی پەنجشێر بووەوە پێگەی بەرهەڵستكارانی. ویلایەتی پەنجشێرو ئەفسانەی بەرگری ویلایەتی پەنجشێر كە مانای پێنج شێر دەگەیەنێت، دەكەوێتە باكوری رۆژهەڵاتی كابوڵی پایتەخت و تەنیا 150 كیلۆمەتر لێوەی دوورە، بەپێی دوا ئامارەكان، دانیشتوانەكەی نزیكەی 173 هەزار كەس دەبن و زۆرینەیان لەنەتەوەی تاجیكین. لەهەشتاكانی سەدەی رابردوودا كاتێك یەكێتی سۆڤیەتی ئەوكات ئەفغانستانی داگیركرد، پەنجشێر تاكە ویلایەت بوو نەیتوانی بچێتە ناوی و تاكاتی كشانەوەی بەسەربەخۆیی مایەوە، ئەوكات ئەحمەد شا مەسعود سەركردایەتی هێزی بەرگریكردنەكەی دەكرد و بەهۆیەوە بەشێرەكەی پەنجشێر ناسرا. دوای كشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت و شكستی هەوڵەكان بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی فرەلایەنە و كۆنترۆڵكردنی ئەفغانستان لەلایەن بزوتنەوەی تاڵیبانەوە، ئەحمەد شا مەسعود دووبارە گەڕایەوە ئەوێ و بەهەمان شێوەی یەكێتی سۆڤیەت نەیهێشت تاڵیبان دەستی بگاتە ئەو ویلایەتە. رۆژی 9ی ئەیلولی 2001، واتە تەنیا دوو رۆژ پێش رووداوەكانی 11ی سێپتەمبەر، لەكردەوەیەكی خۆكوژیدا ئەحمەد شا مەسعود لەلایەن رێكخراوی قاعیدەوە، كەئەوكات هاوپەیمانی تاڵیبان بوو لەبەڕێوەبردنی ئەفغانستاندا تیرۆركراو بەماوەیەكی كەم دوای ئەو رووداوە، ئەمریكا ئەفغانستانی داگیركرد. ئازایەتی و دڵسۆزیی ئەحمەد شا مەسعود وایكرد، وەك دیارترین و خۆشەویستترین سەركردەی ئەو وڵاتە بناسرێت و نازناوی شێرەكەی پەنجشێری لێنراو تائێستاش خەڵك وێنەكانی لەسەر تابلۆكان و دیواری ماڵان و تەنانەت جامی ئۆتۆمبێلەكانیشیان هەڵدەواسن. پەنجشێر ئەگەرچی سروشتێكی زۆر جوانی هەیە، بەڵام لەڕووی سەربازییەوە یەكێكە لەناوچە هەرە سەختەكان و دۆڵی پەنجشێر پڕە لە ئەشكەوت و گردو ناوچەیەكی بەردەڵانە. ئەوەش وایكردووە بەرگریكردن لێی ئاسانتربێت و هەموو هەوڵێك بۆ هێرشكردنە سەری شكست بهێنێت. ئەحمەد مەسعود شاو رێچكەكەی باوكی لەگەڵ چوونە ناوەوەی تاڵیباندا بۆ كابوڵ، ئەحمەد مەسعود شا كوڕی ئەحمەد شا مەسعود لەگرتەیەكی ڤیدیۆییدا دەركەوت بەهەلیكۆپتەر بەرەو ویلایەتی پەنجشێر بەڕێكەوت، دوای گەیشتنی پەیامێكی ئاراستەی ئەفغانییەكان كردو داوایلێكردن پەیوەندی پێوەبكەن بۆ بەرگریكردن دژی تاڵیبان. ئەحمەد مەسعود شا لەدایكبووی ساڵی 1989یەو بەهۆی پەیوەندییەكانی باوكییەوە، خوێندنی سەرەتایی لە تاجیكستان تەواوكردو دوای كوژرانی باوكی خوێندنی ئامادەیی لەئێران و پاشان روویكردە بەریتانیاو ساڵی 2012 ئەكادیمیای ساندهێرستی سەربازیی خوێند، كە یەكێكە لەڕاقیترین و ناودارترین ئەكادیمیاكانی جیهان. دواتر چووە زانكۆی كینكز كۆلێج Kings College و ساڵی 2015 بەكالۆریۆسی لە لێكۆڵینەوە سەربازییەكاندا بەدەستهێنا و ساڵێك دوای ئەوە ماجستێری لەسیاسەتی نێودەوڵەتیدا لە زانكۆی سیتی بەریتانی بەدەستهێنا. هەر ئەو ساڵە (2016) گەڕایەوە ئەفغانستان و بووە سەرۆكی دامەزراوەی ئەحمەد شا مەسعود. لەگەڵ دەستپێكردنی وتووێژەكانی نێوان ئەمریكا و تاڵیبان لە 2019 دا، ئەحمەد مەسعود چووە كایەی سیاسییەوە و لەویلایەتی پەنجشێر پارتێكی سیاسی بەناوی بەرەی بەرگری دروستكردو سەركردایەتی وتووێژی ئاشتیی نێوان لایەنە ئەفغانییەكانی كرد. داواكاریی ئەحمەد مەسعود بریتیبوو لەئەوەی ئەفغانستان ببێتە وڵاتێكی لامەركەزی و ئازادییەكان فەراهەم بكرێت و ئیسلامێكی میانڕەو پەیڕەوبكرێت و هەموو لایەنەكان كۆببنەوە بۆ لەناوبردنی یەكجارەكیی تاڵیبان. لەگەڵ رێككەوتنی تاڵیبان و ئەمریكادا، ئەحمەد مەسعود پێشبینی گەڕانەوەی بەهێزی تاڵیبانی كرد، بۆیە كەوتە دروستكردنی هێزی سەربازیی و كۆكردنەوەی چەك، ئەوەبوو پێشبینییەكەی هاتەدی و تاڵیبان زۆرینەی وڵاتەكەی كۆنترۆڵكردەوە. دوای كەوتنی كابوڵ، ئەحمەد چووە پەنجشێرو بە چەندڕۆژێك دوای ئەوە وەك راگەیاندنی دەستپێكردنی بەرگری وتارێكی لەڕۆژنامەی واشینتۆن پۆستی ئەمریكیدا بڵاوكردەوەو نووسی:» لەدۆڵی پەنجشێرەوە بۆتان دەنووسم ئامادەم لەسەر رێچكەكەی باوكم بڕۆم، ئەو چەكانەمان هەیە كە پشوودرێژانە لەڕۆژگارەكانی باوكمدا كۆمانكردەوە، چونكە دەمانزانی ئەم رۆژە دێت». هەروەها لەوتارەكەیدا باسی لەوەكردووە بەدەر لەو چەكانەی كۆیانكردووەتەوە، بەشێكی زۆری ئەو سەربازە ئەفغانییانەی توڕەو بێزاربوون لە خۆبەدەستەوەدانی فەرماندەكانیان، بەچەك و كەرەستەكانیانەوە پەیوەندییان پێوەكردوون و چەندین ئەندامی هێزە تایبەتەكانیش، كە بەنوخبەی هێزی سەربازیی ئەفغانستان دادەنران و تەنیا ئەوان توانییان لەچەند شوێنێك بەرگری بكەن دژی تاڵیبان، پەیوەندییان پێوەكردوون. هاوكات لەوتارەكەیدا ئەوەشی خستۆتەڕوو « ئەوانە بەس نین و دەبێت ئەمریكا دەستبەرداری دیموكراسیەتی ئەفغانستان نەبێت لەپێناوی تاڵیباندا و بە چەك و پارە هاوكارییان بكات، چەندڕۆژێك دوای ئەوە وتارێكی لەڕۆژنامەی لوفیگارۆی فەڕەنسیدا بڵاوكردەوەو هەمان داوای لە فەڕەنسییەكانیش كرد». بەرەی بەرگریی باكوور دوای هەڵاتنی ئەشرەف غەنی سەرۆكی ئەفغانستان، ئەمەرڵا ساڵح جێگری یەكەمی سەرۆك چووە پەنجشێر و لەوێوە خۆی وەك سەرۆكی شەرعیی و كاتیی وڵات ناساندو رایگەیاند:»بەپێی دەستوری ئەفغانستان لەكاتی هەڵاتن یان دەستلەكاركێشانەوە یان مردنی سەرۆكدا، جێگری یەكەم دەبێتە سەرۆكی وڵات تاكاتی هەڵبژاردنی سەرۆكێكی نوێ». لەوێ وێنەكانی لەگەڵ ئەحمەد مەسعوددا بڵاوبووەوە كە پێكەوە بەرەیەكی بەرگرییان دژی تاڵیبان دروستكردووەو بسمیلا موحەمەدی وەزیری بەرگریی ئەفغانستانیشیان لەگەڵدایە. ئەوە بەدەر لەچەندین سەرۆك هۆزو ئەندام و ئەفسەری هێزە ئەمنییەكانی ئەفغانستان. ژمارەی ئەو هێزەی تائێستا كۆیانكردووەتەوە زۆر بەوردی دیاری نەكراوە، هەندێك دەڵێن زیاتر لەشەش هەزار جەنگاوەرەو هەندێكی تریش دەڵێن دەگاتە 10 هەزارو لەوانەیە زیاتریش بێت، بەڵام ئەوەی دیارە ئەوەیە رۆژانە ژمارەیان لەزیادبووندایە و بەپێی راپۆرتەكانی یەڵدا حەكیم پەیامنێری ئاژانسی بی بی سی و عزەتوڵا مهرداد پەیامنێری رۆژنامەی واشینتۆن پۆست لە ئەفغانستان، رۆژانە خەڵك لەناوچە جیاوازەكانی ئەفغانستانەوە پەیوەندییان پێوە دەكەن، بەتایبەتی ئەندامانی پێشووی سوپاو هێزە ئەمنییەكانی تر. لەڕووی چەك و پێداویستی سەربازییشەوە، ئەو پەیامنێرانە ئاشكرایانكردووە زۆرینەی ئەو چەكانەی لەبەردەستیاندایە، ئەوانەیە كاتی خۆی لەكشانەوەی سوپای سۆڤیەت دەستیان كەوتووەو بەشێكیشی سەربازەكان لەگەڵ خۆیان هێناویانە. لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش چەند ڤیدیۆیەك بڵاوكرایەوە تیایدا دەركەوت بەرەی بەرگریی چەندین ئۆتۆمبێلی سەربازییان لەبەردەستدایە و چەندین ئۆتۆمبێل و زرێپۆشی كاتی سۆڤیەتییان نۆژەن كردووەتەوە و خستویانەتەوە كار. ئەوە بەدەر لەچەند هەلیكۆپتەرێكی سەربازیی كە بەر لە بەجێهێشتنی كابوڵا ئەحمەد مەسعود توانی دەستیان بەسەردابگرێت و نەهێڵێت بكەونە دەست تاڵیبان و بردنی بۆ پەنجشێر. ئەگەرەكانی رێككەوتن و سەركەوتن ‌ویلایەتی پەنجشێر رووبەرەكەی سێ هەزارو 610 كیلۆمەتری چوارگۆشەیەو سنوری نێودەوڵەتی لەگەڵ هیچ وڵاتێكی دراوسێدا نییە، بەڵام هێزەكانی بەرەی بەرگری لەبری ئەوەی بەرەو ویلایەتەكانی بەدخشان و توخار بڕۆن تا بگەنە سنوری وڵاتی تاجیكستان و ئابڵوقەكەی سەریان بشكێنن و دەروازەیەك بۆ گەیشتنی هاوكاری و یارمەتی دەرەكی و نێودەوڵەتی بكەنەوە، بەرەو ویلایەتەكانی پەروان و بەگلان پێشڕەوییان كرد كە دەیانگەیەنێتە كابوڵی پایتەخت. سەبارەت بەو هێرشە، بیسملا موحەمەدی وەزیری بەرگری لە تویتێكدا نووسی:» «دەستگیرا بەسەر شارۆچكەكانی دیە سەڵاح و بانو و پولی حەسار لەویلایەتی بەگلانی هاوسنوری پەنجشێردا» لەلای خۆشیەوە ئەسەدوڵا بەڕێوەبەری پێشووی پۆلیسی بانو رایگەیاند:»بەپشتیوانی خودا موجاهدینەكانمان توانییان سێ شارۆچكە ئازادبكەن و ئێستا ئێمە بەرەو ناوچەی خینجان بەڕێوەین و بەمزووانە ویلایەتی بەنگلان لەتاڵیبان پاكدەكەینەوە». هاوكات هێزێكی تریان بەسەرۆكایەتی ئەمەرڵا ساڵح توانییان ناوچەی جایكار لەویلایەتی پەروان كۆنترۆڵ بكەن. سەرەتای ئەم هەفتەیە بزوتنەوەی تاڵیبان لەڕێگای باڵیۆزی روسیاوە پەیامێكی نارد بۆ بەرەی بەرگری و داوای دانوستانی لێكردن، لەو بارەیەوە دیمیتری جیرنۆڤ باڵیۆزی روسیا لەو وڵاتە، لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند:»نوێنەرێكی تاڵیبان سەردانی باڵیۆزخانەكەی كردین و بەوپێیەی دەزانن روسیا بارستاییەكی گەورەی لای هێزە سیاسییە جیاوازەكانی ئەفغانستان هەیە، داوای لێكردین نامەیەك بنێرین بۆ پەنجشێر كە بڵێت بزوتنەوەكە نایەوێت بەزەبری هێز بچێتە ناوچەكەوەو حەزی بەچارەسەری ئاشتییانەو رێككەوتنی سیاسی هەیە و چاوەڕێی دانوستانە و دەیەوێت بەڕێككەوتن لەگەڵ ئەمەرڵا ساڵح كێشەكە چارەسەربكات». لەوەڵامدا ئەحمەد مەسعود شا لە لێدوانێكیدا بۆ رۆژنامەی شەرقول ئەوسەت رایگەیاندووە كە» لەپێناو ئاشتیدا ئامادەم لەخوێنی باوكیشم ببورم، بەمەرجێك تاڵیبان راست بكەن و مەرجەكانی ئاشتی جێبەجێبكەن، ئەوان دەڵێن ئەفغانستان نابێتەوە شوێنی توندوتیژی و تیرۆری نێودەوڵەتی، دەبێت ئەوانە بەكرداری ببینین». بزوتنەوەی تاڵیبان مۆڵەتی تەنیا چوار كاتژمێریدایە بەرگریكاران بۆ ئەوەی خۆیان بەدەستەوە بدەن و لەگەڵ تەواوبوونی ماوەی مۆڵەتەكەدا سەدان چەكداری بەڕێكرد بۆ كۆنترۆڵكردنی و لەتویتێكدا لەلاپەڕەی فەرمی بزوتنەوەكەدا لەتۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر نووسییان:»دوای ئەوەی بەرپرسەكانی ویلایەتەكە رەتیانكردەوە بەئاشتییانە رادەستی بكەن، لەئێستادا سەدان موجاهیدی ئیمارەتی ئیسلامی بەرەو ویلایەتی پەنجشێر بەڕێوەن بۆ كۆنترۆڵكردنی». سەبارەت بەئەگەرەكانی سەركەوتن هەندێك چاودێری دۆزی ئەفغانستان باس لەئەوە دەكەن كە ئەحمەد مەسعود شا ناتوانێت وەكو باوكی سەركەوتوو بێت لەسەركردایەتیكردنی بەرەی بەرگریدا، لەوبارەیەوە جیل دۆرنسۆرۆ، مامۆستای زانستە سیاسییەكان لەزانكۆی یەكەمی پاریس، بەئاژانسی فرانس 24ی راگەیاند:»بەرگریكردنەكە لە پەنجشێر بە سەركردایەتیی كەسێكە لە سێبەری ئەفسانەكەی باوكیدا دەژی و هێندەی ئەو پشتیوانیی و بارستایی سیاسی و خەڵكی نییە، لەگەڵ كەسێكی تر كە تەواو سیاسییە و بۆ چەندین ساڵ پێگەی سەركردایەتیی هەبووە، هاوكات پەیوەندی نێوان ئەحمەد مەسعود و ئەمەرڵا ساڵح تاڕادەیەك ئالۆزە و هەر لەسەرەتاوە جۆرێك لەنەگونجاندن هەبووە لەنێوانیاندا.» هەروەها ئەو لێكۆڵەرە فەڕەنسییە راشیگەیاند:» تاڵیبان لەهەر چوار لاوە ئابڵوقەی پەنجشێری داوە و تەنانەت پێویستی بەئەوەش نییە هێرشی بۆ بكات، هەر هێندەی بەسە ئابڵوقەكەی توند بكاتەوە تائەوان خۆیان بەدەستەوە دەدەن». هەروەها بەپێی ڕاپۆرتێكی كەناڵی سی ئێن ئێنی ئەمریكی، ئەو ئاماژانە وا دەردەخەن هێزەكانی بەرەی بەرگری رێگای نهێنییان هەبێت بۆ گەیشتنی چەك و خۆراك و پێداویستییەكانیان لەوڵاتانی دەرەوەو بەتایبەتی لە تاجیكستانەوە، بەهەمان شێوەی ئەوەی لە ساڵی 80 كان و 90 كانی سەدەی رابردوودا، ئەحمەد شا مەسعودی ئەفسانەی بەرگریی ئەفغانستان دەیتوانی لەدۆڵی پەنجشێری ئابڵوقە دراوەوە درێژە بەبەرگرییەكەی دژی یەكێتی سۆڤیەت و دواتریش تاڵیبان بدات. هاوكات بیل ڕۆجیۆ لەسەنتەری ئێف دی دی ئەمریكی بۆ لێكۆڵینەوە بە سی ئێن ئێنی راگەیاند:»ئەحمەد مەسعود بەرگرییەكەی لەسەر بناغەی نەتەوەی تاجیكی داناوە، بۆیە ئەفغانییەكانی تر پشتیوانی ناكەن و لەڕووی هاوكاری دەرەكییشەوە وڵاتانی وەك چین و هیندستان كە پێشتر هاوكاریی باوكیان دەكرد، لەیەكەمینی ئەوانە بوون ددانیان بەحوكمی تاڵیباندا نا». لەبەرامبەردا نووسەر و لێكۆڵەری ئەفغانی خودادە رۆزداری بەماڵپەڕی سكای نیوزی راگەیاند:»ئەحمەد مەسعود هاوشێوەی باوكیەتی لەكارێزما و سەركردایەتیكردنداو دەتوانێت هەموو ئەفغانییەكان یەكبخاتەوە. بەدەر لەئەوەش جوگرافیای سەختی ناوچەكە پاڵپشتێكی گەورەیانەو یەكێتیی نێوان خەڵك و سەركردایەتی سیاسیی و سەربازیی لەویلایەتەكەدا بۆ هەموو لایەك ئاشكرایەو ئەوەش گەورەترین چەكیانە». سەبارەت بەهێزی تاڵیبان و توانای كۆنترۆڵكردنەوەی ویلایەتەكە، جۆن بۆڵتۆن لێكۆڵەری سیاسیی دیار، لەلێكۆڵینەوەیەكیدا كە لەگۆڤاری ناشناڵ ئینترێستی ئەمریكیدا بڵاویكردەوە، نووسیویەتی:»تاڵیبان ئەو بەهێزە نین كە دەردەكەوێت و سەركەوتنی ئێستایان كۆتایی چیرۆكەكە نییە، هەستكردنیان بەسەركەوتن ئاوێنەی هێزو جەماوەرییان نییە، بەڵكو هی هاوكاریی پاكستانە». «ئەفغانەكان زۆر بەدەگمەن تا مردن شەڕ دەكەن، لەبری ئەوە پاڵ دەدەنە لای لایەنی باڵادەست، بۆیە نیشاندانی لاوازیی لەلایەن بایدنەوە دیارییەك بوو بۆ سەركردەكانی تاڵیبان تاحاكمی ویلایەتەكان قایل بكەن لەپێناو پاراستنی ژیانیاندا واز لەدەسەڵات بهێنن، ئەوە بەدەر لەخراپی و لاوازیی سەرۆك ئەشرەف غەنی كە دوای هەڵاتنی، بیسملا محەمەدی وەزیری بەرگری نووسی؛ لەپشتەوە دەستیان بەستینەوەو وڵاتەكەیان فرۆشت، نەفرەت لەغەنی و چەكدارەكانی»، جۆن بۆڵتۆن وای وتووە. سەبارەت بەهاوكاریی دەرەكییش، میكائیل كۆگمان شارەزای كاروباری باشوری ئاسیا لەسەنتەری ویلسۆنی ئەمریكی لەلێدوانێكدا بۆ ئاژانسی DWی ئەڵمانی راگەیاند:»راپەڕینەكەی ئەحمەد مەسعود لەكاتێكدایە بەرپرسێكی باڵای ئەمریكا بەماڵپەڕی ئێكسیۆسی راگەیاندووە، رێگا بەبزوتنەوەی تاڵیبان نادەن پارەو یەدەگی بانكی ناوەندیی ئەفغانستان بەكاربهێنێت كە دەگاتە 9.5 ملیار دۆلارو لەویلایەتە یەكگرتووەكان هەڵگیراوە، بۆیە بەلەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئێستا ئەمەرڵا ساڵح سەرۆكی شەرعیی ئەو وڵاتەیە، پێدەچێت ئەو پارانە رادەستی ئەو بكرێن، ئەوە بەدەر لە ئەوەی ئەمجارەیان ئەحمەد مەسعود پشت بەئەمریكا و فەڕەنسا و بەریتانیا دەبەستێت بۆ هاوكاریكردنی، نەك چین و هیندستان». ئەو شارەزایە پێشیوابوو كە لەڕووی چەك و تەقەمەنییەوە ئەفغانستان لانكەی قاچاغچییەتی چەكەو سەختیی ناوچەكە وادەكات هیچ ئابڵوقەیەك نەتوانێت رێگربێت لەگەیشتنی بە پەنجشێر. لەگەڵ بەڕێكەوتنی هێزەكانی تاڵیباندا بەرەو پەنجشێر، بێرنارد هێنری لیڤی نووسەری فەرەنسی، لەهەژماری خۆی لەتۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك، وێنەیەكی خۆی و ئەحمەد مەسعودی بڵاوكردەوەو نووسیویەتی: »بەتەلەفون قسەم لەگەڵ ئەحمەد مەسعود، كوڕی ئەحمەد شا مەسعودی سەركردەی بەرەی بەرگریی نیشتمانی ئەفغانستان كرد، پێی وتم، خۆبەدەستەوەدان لەفەرهەنگی ئێمەدا نیە، بەرگریكردن تازە دەستپێدەكات».  

هاوڵاتى ئەفغانستان كە نیو سەدەیە گیرۆدەی جەنگە بەگەڕانەوەی جارێكی دیكەی دەسەڵاتی تاڵیبان دوای (20) ساڵ بۆ ئەو وڵاتە بووە مایەی سەرنج، تاڵیبان كە لەتۆرابۆرا خۆی حەشار دەدا خۆی گیاندەوە دەسەڵات و خامنەیش پشتیوانییان دەكات. تاڵیبان لە رابردودا وەك دوژمنێكی ئایدیایی و ستراتیژیی بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران ئێستا بووەتە دۆست و دراوسێی دوژمنەكەی جارانی، بۆیە لەنێو گەرمەی ئەو رووداوانەی ئێستا لەئەفغانستان دەگوزەرێت گرنگە پەی بەنهێنیی پەیوەندیی تاران و تاڵیبان ببرێت. تاڵیبانێك كە تۆمەتبارە بە كوشتنی (10) دیپلۆماتكارو رۆژنامەوانێكی كۆماری ئیسلامی ئێران و گرتنەوەی ئاو لەئێران ئەویش لەكاتێك كە ئەو وڵاتە گیرۆدەی وشكەساڵیی بووە چۆنە ئەمڕۆ متمانەی تارانی بەدەستهێناوە لەكاتێكدا ئێرانیش لە رابردودا ئەوەی لەدەستی هاتبێت بۆ دوژمنایەتیی ئەو گروپە درێغی نەكردوە و ساڵی (1998) بە جێگیركردنی (270)هەزار سەرباز لە سنورەكانی چاوەڕییی فەرمانی كۆتایی بوو بۆ لێدانی تاڵیبان و تەنانەت ساڵی (2001) هاوكاریی ئەمەریكای كرد بۆ لێدانی ئەلقاعیدە و تاڵیبان لە ئەفغانستان، هەموو ئەم روداوانە لە رابردوودا وا دەكەن بڕواكردن بە رێككەوتنی تاڵیبان و تاران قورس بێت لە كاتێكدا راستییەكی حاشاهەڵنەگرە. رەنگە پرسی (شیعە، ئاو، سنوری هاوبەش، ماددە هۆشبەرەكان، دوژمنی دوژمنەكان) گرنگترین ئەو بابەتانە بن كەتاران و تاڵیبان لەیەك نزیك دەكاتەوە. چۆن تاڵیبانی دوژمن دەبێت بەدۆستی ئێران ساڵی (1998) دوای ئەوەی تاڵیبان توانی زۆربەی شارەكانی ئەفغانستان داگیربكات، لەشاری مەزار شەریف هێرش كرایەسەر كۆنسوڵخانەی ئێران و لەئەنجامدا (10) دیپلۆماتكاری ئێرانی و رۆژنامەوانێكی سەر بە راگەیاندنی كۆماری ئیسلامی ئێران لەو روداوەدا كوژران و ئەمەش بەڕەشترین مێژووی نێوان ئێران و تاڵیبان لەقەڵەمدەدرێت، چونكە ئێران لەبەرامبەر ئەو هێرشەدا نزیكەی (270) هەزار سەربازو سوپای پڕچەكی خۆی بۆ لێدانی تاڵیبان لەسەر سنورەكانی نێوانیان جێگیر كردو لە ئان و ساتی روودانی ئەو جەنگەدا تاڵیبان رایگەیاند ئەو روداوە پەیوەندیی بەهێزە چەكدارەكانی ئەوانەوە نەبووەو گروپێك بەناوی (سوپای سەحابە) كە سەر بەوڵاتی پاكستان بوون ئەو هێرشەیان ئەنجام داوە، ئەم لێدوانەی تاڵیبان ئاوی كرد بە ئاگرەكەداو ئەو هەزاران سەربازو زرێپۆشانەی ئێران بۆ جەنگ لەدژی تاڵیبان ئامادەی كردبوو لەشێوازی مانۆڕێكی سەربازیی سەرجەمیان كشانەوە. ئەم روداوە بەئاستێك دۆخی ئێران و بەرپرسانی كۆماری ئیسلامیی ئاڵۆز كردبوو كە نوێنەرو نێردراوی تایبەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران بەنهێنیی دەچێتە ئەفغانستان بۆ دڵنیایی لە راستیی روداوەكەو دواجاریش یەكێك لە كارمەند و دیپلۆماتكارە رزگاربووەكەی كۆنسوڵخانەی ئێران  لە مەزار شەریف بەگێڕانەوە راستیی روداوەكە دەبێتە هۆی رێگریی لەو جەنگە، لەسەر ئەم رووداوە فیلمێك بەناوی (مەزار شەریف) لەئێران بەرهەمهێنراوە كە چیرۆكێكە لەهۆكاری وەستانی جەنگی نێوان ئێران و تاڵیبان. ئاشكرابوونی پەیوەندییەكانی تاڵیبان و تاران لەساڵی (2013) بۆ یەكەمجار بەئاشكرا گروپی تاڵیبان دوو وەفدی خۆیان لە ئاستی باڵادا رەوانەی ئێران دەكەن بە مەبەستی دانوستان و پەیوەندیی سیاسی و لە بەرامبەردا حكومەتی ئەو كاتی ئەفغانستان رەخنەی لە كۆماری ئیسلامیی ئێران گرت كە مەبەستی لەو دانوستاندنە ئەوەیە تاڵیبان بۆ تێكدانی دۆخی ئەمنیی لە ئەفغانستان بەكاربهێنێت. ئێران دوای ساڵی (2014) دوای سەرهەڵدانی داعش بۆ پاراستنی سنورەكانی پەیوەندییەكانی لەگەڵ تاڵیبان بەرفراونتر كردو ئەمەش بووە هەنگاوێك بۆ پەیوەندیی سەربازیی و سیاسی و دیپلۆماسیی گەرم و گوڕتر لە نێوان تاران و تاڵیباندا. پەیوەندییەكانی تاران و تاڵیبان لەساڵی (2016) و دوای كوشتنی مەلا ئەختەر مەنسور یەكێك لەسەركردەكانی تاڵیبان لەلایەن فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەمەریكا زۆر زیاتر ئاشكرا بوو ، بۆ یەكەمجار كۆماری ئیسلامی ئێران لە ساڵی (2018) بوونی پەیوەندیی لەگەڵ ئەو گروپەدا رەت نەكردوەو رایگەیاند؛ ئێران بەئاگاداریی حكومەتی ئەفغانستان گفتوگۆو دانوستانی لەگەڵ تاڵیبان كردوە بەمەبەستی چارەسەری كێشە ئەمنی و ئاسایشییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە. پاكستان رایگەیاند لەو ئۆتۆمبێلەی كە مەلا ئەختەری تێدا كراوەتە ئامانج، پاسپۆرتێك دۆزراوەتەوە كە دەریدەخات ئەو بۆ ماوەی دوو مانگ لەئێران بووە. ساڵی (2017) جەنەراڵ شەریف یەفتەلی سەرۆك ئەركانی پێشوی سوپای ئەفغانستان رایگەیاند؛ زۆرینەی ئەو چەك و كەرەستەی سەربازییانەی گروپی تاڵیبان بەكاریان دەهێنێت لە لایەن كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە بەرهەمهێنراوە یان دابین كراوە. لەلایەكی دیكەوە بەرپرسانی سەربازیی ئەفغانستان رایانگەیاندوە زۆربەی فەرماندە و سەركردەكانی گروپی تاڵیبان لەشاری مەشهەد لەئێران نیشتەجێن كەهاوسنورە لەگەڵ ئەفغانستان. رۆژنامەی (وۆڵستریت جۆرناڵ)ی ئەمەریكی لەساڵی (2012) و ساڵی (2015) بڵاوی كردوەتەوە كە ژمارەیەك لەسەركردەكان و ئەندامانی تاڵیبان لەساڵی (2014) لەشار مەشهەد جێگیربوون و تەنانەت نوسینگەی پەیوەندییەكانیان لەو شارە دامەزراندووە. ئەنتۆنیۆ جیوستاتس، نوسەری ئیتاڵی كە خاوەنی زیاترین لیكۆڵینەوەیە لەسەر تاڵیبان، ئاشكرای كردووە كە تاڵیبان چوار ناوەندی سەركردایەتیی هەیە كە بە (شورا) ناویان دەهێنێت و ئەو چوار شورایەش بریتین لەشوراكانی (پیشاوەر، میران شا، باكور، مەشهەد) بۆیە روونە كە بەشێك لە بڕیارو فەرمانەكان بۆ تاڵیبان لەشورای مەشهەدەوە دەردەكرێت. ئەو نووسەرە پێی وایە شورای مەشهەد كە لەلایەن (فەیلەقی قودس)ی سەر بەسوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە پشتیوانیی دەكرێت كێشەو ناكۆكیی لەگەڵ بەشەكانی دیكەی سەركردایەتیی تاڵیباندا هەیەو لەساڵی (2017) مەلا هەیبەتوڵڵا كە یەكێك لە ئەمیرو سەركردەكانی تاڵیبانە، بڕیاردەر و فتوادەری ئەو گروپە بووە بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ چەند سەركردەیەكی دیكەی ناو تاڵیبان، پەنایان بۆ ئێران هێناوەو لەو وڵاتە نیشتەجێبون. رۆژنامەی (تایمز)ی ئەمەریكی لەساڵی (2018) بڵاوی كردەوە كە بەهێزترین جەنگاوەرەكانی تاڵیبان لەئێران راهێنانی سەربازیی دەكەن و تائێستا نزیكەی (600) ئەندامی تاڵیبان لەبوارەكانی تەكنیكی بەرەنگاریی، توانای سەركردایەتی، هاندانی خەڵك بۆ پەیوەستبوون، بەكارهێنانی چەك و كەرەستەی سەربازیی، دروستكردنی بۆمب لەئێران راهێنانیان پێكرابێت. ساڵی (2019) وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا لەڕاپۆرتێكی تێروتەسەلی حەوت بەشیدا پەیوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران و تاڵیبانی بڵاوكردەوەو رایگەیاند تاران پشتیوانیی لەتاڵیبان و گروپە تیرۆریستییەكانی دیكەی ئەفغانستان دەكات. محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی پێشوی ئێران لەساڵی (2019) لەكاتی دانوستانەكانی نێوان ئەمەریكاو تاڵیبان لەوڵاتی قەتەر بەتەلەفیزیۆنی  (NDTV)ی هندستانی راگەیاند؛ بەدڵنیاییەوە تاڵیبان بەشێكن لەداهاتووی ئەفغانستان نەك هەمووی، دواتر لەساڵی (2020) تاڵیبان و واشنتۆن گەیشتنە رێككەوتن لەسەر كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لەئەفغانستان. بەرپرسانی حكومەتی پێشوی ئەفغانستان لەساڵی (2015) رایانگەیاند كە كۆماری ئیسلامی ئێران ناوچەیەكی سەرسنوری نێوان وڵاتەكەی و ئەفغانستانی لەنزیك شاری هەرات بۆ چەكدارانی تاڵیبان تەرخان كردووە لەكاتێكدا پێشتر ئەو ناوچەیە وەك بنكەیەكی سەربازیی بۆ رێكخراوی موجاهیدنی ئەفغانستان بەكاردەهێنرا. بەرپرسێكی ئەمەریكا رایگەیاندووە كە ترس لەداعش و شەڕ لەدژی ئەمەریكا دوو هۆكاری سەرەكین كە كۆماری ئیسلامی ئێران زۆر زیاتر لە رابردوو خۆی لەتاڵیبان نزیك كردووەتەوە. شیعە لەئەفغانستان ژمارەی دانیشتوانی ئەفغانستان كەدەگاتە نزیكەی (40) ملیۆن كەس و رێژەی شیعەكان لەنێوان (20%) تا (30%)ی دانیشتوانی ئەو وڵاتەیە كە رەچەڵەكی هەزارە زۆرترین شیعەیان تێدایەو دوای ئەوانیش (قزڵباش، سادات، هراتی، بلوچ، تاجیك، پەشتون) زیاترین ژمارەی شیعەی دوانزە ئیمامییەكانی ئەفغانستان پێكدێنن، چونكە هاوكات لەگەڵ شیعەی (12) ئیمامی، شیعەی جەعفەری و ئیسماعیلی لەو وڵاتە بوونیان هەیە كە ژمارەیان زۆر كەمەو دانیشتوی دوو ویلایەتی (بەدەخشان، بەغلان)ن لەئەفغانستان. لەنێوان ساڵانی (1297) تا (1318) لەجەنگی ناوخۆدا نزیكەی (60%)ی شیعەكانی ئەفغانستان لەسەر دەستی حكومەتی عەبدولڕەحمان خان  و بەپشتیوانیی فەتوای زانایانی ئایینی سوننە لەو وڵاتە كۆمەڵكوژ كران، چونكە ئەوان شیعەكانیان وەك لایەنگری ئێران و مەترسیی بۆ سەر حكومەتی ئەفغانستان لەقەڵەمدەدا. تاڵیبان هاوشێوەی دەسەڵات و حوكمڕانییەكانی رابردوو دەستی هەبووە لەكۆمەڵكوژیی شیعەكانی سەر بەهۆزی هەزارەو چەند ویلایەتێك كە زۆرینەیان شیعە بوون و لەساڵی (2020) بەپێی ئەو بەڵگانەی كە لەكۆبوونەوەكانی نێوان تاڵیبان و حكومەتی ئەفغانستان لەدەوحەی قەتەر بڵاوبوونەوە، ئەو گروپە هەڵوێستی بەرامبەر شیعەكان توند بووەو رایانگەیاندووە نابێت شیعە بەشداریی حكومەت و دەسەڵاتی سیاسیی لەئەفغانستان بكەن. ئێران كە دەستی باڵای هەیە لەچەكداركردنی هێزە شیعەكانی جیهان بەتایبەت بۆ جەنگ لەسوریا گروپێكی بەناوی (فاتمیون) دروست كردووە كە زۆربەیان لەپێكهاتەی شیعەی ئەفغانستانن و لەسوریا دژی نەیارانی دەسەڵات دەجەنگن، بۆیە شیعە لەئەفغانستان رەنگە لەم سۆنگەیەوە بۆ كۆماری ئیسلامیی ئێران گرنگ بێت، چونكە ئێران بەتەنها وڵاتێكی دەسەڵاتی شیعە لەقەڵەمدەدرێت كە خەونی هیلالی شیعەو یەكگرتنی هەموو شیعەكانی جیهانی هەیە. تاڵیبان كە خۆی بەموسوڵمانی سوننە دەزانێت و پەیڕەوی رێبازی (حەنەفییە) لەئێستادا ژمارەیەك لەهۆزی هەزارەو شیعەكانی ئەفغانستانی خستووەتە ریزی خۆیەوە كەئەمەش هەنگاوێكی سەرنجڕاكێشە لەگروپێكدا كە بەسوننەی توندڕەوو دژە شیعە پێناسە دەكرێت، بۆیە بەم هەنگاوە رەنگە جۆرێك دڵنیایی بداتە كۆمارە شیعەكەی ئێران. ئاو لەپەیوەندیی نێوان تاڵیبان و تاران ئێران كێشەی كەمیی ئاویی هەیەو لەمێژووی خۆی و پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەفغانستان لە (100) ساڵی رابردوودا بەردەوام كێشەی پشكی ئاوی لە روباری هیرمەند لەئەفغانستان هەبوو دواجار دوای كۆمەڵێك كۆبوونەوە و دانوستان لەدەیان قۆناغی جیاوازدا لەساڵی (1972) رێككەوتنێك لەنێوان حكومەتەكانی ئەو سەردەمی ئەو دوو وڵاتە واژۆ كراو بەپێی رێككەوتنەكە ئەفغانستان كە هەر چركەیەك (22) مەتر سێجا ئاو لە روباری هیرمەند بۆ روباری هامون لەئێران بەربدرێتەوە كەساڵانە دەكاتە (850) ملیۆن مەتر سێجاو بەم بڕە ئاوە دەوترێت مافی ئاو یان پشكی یاسایی. مێژوو پیشانی داوە كە لەگەڵ ئاڵوگۆڕی هەر حكومەت و سەركردەیەك لەدەسەڵات و حوكمڕانیی ئەو وڵاتەدا یەكەم كارتی فشار كە دژی دەسەڵاتی ئێران بەكاردەهێنرێت گرتنەوەی ئەو رێژە ئاوەیەو تەنانەت لەسەردەمی دەسەڵاتی تاڵیبان لەساڵی (1996) تاساڵی (2001)  كە بە (ئیمارەتی ئیسلامی ئەفغانستان) ناو دەهێنرا چەندینجار ئاوی روباری هیرمەند لەسەر ئێران گیرایەوەو ئەمەش ناكۆكییەكانی نێوان تاڵیبان و ئەفغانستانی لەو سەردەمەدا قوڵ كردەوە، چونكە لەو سەردەمەدا ئێران رووبەڕووی وشكەساڵیی بووەوە و ئەو بڕە ئاوەش بەسەرچاوەیەكی گرنگ و پێویستی دەریاچەی هامون لەئێران ئەژماردەكرێت كە سێیەم گەورەترین دەریاچەی ئەو وڵاتەیە. تریاك و تاڵیبان داهاتی ساڵانەی بەرهەمهێنانی تریاك لە رووەكی (كۆكنار) كە بەخەشخاش دەناسرێت زیاتر لە چوار ملیار دۆلارەو ئەم داهاتەش بەشێوازی جیاواز دەچێتە گیرفانی تاڵیبانەوە، چونكە تاڵیبان لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆی زەكات لەو جوتیارانە وەردەگرێت كە تریاك بەرهەمدەهێن و هاوكات سەرانەو باج لەبازرگانەكان و زۆرجاریش لەقەبارەی گەورەدا باری تریاك لە رێگەی چەكدارانیەوە دەگوازێتەوە و هەموو ئەمانە دەبنە هۆی مسۆگەركردنی زیاتر لەچوار ملیار دۆلار داهات بەپێی راگەیەنراوی نەتەوەیەكگرتووەكان تاڵیبان لەساڵی (2018) تاساڵی (2019) تەنها بەگواستنەوەی تریاك (400) ملیۆن دۆلاری دەستكەوتووە. زۆبەی تریاكی بەرهەمهێنراوی ئەفغانستان كە دەكاتە (90%)ی هەموو تریاكی جیهان لەو وڵاتە پیشتر دەگوازرێتەوە بۆ ئێران و لەوێوە رەوانەی وڵاتانی توركیا و رۆژئاوا دەكرێت،  بۆیە ئەمەش وەك كارتێكی فشار لەلایەن كۆماری ئیسلامیی ئێران دژی وڵاتانی ئەوروپاو رۆژئاوا بەكاردەهێنرێت،  لەكاتێكدا ئەمەریكا تەنها بۆ بنبڕكردنی چاندنی كۆكنار لەئەفغانستان لەماوەی (15) ساڵدا نزیكەی هەشت ملیار دۆلاری تەرخان كردووە. بەم پێیە دەكرێت تریاك وەك خاڵێكی پێكەوە گرێدانەوەی تاران و تاڵیبان لێی بڕوانرێت. سنوری وشكانی ئێران لە رۆژهەڵاتەوە (954) كیلۆمەتر سنوری لەگەڵ ئەفغانستان هەیەو تاڵیبان بنكەو هێزەكانیان لەپارێزكاكانی كرمان، سیستان و بلوچستان واتە لەو سنورانەدا جێگیر كردووە، بۆیە ئەفسەران و فەرماندەكانی هێزە چەكدارەكانی ئێران بەبەردەوامی ئەو سنورانە بەهەستیار ناودەهێنن و گرنگە كۆماری ئیسلامی ئێران لەو سنورانە دڵنیا ببێتەوەو ئەم دڵنیاییەش دەكەوێتە دەست فەرمان و بڕیاری چەكدارانی تاڵیبان. دوژمنی دوژمنەكەی ئێران تاران كە زیاتر لەهەشت ساڵە نەیتوانیوە بگاتە هیچ رێككەوتنێكی راستەقینە لەگەڵ واشنتۆن، رەنگە ئەمە بەس بێت بۆ نزیكبوونەوەی زیاتر لەتاڵیبان و سیاسەتی دوژمنی دوژمنەكەم دۆستمە پەیڕەو بكات، چونكە ئەو گروپە خۆیان بەجەنگاوەری رێبازی ئیسلام و نەیاری ئەمەریكا دەزانن، بەڵام ئەو كۆمەڵە پرسەی كە لەنێوان ئەفغانستان و ئێراندا هەیە بەسە بۆ ئەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران رێككەوتن لەگەڵ هەموو هێزێكی باڵادەستی حوكمڕانی وڵاتانی درواسێی بكات. ئێستا سیاسەتی نێوەوڵەتیی بەشێوەیەكی خێرا لەگۆڕانكاریدایەو جەنگ و رێككەوتن لەنێوان سەرجەم هێزەكاندا ئەگەرێكی بەردەوامە كە بەئان و سات گۆڕانكاریی بەسەردا دێت لەم رووەوە چاوەڕوانكراوە: هێزێك كە رۆژانێك لەئەشكەوتەكانی تۆرابۆراوە دەركەوتبێت و هیچ ئەزمونێكی ئەوتۆی وڵاتداریی و حوكمڕانیی سیاسیی نەبێت، ئەمڕۆ بچێتە تاران و لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران لەئاستی باڵای سیاسی و ستراتیژیدا رێككەوتن بكات.

ماردین نورەدین بەشێك لەهونەرمەندانی هەرێمی كوردستان ململانێكانیان بووەتە زۆرترین بینەرو view لەڕێی (SUBSCIRBED) سەبسكرایبی یوتوبەوە بەبێ كاركردن و دیاری شوناسی هونەری رەسەنی كوردی كەتێیدا لاساییكردنەوەی بێگانەو لادان لەكلتور دەبینرێت. دیاری قەرەداخی: دیوێكی بۆ دروستكردنی پاڵەوانی سێبەرو وەهمە گۆرانی و میوزیكی كوردی وەك هەموو سێكتەرەكانی دیكەی ژیان بەر گۆڕانكاری كەوتوون، گڵۆباڵ هات و تەواوی رووخساری ژیانی گۆڕی، بۆیە ناكرێت میوزیك و گۆرانی لەدەرەوەی ئەو گۆڕانكاریەدا بێت. ناشبێت زۆر بترسین لەهەر تەوژمێك كە دێت و خۆی پێناسە دەكات و دەبێتە مۆدێل، بەو مەرجەی بنچینەو بناغەی هوونەرەكە رەگ و ریشەی داكوتابێت. دنیای سۆشیال میدیا بارێكی وەهای دروستكردووە كە ئەو ململانێیە دروستبێت، بۆ بەدەستهێنانی زۆرترین ژمارە، ژمارەی لایك، فۆڵۆو، ڤیوو. دیوێكی بەشداری زۆری خەڵكە بۆ ناسینی بەرهەمەكان، دیوێكی دروستكردنی پاڵەوانی سێبەرو وەهم كە لەماوەیەكی كەمدا دەتوانن زۆرترین بینەرو لایكت هەبێت، بەڵام راستی با هەموو كاڵاكەت ئەوە نەبێت، بتوانێت خاوەنی شووناس و داهێنان بێت. ئەم دنیای ڤیوو لایكە تاڕادەیەك بۆ قۆناغی زۆربەمان تازە بوو، واتا كاتێك بەرهەمهێنانی هونەری و كاری هونەری لەسەردەمی ئێمەدا ئەم بوارە نەڕەخسابوو، بۆیە شتێكی ئاسایی دەبێت كە ئێمە زۆر سەروو و بەندمان نەبێت لەگەڵیدا كە رووبەرێكی گەورەی داگیركردووە. دیلان هونەر: چەندەها هونەرمەندمان هەیە هەڵپەی ناسینیان هەبووە دەستیان بردووە بۆ شتی ناشرین و سنور بەزاندن چەندەها هونەرمەندمان هەیە بەشێوەیەكی جوان بێ ئەوەی خۆیان تێكبدەن و بێ ئەوەی دەستیان بۆ نوقتەیەكی ناشرین بردبێتت، تەكنەلۆجیایان كردووە بەسەكۆیەكی هونەری بۆ كارەكانیان، بەڵام لەلایەكی تریشەوە چەندەها هونەرمەندی ترمان هەیە نەیانتوانیوە بەڕێڕەوە راستەكە بڕۆن هەڵپەی ناسینیان هەبووەو دەستیان بردووە بۆ شتی ناشرین ناشرین و سنور بەزاندن كە لەگەڵ كۆمەڵگەی ئێمە هەتا ئەم دەقەیە پێی رانەهاتووین و حاڵەتە لەلامان. ئێستا هەر لەڕێگەی ئینستاگرام و فەیسبوكەوە هەر بەرهەمێكت هەبێت بڵاودەكرێتەوە بێگومان گوێگر دەبێت ئەو سەقافەتە هونەریەی هەبێت ببێتە فلتەرێك بۆ هەموو ئەو كەسانەی لەمەجالی هونەرو بزنس و بوارەكانی دیكە كاردەكەن، چەندەها بەرهەمی جوانكاری هەیەو هەزارەها كەسی سەقەت كردووە، چەندەها بەرهەمی جوانكاری هەیە كەهەزار كەس ئیستفادەی لێكردووە، چەندەها گۆرانیبێژمان هەیە خەڵكی ئیزعاج كردووە بەدەنگی و سنوربەزاندنی و كلیپە ناشرینەكانی، چەندەهاشمان هەیە دڵی خەڵكی خۆش كردووە. ئەگەر سێرچێك لە یوتوب بۆ گۆرانییەكانی پێشتر بكەین دەنوسێ زەكەریا عەبدوڵا 2010 و 2013، واتا ساڵی جارێك بەرهەمەكە بڵاودەكرایەوەو تۆش گوێت لێدەگرت ئەگەر گۆرانی ئێستاش بەم شێوەیە بێت دەمێنێتەوە. بابەتی كێبڕكێ لەسەر ڤیوو لای من بابەتێكی نۆرماڵە لەبەرئەوەی ئێستا باشترین سەكۆ بۆ بڵاوكردنەوەی بەرهەمێكی هونەری سۆشیال میدیایە، سۆشیال میدیاش پێویستە سەبسكرایبێكی باشت هەبێت و بینەرێكی باشت هەبێت، بەڵام قەت بەقیاسم نەزانیوە بۆ باشی یان خراپی كارێكی هونەری لەبەرئەوەی چەندەها كاری هونەریمان هەیە مستەوایەكی باشیان هەیەو باش ئەدا كراوە، بەڵام ڤیویەكی كەمی هەیە، چەنەها گۆرانی ترمان هەیە زۆر خراپە لەڕووی ئەداكردن و كوالێتی و  چەندین وردەكاری دیكەی هونەری كە هونەرمەندەكان و موزیسیانەكان لێی تێدەگەن، بەڵام ڤیویەكی زۆری هەیەو بەو قسە بازاڕیەی كە خەڵك دەیڵێت تەقیوەتەوە لەنێو خەڵكدا. حەمید عوسمان: حەمید عوسمان: هونەری كوردی بەم دۆخەوە بڕوات مۆركی كوردی لەدەستدەدات لەئێستادا هونەری كوردی ئەگەر بەم پێیەی ئێستا بڕوات و بەم شێوەیە بكرێت من دڵنیام بەزووترین كات مۆركی كوردی و ئەساس و ئەسڵی خۆی لەدەستدەدات، هەموو شێوازەكانی مقاماتی كوردی وەلا نراوە، تێكستە فۆلكلۆرییەكان خەریكە وردە وردە لەناودەچن  و نامێنن. دەتوانم بڵێم لەسەدا 90٪ی گۆرانیەكانی ئەم رۆژە هیچ رەبتێكی بەهونەری كوردییەوە نییە، گۆرانیەكی بیانیان هێناوە بەرگێكی كوردیانەیان كردۆتە بەری بەڵام بەئەساس تورك و یۆنانی و بولغارییە، ئەمە هیچ خزمەتێك نیە بەهونەری كوردی و ئەگەر وابڕوات هونەری كوردی نامێنێت و دەبێت بەهونەری بێگانە، لەبەرئەوەی ئەساسەكەی ئێمە ئەوە نییە ئەساسی هونەرو گۆرانی كوردی ئەو مەقاماناتە بوو كە مشكۆ و سەڵاح داودەو  سابیر كوردستانی و حەمەجەزاو ماملێ وتوویانە. ناسری رەزازی و نەجمەدینی غوڵامی كە ئێستا ماون، ئەمانە گۆرانییە جوانەكانن لەو سەردەمەدا بەو هەموو بێ ئیمكانیاتی و بێ وەزعیەوە ئەوان توانیویانە لەو ژیانە پێ‌ ئاڵۆزیەدا ئەو هونەرە كوردییە جوانە دەربكەن، هەندێ گۆرانی نەجمەدینی غوڵامی هەیە ئەسڵەن لەماڵانیش تۆمار نەكراوە لەژێر خێمەیەكدا بەچواردەوریا بەتانی دانراوەو تۆمار كراوە، ئەو گۆرانیانەشە كەئەمڕۆ من و هاوڕێكانم دەیڵێینەوە. ئەوەی بەلای منەوە هیچ گرنگییەكی پێنادەم بابەتی ڤیووە، بۆ خۆم كە گۆرانیەكم كردووە بەنموونە، حەفتا هەزار كەس یان شەست هەزار یان سەد هەزار كەس سەیری كردووە، ئەو سەد هەزارە بۆ من سەد ملیۆنە، لەبەرئەوەی من گوێگرەكانم بەحەقیقی ئەو سەد هەزارە سەیریان كردووە، بۆ نموونە من كاتی خۆی بەرهەمی (ئاوێنە)م كردووە كە ئەوكات باوی ڤیوو نەبوو ساڵی 2014 چوار پێنج ملیۆنی تێپەڕاند، ئێستا رەنگە گەشتبێتە 10 ملیۆن، یوتوبەرەكە نەیداینەوە كە پێمان وت تەسلیمانی بكەرەوە لەبەرئەوەی منیش یوتوبی خۆمم دروستكردووە دەیكەینە چەناڵەكەی خۆمان، ئەو قبوڵی نەبوو، ئێمەش نەمانهێشتەوە لەناو یوتوبەكەی ئەودا. بەو سەردەمەوە بەئێستاشەوە بڕوام بەو شتە نییە، ئەوە تەنها رەقەمێكە، گۆرانی (یارەكەم) لەگەڵ كاك پەیوەند جافدا شەش ملیۆنی تێپەڕاندووە كەئەوانە بینەری حەقیقین. «من پێم سەیرە گۆرانییەك لەماوەی 10 رۆژدا پێنج ملیۆن تێدەپەڕێنێت، ئەمە شتی وانییە، بۆچی گۆرانی (ئاوێنە) دوای دوو ساڵ بۆمان دەركەوت بووەتە  چوار ملیۆن و شتێك، كەواتە ئەم گۆرانییە بەم هەموو ساڵە جێگەی خۆی كردۆتەوە، لەبەرئەوە من وەك خۆم مادەم رەقەمەكان دەسكاری دەكرێت، ئێستا فێربوون دەسكاری رەقەمەكان دەكەن، تۆ ئەگەر سەد دۆلار یان پێنجسەد دۆلارت بدەن بۆ ئەوەی گۆرانییەكەت لەملیۆنێكەوە بۆ بكەن بەحەوت ملیۆن، ئەمە لای من سودی نیە، چاوی خەڵكی پێ هەڵدەخەڵەتێنن، ئەگینا ئەو گۆرانییە بەوەوە جوانە تۆ لەحەقیقەتدا حەزت لەگۆرانی (یارەكەم)ە بچی سێرچی بۆ بكەیت.

هاوڵاتى لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەموو هەڵبژاردنێك و دەستپێكی هەڵمەتی بانگەشەكاندا، كاندیدە عێراقییەكان داهێنان دەكەن لەنواندنی رەفتاری سەیرو سەمەرەو بەكارهێنانی شێوازی ئەوتۆ كە زۆرجار دەبنە مایەی گاڵتەجاڕیی دەنگدەران. دوای ئەوەی لەهەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2018دا هەندێك كاندید مریشكی برژاوو جلی ژێرەوەیان بە لۆگۆو وێنەی خۆیانەوە بەسەر خەڵكدا بەخشییەوە، لەهەڵبژاردنەكانی ئەمجارەدا داهێنانی نوێیان كردووە، لەوانە خولی فێركردنی درومان و سەرتاشین بەخۆڕایی و گروپی گەشتیاری بۆ هەرێمی كوردستان و راكێشانی بۆری ئاوەڕۆو بەخشینەوەی پارەو ئەو بەڵێنانەی كە ناتوانن جێبەجێی بكەن، دیارترینیان بەڵێنی دامەزراندن لەكەرتی حكومیدا و ...هتد. بەكارهێنانی سەرچاوە حكومییەكان رێگایەكی تری كاندیدەكانە بۆ بەدەستهێنانی دەنگ، بەمەرجێك لەڕووی یاساییەوە بەهەموو جۆرێك قەدەغەیە، بەڵام ئەو كاندیدانەی سەر بەپارتە باڵادەستەكانن، بەئارەزوی خۆیان سەرچاوە حكومییەكان بەكاردەهێنن بۆ قیرتاوكردنی شەقامەكان و راكێشانی ئاو بۆ ئەو ناوچانەی نییانە. مانگی تەمموزی رابردوو عێراق رووبەڕووی گەورەترین كێشەی بێكارەبایی بووەوە، لەوكاتەدا محەمەد ئەلغەزی پەرلەمانتاری عێراق لەبەرنامەی (لعبە الكراسی) كەناڵی شەرقییەدا وتی:»ئەمبارەكانی وەزارەتی كارەبا چۆڵكراوە لەمحەویلەكان، چونكە كاندیدی حزبەكان بردوویانە تا لەهەڵمەتی هەڵبژاردندا بەكاری بهێنن، كەسیش قسە ناكات چونكە كاندیدی هەموو حزبەكانی تێدایە». ئێستا لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكاندا، ئەو محەویلانە دەستكراوە بەهەڵواسینیان و بوونەتە دەستمایەیەكی گەورە بۆ كاندیدەكان. هاوكات نوێترین داهێنان لەبانگەشەی هەڵبژاردنەكانی ئەمجارەدا بریتییە لەگۆڕینی ناوی پەیجەكانی فەیسبوك و تویتەر، لەو بارەیەوە رامی جۆزێف، تایبەتمەند لەبەكارهێنان و چاودێریكردنی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، بەڕۆژنامەی ئیندیپێندێتی راگەیاند:»هەندێك لەو لاپەڕانەی فەیسبوك كە پێشتر بۆ كاری خێرخوازی یان گەپبازی (ترفیه) یان بازاڕكردن یاخود كاری مرۆیی یا فێركاریی یادروستكردنی خواردن كرابوونەوە، ئێستا گۆڕاون بۆ ناوی كاندیدەكان. بۆ نموونە پەڕەی (لیژنەی خۆبەخشیی پشتیوانیی مافی شەهیدو بریندارەكانی نەینەوا) گۆڕدراوە بۆ (جەماوەری كاندیدی سەربەخۆ محەمەد شاقولی/بازنەی هەشتەم) هەروەها پەڕەی (بایەم و شەكر) گۆڕدراوە بۆ (كاندیدی ئەندازیار مەروە كوبەیسی) و (قاوەخانەی ئەفەندی) بۆ (جەماوەری كاندید مورتەزا عەبادی)». سەبارەت بەهۆكاری گۆڕینی ئەو ناوانە جۆزێف راشیگەیاند:»ئەوە كارێكی زیرەكانەیە، لەبری ئەوەی پەڕەیەك دروستبكات و لەسفرەوە دەستپێبكات، ئەو پەڕانە دەكرێتەوە كە بەشداربوویەكی زۆریان هەیە. هاوكات تیمەكانی سوپا ئەلكترۆنییەكانیش دەخەنەكار بۆ بەئامانجگرتنی زۆرترین جەماوەرو چەواشەكردنی رای گشتی». محەمەد سەبری شارەزای بواری هەڵبژاردن لەوبارەیەوە بۆ ماڵپەڕی (الساعە) دواو وتی:»كاندیدەكان ئەو پەڕانە دەكڕن بۆ قۆستنەوەی ژمارەی شوێنكەوتووەكانی. لەعێراقدا دەیان پەڕەی ملیۆنی هەیە، واتە ئەو فەیسبوكانەی لایكیان لەملیۆنێك زیاترە، بەڵام هی لایەنێكی سیاسی نین و تیایاندایە زیاتر لە 10 ساڵە هەیە». هەروەها سەبری باسی لەئەوەشكرد كڕینی ئەو لاپەڕانەی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك زیاتر لەلایەن پارتە گەورەكانی وەك رەوتی سەدرو هاوپەیمانی پێشكەوتن و دەوڵەتی یاساو رەوتی حیكمەوەیەو ئاشكراشیكرد كە:»تیمەكانی هەڵبژاردن پەیوەندی بەخاوەنی ئەو پەڕانەوە دەكەن و 40 هەزار دۆلاریان دەدەنێ بۆ كڕینەوە لێیان، ئەوە بێجگە لەكڕینەوەی ئەژمارەكانی تویتەر كە  65 هەزار دۆلار تێدەپەڕێنێت». سەبارەت بەهۆكاری بەكارهێنانی ئەو شێوازانە بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن لەبری خستنەڕووی ستراتیج و بەرنامەی كاركردن، عەقیل ئەلدینی ئەندامی هاوپەیمانێتی نەسر بەكەناڵی حوڕەی راگەیاند:» دوای ئەوەی زۆرینەی سیاسییەكان شكستیان هێنا لەگەیاندنی عێراق بەكەناری ئارامی و نەیانتوانی شەقامی عێراقی بەخۆیان و ئەو دیموكراسیەتەی بانگەشەیان بۆ دەكرد قایل بكەن، وایان لێهاتووە رێچكەی خواروخێچ بگرنە بەر تا بەشێوازی ناجۆرو حەیابەرو نایاسایی و نادیموكراسییانە، دەنگی خەڵك بەدەستبهێنن». «گروپی گەشتیاری و پارە بەخشینەوەو كڕینی خەڵك و دابەشكرنی هاوكاری و كەرەستەی كارەبایی و كەرەستەی ناوماڵ، یان دەستوەردانە كارەكانی حكومەت بەقیرتاوكردنی شەقام و دانانی محەویلەی كارەبا لەئەولەویەتی كارەكانی كاندیدەكانی هەڵبژاردنی عێراقە»، عەقیل ئەلدینی ئەندامی هاوپەیمانێتی نەسر وای وت.  

شاناز حەسەن زیادبوونی نرخی ئارد لەوڵاتانی دراوسێ بەتایبەت توركیا راستەوخۆ كاریگەری كردەسەر بازاڕی هەرێم و لەهەندێ ناوچە نرخی نان بۆ چەند رۆژێك گران كراو لەئێستادا خاوەنی نانەواخانەكان مۆڵەتێكی 15 رۆژییان بۆ حكومەت داناوە، لەحاڵەتی جێبەجێنەكردنیدا نرخی نان گران دەكەنەوە. لەگەڵ ئەوەی حكومەتی عێراق لەڕێی دابەشكردنی بەشە خۆراكی مانگانەوە بۆ هەر كەسێك نۆ كیلۆ گرام ئارد دابین دەكات، بەڵام ئارد لەماوەی چەند رۆژی رابردوو لەوڵاتانی توركیاو ئێرانەوە نرخەكەی گران كراو بازرگانەكانی كوردستانیش نرخەكەیان لەسەر نانەواخانەكان زیاد كرد. رۆژی دووشەممە 23ی ئاب، خاوەنی نانەواخانەكان كۆبوونەوەیان لەگەڵ حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار كردووەو مۆڵەتی 15 رۆژیان داناوە بۆ وەڵامدانەوەو چارەسەركردنی كێشەی نانەواخانەو سەمونخانەكان. حكومەت بەڵێنی داوە لەڕێگەی بەڕێوەبەرایەتییەكانەوە، لەهەموو باج و رسوماتی نانەواخانەو سەمونخانەكان خۆش بێت وەك كارئاسانییەك بۆ خاوەنەكانیان و هەوڵبدات ئاردی گونجاویان بۆ دابین بكات. چالاك رەئووف، سەرۆكی سەندیكای كرێكاران، لقی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: « بۆ داواكردنی مافی هەموو كرێكاران و خاوەن نانەواخانەو سەمونخانەكان بەردەوام لەگەڵ قایمقامیەت لەسەر هێڵین تا لەو رێگەیەوە حكومەت هاوكاریی ئەم چینەی كرێكاران بكات و مافیان بۆ دابین بكات». سەرۆكی سەندیكای كرێكاران ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، حكومەت ماوەی 15 رۆژی داناوە كە داواكاری نانەواخانەو سەمونخانەكان دابین بكات و وتی:» بەدەستخۆشییەوە خاوەن نانەواخانەو سەمونخانەكانیش تائەو 15 رۆژە نرخ و كێشی نان وەك پێشتر دەهێڵنەوە. ماوەی زیاتر لەهەفتەیەكە خاوەنی نانەواخانەو سەمونخانەكان لەهەرێمی كوردستان داوا دەكەن حكومەت هاوكارییان بكات و كارئاسانییان بۆ بكات، رایدەگەیەنن» ناچارن نرخ و كێشی نان كەمبكەنەوە». لەسنوری پارێزگای سلێمانی ماوەی دوو رۆژ شەش نان بەهەزار دینار فرۆشراو كێشی گونكە هەویرەكەش كرایە 110 بۆ 100 گرام‌و لەكاتێكدا پێشتر هەشت نان بە هەزار دینار بووەو كێشی هەر گونكێك 120 گرام بووە. داود عومەر نوێنەری خاوەن نانەواخانەكان لەسلێمانی لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» نرخی ئاردەكە زۆر بەرزبووەتەوە لەسەرمان، ئێستا فەردەیەكی 50 كیلۆیی كە بە 23 تا 27 هەزار دینار دەفرۆشراو ئێستا نرخەكەی بە32 تا 34 هەزار دینارەو بۆ هەر فەردەیەك شەش بۆ حەوت هەزار دینار چووەتەسەری». بەپێی خەمڵاندنی نوێنەری نانەواخانەكانی سلێمانی، فەردەیەك ئاردی 50 كیلۆیی 760 نانی بازاڕی لێ‌ بەرهەمدەهێنرێت ئەگەر هەشت نان بدرێتە هەزار دینار، ئەوا 95 هەزار دینار دەگیڕێتەوە بۆیان،»ئەو پارەیە بۆ تێچووی كرێكارو غازو پارەی ئاوو كارەبا و پێداویستی رۆژانەی دیكەی لێدەردەكرێت، بۆیە قازانجێكی وای نامێنێتەوە بۆ خاوەن نانەواخانەكان». هەروەها داود عومەر ئەوەشی دووپاتكردەوە كە «قایمقامیەتی ناوەندی سلێمانی و ئیدارە لەسلێمانیدا هیچ دەسەڵاتێكیان نیەو تەنیا هەموو بڕیارەكان لەلایەن پارتییەوە دەردەچێت، با بێت كارەبامان بۆ دابین بكەن یاخود غازەكە كە لەژێر دەسەڵاتی یەكێتیدایە بۆمان دابین بكەن، بەڵام چونكە دەسەڵاتیان نیە، بۆمان ناكەن». لەسلێمانی 650 نانەواخانەو 460 سەمونخانە هەیەو رۆژانە بەنزیكەیی پێنج هەزار فەردە ئارد بۆ دروستكردنی نان و سەموون بەكاردەهێنن، نرخی یەك فەردە ئارد لە 27 هەزار دینارەوە بۆ 42 هەزار دینار بەرزبووەتەوە، بەپێی جۆری ئاردەكە نرخەكەشی دەگۆڕێت. سلێمانی مانگانە پێویستی بە 23 هەزار تۆن گەنم هەیە بۆ بەرهەمهێنانی ئارد، بەشێكی زۆری ئارد لەئێران، توركیا و روسیاوە هاوردە دەكرێن، لەدەروازە سنوورییەكان بۆ یەك تۆن ئارد 90 دۆلار گومرگ وەردەگیرێت. هاوكات لەپارێزگای هەولێر سەرەڕای ئەوەی تائێستا نرخی نان وەك خۆیەتی و هەشت نان بەهەزار دینار دەفرۆشرێت، بەڵام لەكێشی هەر گونكێكدا 20 گرامی بەراورد بەگونكی نانەواخانەكانی سلێمانی كەمترەو هەر نانێك تەنها 100 گرامە. سەرپەرشتیاری نانەواخانەیەك لەهەولێر ئاماژەی بۆ ئەوەكرد چاوەڕوانی بڕیاری حكومەتن و داواكایەكان و كێشەكانیان بەیاداشت داوەتە لایەنی پەیوەندیدار. وشیار عەبدولوەهاب، سەرپەرشتیاری نانەواخانەیەك لەهەولێر، بەهاوڵاتى وت:» تائێستا گۆڕانكاریمان لەنرخی نان و كێشەكەی نەكردووە، چونكە قسەمان لەگەڵ حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار كردووەو چاوەڕوانین هاوكاریمان بكەن». ئەم سەرپەشتیارە جەختی لەوەكردەوە ئەوان باشترین ئارد بەكاردەهێنن و وتی:» نرخی ئارد هەر گران بووە، بەڵام پێویستە حكومەت هاوكارمان بێت لەنرخی غازو كارەباو ئاردی گونجاو كە بۆ نانی بازاڕی باش بێت تا كارئاسانییەك بكات بۆ ئێمە». لەپارێزگای دهۆك، نرخی نان لەهەندێك لەنانەواخانەكان گران بووەو لەهەندێك لە نانەواخانەكانی دیكە وەك خۆی ماوەتەوەو چاوەڕوانی بڕیاری حكومەتن. خاوەن نانەواخانەیەك لەدهۆك پێیوایە خەڵكەكە لەبەر ویژدانی خۆیان نرخەكەیان بەرزنەكردووەتەوە، یان نان گران ببێت، ئەگینا هیچ قازانجی بۆ خاوەن نانەواخانەكان نەماوە». موسا هیمداد، خاوەنی نانەواخانەی میلان لەدهۆك بەهاوڵاتى وت:» ئەوە مانگێكە نرخی ئارد گران بووە، هیچ قازانجێكی بۆ ئێمە نیە، چاوەڕوانی بڕیاری حكومەتین تا رێگەچارەییكیان بۆ بدۆزێتەوە». بەڕێوەبەری گشتی بازرگانی لەوەزارەتی بازرگانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەڵێت:»گرانبوونی نرخی نان لەهەموو كێشەكانی دیكە گرنگترەو لەسەر خەتین بۆ ئەوەی چارەسەری بكەین». نەوزاد شێخ كامیل، بەڕێوەبەری گشتی بازرگانی سەر بەوەزارەتی بازرگانی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بە وت:» ئێستا لەكۆبوونەوەداین و بەردەوام لەگەڵ حكومەت لەسەر هێڵین، تا بتوانین بەباشترین رێگەچارە چارەسەری كێشەی نانەواخانەو سەمونخانەكان بكەین». بەڕێوەبەری گشتی بازرگانی هەرێمی كوردستان جەختی لەوەكردەوە نابێت لەكوردستان كێشەیەك هەبێت بەناوی كێشەی ئاردو گەنم. نەوزاد شێخ كامیل، وتیشی:»ئەوەی لەتوانای حكومەتدایە ئاسانكاری تەواو دەكەین، چونكە ئەركی ئێمەیە هەموو رێگەچارەیەك بۆ كرێكارانی ئەو كەرتە بگرینەبەر». « كێشەی ئارد دوای ئەوە قوڵبووەتەوە كە ئەم دوو مانگە ئاردی بەشە خۆراكی مانگانە ئاردێكی باش بووەو لەبازاڕەكاندا نەفرۆشراوەتەوە، ئاردی بەشە خۆراكی مانگانە نەفرۆشراوەتەوەو لەدەرەوەش ئارد كەم هاتووە، تەنیا ئەوەیە ئەم گرانبوونەی دروستكردووە»، نەوزاد شێخ كامیل وا دەڵێت.

هاوڵاتى رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) كە (109) لاپەڕەیەو پێنج پاشكۆی هەیە بەیەكێك لەئاڵۆزترین و دورودرێژترین دۆسیە نێودەوڵەتییەكان ئەژمار دەكرێت كە باڵی بەسەر زۆربەی گۆڕانكارییەكانی جیهان و بەتایبەت رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشاوەو چارەسەركردنی بووەتە كێشەیەكی گەورەو تاران شینی زیندووكردنەوەی دەكات. دۆسیەی ئەتۆمیی ئێران كۆی پڕۆسەو پلانە نێودەوڵەتیی سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی خستووەتە ژێر كاریگەریی خۆیەوەو تەنانەت كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندوە كە پڕچەككردنی هێزی پێشمەرگە لەهەرێمی كوردستان و رێككەوتنی گروپی تاڵیبان لەگەڵ واشنتۆن بۆ كۆنتڕۆڵی ئەفغانستان بەشێكە لەو فشارانەی كە دژی ئێران بۆ ملدان بەداواكارییەكانی ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی بەكاردەهێنرێت. هاوكات بە یەكدەستبوونی دەسەڵات و دامەزراوەكانی ئێران كە سەرجەمیان كەوتونەتە دەست باڵی محافزكارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە وڵاتانی ئیسرائیل و سعودیە پێداگریی لەپاشەكشێی بەرنامەی ئەتۆمیی و موشەكیی ئەو وڵاتە دەكەن، چونكە تەلئەبیب پێی وایە حزبوڵڵای لوبنان بەسوودوەرگرتن لەموشەكەكانی ئێران و هەڵوەشاندنەوەی سزاكان دەبێتە هەڕەشەیەكی راستەقینە دژی ئیسرائیل و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەروەها  ریاز لابردنی سزاكانی ئێران بەهۆكارێك بۆ بەهێزبوونی خەونی هیلالی شیعەی ئێران لەعێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و بەحرەین دەزانێت كە بە مەترسی بۆ سەر بەژەوەندییە ستراتیژییەكانی سعودیە لەقەڵەمدەدات. ئێران و حكومەتی نوێی ئیبراهیم رەئیسی بۆ دەربازبوون لەقەیرانە ئابوریی و نێوخۆییەكانی وڵاتەكە پێویستی بە رێككەوتنی نێودەوڵەتییە و بەتایبەت زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، چونكە لەناوخۆی ئێراندا بەئەنجامگەیاندنی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەپێناو تێپەڕاندنی قەیرانەكاندا بە یەكەم كارو ئەركی سەرەكیی حكومەت ئەژمار دەكرێت، بۆیە ئەمەریكا لەوە تێدەگات و ئاماژەكان دەریدەخەن كە واشنتۆن دەیەوێت لەبەرامبەر رێككەوتنی ئەتۆمیدا پاشەكشێی گەورە بەكۆماری ئیسلامی ئێران لە (عێراق، سوریا، لوبنان، ئەفغانستان، یەمەن) و بەگشتی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكات. ئەمریكا دەیەوێت بەفشارخستنە سەر ئێران كە بەرنامە موشەكیەكەی بخاتە ژێر كاریگەریی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە گورزە مێژووییەكەی ترەمپ دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا بەكشانەوەی لە رێككەوتنی ئەتۆمیی لە (8/5/2018) و سەپاندنی كۆمەڵێك سزا بەسەر ئێراندا گەورەترین گورزی مێژویی لەو وڵاتە وەشاندو كۆماری ئیسلامی ئێرانی نوقمی قەیرانی ئابوریی گەورە كردووە بەجۆرێك كە داهاتی ساڵانەی نەوت و غازی وڵاتەكە كە زیاتر لە (100) ملیار دۆلار بوو بۆ (11) ملیار دۆلار دابەزاندو بەهای هەر دۆلارێك لەئێران كە چوار هەزارو (800) تمەن بوو تا (32) هەزار تمەن بەرز بووەوە و تائێستاش ئاسەواری ئەو سزایانە بەجەستەی ئێرانەوە دیارەو لەماوەیەكی كورتیشدا ساڕێژ ناكرێت. ترەمپ لەسێ ساڵدا بە (165) جۆر سزا بەسەر دوو هەزار كۆمپانیاو كەسایەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران بەبارتەقایی (30) ساڵ دژایەتیی ئەمەریكا بۆ ئێران، سزای بەسەر كۆماری ئیسلامی ئێراندا سەپاندوەو نزیكەی (150) ملیار دۆلار داهاتی ئێرانی لەوڵاتانی جیهان بلۆك كردو ئەو وڵاتەی بردە لێواری هەڵدێرەوە، بۆیە سەرنەكەوتنی ترەمپ بۆ خولێكی دیكەی سەرۆكایەتیی ئەمەریكا بووە مایەی خۆشحاڵیی ئێران بە                                                                                                                                        هیوای ئەوەی جۆو بایدن، سەرۆكی ئێستای ئەمەریكا جۆرێكی دیكە مامەڵە لەگەڵ ئەو وڵاتەو سزاكانیدا بكات.  لەساڵی (2013) تا ئەنجامی رێككەوتنی ئەتۆمی لەساڵی (2015) بەماوەی (22) مانگ دانوستانی نهێنی و ئاشكرا لەنێوان ئێران و وڵاتانی (ئەمەریكا، روسیا، چین، یەكێتی ئەوروپا، فەڕەنسا، بەریتانیا، ئەڵمانیا) بەڕێوەچوو كە دواجار بووە هۆی رێككەوتنی ئەتۆمیی و بەگەورەترین رێككەوتنی نێودەوڵەتیی دوای دووەم جەنگی جیهانی لەقەڵەم درا، بەڵام دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا لەساڵی (2018) بەكشانەوەی لە رێككەوتنەكە هەزارو (500) سزای بەسەر ئێراندا سەپاند كە تەنها بەگەڕانەوەی ئەمەریكا بۆ ئەو رێككەوتنە دەتوانرێت بڕیار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی سزاكانی ئەمەریكا دژی ئێران بدرێت، بۆیە ترەمپ بەمجۆرە ریسەكەی جیهانی كردەوە بەخوری. بایدن هیوای ریفۆرمخوازانی ئێران بەكوێ دەگات دەستبەكاربوونی جۆو بایدن لەكانونی دووەمی ساڵی (2021) وەك سەرۆكی ئەمەریكا بووە مایەی ئاسودەییەك بۆ بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران و بەتایبەت ریفۆرمخوازانی ئەو وڵاتە، چونكە ئەوان خۆیان بەخاوەنی رێككەوتن لەگەڵ دیموكراتەكانی ئەمەریكا دەزانن و پێیان وایە دیموكراتەكان خوازیاری دانوستانن لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران و ئەمە لەتێڕوانینی كۆمارییەكانی ئەمەریكا بەرامبەر ئێران بەدیناكرێت لەكاتێكدا بایدن تائێستاش یەك سزای لەكۆی ئەو دوو هەزار سزایە هەڵنەوەشاندووەتەوە كە لە سەردەمی ترەمپ دژی ئێران سەپێنراوە. لەلایەكی دیكەوە بەرپرسانی محافزكاری ئێران بایدن بەهۆكارێك بۆ دواخستنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەزانن بۆ ئەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران ناچاربكات بەزیاترین پاشەكشێ لەئاستی داواكارییەكانی. رێككەوتنی ئەتۆمیی سەری ریفۆرمخوازان دەخوات مان و نەمانی پێگەی نێودەوڵەتیی و ناوچەیی ئێران لەگرەوی رێككەوتنێكدایە كە بەمردویی لەدایكبوو، بەڵام هەوڵەكان بۆ زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە لەچوارچێوەی دانوستانەكانی ڤیەننا بەردەوام بوو تا ئەوەی كە حكومەتی نوێ لەئێران هاتە سەركارو ئەمەش زۆربەی پێودانگە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكانی كۆماری ئێسلامی ئێرانی لەجیهاندا گۆڕی. حەسەن رۆحانی لەدوایین وتاری خۆیدا وەك سەرۆك كۆماری وڵاتەكەی ئاشكرای كرد فشارە ناوخۆییەكان و ناكۆكییەكانی نێو باڵەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران رێگربووە بۆ ئەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی زیندوبكرێتەوە، چونكە ئاستی داواكارییەكانیان بەرزكردوە و داوای هەڵوەشاندوەی سەرجەم سزاكانی دژی كۆماریی ئیسلامییان كرد لەكاتێكدا بەشێكی زۆری ئەو سزا نێودەوڵەتییانە بەپێشەنگیی ئەمەریكا پەیوەندیی بەدۆسیەی ئەتۆمییەوە نییەو بەبیانوی پێشێلكاریی مافەكانی مرۆڤ و بەرنامەی موشەكی و پشتیوانیی لەتیرۆریزمی نێودەوڵەتیی دژی ئێران سەپێنراوە.  رۆحانی ئاماژەی بەوە كردووە لایەنێكی ناوخۆیی ئێران بەفشارخستنە سەر تیمی دانوستانكار ئاستی داواكارییەكانی ئێرانیان زۆر بەرزكردەوە بۆ ئەمەریكا بەو داواكارییانە رازی نەبوو، چونكە ئەو دەستە ناوخۆییانەی ئێران دەیانەوێت بازرگانیی بە رێككەوتنی ئەتۆمیی و سزاكانەوە بكەن. مەبەستی سەرەكیی لێدوانەكانی رۆحانی باڵی محافزكاری كۆماری ئیسلامی ئێران بوو كە رێگربوون لەوەی كە ریفۆرمخوازان یان حكومەتەكەی ئەو ببنە خاوەنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، چونكە ئەو پێشتر بەڵێنی دابوو پێش ئەوەی كۆتایی بەسەرۆكایەتییەكەی بێت رێككەوتنەكە زیندو دەكاتەوەو مێژوویەكی باش بۆ خۆی و خەڵكی وڵاتەكەی تۆمار دەكات. ریفۆرمخوازان لەهەشت ساڵی رابردوودا توانیبویان رای گشتی وڵاتەكەیان بەهۆی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە لەبەرژەوەندیی خۆیان بەكاربهێنن، بۆیە باڵی محافزكار دوای بەدەستەوەگرتنی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان دوو پڕۆژەیاسای بەپەلەی بۆ كشانەوەی ئێران لە رێككەوتنی ئەتۆمیی پەسند كردو حكومەتی ریفۆرمخوازانی خستە ژێر فشارەوە كە پیتاندنی یۆروانیۆم قۆناغ بەقۆناغ تا استی (60%) بەرزبكەنەوە لەبەرامبەر كشانەوەی ئەمەریكاو پابەندنەبوونی وڵاتانی (4+1) بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەوە . ئەو دوو پڕۆژە یاسایە كێشەو ململانێكانی نێوان ئێران و كۆمەڵگەی نێودەوەڵەتیی قوڵتر كردەوەو لەناوخۆی ئێرانیشدا هیوا بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن و باشبوونی دۆخی خەڵك لەسەر دەستی ریفۆرمخوازان بەرەو نەمان چوو ئەمەش لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریدا رەنگیدایەوەو بەشداریی كەمی خەڵك لەو هەڵبژاردنانەدا بووە مایەی سەركەوتنی ئیبراهیم رەئیسی، كاندیدی محافزكاران بۆ سەرۆك كۆماریی لەئێران. لەئێستادا كە سێ دامەزراوی (حكومەت، پەرلەمان، دەزگای داد)ی كۆماری ئیسلامی كەوتووەتە دەست محافزكاران پێدەچێت ئاستی داواكانی ئەمەریكا روونترو زۆر زیاتر بێت لە رابردوو، چونكە محافزكاران لەمێژووی دەسەڵاتی خۆیاندا سەلماندویانە لەگەڵ توندڕەوییەكانیاندا ئامادەن پاشەكشێی گەورەش بكەن لەپێناو مانەوەی خۆیاندا. دانوستانی راستەوخۆی ئەمەریكاو ئێران دانوستانەكانی ڤیەننا كە لەڕێككەوتی (6/4/2021) و دەستیپێكرد و بەدانوستانی راستەوخۆی نێوان ئێران و ئەمەریكا دوای كشانەوەی ترەمپ لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ناودەهێنرا، سێ مانگ دوای دەستبەكاربوونی جۆو بایدن وەك سەرۆكی ئەمەریكا دەستیپێكرد و لەسەردەمی كۆتایی حكومەتەكەی حەسەن رۆحانی دوای شەش گەڕی دانوستان و گفتوگۆ لەنێوان لایەنەكانی بەشداربوی رێككەوتنی ئەتۆمیی راگیرا. راگرتنی ئەو دانوستانانە جارێكی دیكە بووە هۆی قوڵبوونەوەی قەیرانە ئابوریی و كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان و بەهای هەر دۆلارێكی لەئێران بۆ (26) هەزار تمەن بەرزكردەوە، بۆیە ئێستا لایەنەكانی ئەوروپا لەگەڵ ئەمەریكا هەوڵدەدەن ئاستی داواكارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ گەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی دابەزێنن و ئێران و حكومەتەكەی رەئیسی ملكەچی پابەندبون بە رێككەوتنی ئەتۆمیی بكەن و هاوكات رێگریی لەگەشەی بەرنامە موشەكییەكانی ئەو وڵاتە بكەن كە بووەتە مەترسییەكی راستەقینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانیش، چونكە بەوتەی بەرپرسانی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران نوێترین موشەكی بالیستیكی ئێران توانای پێكانی هەندێك وڵاتی ئەوروپای هەیە. هاوات، ئەمەریكا پێچەوانەی سەردەمی رۆحانی لەجیاتی پێشوازی و بانگهێشتكردنی ئێران بۆ گەڕانەوە بۆ مێزی دانوستان و گفتوگۆ ئەتۆمییەكان، زمانی هەڕەشە بەكار دەهێنێت و نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا دوای سوێندخواردنی ئیبراهیم رەئیسی وەك سەرۆك كۆماری ئێران رایگەیاند؛ ئەگەر ئێران نەرمی نەنوێنێت و پێداگریی بكات لەسەر هەڵسوكەوت و مامەڵەكانی ئێستای ئەوا دۆخەكە ئاڵۆزتر دەبێت و چارەسەری كێشەكانیش لەسەر تاران قورستر دەبێت، بۆیە كۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت بە زووترین كات بگەڕێتەوە سەر مێزی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا. رەئیسی لەسەر تابوتی رێككەوتنی ئەتۆمیی دوای گۆڕانكاریی لەسەرۆكی كۆماری ئێران و دەستبەكاربوونی ئیبراهیم رەئیسی، سەر بەباڵی محافزكاران وەك سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە هیواكان بۆ زیندوبوونەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەرەو لەناوچوون دەچن و هاوكات ئەگەری هەیە ئەو رێككەوتنە بۆ هەمیشە بەمردویی بمێنێتەوەو فشارە نێودەوڵەتییەكان، ئێران ناچار بكات بە رێككەوتنێكی نوێی بەرفراوانتر كەسەرەڕای بەرنامە ئەتۆمییەكەی سەرجەم بەرنامە سەربازیی و موشەكییەكانی لاواز بكات. محەمەد جواد زەریف وەزیری درەوەی پێشووی ئێران لەدوایین راپۆرتی خۆی وەك وەزیری دەرەوە بۆ پەرلەمانی وڵاتەكەی رایگەیاندوە؛ ئەگەر دانوستانەكانی ڤیەننا بگاتە ئەنجام و رێككەوتنی ئەتۆمیی زیندو بكرێتەوە، سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئێران لادەبرێن و هاوكات ئەو سزایانەشی كە دۆناڵد ترەمپ دژی ئێران و نوسینگەی سەرۆك كۆماریی ئێران سپاندویەتی هەڵدەوەشێنەوەو لەبەرامبەردا ئێران دەبێت ئاستی پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ (3.67%) دابەزێنێت كە لەئێستادا وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر ئەمەریكا پیتاندنی یۆرانیۆمی گەیاندووەتە (60%). ئیبراهیم رەئیسی لەپەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەڕەنسا داوای كردووە كەمافە یاسایی و نێودەوڵەتییەكانی ئێران دەبێت لەدانوستانە ئەتۆمییەكاندا رەچاو بكرێن و وڵاتانی ئەوروپاو ئەمەریكا پابەندی ئەو رێككەوتنە بن كە لە رابردودا پابەندی نەبوون. ئێران سێ داواكاریی سەرەكیی هەیە كەبریتین لەگەرەنتیی یان دڵنیایی بۆ جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی رێككەوتنی ئەتۆمیی، هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان كە زۆرینەیان لەلایەن ئەمەریكاوە سەپێنراوە، پاراستنی سەرجەم دەستكەوتە ئەتۆمییەكانی ئێران. ئەم داواكارییانەی ئێران لەكاتێكدایە ساڵی (2015) كە رێككەوتنی ئەتۆمیی لەنێوان ئێران و وڵاتانی (5+1) واژۆ كرا، راگەیەنرا؛ لابردنی سزاكانی سەر ئێران لەپڕۆسەیەكی كاتی و بە رەچاوكردنی پابەندبوونی لایەنەكان بەو رێككەوتنەوە جێبەجێدەكرێت و لابردنی هەندێك سزاش رەنگە لەیەك ساڵەوە تا (10) ساڵ بخایەنێت و هاوكات هەر ئەو سەردەمە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بەگومانەوە مامەڵەیان لەگەڵ ئێران كردو لەكرداردا ئێران هیچ دەستكەوتێكی لەواژۆكردنی رێككەوتنەكە نەبوو، كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانیش خۆیان لەواژۆی گرێبەستی گەورە لەگەڵ ئێران بوارد، بۆیە هەمو ئەمانە ئاماژەبوون كە رێككەوتنی ئەتۆمیی بەمردوویی لەدایكبووە و ملكەچیی ئێران بۆ ئەو رێككەوتنە بەهۆی ناچارییەوە بووە. حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران لەدوایین وتاری خۆیدا وەك سەرۆك كۆماری وڵاتەكە رایگەیاند حكومەتی نوێی ئێران هیچ رێگەیەكی نییە جگە لەگەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی، بەڵام ئەوەش بوێریی دەوێت و دەبێت بزانرێت تاچ ئاستێك پاشەكشێ بۆ بەرامبەرەكان دەكرێت. رووی دەمی رۆحانی لە رەئیسی بوو بۆ ئەوەی پێی بڵێت كە حكومەتەكەی تۆ ناچارە پاشەكشێ بكات و ئاستی داواكارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران كەمبكاتەوە بۆ گەڕانەوە یان زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، ئەوەی روونە كۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت پاشەكشێ بۆ كۆمەڵگای نێودەوڵەتیی بكات لەپێناو گەیشتن بە رێككەوتنی ئەتۆمیی، بەڵام ئەوەی روون نییە چارەنووسی قەیراناویی ئەو وڵاتەیە دوای زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە، چونكە لە رابردوشدا ئەو رێككەوتنە پێگەی ئێرانی بەرز نەكردەوەو خەڵكی ئەو وڵاتەی لەهەژاری و برسێتی رزگار نەكرد.

نامۆ سەربەست بزوتنەوەی تاڵیبان پاش 20 ساڵ دەستی گرتەوە بەسەر ئەفغانستاندا بەهێزێكی 40 هەزار چەكدارەوە توانی شكست بەحكومەتەكەی كابوڵ بهێنێت كەسوپایەكی 300 هەزار چەكداری مەشقپێكراوی هەبووە. لەساڵی 2001ەوە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی زیاتر لە 83 ملیار دۆلاریان لەپێشخستن و مەشقپێكردن و پڕچەككردنی سوپاو هێزە ئەمنییەكانی ئەفغانستاندا خەرجكردووە، بەڵام ئەوە نەیتوانی رێگربێت لەشكستی خێرایان لەبەرامبەر هێزەكانی تاڵیبانداو پایتەختی هەرێمەكانی وڵاتەكە دوابەیەك و بەئاسانی كەوتنە دەستیان. ئەو شكستە خێرایەی سوپا بووە مایەی پرسیاری گەورە، كە ئایا هۆكارەكە بۆ لاوازیی پڕچەككردن و مەشقەكانیان دەگەڕێتەوە؟ یان پەیوەندیی بەحكومەتەكەی ئەشرەف غەنی و دەنگۆی گەندەڵیی و خراپیی ئیدارەدانەكەیەوە هەیە؟ نیشانەكانی شكست پێشڕەوییە خێراكەی تاڵیبان پرسیارگەلێكی لەنێوەندە سیاسی و سەربازییە ئەمریكییەكاندا دروستكردووە سەبارەت بەئەوەی، ئایا هەوڵەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ ئەوەی سوپای ئەفغانستان بكاتە هێزێكی شەڕكەری بەتواناو سەربەخۆ شكستی هێناوە؟ یان سەربازەكان هەستدەكەن فەرماندەكانیان دەستبەرداریان بوون و پشتیان تێكردوون؟ داڕمانەكە تەنیا لەچەند رۆژی رابردووەوە دەستیپێنەكرد، بەڵكو چەند مانگێكە بەردەوامە، لەمانگی ئایارەوە هێزە ئەفغانییەكان لەداڕمانی تەواودابوون، هێرشە خێراكانی تاڵیبان بووە مایەی خۆبەدەستەوەدانی بەكۆمەڵی هێزەكانی سەرۆك ئەشرەف غەنی و دەستكەوتنی بایی سەدان ملیۆن دۆلار هەلیكۆپتەرو چەك و پێداویستی تر لەلایەن تاڵیبانەوە، كە لە ماوەی 20 ساڵی رابردوودا، ئەمریكییەكان داویانەتە سوپا. تاڵیبان بەچەند پێگەیەكی دابڕاو لەیەكتر دەستیپێكرد، لەناوچە شاخاوی و دەشتاییەكاندا ئابڵوقەی هێزەكانی سوپاو پۆلیسی دەدا تافیشەك و خواردنیان لێدەبڕا، ئەوسا بەڵێنیان دەدانێ ئەگەر چەك و كەرەستەكانیان رادەستبكەن، رێگایان دەدەن بە سەلامەتی بڕۆن و ناوچەكە بەجێبهێڵن، هێزە ئەفغانییەكانیش لەبێهیوایی بەهاناوە هاتن و گەیشتنی پاڵپشتیدا قایل دەبوون. بەوەش تاڵیبان رۆژ بەڕۆژ توانای جوڵەو كۆنترۆڵكردنی رێگا سەرەكیی و گرنگەكان و پاشانیش شارۆچكەو ناوچەكانی تریان زیاتر دەبوو. پێش ئەو شكستانەش خاڵە مەنهەجییە لاوازەكانی ناو هێزە ئەفغانییەكان بەئاشكرا دیاربوو، لەسەر كاغەز ژمارەیان زیاتر لە 300 هەزار بوو، بەڵام بەوتەی بەرپرسە ئەمریكییەكان بۆ ڕۆژنامەی ئیندپێندێنتی بەریتانی، لەڕۆژی ئابڵوقەدانی كابولدا، كەمتر لە پەنجا هەزاریان مابووەوە. بۆیە یەكێك لەهۆكارەكانیان بۆ ئەوە گێڕایەوە، كەڕۆژئاوا سوربووە لەسەر ئەوەی سوپایەكی مۆدێرن بۆ ئەفغانستان دروستبكات بەئاڵۆزییە لۆجستی و شێوازی گەیاندنە نوێیەكانەوە، بەڵام ڕوداوەكانی ئەم دواییە سەلماندنی لە غیابی ئەمریكا و ناتۆدا وڵاتێكی وەك ئەفغانستان، ناتوانێت سوپایەكی مۆدێرنی لە ئەو جۆرە بەڕێوەبەرێت. گلەیی و گازندەكان لەكاتێكدا بەرپرسە ئەفغانییەكان لە چوارچێوەیەكی نهێنیی تێكەڵ بەگەندەڵیدا، چاویان لەئەوە دەپۆشی كە ژمارەی راستەقینەی هێزەكانیان زۆر لە ئەوە كەمترە كە لەسەر كاغەز نوسراوە. رۆژنامەی نیویۆرك تایمزی ئەمریكی لە ڕاپۆرتێكیدا لەكابولەوە ئاشكرایكرد، ژمارەیەك لە فەرماندە سەربازییەكان هەستكردنیان بەبێزاریی و گلەیی دەربڕیوە لەنەگەیشتنی خواردن پێیان لەهێڵی رووبەڕووبوونەوەی قەندەهاردا، كە دووەم گرنگترین شاری وڵاتەكەیە و بەدەست ماندویەتی و لاوازییەوە ناڵاندویانە كە ئەو بڕوایەی لەڕیزەكانی سوپادا پتەوكردووە كە حكومەتەكەی ئەشرەف غەنی شایستەی قوربانیدان و لەپێناودا مردن نییە. دوای كەوتنی بارەگای فەرماندەیی فیرقەی 217و بڵاوبوونەوەی دەستبەسەرداگرتنی هەلیكۆپتەرو درۆنەكان لەلایەن تاڵیبانەوە، جەنەراڵ عەباس تەواكولی فەرماندەی فیرقەكە رەخنەی توندی لەسیاسی و پەرلەمانتارەكانی كابول گرت و تاوانباریكردن بە هاوبەشیكردن لەهەڵگیرساندنی ئەو ئاگری ترس و پشێوییەی دوژمن دەیەوێت، وتی كۆنترۆڵكردنی خاك لەلایەن تاڵیبانەوە لەئەنجامی جەنگێكی دەرونییەوە بووە نەك دۆڕاندنی شەڕ. فڕۆكەوانە ئەفغانییەكانیش گازندەی ئەوەیان دەكرد فەرماندەكانیان گرنگیی بەدۆخی فڕۆكەكان زیاتر دەدەن وەك لەئەوانەی لێیان دەخوڕن، لەكاتێكدا ئاگاداربوون تاڵیبان هەڵمەتێكی تیرۆركردنی لەدژیان دەستپێكردبوو. هێزەكانی نوخبەش (كۆماندۆ) كە لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەت بەرگرییان دەكرد، بەبێ بوونی ئامانجێكی دیاریكراو، لەهەرێمێكەوە بۆ یەكێكی تر دەگوازرانەوە، بەوەش تووشی بێخەوی و ماندویەتیی ببوون. سەنگەر گۆڕین ئەو میلیشیایانەی لەگەڵ حكومەتدا هاوپەیمان بوون و وەك هێزێك دەركەوتن بتوانن پاڵپشتی تواناكانی سوپابن، لەگەڵ گۆڕینی لایەنگیری و وەلائیاندا خۆیان بەدەستەوەدا. هەرێمێكی گەورەی باكور بڕیاربوو هێزێكی گەورەی میلیشیاكان بەسەركردایەتی عەبدولڕەشید دەستوم، جێگری پێشوی سەرۆكی ئەفغانستان بەرگری لێبكات كە 40 ساڵە بەگۆڕینی وەلائو گرێبەستكردن لەجەنگە دوا بەیەكەكان ماوەتەوە، ئەمجارەش سەنگەری گۆڕی و چووە پاڵ تاڵیبان. محەمەد ئیسماعیل خان وەزیری ئاوو وزەی پێشوو، دوای ئەوەی چەند هەفتەیەك بەرگریكرد، ئەویش خۆیدا بەدەست تاڵیبانەوە، چەندین هێزی میلیشیایی تریش كە بڕیاربوو بەرگری بكەن، سەنگەریان گۆڕی و چوونە پاڵ تاڵیبان. هێزی تاڵیبان لەگەرمەی هەرەسهێنانی سوپادا، هەمیشە هێزی تاڵیبان جێی پرسیاربوو، بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی واشنتۆن پۆست، هەڵسەنگاندنە فەرمییەكان دەڵێن لەنێوان 50 بۆ 60 هەزار جەنگاوەردایە، بەڵام بەرپرسە ئەمریكییەكان بەڕۆژنامەكەیان راگەیاند، ژمارەی هێزەكانی تاڵیبان بەهۆی چوونە ناوی جەنگاوەری بیانییەوە گەورە بووە، هاوكات لەو ناوچانەی كۆنترۆڵی دەكردن هەڵمەتی تەجنیدی دەستپێدەكرد. هەندێك شارەزای تریش بەڕۆژنامەكەیان راگەیاند، تاڵیبان بەشی گەورەی هێزەكەی لەپاكستانی هاوسێیەوە دەستكەوتووە، كە چەندین ساڵە هاوكاریی بزوتنەوەكە دەكات. گەندەڵیی گۆڤاری فۆرین پۆلیسی ئەمریكی لەڕاپۆرتێكدا لەزاری چەندین شارەزاو بەرپرسی سیاسی و سەربازیی ئەمریكی ئەفغانییەوە نووسیویەتی، گرفتی شكستهێنانی هێزەكانی ئەفغانستان لەدابینكردنی چەك و پێداویستی و مەشقدا نییە، بەڵكو هۆكارەكانی ئەو شكستە ئابڕوبەرە لەحكومەتەكەی ئەشرەف غەنییەوە هەڵدەقوڵێت، چونكە وەزارەتەكانی ناوخۆو بەرگریی بەگەندەڵی و بێتوانایی و نەبوونی سەركردایەتی و بەرژەوەندیی كەسیی ناوبانگیان دەركردووە. بۆ نموونە ئەو پۆلیسانەی چەكداركران و نێردران بۆ شەڕ لە هێڵەكانی پێشەوە، چەند مانگێكە وەزارەتی ناوخۆ موچەی پێنەداون، بەهەمان شێوە وەزارەتی بەرگری، خواردن و ئاوو چەكی پێویستی بۆ پۆلیس و سەربازەكان دابین نەدەكردو هێڵەكانی گەیاندن دزران و چەك و فیشەك و كەرەستەكانی تر لەبازاڕی ڕەشدا فرۆشران و بەشێكی زۆری گەیشتە دەستی تاڵیبان، ئەوەش وایكرد زۆرینەی سەربازو پۆلیسەكان پێگەكانیان چۆڵبكەن و بگەڕێنەوە هەرێمەكانی خۆیان تا بەرگری لەخێزانەكانیان بكەن. كۆماری سێ كەس گۆڤارەكەوە لەڕێی چەند سەرچاوەیەكی ترەوە ئەوە ئاشكرا دەكات كە ئەشرەف غەنی سەرۆك، شێتیی مەزنیی (جنون العضمة)ی هەیە، ئەوەش وایكردووە بڕیاری خراپ بدات بۆ بەهێزكردنی دەسەڵاتی ناوەندیی و بەڕێژەیەكی مەترسیدار بەرپرسە گەورەكان دەگۆڕێت، لەنێویاندا وەزیرەكانی ناوخۆو بەرگری و حاكمی ویلایەتەكان و فەرماندەكانی پۆلیس كەچەندین ساڵە دزی و پارە شتنەوە لەخزمەتگوزارییە مەدەنییەكاندا بەردەوامە. هەروەها راپۆرتەكە ئاماژە بەئەوە دەكات سەرۆك غەنی كۆمارێكی سێ كەسیی دامەزراندووە، وەك ئاماژەیەك بۆ ئەو سێ كەسەی سوكانی حوكمی وڵاتیان بەدەستەوەیە، ئەوانیش ئەشرەف غەنی سەرۆك و حەمەدەڵا موحیب راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانییەكەی و فەزڵ مەحمود فەزڵی سەرۆكی نوسینگەكەین كەهەرسێكیشیان ماوەیەكی زۆر لەدەرەوەی وڵات ژیاون و پاسپۆرتی بیانییان پێیەو رەگەزنامەی دووەمیان هەیە. ‌ئەفغانستان لە 34 ویلایەت و 421 هەرێم پێكهاتووەو دانیشتوانەكەی 38 ملیۆن كەسە و نزیكەی شەش ملیۆن كەس لەكابوولی پایتەختدا دەژین، رووبەری ئەفغانستان 652 هەزارو 860 كیلۆمەتەری چوارگۆشەیە، كەئەمەش هاوتایە دوو هێندەی رووبەڕی شانشینی یەكگرتووی بەریتانیایە. وەزیری بەرگری ئەمریكا دوای كۆنترۆڵكردنی كابوڵی پایتەختی ئەفغانستان لەلایەن تاڵیبانەوە رایگەیاند كەنیگەرانن. ‌لۆید ئۆستن، وەزیری بەرگریی ئەمریكا، رایگەیاند: «هێزە سەربازییەكانی ئەفغانستان شەڕی بزووتنەوەی تاڵیبانیان نەكرد، جێگەی نیگەرانیمانە، چونكە ماوەی 20 ساڵ راهێنان بەهێزە سەربازییەكانی ئەفغانستان كرا، چەك و كەرەستەی سەربازیی مۆدێرنیان بۆ دابینكرا، بەڵام شەڕیان نەكرد». راشیگەیاند:»ئەوەی لەئەفغانستان روویدا، بەهۆی نەبوونی سەركردایەتییەوە بووە لەلایەن ئەفغانییەكانەوە». هەروەها مارك میڵی، سوپاسالاری ئەمریكا رایگەیاند»دەكرێت دۆخی ئەفغانستان ببێتەهۆی دروستبوونی هەڕەشەیەكی گەورە».

هاوڵاتى پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی كورد لەبەرخودان بەردەوامەو ماوەی 38 ساڵە لەشەڕدایە بەرانبەر سوپای توركیا، بەرپرسی پەیوەندیەكانی كەجەكە دەڵێت:» پەكەكە نۆ جار ئاگربەستی تاكلایەنەی راگەیاندووەو حكومەتەكانی توركیا پابەند نەبووی پێوەی، بۆیە بەردەوامین لەبەرخودان و ملكەچبوون و تەسلیمبوون لەبەرنامەماندا نییە». عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)، دوای چەند ساڵێك لەخەباتی نهێنی دواجار بەشێوەیەكی فەرمی خەباتی چەكداری لەدژی حكومەتی ئەو توركیا راگەیاند كە ماوەی 38 ساڵە لەمەوبەرو لە15ی (تەباخ) ئابی ساڵی 1984 لەپێناو مافەكانی گەلی كورد دەستیان بە بەرخودان كردووەو گەریلا بووەتە بڵندگۆی شۆڕشێكی كڵپەدار لەپێناو ئازادی زمان و نەتەوەدا. دوو ساڵی رابردوو لەلایەك بۆ پەكەكەو لەلایەكی تر بۆ حكومەتی توركیا سەختترین كات بووە، چونكە لەو ماوەیەدا چالاكییەكانی پەكەكە لەدژی سوپای توركیا گەیشتە بەرزترین ئاستی خۆی و توركیاش بەهەموو چەكە پێشكەوتوو توانا سەربازیەكەیەوە لەدژی پەكەكە شەڕی گەیاندە لوتكە. ئێستا دوای ئەو 38 ساڵە لەشەڕو خوێنڕشتن توركیا بەهەموو توانا سیاسی و سەربازییەكەیەوە رووبەڕووی پەكەكە بووەتەوە، شەڕی خستووەتە ناو دڵی ناوچەی جوگرافی پەكەكە لەناو خاكی هەرێم، لەبەرامبەریشدا توركیا لەساڵانی رابردوو زیاتر  هێرشی توندی پەكەكەی لەسەرە بەجۆرێك كەم رۆژی هەفتە هەیە بەژمارەی جیاواز سەربازی ئەو وڵاتە نەكرێنە ئامانجی گەریلاكانی پەكەكە. زاگرۆس هیوا، وتەبێژی كۆنسەی بەڕێوەبەری-كەجەكە دەڵێت:» بەهیچ شێوەیەك تەسلیم بوون و ملكەچكردن بۆ توركیا لەبەرنامەی گەلی كوردو بەتایبەت پەكەكەدا نییە». زاگرۆس هیوا لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتىوت:» ئێمە هەمووكات ئامادەبووین بۆ ئاشتی، بۆ ئەو مەبەستەش نۆ جار ئاگربەستی تاكلایەنەمان راگەیاندووە، بەڵام دەوڵەتی تورك هەموو جارێك دەستی بەشەڕ كردووەتەوە، هۆكارەكەش ئەوەیە ئەردۆغان دوژمنایەتی گەلی كوردی دەستپێكردووەو نایەوێت كورد بوونی هەبێت». هەروەها وتیشی:» ئەگەر پشتیوانی پەكەكە نەبوایە ئەوا دەوڵەتی تورك لەماوەی 34 ساڵی رابردوودا گەلی كوردی لەناودەبرد، گەلی كوردیش هاوشانی پەكەكە خەبات و تێكۆشانی كردووە». دەستپێكی شەڕی پەكەكەو سوپای توركیا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵەكانی 1984و یەكەم چالاكی چەكداریی ئەو رێكخراوە كوردییە لەدژی سوپای توركیا لەناوچەكانی ئەڕوح شەمزینان بەسەرۆكایەتی مەعسوم كۆركوماز (عەگید) بەكرداری دەستیپێكرد. پەكەكە لەناوەڕاستی ساڵی 1974 سەرەتا وەك گروپێك كە 23 كەس دەركەوتن و لەئەنقەرەی پایتەختی توركیا لەژێر ناوی «ئاپۆچی» كارەكانی دەكردو عەبدوڵا ئۆجەلان سەرۆكایەتی ئەو گروپەی دەكرد، گروپەكە لە 1984 لەگوندی (فیسی) سەر بەقەزای لیجە لەپارێزگای ئامەد لەباكوری كوردستان پەكەكەیان راگەیاند. مەتین دەمهات فەرماندە لەهێزەكانی پاراستنی گەل-هەپەگە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» 38 ساڵە گەریلا لەچوار پارچەی كوردستان لەدژی داگیركەران راوەستاون، ئەگەر گەریلا نەبوایە گەلی كوردان قڕكرابوون، دەوڵەتی تورك تەنیا پەكەكە بەتاكە بەربەست دەزانێت بۆ ئەوەی گەلی كورد لەناوبەرێت و كوردستان داگیربكات، بۆیە هەموو دژایەتی خۆی لەپەكەكەدا خەرج دەكات». هاوكات، دەمهات باسی لەوەشكرد پەكەكە لەو ماوەیەدا بەهەزاران گیانی گەریلای بەكوردستان بەخشیوە، ئەمە هەروا ئاسان نییە بەدەم بوترێت، وتیشی:» بەداخەوە ئێستا لەباشوری كوردستان لەپشتەوە هەموو هاوكارییەك پێشكەش بەداگیركەران دەكرێت». بنكەو بارەگاكانی پەكەكە ماوەیەكی زۆر لەناوچە شاخاوییەكانی باكوری كوردستان بوو، بەڵام بۆ خۆپاراستنی زیاترو دورخستنەوەی ئاگری شەڕ لەبارەگاكانی، پەناگەی خۆی گواستەوە بۆ بناری قەندیل و لەسەرەتای ساڵەكانی 1999 بە رێككەوتن لەگەڵ پارتی و یەكێتی لەقەندیل نیشتەجێبوون.  بەپێی هەندێك ئاماری نافەرمی ژمارەی گەریلاكاكانی پەكەكە بەنزیكەی 15 هەزار گەریلا مەزندە دەكرێت كە بەناوچەكانی هەر چوار پارچەی كوردستاندا بڵاوبوونەتەوە، لەگەڵ ئەوەی بەردەوام گەنجانی كوردو تاك تاكەش لەنەتەوەكانی تر پەیوەندی بە ریزەكانی ئەو پارتەوە دەكەن، هاوكات رۆژانە لەشەڕی توركیادا گەریلاش شەهید دەبێت. بەپێی ئامارە نافەرمییەكان لەشەڕی 38 ساڵەی نێوانیان نزیكەی 60 هەزار كەس لەهێزەكانی یەكتر كوژراون بەبێ ئەو كەسانەی دیكە كە بوونەتە قوربانی. بۆ پەكەكە رەنگە گەورەترین زیان دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجەلان بووبێت كە لەساڵی 1999 لە گەلەكۆمەكیەكی دەزگای هەواڵگیری چەند وڵاتێكدا كە لە نایرۆبی پایتەختی كینیا دەستگیركراو دواتر رادەستی حكومەتی توركیا كرایەوە، بەڵام دەستگیركردنی ئۆجەلان نەبووە هۆی  لاوازبوونی پەكەكە. دوای ئەو 38 ساڵە لەشەڕو خوێنڕشتن هێشتا هیچكام لەپەكەكە و توركیا نەگەیشتوونەتە ئامانجەكەیان كەتوركیا دەیەوێت پەكەكە بەتەواوی لەناوبەرێت و كورد نەبێتە خاوەنی هیچ مافێك لەو وڵاتەدا، پەكەكەش نەیتوانیوە توركیا ناچار بكات شەڕ رابگرێت و دەست بەپڕۆسەی ئاشتی بكات. لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا پەكەكە ژمارەیەك سەركردەی باڵاو فەرماندەی ئاست جیاوازی بەدەستی توركیا شەهیدبوون كە دیارترینیان (زەكی شەنگالی، دیار غەریب، سەرحەت ڤارتۆ، دەمهات عەگید)و چەند فەرماندەی دیكە، ئەوەش لەماوەی 15 ساڵی رابردوودا گەورەترین زیان بوون لەپەكەكە كەوتووە. ساڵی 2014 پەكەكە بۆ جاری نۆیەم ئاگربەستی تاكلایەنەی راگەیاند بۆ ئەوەی پرۆسەی ئاشتی لەتوركیا دەستپێبكات، دوای چەندین كۆبوونەوەی ئاشكراو نهێنی لەئەنقەرەو ئیمراڵی‌و قەندیل و ئەوروپا دەستپێكرد، دواتر گفتوگۆكان رێكەوتنی دۆڵمە باخچەی لێكەوتەوە، بەڵام لەمانگی شوباتی ساڵی 2015 رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا تاكلایەنە پرۆسەكەی هەڵوەشاندەوە. بەردان ئۆزتورك هاوسەرۆكی كۆنگرەی گۆمەڵگەی دیموكراتیك (كەجەدە) و پەرلەمانتاری هەدەپە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» ئێمە وەك هەدەپە هەمیشە داوای رێگای ئاشتیانەمان كردووە بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد، جگە لەو رێگەیەش هیچ رێگەیەكی دیكە ئەنجامی نابێت، چونكە شەڕ تەنیا ماڵوێرانی لەدوایە بۆ هەردوولا». هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە گەلی كورد دەستبەرداری مافەكانی خۆی نابێت و لەجاران زیاتر خەبات و تێكۆشان بەهێزتر دەكات.

پ.دهۆك وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای دهۆك ئەوە ئاشكرادەكات كە»پێش چەند رۆژێك لەدهۆك چەند كەسێك لەسەر دزین و دزەپێكردنی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەلایەن هێزەكانی ئاسایشەوە دەستگیركراون». دوای بڵابوونەوەی هەواڵی دزەپێكردن و دزینی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەدهۆك، رۆژنامەی  هاوڵاتى  بەدواداچوونی بۆ بابەتەكە كرد، دەزگا ئەمنیەكان دەڵێن راستە و وەزارەتی پەروەردە نایاوێت قسەی لەسەر بكات. هێمن سلێمان، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت:» پێش چەند رۆژێك لەدهۆك چەند كەسێك لەسەر دزین و دزەپێكردنی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەلایەن هێزەكانی ئاسایشەوە دەستگیركراون، ئەو تۆمەتبارانە لای ئاسایشن و لێكوڵینەوەیان لەگەڵ دەكرێت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە چەند رۆژێكی تر ئەو تۆمەتبارانە رەوانەی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دهۆك دەكرێن و لێكوڵینەوەیەكی وردیان لەگەڵدا دەكەن. هێمن سلێمان وتیشی:»ئەم بابەتە زۆر راستە، ئەگەر راست نەبا بڵاونەدەبووەوە، ئێمە جارێ‌ نازانین ژمارەیان چەند كەسن و كەسەكان كێن مامۆستان یاخود هەندێك كەسی ترن، هەركاتێك رەوانەی ئێمە كران زانیاریی تەواویان لەسەر ئاشكرا دەكەین».    بەپێی زانیارییەكانی  هاوڵاتى  كە لەبەرپرسانی ئەمنی دهۆك دەستی كەوتووە، ئەو گرووپە لەژمارەیەك مامۆستاو پارێزەرو نووسینگەیەكی فرۆشتنی ئامێرەكانی گواستنەوە (بلووتووس) پێكهاتووەو ئێستا لەلایەن ئاسایشی پارێزگای دهۆك دەستگیركراون.  پەیوەندی كرد بەوتەبێژی وەزارەتی پەروەردە تەنها  وتی: « هیچ كۆمێنتێكم لەسەر ئەم بابەتە نیە «.  هاوكات، عومەر عەلی تەها ، بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت: « گشت تاقیكردنەوەكانی 12ی ئامادەیی بەشێوەیەكی زۆر رێكوپێك ئەنجامدراون، دەزگا ئەمنیەكانیش بە روڵی خۆیان هەڵساون بۆ پاراستنی هۆڵەكان، هیچ شتێكی فەرمی بۆ ئێمە نەهاتووە كە پرسیارەكان دزراون، ئێوە دەتوانن لەگەڵ دەزگا ئەمنیەكان قسە بكەن «.

شاناز حەسەن تائێستا لەهەرێمی كوردستاندا تەنها لەسەدا 13ی دانیشتوان ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووەو بەرپرسێكی وەزارەتی تەندروستیش دەڵێت:» 650 هەزار كەس لەهەرێم چاوەڕێی وەرگرتنی ڤاكسینن». لەهەرێی كوردستاندا هەموو ئەوانەی هەردوو ژەمە ڤاكسینەكەیان وەرگرتووە رای جیاوازیان لەسەری هەیەو بەشێكیان دەڵێن دوای وەرگرتنی كەتووشی پەتای كۆرۆنا بوون ئازاریان كەمتر بووە، بەڵام بەشێكیشیان دەڵێن بەقورسی تووشی كۆرۆنا بوون. بەشێك  لەو هاونیشتمانیانەی دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووە  باس لەوە دەكەن ئازاری توشبوون و نیشانەكانیان بەكۆرۆنا كەمتر لەسەر دەردەكەوێت. هێمن مەحمود، تەمەن 37 ساڵ، دانیشتووی سلێمانیەو دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو دواتر تووشی پەتاكە بووە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ڤاكسینەكە وایكردووە ئازاری كۆرۆنا لەسەرم سوكتر بێت، ئەمجارە ئازارەكەی زۆر جیاوازی هەیەو كەمترە، پزیشكەكانیش پێیان وتووم بەهۆی بەكارهێنانی ڤاكسینەكەوەیە». هەروەها فەرحان مەولود، تەمەن 41 ساڵ، دانیشتوی شاری هەولێرەو دوو ژەم ڤاكسینی وەرگرتووە، بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد تووشی كۆرۆنا بووە زۆر بەسووكی و پزیشكەكان پێیان راگەیاندووە كە بەهۆی وەرگرتنی ڤاكسینەوەیە. فەرحان وتیشی:» لەدوای وەرگرتنی ڤاكسینەكە، تەندروستیم زۆر جێگیرەو بەرگریم بەرامبەر ڤایرۆسەكە زۆر بەرزە». هاوكات، شنیار ئەحمەد، كچێكی تەمەن 24 ساڵانەو دانیشتووی شاری هەڵەبجەیە، تائێستا سێ جار تووشی كۆرۆنا بووەو دوو ژەمە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووە، هێمای بۆ ئەوەكرد لەدوای وەرگرتنی ڤاكسین ئازاری كۆرۆناكە زۆر كەمتر بووەو وتی» پێش وەرگرتنی ڤاكسین و دوای وەرگرتنی تووشی كۆرۆنا بووم، واتا دووجار ڤایرۆسەكەم گرتووە، ئازارەكەی زۆر زۆر كەمترەو بەسوكتر تووشی ڤایرۆسەكە دەبیت». ئەم كچە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، جاری یەكەم ئازارێكی زۆری هەبووەو ماوەیەكی زیاتر ڤایرۆسەكە لەگەڵیدا ماوەتەوەو وتی» دوای وەرگرتنی ڤاكسینەكە دووجاری دیكە تووشی كۆرۆنا بوون، بەڵام بەنیشانەی زۆر كەمترو ئازارێكی كەمتر». لەلایەكی دیكەوە پیاوێكی تەمەن 61 ساڵ دەڵێت سەرەڕای وەرگرتنی ڤاكسین، بەقورسی تووشی پەتای كۆرۆنا بووە. سەعید عەبدوڵا، پیاوێكی تەمەن 61 ساڵی دانیشتووی دهۆكە، دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووە بەهاوڵاتی وت:» بەئاستێكی قورس تووشبووم لەكاتێكدا دوو ژەمە ڤاكسینیشم وەرگرتووە». ئەم پیاوە زیاتر وونیكردەوەو وتی:» راستە لەوانەیە بەتەواوی بەرگریم پەیدا نەكردبێت بۆ ڤایرۆسەكە، بەڵام هەر دەبوایە كاریگەری لەسەر كەمكردنەوەی ئازارەكەم هەبوایە». بەهەمان شێوە هێرۆ بابانی، تەمەن 31 ساڵ، دانیشتووی هەولێرەو دوو ژەمە ڤاكسینی وەرگرتوەو زۆر بەقورسی تووشی كۆرۆنا بووە. دایكی هێرۆ گێڕایەوە كە كچەكەی لەكۆمپانیایەك كاری كردووە بۆیە هەر زوو دوو ژەمە ڤاكسینی وەرگرتووەو وتی:» لەگەڵ ئەوەشدا ئێستا ماوەی دوو هەفتەیە لەنەخۆشخانەیەو باری تەندروستی جێگیر نیە». دایكی هێرۆ جەختی لەوەكردەوە لەناو خێزانەكەیاندا تەنیا هێرۆ ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو هەمووشیان تووشی كۆرۆنا بوون و وتی:»تەنیا هێرۆ لەگەڵ ئەوەی ڤاكسینی وەرگرتووە بەقورسی تووشی ڤایرۆسەكە بووە، ئەگینا خۆشم و كوڕو كچەكانی دیكەم زۆر بەسوكی توشبووین». ئەم دایكە ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، ئێستا ترسی هەیە لەوەرگرتنی ڤاكسین و وتی:» دەترسم هەر منداڵێكی ترم ڤاكسینەكە وەربگرێت بەو شێوەیەی هێرۆ بەقورسی تووشی كۆرۆنا ببێت». سوارە عەلی، پزیشكی پسپۆڕی هەناوی لەنەخۆشخانەی شار لەسلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو كەسانەی تەنانەت یەك ژەم ڤاكسین وەردەگرێت، بەرگری بەرامبەر ڤایرۆسەكە پەیدادەكات، بۆیە كە دوو ژەمی وەرگرت دەیپارێزت لەڤایرۆسەكەو بەسوكی تووشی دەبێت». هەروەها ئەو پزیشكە پێشیوابوو ئەو كەسانەشی یەكەم ژەم ڤاكسینی وەرگرتووە باشترە لەوەی هەر هیچ ڤاكسینی وەرنەگرتووە. هاوكات پزیشكەكەی نەخۆشخانەی شار جەختی لەوەشكردەوە تەنیا ئەو كەسانەی گروپی مەترسیدارن (ئەوانەی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە) لەتوشبوون بەڤایرۆسەكە دەبێت بەردەوام خۆپارێزی تەواو بكەن و تەنانەت دوای وەرگرتنی دوو ژەمە ڤاكسینەكەش. تائێستا لەهەرێمی كوردستان لەسەدا 13ی دانیشتوانی ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووەو هەزاران كەسی دیكە چاوەڕێن لەڕێگەی سیستمی ناو تۆماركردن بۆ وەرگرتنی ڤاكسینەكە. حەربی كەتۆ، بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەپێی ژمارەی دانیشتوان تائێستا نزیكەی لەسەدا 13ی دانیشتوانی هەرێم ڤاكسینیان وەرگرتووە». بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی جەختی لەوەشكردەوە رۆژانە ژمارەیەكی زۆر ناوی خۆیان تۆماردەكەن بۆ وەرگرتنی ڤاكسین و وتی:» تائێستا 650هەزار كەس ناویان تۆمار كردووە». حەربی كەتۆ، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، ئەوانەی ژەمی یەكەمی ڤاكسین وەردەگرن دوای 21 رۆژ لەڕێگەی سیستمەكەوە پەیوەندیان پێوە دەكرێت بۆ وەرگرتنی ژەمی دووەم و وتی:» خەڵكی خۆشیان زۆر چاوەڕێی وەرگرتنی ژەمی دووەمن و دێنەوە تاڤاكسینەكە وەربگرن». بەپێی ئاماری وەزارەتی تەندروستی تائێستا زیاتر لە 750 هەزار ڤاكسینی كۆرۆنا هاتۆتە هەرێمەوە بەهەرسێ جۆرەكەیەوە، كە زیاتر لە 450 هەزار ژەم بەكارهاتووە و پرۆسەكە بەردەوامە رۆژانە ژمارەیەكی زۆر لەهاووڵاتیان ڤاكسین وەردەگرن.

عەمار عەزیز شەنگال بووەتە چەقی كێبڕكێ و ململانێی توندی هێزو لایەنە سیاسییەكان بۆ بەدەستهێنانی سێ كورسی قەزاكەو كورسییەكی كۆتای ئێزیدییەكان یەبەشەو پارتی و حەشدی شەعبی و لایەنەكانی دیكەش كاندیدیان هەیە. هەڵبژاردنی ئەمساڵ بەسیستەمی فرە بازنەیە ئەوەش یەكەم ئەزمونی هاوشێوەی پرۆسەی دەنگدانە لەدوای 2003ەوە، بەو پێیەی پێشتر هەر پارێزگایەك یەك بازنە بوو، بەڵام بۆ ئەم هەڵبژاردنە عێراق دابەشی 81 بازنە كراوە. سەعید بەتۆش، سەرۆكی حزبی پێشكەوتنی ئێزیدی لەشەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: « ئێمە بۆ كورسی كۆتای ئێزیدی كاندیدێكمان هەیە». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد حەوت كاندید كێبڕكی دەكەن بۆ بەدەستهێنانی كورسی كۆتاو بۆ بازنەی شەنگال كە سێ كورسی بۆ دیاریكراوە، 18 كەس خۆیان كاندید كردووە  كە پارتی، یەكێتی، حەشدی شەعبی، یەبەشە، قائیمەی موحەمەد حەلبوسی، قائیمەی خەمیس خەنجەر، ئەمانەو چەند لایەن و هێزی تر هەموویان كاندید-یان هەیە. لەتەواوی پارێزگای نەنیەوادا، زیاتر لە دوو ملیۆن و 330 هەزار دەنگدەر هەیەو بەسەر هەشت بازنەی هەڵبژاردندا دابەشكراون، پشكی نەینەوا لەپەرلەمانی داهاتووی عیراق 31 كورسییە، كە هەشت كورسی بۆ ژنانە، ئەوەش بەبێ‌ كۆتای كەمینەكان كە چوار كورسییان هەیە، كۆمسیۆن ناوی 401 كاندیدی لەنەینەوا پەسەندكردووەو كێبڕكێی بەدەستهێنانی 31 كورسی دەكەن . لەخولی داهاتووی پەرلەمانی عێراق 9 كورسی كۆتا بۆ كەمینەكان دانراوە كە 65 كاندید لەسەرتاسەری وڵاتدا كێبڕكێی بە دەستهێنانی دەكەن ، ئێزدییەكان بە حەوت كاندید چاویان لەكورسییەكی پەرلەمانی عێراقە. ئیدریس زوزانی، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەلقی 17 پارتی لەشنگال كە ئێستا لەدهۆك دەوام دەكەن لەلێدوانێكدا  بە وت: « ئێمە سێ‌ كەسی زۆر بەهێزو كاریگەرمان كاندید كردووەو خەڵكی شەنگالن، بەدڵنیاییەوە هەرسێ‌ كاندیدمان دەردەچن و هەرسێ‌ كورسی شەنگال بۆ پارتی دەبێت». لەبارەی گەڕانەوەی ئەوان بۆ شەنگال، ئدریس زوزانی وتی: « بۆ گەڕانەوەمان بۆ شەنگال چاوەرێ‌ی بڕیاری سەرۆك بارزانی دەكەین، هەركاتێك سەرۆك بارزانی بڕیار بدات ئەوا بەدڵنیایەوە دەگەڕێنەوەو وەك پێش 2014 و باشتریش خزمەتی خەڵكی شەنگال دەكەین «. هەروەها عومەر ساڵح، سەرۆكی پارتی ئازادی و دیموكراتی ئێزدییان كەسەر بە یەبەشە و ئاسایشی ئێزدیخانە، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئێمە یەك كەسمان هەیە ئەویش بۆ بازنەی شەنگالمان كاندید كردووە كە یەبەشەو ئاسایشی ئێزدیخان و تەواوی خەڵكی شەنگال پشتگیری دەكەن». عومەر ساڵح پێشیوابوو كاندیدەكەی یەبەشە دەنگێكی زۆر بەدەستدەهێنێت و دەچێتە پەرلەمانی عێراق، بڕوای وابوو كە» خەڵكی شەنگال خەبات و بەرخودانی ئێمە هەرگیز لەیاد ناكات». هاوكات، حەیدەر شەشۆ ، فەرماندەی هێزی ئێزیدخان، كە سەرۆكی حزبی دیمۆكراتی ئێزیدی لەشەنگالە بەهاوڵاتى وت:»كاندیدێكمان هەیە بۆ كێبڕكێی كورسی كۆتای ئێزدییەكان، پێشتر داوامان لەهەموو هێزو لایەنەكانی شەنگال كرد، رێككەوتنێك واژۆبكەین بۆ هەرسێ‌ كورسی بازنەی شەنگال، بەڵام لایەنەكان رازی نەبوون، بۆیە ئێمە بەجیا بەشداردەبین لەهەڵبژاردن و كێبڕكێ‌ لەسەر كورسی كۆتا دەكەین «. حەیدەر شەشۆ باسی لەوەشكرد سەرەتا لەگەڵ كورسی كۆتای ئێزدییەكان نەبوون و داوایانكرد ئەو كورسیە نەمێنێت و بخرێتە سەر بازنەی شەنگال  لەسێ‌ كورسییەوە بكرێتە چوار كورسی ، بەڵام قبوڵیان نەكردووە. «حەوت هێزو لایەن  كێبڕكێ‌ دەكەن بۆ بەدەستهێنانی كورسی كوتا، رێككەوتن كرابا زۆر باشتر دەبوو ئەوكات دەنگی ئێزدییەكان پەرت و بڵاو نەدەبوو»، حەیدەر شەشۆ وای وت.

عەمارعەزیز گوللەی سوپای توركیا تەنها رووی لەگەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان نەكردووە، بەڵكو كەسانی سڤیل و مەدەنیش بوونەتە قوربانی و رۆژی 13ی ئاب هاونیشتیمانیەكی گوندی دێشیش لەكاتی ئاودانی باخەكەی بەتەقەی سوپای توركیا گیانی لەدەستداوە بەپێی وتەی بەڕێوەبەری ناحییەكە. ئیبراهیم حەسەن محەمەد تەمەن 50 ساڵ، خاوەنی حەوت منداڵ خەڵكی گوندی دێشیشە سەر بەناحیەی كانێ ماسێ‌، بەڵام بەهۆی شەڕی پەكەكەو توركیا زیاتر لەچوار مانگ بوو لەزاخۆ دەژیا، رۆژی 13ی ئابی 2021 بەگوللەیەكی دۆشەكەی سوپای توركیا گیانی لەدەستدا. ئەبوبەكر حەسەن محەمەد، برای ئیبراهیمە كەئێستا لەشاری زاخۆ دەژی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت: «لەكاتژمێر 5ی بەرەبەیانی رۆژی 13ی ئاب برایەكەم لەگەڵ هاوڕێیەكی خۆی لەزاخۆوە دەچنە گوندی دێشیش بەمەبەستی ئاودانی باخەكەی، دوای گەیشتنیان بۆ ناو گوند، گوللەیەك بەسەری براكەم دەكەوێت و یەكسەر گیانی لەدەستدا». ئەبوبەكر حەسەن وتیشی: «دەمانەوێت خوێنی براكەم بەبەلاش نەڕوات و بەشەهید هەژمار بكرێت ، ناتوانین بچینە سەر گوندەكانی خۆمان بەردەوام شەڕو ئالۆزی لەنێوان پەكەكە و سوپای توركیا هەیە». گوندی دێشیش بەدووری 10 كم دەكەوێتە ناوەندی ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌، پێش دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی توركیا بۆ سەر ناوچەكانی بادینان 30 تا 40 خێزان لەناو گوند دەژیان، بەڵام لەسەرەتای مانگی نیسانەوە تائێستا گوندەكە چوڵكراوە . سەربەرست سەبری، بەڕێوەبەری ناحیەی كانێ ماسێ‌ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» ئەو هاووڵاتیە بەتەقەی دۆشكەی سوپای توركیا كوژراوەو خاڵە سەربازییەكانی توركیا بەتەواوی گوندەكەیان كۆنتروڵ كردووە». سەربەست سەبری وتیشی:» لەكۆی 76 گوند لەسنوری ناحیەكە  36یان لەژێر دەسەڵاتی ئێمەدا نەماون و  سوپای توركیا لەسەرەوەیەو پەكەكەش لەخوارەوەیە و ئارام نین، بۆیە داوامان لەخەڵك كردووە بەهیچ شێوەیەك سەردانی ئەو گوندانە نەكەن و خۆیان بەرپرسیار دەبن لەڕوودانی هەر رووداوێك». هاوكات، فەرهاد عەبدوڵلا خەڵكی گوندی دێشیشە، هەر لەدوای ئۆپەراسیۆنی توركیا بۆ سەر ناوچەكە ماڵی خۆی گواستووەتەوە بۆ شاری زاخۆ بە  وت:»خاوەنی باخ و زەوی كشتوكاڵین، هەموو مانگێك چەند جارێك دەچنە گوند بۆ مەبەستی ئاودان، ئەگەر نەچین رەنجی ماندوبوونیان بەفیڕو دەڕوات».

شاناز حەسەن بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی دەڵێت:» هەوڵ بۆ دەستپێكردنەوەی پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتی هەرێم و وەزارەتی داراییەوە هەیە، بەڵام  سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان پێیوابوو كە هیچ هەواڵێكی دڵخۆشكەر لەوبارەیەوە بوونی نییە. لەسەرەتای ساڵی 2014 و كاتێك حكومەتی هەرێم قەیرانی دارایی راگەیاند تائێستا كە زیاتر لەحەوت ساڵ دەكات پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەرانی راگرتووە، بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی دەڵێت:» لە پرۆژە بودجەی 2021دا پلە بەرزكردنەوەی فەرانبەران وەك گرفتێكی میلاكات باسكراوە». سەرچاوەیەكی باڵا لە وەزارەتی دارایی و ئابوری حكومەتی هەرێمی كوردستان كە نەیویست ناوی بهێندرێت لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لە بودجەی 2021دا پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران وەك گرفتێكی میلاكات باسكراوەو هیچ بڕە بودجەیەكی تایبەتی بۆ تەرخان نەكراوە». هەروەها وتیشی:»  فەرمانبەر لەكاتی پلە بەرزكردنەوەدا شایستە داراییەكانی كە هەقی خۆیەتی بیدرێتێ‌،  بەڵام بەهۆی قەیرانی دارایی كە بەسەر هەرێمدا هاتووە پلەبەرزكردنەوە راگیرا و ئەمەش وایكرد چەندەها گرفت لەخانەنشین كردن و چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان و لەزۆر لایەنەوە كەموكوڕی دروست بوو لەموچەی فەرمانبەراندا». هاوكات ئەو بەرپرسەی وەزارەتی دارایی ئەوەشی خستەڕوو كە ئێستاش پڕۆژە بودجەیان ناردووە بۆ حكومەتی هەرێم، مەبلەغێكی دیاریكراویان دیارینەكردووە بۆ پلەبەرزكردنەوە، وتیشی:»هەوڵێكی باش هەیە لەلایەن حكومەتی هەرێم و وەزارەتی داراییەوە تا پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران دەستپێبكاتەوە». سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان دەڵێت:» هیچ هەواڵێكی دڵخۆشكەر نییە بۆ دەستپێكردنەوەی پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران». زیاد جەبار، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»لەو كاتەوەی پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران راگیراوە، تائێستا بەردەوام لەلایەن ئێمەی پەرلەمانتارانەوە یاداشت دراوەتە ئەنجومەنی وەزیران و هەوڵمانداوە لەپرۆژەی بودجەدا جێی بكرێتەوە، بەداخەوە تائێستا پڕۆژە بودجەكە نەهاتۆتە پەرلەمان تا كاری لەسەر بكەین». هەروەها سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی پێشیوابوو بەردەوام وەك ئەركی خۆیان داوایان كردووە حكومەتی هەرێم پێداچوونەوە بكات و ئەو مافە شەرعی و یاساییەی فەرمانبەران جێبەجێبكات. زیاد جەبار وتیشی:»تائێستا هەواڵی دڵخۆشكەر نیە و چاوەڕێین، بەو پێیەی حەوت ساڵە  پلە بەرزكردنەوە راگیراوە، بۆیە بێگومان كاریگەری لەسەر خەرجی حكومەت دەبێت چونكە گۆڕانكاریەكی زۆر لە موچەی فەرمانبەراندا روودەدات». هاوكات ئەبوبەكر هەڵەدنی، ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتى وت:»لەئێستادا هیچ پاساوێك بۆ راگرتنی پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران نیە، لەكاتێكدا كە سەرجەم فەرمانبەران  پلە بەرزكردنەوەی ئەو حەوت ساڵەیان بۆ بكرێت شتێكی وا لەداهاتەكان ناگۆڕێت لەكاتێكدا دەقی یاسای چاكسازی وەك خۆی جێبەجێبكرێت». هەڵەدنی پێشنیاری بۆ حكومەتی هەرێم كرد بەپێی زیادبوونی داهاتەكان پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران دەستپێبكاتەوە.