ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

شاناز حەسەن خێزانی شێروان شێروانی دەڵێت:» شێروان بەتەلەفون پێی وتم كە لەلایەن ئاسایشەوە ئەشكەنجە دەدرێن»، تیمی پارێزەران و كەسوكاری سزادراوانی دیكەش ئەو ئەشكەنجەیە دووپاتدەكەنەوە كە ماوەی زیاتر لەهەفتەیەكە بەردەوامە. خێزانی شێروان شێروانی ئاماژە بەدەدات شێروان پەیوەندی كردووەو داوای كردووە قسەكانی بگەیەنێتە راگەیاندنەكان و پارێزەران و كەسانی مافپەروەر كەڕۆژانە ئەشكەنجەی دەرونی و جەستەیی دەدرێن. روكەش جەباری، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» شێروان رۆژی شەممە حەوتی ئاب پەیوەندی كردووەو داوای كردووە قسەكانی بگەیەنرێتە پارێزەرەكەی و راگەیاندنەكان و رای گشتی كە ماوەی دوو هەفتەیە ئەشكەنجە دەدرێین». هەروەها وتیشی:» شێروان وتی خواردنمان لێ‌ دەگرنەوەو ساردیەكانمان لێ‌ دەكوژێننەوەو لەگەرمایە وەزعمان زۆر خراپە بەپارێزەران بڵێ تا بەهانامانەوە بێن». نوێنەری زیندانیانی بادینان دەڵێت:» لەدوای دادگایی كردنەكەی رۆژی 29ی مانگ كە شایەتیەكەیان هەڵوەشاندۆتەوەو وتوویانە متمانەیان بەئاسایشی پارتی و دادگا نەماوە لەتۆڵەی ئەوەدا لەو رۆژەوە تائێستا زیندانیان خراپ مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت و ئەشكەنجە دەدرێن». ئەیهان سەعید، نوێنەری زیندانیانی بادینان، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» هۆكاری ئەو سزادان و ئەشكەنجەدانانە، دوای ئەوە بووە كە لەدادگا زیندانیان وتوویانە ئێمە نەخێر متمانەمان بەئاسایشی پارتی نیە و متمانەمان بەدادگا نیەو ئەمانە پەنجەیان بەرزكردۆتەوەو رایانگەیاندووە بژی ئازادی و بمرێت دیكتاتۆرو قەرەباڵغی و دەنگەدەنگ دروست بووەو دوای ئەوە كە براون بۆ زیندان ئەشكەنجە دراون وەك تۆڵە سەندنەوەیەك لەدژی ئەو بەرخودان و ئازایەتیەی بەرامبەر خەڵك و پەرلەمانتارو كەسوكارەكانیان نیشانیانداوە». نوێنەری زیندانیانی بادینان، زیاتر روونیكردەوە  كەڕۆژی ٢٩ی مانگ دادگایی كردنی بەدەل بەرواری و ئومێد بەروشكی بوو زیندانیەكانی تر (شڤان سەعید و شێروان شێروانی و ئاریوان عیساو گۆدار زێباری) وەك شایەت لەسەریان هێنرابوو كە شایەتیان لەسەربدەن كە ئەمانە تێكدەرو تیرۆریستن و ویستوویانە تەقینەوە بكەن و ئەوانیش ئەو شایەتیەیان رەتكردووەتەوەو و رایانگەیاندووە «لەژێر فشاردا 50 وەرەقەیان پێ واژۆ كردووین كە نەمانزانیوە ئەمە چییەو رێگەیان نەداوە بیخوێنینەوە». نوێنەری زیندانیانی بادینان، ئەوەشی دووپاتكردەوە هێشتنەوەی بەندكراوان لەدەرەوەی یاسایە و پێویستە ببرێنە چاكسازییەكان نەك تائێستا لە لای ئاسایشی هەولێر بمێننەوە. هاوكات ئەم هەفتەیە تیمی پارێزەرانی چالاكوانە دەستگیركراوەكانی بادینان بانگەوازێكیان بۆ رای گشتی بڵاوكردەوە و دەڵێن « سزادراوانی بادینان (رۆژنامەنوس و چالاكوانان ) زۆر ئەزیەت دەدرێن و فشاری زۆیان بۆ دەهێنرێت»، تیمەكە داوای بەهاناوەچوونی كردووە. بانگەوازەكەی تیمی پارێزەرانی سزادراوانی بادینان، شەممە 7ی ئابی 2021، ئاراستەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، سەرۆكایەتی پەرلەمان كوردستان، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆك و ئەندامانی لیژنەی مافی مرۆڤ لەپەرلەمانی كوردستان، فراكسیونە جیاوازەكانی پەرلەمانی كوردستان و عێراق، دەستەی مافی مرۆڤ و تەواوی لایەنە پەیوەندیدارەكان  كراوە. تیمی پارێزەران داواشیكردوە بەزووترین كات سزادراوەكان بگوازرێنەوە بۆ چاكسازی گەورانی هەولێر یاخود چاكسازی زەڕكا لەدهۆك كە بەپێی یاسا دوای سزادانی هەر راگیراوێك دەبێت بگوازرێنەوە چاكسازی و وەك هەر زیندانیانی تر مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت و رادەستی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی بكرێن. محەمەد عەبدوڵا، تیمی پارێزەری زیندانیانی بادینان، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «ئێمە لەڕێگەی هاوسەری شێروانەوە زانیاریمان پێگەیشتووە كە ئەشكەنجە دەدرێن و باری دەروونییان باش نیە». وتیشی» نووسراومان ئاراستەی هەموو لایەنە بەرپرسەكان كردووە بەپیر بەندكراوانەوە بچن و ئەو ئەشكەنجەدانە راگرن». ڕۆژی 29ی تەمموز رۆژی دادگایكردنی بەدەل بەرواری و ئومێد بەروشكی بوو كە لەناو هۆڵی دادگادا لەلایەن زیندانیان و كەسوكارو ئامادەبوانی ناو هۆڵی دادگاییەكەوە دروشمی بژی ئازادی و بمرێت دیكتاتۆر دەوترایەوەو دادگاییەكە دواخرا.  

عەمار عەزیز سەرۆكی شارەوانییەكانی پارێزگای دهۆك بەوەكالەت دەڵێت: لەهیچ شارەوانییەكی سنوری پارێزگای دهۆك پارچە زەوی نیە تا بەسەر فەرمانبەراندا دابەشبكرێت، كەفەرمانی پێدانی زەوی بۆ 20 هەزار فەرمانبەر لەسنوری پارێزگای دهۆك دەرچووە . خالد سلێمان، بەڕێوەبەری گشتی شارەوانییەكانی پارێزگای دهۆك بەوەكالەت لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» پێش 2012 بڕیاری پێدانی پارچە زەوی بۆ 20 هەزار فەرمانبەر لەسنوری پارێزگای دهۆك دەرچووە، ئێمە قەرزاری ئەوانین، بەڵام چی بكەین هیچ پارچە زەویەك لەسنوری شارەوانییەكانی ئێمە نیە تا بەسەریاندا دابەشی بكەین». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد كە لەسنوری پارێزگای دهۆك 47 شارەوانییان هەیە، بەڵام هیچ پارچە زەوییەكی ئامادەو ئیفراز بوونی نییەو دەبێت سنوری شارەوانییەكان فراوان بكرێت و كوژاندنەوە بۆ زەوی كشتوكاڵی بكرێت. سەرۆكی شارەوانییەكانی پارێزگای دهۆك ئەوەشی دووپاتكردەوە دەبێت حكومەتی هەرێم فەرمانێك دەربكات تابڕیارەكە بكەوێتە بواری جێبەجێ‌كردنەوە، تا بتوانن هەندێك پارچە زەوی بەسەر فەرمانبەران دابەشبكەن، وتیشی:» ئەوەش لەحكومەتی هەرێم راگیراوەو پێویستی بەڕازەمەندی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوە ئاوییەكانە بۆ كوژاندنەوەی زەوییەكان و فراونكردنی شارەوانییەكان». هاوكات ئەوەشی خستەڕوو  حكومەتی هەرێم لیژنەیەكی پێكهێناوە لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی و لایەنە پەیوەندیدارەكان، كاری ئەو لیژنەیە سەرەتا (جەردێك) دەكەن تا بزانن لەسنوری هەموو شارەوانییەكان چەند پارچە زەوی هەیەو چەند فەرمانبەر بڕیاری بۆ دەرچووە تا زەوی پێبدرێت، «چاوەرێ‌ی ئەنجامی لیژنەكە دەكەین، جگە لەو 20 هەزارەی كە فەرمانی دەرچووە زەوی پێ‌بدرێت ، نزیكەی 20 هەزار فەرمانبەری دیكەش مافی ئەوەیان هەیە زەوی وەربگرن». خالید سلێمان ئەوەی دووپاتكردەوە كە دابەشكردنی زەوی دەمێكە لەلایەن حكومەتی هەرێم راگیراوە، دەبێت بڕیارێكی گشتی بدەن بۆ هەموو شارەوانییەكان تا بەفەرمی دابەشكردنی زەوی دەستپێبكاتەوە.  

هاوڵاتى  بەڕێوەبەری گشتی هاتوچۆی سلێمانی ئاماژە بەوەدەدات كەهێشتا هیچ بڕیارێكی یەكلاكەرەوە بۆ ئوتومبێلە بێسەرەتاكان دەرنەچووە كەژمارەیان نزیكەی بیست هەزار دەبێت، بەڵام پێشنیار بۆ چارەسەركردنیان هەیە. عەمید فەرەیدون عومەر، بەڕێوەبەری گشتی هاتوچۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بە  هاوڵاتى  وت:» تائێستا وەزارەتی ناوخۆ بڕیارینەداوە ئوتومبێلە بێسەرەتاكان تۆمار بكرێن، بەڵام داوای ئامارەكەیان كردووە كەژمارەیان كەمترە لەبیست هەزار ئوتومبێل و ئێمەش داومانەتە وەزارەتی ناوخۆ». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد لەو ژمارەیە كەمتر لەسێ هەزار ئوتومبێلی لەپارێزگای سلێمانیدایەو ئەوانی دیكە لەپارێزگاكانی دیكەدان. دەربارەی ئەوەی پێشنیار هەبووە ئوتومبێلە بێسەرەتاكان تابلۆی پارێزگای هەڵەبجەیان پێبدرێت تاداهاتەكەی بۆ ئەو پارێزگایە بێت، بەڵام بەڕێوەبەری هاتوچۆی سلێمانی دەڵێت ئەوە تەنها قسەیەو پێشنیار نییەو شتێكی فەرمی لەوەزارەتی ناوخۆ نییە. دەربارەی ئەوەی پێشنیار هەیە بۆ ئەوەی چارەنووسیان یەكلابكرێتەوە كە لەئێستادا كڕین و فرۆشتنی پێوەدەكرێت، بەڕێوەبەری هاتوچۆی سلێمانی وتی:»پێشنیار هەیە كە رسوماتی مروری و گومرگیان لێوەربگیرێت وەك ئەوەی ساڵی 2017 و 2019 تۆمار بكرێن، چونكە ناكرێت بەبێ ژمارەو ژمارەی ساختە بسوڕێنەوە، تا ئێستا ئەم پێشنیارە لەوەزارەت تەبەنی نەكراوە». «خەڵك دەبێت چاوەڕوان بێت و نابێت كڕین و فرۆشتنی پێوە بكات، یان بەژمارەی ساختە بسوڕێتەوە تا بڕیار لەچارەنووسی ئوتومبێلە بێسەرەتاكان دەدرێت»، عەمید فەرەیدون عومەر وادەڵێت. هەروەها وتیشی:»هەركات ئەو پێشنیارە تەبەنی كرا ئەوكات وەزارەتی دارایی و ناوخۆ جۆری رسوماتی هاتوچۆو گومرگەكان دیاری دەكەن كەپێویستە رەچاوی جۆری ئوتومبێل بكرێت»

شاناز حەسەن نوێنەری زیندانیانی بادینان دەڵێت:" لەدوای دادگایی کردنەکەی ڕۆژی ٢٩ی مانگ کە شایەتیەکەیان هەڵوەشاندۆتەوە و وتویانە متمانەیان بە ئاسایشی پارتی و دادگا نەماوە لە تۆڵەی ئەوەدا لەو ڕۆژەوە تا ئێستا زیتدانیان خراپ مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت و ئەشکەنجە دەدرێن". ئەیهان سەعید، نوێنەری زیندانیانی بادینان، لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت :" هۆکاری ئەو سزادان و ئەشکەنجەدانانە، دوای ئەوە بووە کە لە دادگا زیندانیان وتویانە ئێمە نەخێر متمانەمان بە ئاسایشی پارتی نیە و متمانەمان بە دادگا نیە و ئەمانە پەنجەیان بەرز کردۆتەوە و ڕایانگەیاندووە بژی ئازادی و بمرێت دیکتاتۆرو قەرەباڵغی و دەنگەدەنگ دروست بووە و دوای ئەوە کە براون بۆ زیندان ئەشکەنجە دراون وەک تۆڵە سەندنەوەیەک لە دژی ئەو بەرخودان و ئازایەتیەی بەرامبەر خەڵک و پەرلەمانتار و کەسوکارەکانیان نیشانیان داوە". نوێنەری زیندانیانی بادینان، زیاتر ڕونیکردەوە و وتی :"ڕۆژی ٢٩ی مانگ دادگایی کردنی بەدەل بەرواری و ئومێد بەروشکی بوو زیندانیەکانی تر (شڤان سەعید و شێروان شێروانی و ئاریوان عیسا و گۆدار زێباری) وەک شایەت لەسەریان هێنرابوو کە شایەتیان لەسەر بدەن کە ئەمانە تێکدەر و تیرۆرستن و ویستویانە تەقینەوە بکەن و ئەوانیش ئەو شایەتیەیان ردەتکردەوە و ڕایان گەیاندووە "لەزێر فشاردا ٥٠ وەرەقەیان پێ وازۆ کردوین کە نەمانزانیوە ئەمە چییە و ڕێگگەیان نەداوە بیخوێنینەوە" ". هاوکات ئەمڕۆ تیمی پارێزه‌رانی چالاكوانه‌ ده‌ستگیركراوه‌كانی بادینان بانگه‌وازێكیان بۆ رای گشتی بڵاوكرده‌وه‌ و دەڵێن " سزادراوانی بادینان (ڕۆژنامەنوس و چالاکوانان ) زۆر ئەزیەت دەدرێن و فشاری زۆیان بۆ دەهێنرێت"، تیمه‌كه‌ داوای به‌پیره‌وه‌ هاتن. بانگه‌وازه‌كه‌ی تیمی پارێزه‌رانی سزادراوانی بادینان، ئه‌مڕۆ شه‌ممه‌ 7ی ئابی 2021، ئاراسته‌ی سەرۆکی هەرێمی کوردستان، سەرۆکایتی پەڕلەمان کوردستان، سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆک و ئەندامانی لیژنەی مافی مرۆڤ لە پەرلەمانی کوردستان، فراكسیونه‌ جیاوازەکانی پەرلەمانی کوردستان و عێراق، دەستەی مافی مرۆڤ و تەواوی لایەنە پەیوەنددارەکان  كراوه‌. له‌ بانگه‌وازه‌كه‌ تیمه‌كه‌ ده‌ڵێت كه‌ هەر ئێستا هەواڵیان پێگەیشتووه‌ کە سزادراوانی بادینان (ڕۆژنامەنوس و چالاکوانان) زۆر ئەزیەت دەدرێن و فشاری زۆیان بۆ دەهێنرێت/ له‌سه‌ر ئه‌و بنمه‌مایه‌ش داوایه‌ك ده‌كات و ده‌ڵێت "داواتان لێ دەکەین بە پیر بانگەوازەکەمانەوە بێن کە بارودۆخی تەندروستی و شوێنی حەوانەوە و مامەڵەی کارمەندانی ئیدارەی زیندانی ئاسایشی گشتی هەولێر لەگەڵ سزادراوانی بادینان لەو پەڕی خراپیدایە و دورە لە هەموو بەها ئینسانییەکان و هیچ رەچاوی مافەکانی زیندانیانیان لەگەڵ ناکرێت". تیمی پارێزه‌ران داواشیكردوه‌ بە زوترین کات سزادراوه‌كان بگوازرێنەوە بۆ چاکسازی گەورانی هەولێر یاخود چاکسازی زەڕکا لە دهۆک و رونیكردوه‌ته‌وه‌ كه‌ بەپێی یاسا دوای سزادانی هەر ڕاگیراوێک دەبێت بگوازرێنەوە چاکسازی و وەک هەر زیندانیانی تر مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت. له‌كۆتایی بانگه‌وازه‌كه‌شدا تیمی پارێزه‌ران رایگه‌یاندوه‌ "ئەوانە مرۆڤن و ڕۆڵەی ئەم نیشتیمانەن و هیچ بیانوویەک نییە بۆ  هێشتنەوەیان لە زیندانی ئاسایش و نایاساییشە مانەوەیان لە ئاسایش و پێویستە بە زووترین کات سزادراوان رادەستی وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەلایەتی بکرێن ". ڕۆزی ٢٩ی تەمموز ڕۆژی دادگایکردنی بەدەل بەرواری و ئومێد بەروشکی بوو کە لەناو هۆڵی دادگادا لەلایەن زیندانیان و کەسوکار و ئامادەبوانی ناو هۆڵی دادگاییەکەوە دروشمی بژی ئازادی و بمرێت دیکتاتۆر دەوترایەوە و دادگاییەکە دواخرا.    

نامۆ سەربەست رەجەب تەیب ئەردۆغان لەبەردەم كۆمەڵێك سیاسەتمەداری ناوخۆییدا باسی رێككەوتننامەی لۆزانی كرد، وەك یەكەم سەرۆكی توركیا بەئاشكرا رەخنەی لە ئەو رێككەوتننامە نێودەوڵەتییە گرتووە كە بەپێی ئەو سنوری جیاكەرەوەی نێوان توركیاو یۆنان كێشراوەو لەوكاتەوە بەردەوامبوو لەتوانجەكانی سەبارەت بە نادادپەروەریی ئەو سنورانەی كێشراون. كانونی یەكەمی 2017 لەمیانی سەردانیدا بۆ یۆنان، كە یەكەم سەرۆكی توركیا بوو دوای (65) ساڵ سەردانی ئەو وڵاتە بكات، ئەردۆغان رایگەیاند:» ئەو رێككەوتننامەیەی ساڵی 1923 واژۆكراوەو سنوری توركیای دوای جەنگی جیهانیی یەكەم یەكلایی كردووەتەوە، دادپەروەرانە جێبەجێ نەكراوە». هەروەها یۆنانیشی تاوانباركرد بە پابەندنەبوون بەڕێككەوتننامەكەوەو گلەیی لەئەوەشكرد هەندێك خاڵی رێككەوتننامەكە پێویستی بەڕوونكردنەوە هەیە. بەر لەئەو سەردانەش، ئەردۆغان چەند جارێك رایگەیاندبوو، لۆزان سەركەوتنێكی گەورە نەبووە، چونكە توركیا ناچاربووە دەستبەرداری چەند دورگەیەك ببێت. رێككەوتننامەی لۆزانی 1923 ساڵی 1918، دوای جەنگی جیهانیی یەكەم و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، بەریتانیاو فەڕەنسا و ئیتاڵیای براوەی جەنگ لە 19ی ئابی 1920دا، رێككەوتننامەی سیڤەری ئاشتییان لەگەڵ عوسمانییەكاندا واژۆكرد. بەپێی رێككەوتننامەكە، توركیا ناچاركرا دەستبەرداری وڵاتە عەرەبییەكان ببێت و هەندێك نەتەوەی وەك ئەرمەنەكان سەربەخۆییان وەرگرت و ناوچەی تایبەتیش بۆ كورد تەرخانكراو سەروەریی یۆنانیش بەسەر چەند دورگەیەكی دەریای ئیجەدا سەپاو، سوریاو لوبنان كەوتنە ژێر ئینتدابی فەڕەنسی و عێراق و فەڵەستین و ئوردونیش كەوتنە ژێر ئینتدابی بەریتانییەوە. رژێمی نوێی توركیا بەسەرۆكایەتی مستەفا كەمال خێرا ئەو رێككەوتننامەیەی رەتكردەوە و كەوتە شەڕ لەگەڵ هێزە ئەوروپییەكاندا. ئەنجامەكەی بەڕێككەوتننامەیەكی نوێی ئاشتی كۆتاییهات كە لە 24ی تەمموزی 1923دا لەلۆزان پایتەختی سویسرا واژۆكراو مەرجی نوێی لەخۆگرت كەدیارترینیان فەوتانی ئەو مافانەی گەلی كورد بوو كە لەڕێككەوتننامەی سیڤەردا بۆی دابینكرابوو، لەگەڵیشیدا سنوری توركیای بەشێوەی ئێستا كێشا. توركیا كۆنترۆڵی هەندێك ناوچەی گرتەوە دەست، لەنێویاندا چەند دورگەیەكی دەریای ئیجەو شریتێكی درێژ لەسەر سنوری سوریاو ناوچەی دەربەندە نێودەوڵەتییەكان (دەربەندەكانی بسفۆرو دەردەنیل) لەبەرامبەردا ئەتاتورك وازی لەهەموو داواكارییەكانی وڵاتەكەی هێنا بۆ ئەو خاكانەی دەرەوەی توركیا كە پێشتر داوایدەكرد (لەنێویاندا ویلایەتی موسڵ) و بەڵێنیشیدا مافی كەمینەكان بپارێزێت. سەركەوتن یان پێشێلكاری؟ رۆژی 24ی تەمموزی رابردوو لەیادی (98) ساڵەی واژۆكردنی رێككەوتننامەی لۆزاندا، ئەردۆغان وەك سەركەوتنێك بۆ توركیا پیایدا هەڵدا، بەڵام نامەیەكی ژێر بەژێریشی نارد كە توركیا بەردەوام نابێت لە قایلبوون بە ئەوەی سەدەیەك لەمەوبەر لەسەری رێككەوتن كراوە. راگەیاندنەكانی توركیا لەزاری ئەوەوە بڵاویانكردەوە كە رایگەیاندووە:»ئەنقەرە بەردەوامدەبێت لەو مافانەی خۆی كە لەیاسای نێودەوڵەتییەوە هەڵقوڵاون، بەبێ ملكەچكردن بۆ هیچ هەڕەشەو تۆقاندن و گێچەڵییەكی هەندێك لایەن». هەروەها راشیگەیاندووە كە»سورین لەسەر چوونە ساڵی 2023ەوە كەتیایدا یادی سەد ساڵەی كۆمارەكەمان دەكەینەوە، وەك دەوڵەتێكی بەهێزو سەربەخۆ، كە خاوەنی رەفاهیەتی ئابوری و سەربازیی و سیاسی و دیبلۆماسییە». ئەردۆغان بەباڵی دەستوەردانەكانیدا لەوڵاتە عەرەبییەكان و زیادەڕۆییەكانی لەسەر ئەو ئاوانەی لەژێر سەروەریی یۆنان و قوبرسدان لەدەریای ناوەڕاستدا هەڵیداو بەسەركەوتن ئەژماریكردن و وتی:»ئەو سەركەوتنە یەكلاكەرەوانەی لەمەیدانە جیاوازەكاندا بەدەستمان هێناوە، بەدەستپێك لەسوریاو لیبیاوەو بەتێپەڕین بەڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، تادەگاتە دژایەتیی تیرۆر، روونترین ئاماژەن بۆ ئیرادەكەمان لەپاراستنی ماف و بەرژەوندییەكانی وڵاتەكەماندا». چاڵنجی دۆخی ئێستا لەم ساڵانەی دواییدا ئەردۆغان سەرنجی چاودێرە نێودەڵەتییەكانی بۆ ئەجێندا فراوانخوازەكەی راكێشا، ئەوەی بە (عوسمانیەتی نوێ) ناودەبرێت و لەپشت رەخنە بەردەوامەكانیەوەیەتی لەڕێككەوتننامەی لۆزان. گۆڤاری وۆرد پۆلیسی ریڤیو World Policy Review لەڕاپۆرتێكدا دەربارەی ئەوە نووسیویەتی:»ئێستا توركیا هەنگاوێكی گەورە دەنێت بۆ كۆتایی هێنان بەو دۆخە ئێستاییە هەرێمییەی تاڕادەیەكی زۆر رێككەوتننامەی لۆزان دایمەزراندووە و بۆ تەقەی ئەو چاڵنجەش ئاوەكانی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستە». هەروەها راپۆرتەكە دەڵێت گۆڕینی مۆزەخانەی ئایا سۆفیا بۆ مزگەوت، یەكێكە لەئەو هەنگاوە نیشانەئامێزانەی بە بۆچوونی خۆی لەپێناو گێڕانەوەی هێزی وڵاتەكەیدا دەینێت، چونكە ئەوكات لەوتارێكی تەلەفیزۆنیدا وتی:»كردنەوەی ئایا سۆفیا هێزەكەمانمان بیردەخاتەوە، ئەو هێمای بەپێوە وەستانمان و شكاندنی ئەو كۆتانەیە كراونەتە پێمان. رێپێوانەكەمان بەردەوامدەبێت و تا نەگەینە ئامانج ناوەستین». زۆرێك لەهاوسێكانی توركیاو وڵاتانی ئەوروپا، ئەو هەوڵانە وادەبینن لێكەوتەی خراپی هەبێت، كە بەدەر لەئەوەی نەتەوەپەرستیی لەناوخۆدا زیاتر دەكات، بەردەوام كێشە لەگەڵ هاوسێكاندا دروستدەكات، بەتایبەتی لەگەڵ یۆناندا لەسەر سەروەریی دورگەكانی دەریای ئیجە، تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی ئەردۆغان بڵێت:»هەندێك هەوڵیاندا لۆزان وەك سەركەوتن ئەژماربكەین. ئەنجامی لۆزان سازشكردنمان بوو لەدورگە زۆر نزیكەكان». هەروەها وتیشی:» هێشتا تێدەكۆشین لەپێناوی ئەوەی لێوارە كیشوەرییەكە لەداهاتودا چۆن دەبێت؟ لە هەواو لەسەر زەویش چۆن دەبێت. كاردەكەین بۆ ئەوەی شتی باشتر بەدەستبهێنین، هێشتا هەوڵدەدەن لەڕێككەوتننامەی لۆزاندا زیندانمان بكەن، هەموو هەوڵێكمان دەدەین بۆ ئەوەی ساڵی 2023 بگەینە ئامانجەكانمان، ئێمە سورین لەسەر ئەوەی توركیا بەرەوپێش ببەین «. ئەو قسانە وایكرد مانولیس كیفالۆگیانیس، ئەندامی پەرلەمانی ئەوروپا، لێدوانەكانی ئەردۆغان بەئیستفزازی وەسفبكات و بڵێت ئەوە تەحەدایەكی راستەوخۆی یاسای نێودەوڵەتییەو دەبێتە مایەی تێكدانی ئارامیی هەموو ناوچەكە، راشیگەیاند:»ئەردۆغان هەوڵی زۆر و بەردەوام دەدات بۆ ركابەریكردنی رێككەوتننامەی لۆزان». رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست دۆزینەوەی غاز لەڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، پاڵنەرەكانی ئەردۆغانی بۆ داواكردنی سەروەریی بەسەر ناوچە دەریاییەكانی بەرامبەر كەنارەكانی توركیا زیاتركرد، ئەو ناوچانەی دورگە یۆنانییەكانی تێدایە كە بەپێی لۆزان سنوری دەریایی توركیا لەپێنج كیلۆمەتردا سنورداركراوەو زۆرینەی دورگەكان دراوە بەیۆنان. ئەڵتوغ جوناڵ مامۆستای پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەزانكۆی ئیجی توركیا لەوبارەیەوە رایگەیاند:»توركیا لەناوچەیەكی دەریایی زۆر بچوك و نادادپەروەرانەدا دەورە دراوە». هەر ئەوەش وایكردووە توركیا لەپشت دابەشبوونی قوبرسەوە بێت بەسەر ئەو سێ یەكەی باكور كەقوبروسییە توركەكان دەستیان بەسەردا گرتووەو بەشی باشوری دورگەكە كە دانپێدانانی نێودەوڵەتی هەیەو وێڕای هەوڵە نێودەوڵەتییە بەردەوامەكان توركیا ناهێڵێت یەكبگرنەوە، چونكە داگیركردنی باكوری قوبرس لەلایەن توركیاوە، دەرچەیەكی دەداتێ تا بەشێك لەغازی رۆژهەڵاتی دەریاكە ببات. لەئایاری 2019 كاتێك كەشتییە توركیەكان كەوتنە هەڵكەندنی نایاسایی بەدوای غازدا، ئەردۆغان رایگەیاند:»ئەو كارە لەپێناو مافی براكانمان دەكەین لەكۆماری قوبرسی توركیی». رۆژنامەی ئیندیپێندێتی بەریتانی لەڕاپۆرتێكدا باس لەئەوە دەكات، بەدەر لەدەستوەردانەكانی لەئاوی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، دەستوەردانەكانی توركیا لەسوریاو لیبیادا كەدژی سەروەریی ئەو وڵاتانەیەو ئەردۆغان بەسەركەوتنی دادەنێت، رەنگدانەوەی سوربوونیەتی لەسەر گەڕانەوە بۆ پێش لۆزان. بەسەرچوونی لۆزان چەند ساڵێكە راگەیاندنەكانی توركیا دەڵێن لۆزان دوای (100) ساڵ بەسەردەچێت، واتە لە تەمموزی 2023دا، ئەوەش مانای ئەوە دەگەیەنێت، توركیا هەموو ناوچەكانی دەوڵەتی عوسمانی وەردەگرێتەوە، بەڵام ئەوان زیاتر مەبەستیان كۆنترۆڵكردنی نەوت و غازی دەریای ناوەڕاستە هەرچەندە چاودێرو سیاسییەكان دەڵێن ئەوە تەنیا پڕوپاگەندەیەكی سیاسییە، چونكە رێككەوتننامەكە بەرواری بەسەرچوونی نییە.  لەو بارەیەوە عەبولڕەحمان سەڵاحەدین باڵیۆزی پێشوی میسر لەئەنقەرە بە ئیندیپێندێنتی عەرەبی وت:» رێككەوتننامەی لۆزان بەرواری بەسەرچوونی نییە و بەبێ رەزامەندیی هەموو ئەو لایەنانەی واژۆیان كردووە، ناكرێت هەمواربكرێتەوە». عەبدوڵا سەنسەر، لێكۆلەری سیاسی تورك لەزانكۆی توروكی فینلەندا دەڵێت:»شتەكە لەو ئەفسانە چێژبەخش و بیردۆزگەلە پیلانگێڕییە تێناپەڕێت كە سیاسییە توركەكان بەسەر ئەو رێككەوتننامانەدا دایانبڕیوە كە لەكۆندا واژۆ كراون» . پێشتریش ئەندامی دیاری دامەزراوەی یۆنانی بۆ سیاسەتی ئەوروپاو دەرەوە، لەوتارێكیدا لەڕۆژنامەی ئیدیپێندێنت نووسی:» رێككەوتننامەی لۆزان هەرگیز بەندێكی نهێنیی لەخۆنەگرتووە كاتی بەسەرچوونی دیاریبكات، ئەو شتەی سیاسییەكانی پارتی دادو گەشەپێدان (ئەكەپە)ی توركی چەند ساڵێكە دەیانەوێت بازاڕگێڕیی بۆ بكەن ئەو كارەیان شێتێتیی مەزنیی (جنون العضمة) دەردەخات».

نامۆ سەربەست چەند وڵاتێك دەستیانكردووە بەهەنگاونان بۆ دەركردنی (پاسپۆرتی كۆرۆنا) تاوەكو كارئاسانی بكەن بۆ گەشتكردنی هاووڵاتییەكانیان و ئامادەبوون لەچالاكی و كۆبوونەوەكاندا تا لەو رێگەیەوە جوڵەی ئابوورییەكان زیاتر ببێت. ئەم جۆرە پاسپۆرتە دەكرێت لەڕێی ئەپڵیكەیشنێكەوە بێت لەسەر مۆبایلە زیرەكەكان و لەوانەشە هاوشێوەی پاسپۆرتی ئاسایی دەربكرێت و كەسەكان بتوانن بەكاری بهێنن، لەهەندێك وڵاتیش لەشێوەی بڕوانامەیەكی دیجیتاڵیدا دەدرێت. ئامانج لەدەركردنی ئەم جۆرە پاسپۆرتە بەخشینی ئازادیی زیاترە بەئەوانەی پێكوتیان وەرگرتووە بۆ جوڵەو هاتوچۆو گەڕان، كە دەبێتە مایەی بووژانەوەی زیاتری ئابوری و كەمكردنەوەی شوێنە داخراوەكان و سەركەوتنی چالاكییە هونەری و كلتوری و وەرزشییەكان. ئامانجێكی تری هاندانی هاووڵاتییانە بۆ وەرگرتنی پێكوتەكە، تا بتوانن بچنە هەر شوێنێك بیانەوێت. هەندێك وڵات بەكرداریی دەركردنی ئەم جۆرە پاسپۆرتەی جێگیر كردووە، كە رێگا بەهاووڵاتییەكانی دەدات لەسەر ئاستێكی فراوان گەشتبكەن و بەشداریی لەچالاكییەكاندا بكەن، بۆیە خاویی هەندێك وڵاتی تر لەكوتانی هاووڵاتییەكانیدا، ترسی ئەوەیان لەلا دروستدەكات لەڕێڕەوەكە دوابكەون. لەم راپۆرتەدا هەنگاوەكانی چەند وڵاتێك دەخەینەڕوو لەدەركردنی پاسپۆرتی كۆرۆنا و ناواخنەكانیان. شانشینی یەكگرتوو: لەئێستادا ئەو شوێنانەی خراونەتە ئاستی (مەترسیی گەورە)وە؛ وەكو یانە شەوانەكان؛ مەرجی ئەوەیان دانەناوە ئەو كەسانەی سەردانیان دەكەن بیسەلمێنن كوتراون. ئەوە وێڕای ئەوەی بۆریس جۆنسۆن سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا ئاشكرایكرد پلانگەلێكیان هەیە بۆ ئەوەی تاكۆتایی ئەیلولی داهاتوو:»كوتانی تەواوەتی ببێتە مەرج بۆ چوونە ژوورەوەی یانە شەوانەكان و ئەو شوێنانەی تریش كەخەڵكی زۆری تێدا كۆدەبێتەوە». بەپێی ئەو رێوشوێنە نوێیانە، هاووڵاتیان دەبێت بەڵگەیەك بخاتەڕوو بیسەلمێنێت پێكوتی وەرگرتووە، ئەوەش لەڕێگای ئەپڵیكەیشنی (كۆڤید پاس Coved Pass)ی سەر بەدەستەی تەندروستیی نیشتیمانیی بەریتانی. ئەو ئەپڵیكەیشنە، یان ئەپڵیكەیشنە هاوشێوەكانی لەشانشینی یەكگرتوودا، وادەكات ئەوانەی پێكوتی تەواویان وەرگرتووە، لەكاتی گەڕانەوەیاندا لەزۆرینەی ئەو وڵاتانەی خراونەتە لیستی سوری بڵاوبوونەوەی كۆرۆناوە، پێویست نەكات كەرەنتین بكرێن. بەپێی داتاكانی حكومەتی بەریتانیا، تائێستا (30) وڵات رەزامەندییان نیشانداوە لەسەر قبوڵكردنی پاسپۆرتی كۆرۆنای بەریتانیا، لەنێویاندا ئیسپانیاو یۆنان. بەڵام هەڵگری پاسپۆرتەكە دەبێت بەر لەگەشتەكەی چێكی یاساكانی ئەو وڵاتە بكات كەدەیەوێت گەشتی بۆ بكات. یەكێتی ئەوروپا: پاسپۆرتی كۆرۆنای یەكێتی ئەوروپا لەسەرجەم (27) وڵاتەكەی ئەندامی یەكێتییەكەداو سویسراو ئایسلەندا نەرویج و لیختنشتاین كاری پێدەكرێت. هاووڵاتییانی وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا دەتوانن پاسپۆرتەكە لەسەر ئەپڵیكەیشنێك دابەزێنن، یاخود كۆپییەكی كاغەزی هاوشێوەی پاسپۆرتی ئاسایی وەبگرن، بەبێ هیچ تێچوویەك. پاسپۆرتەكە بۆ ئەوانەش بەردەستە كە هاووڵاتیی وڵاتانی دەرەوەی یەكێتییەكەن، بەڵام بەشێوەیەكی یاسایی لەیەكێك لەو وڵاتانەدا دەژین و مافی گەشتكردنیان بۆ وڵاتانی تری ئەندامی یەكێتییەكە هەیە. بەوپێیەی بەریتانیا چیتر ئەندامی یەكێتییەكە نییە، بۆیە بۆ هاووڵاتییانی ئەوێ بەردەست نییە. پاسپۆرتەكە دەدرێتە ئەوانەی پێكوتیان وەرگرتووە، یان كاتێكی زۆر كەمە پشكنینیان كردووەو ئەنجامەكەی سالب بووە یان ماوەیەكی كەمە لەپەتاكە چاك بووەتەوە. هەڵگری پاسپۆرتەكە لەكاتی بڕینی سنوردا لەناو یەكێتی ئەوروپادا، پێویستی بەپشكنین و كەرەنتین نابێت فەڕەنسا: حكومەتی فەڕەنسا پاسپۆرتێكی تەندروستیی دەركردووە، رێگا بەهاووڵاتییەكانی دەدات بچنە چێشتخانەكان و سواری فڕۆكە و شەمەندەفەر ببن. لەئێستادا ئەو شوێنانەی زیاتر لە (50) كەس دەگرێت، كردوویانەتە مەرج كە دەبێت كەسەكە بەڵگەیەك نیشانبدات پێكوتی وەرگرتووە یان ئەنجامی پشكنینی كۆرۆناكەی سالب بووە، تاوەكو بتوانێت بچێتە ژوورەوە. حكومەتی فەڕەنسا بڕیاریشی داوە دەبێت لەسەرەتای مانگی ئابەوە هەموو گەورەكان دەستبكەن بەوەرگرتنی پاسپۆرتەكەو ئەو منداڵانەشی تەمەنیان لە (12) ساڵ زیاترە لە (30) ئەیلولەوە دەستبكەن بەوەرگرتنی. هەروەها بۆ دەستخستنی پاسپۆرتەكەش، دەبێت كەسەكە بەڵگە پێشكەشبكات كەپێكوتی تەواوی وەرگرتووە، یان ئەنجامێكی نوێی پشكنین بخاتەڕوو كە چاكبووەتەوە یاخود تووش نەبووە. لەسەرەتای دەركردنی بڕیارەكەوە، هەموو كۆتایی هەفتەیەك سەدان هەزار كەس لەشوێنە جیاوازەكانی فەڕەنسادا خۆپیشاندان دژی پاسپۆرتی كۆرۆناو بەزۆر كوتانی كارمەندانی كەرتی تەندروستی ئەنجامدەدەن و رۆژی شەممە 31ی تەمموز بۆ هەفتەی سێیەم لەسەریەك خۆپیشاندانەكان دووبارە بوونەوەو ژمارەی خۆپیشاندەران بەڕێژەیەكی بەرچاو زیاتر ببوو. خۆپیشاندەران هۆكارەكەیان بۆ ئەوە گێڕایەوە، ئەو بڕیارانە دەبێتە مایەی جیاكاریی لەنێوان هاووڵاتییانداو رێگریی لەئازادییەكانیان دەكات. ئیسرائیل: وڵاتی ئیسرائیل لەئەمساڵدا پاسپۆرتی كۆرۆنای كردە مەرج و دەبوایە كەسەكان بەڵگەیەك نیشانبدەن بیسەلمێنێت كوتراون یان چاكبوونەتەوە، ئەو هەنگاوەی حكومەت وایكرد خەڵك زیاتر خۆیان بكوتن، بەتایبەتی گەنجەكان. دوای دابەزینی رێژەی توشبوون بەپەتاكە، حكومەت ئەو رێوشوێنەی راگرت، بەڵام ئێستا كەژمارەی توشبوون دیسان كەوتووەتەوە هەڵكشان، حكومەت بەمدواییانە رایگەیاند پلانیان داناوە بۆ دووبارە سەپاندنەوەی ئەو رێوشوێنانە. بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی تایمز ئۆف ئیسرائیل Times Of Israel سیستمەكە ناونراوە سیستمی پاسپۆرتی سەوزو رێگا دەدات كەسانی سەروو (12) ساڵ لەئەوانەی خۆیان كوتاوە یان چاكبوونەتەوە یان ئەنجامی پشكنینی سالبیان وەرگرتووە، ئامادەی چالاكییە گەورەكان ببن و بچنە شوێنە گشتییەكانەوە. پاسپۆرتە نوێیەكە لە 29ی تەمموزەوە كەوتووەتە بواری جێبەجێكردنەوە و چالاكییە كلتوری و وەرزشییەكان و هۆڵەكانی وەرزش و خواردنگەكان و كۆنفرانسەكان و شوێنە گەشتیارییەكان و شوێنەكانی پەرستن دەگرێتەوە. چین: ساڵی رابردوو وڵاتی چین سیستمی (كۆدی وەڵامدانەوەی خێرا)ی بەردەستخست كە كەسەكان بەسەر رەنگەكاندا دابەشدەكات، بەجۆرێك رەنگی سەوز رێگا بەكەسەكە دەدات بەبێ هیچ كۆتێك بجوڵێت، بەڵام خاوەنی رەنگی زەرد دەبێت حەوت رۆژ لەماڵەوە بمێنێتەوە. رەنگەكان كۆمەڵێك داتای زۆری حكومی و كۆمەڵێك زانیاری لەخۆدەگرن كە كەسەكە خۆی دابینیكردووە و لەزۆرێك لەشوێنە گشتییەكانی چین نیشاندانی رەنگی وەڵامدانەوەی خێراكە، كراوەتە مەرجی چونە ژورەوە. بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی ساوس چاینا مۆرنینگ پۆست South China Morning Post  لەمانگی ئازاری رابردووەوە چین بڕوانامەیەكی تەندروستیی دیجیتاڵی دەركردووە، باری كوترانی كەسەكەو ئەنجامی پشكنینی كۆرۆنای تێدا دەرخراوە، بەڵام ئەو بڕوانامەیە تەنیا بۆ هاووڵاتییە چینییەكان بەردەستە، كە هیوادارن لەداهاتوودا وەك پاسپۆرتی كۆرۆنا ئەژماربكرێت و وڵاتانی تر ددانیپێدابنێن تاوەكو بۆ گەشتی دەرەوەی وڵاتیش بتوانن بەكاری بهێنن. بەڵام تائێستا دیارنییە چین لەگەڵ كام وڵاتانەدا لەگفتوگۆدایە بۆ داننان بەو بڕوانامەیەدا وەك پاسپۆرتی كۆرۆنا. ئەمریكا: مانگی نیسانی رابردوو كۆشكی سپی بەدوریگرت پاسپۆرتی زۆرەملێی كوتانی كۆرۆنا دەربكات و رایگەیاند كە» دەبێت ماف و تایبەتمەندێتیی هاووڵاتییان بپارێزرێت»، بەڵام بەپێی راپۆرتێكی پەیمانگای ئێم ئای تی تێكنۆلۆجی MIT Technology وێڕای ئەو بڕیارەی كۆشكی سپی، چوار ویلایەت ئەپڵیكەیشنی كوتانەكەیان كارا كردووەو هەندێك ویلایەتی تر رێوشوێنی تایبەت بەخۆیان داناوە بۆ زیاتركردنی رێژەی خۆكوتان. ویلایەتی كالیفۆرنیا بڕیاریداوە لەسەرەتای ئەم مانگەوە داوا لەهەموو كارمەندانی بواری تەندروستیی ویلایەتەكە بكات بەڵگەی كوتان نیشانبدەن یاخود هەفتانە پشكنین بكەن و ئەنجامەكەی نیشانبدەن. ویلایەتی نیویۆرك لەناوەڕاستی ئەیلولی داهاتوەوە، رێكارێكی هاوشێوە دەگرێتەبەرو كارمەندەكانی بەفەرمانبەرانی شارەوانی و پۆلیس و مامۆستایانیشەوە، داواكراودەبن خۆیان بكوتن یان هەفتانە پشكنین بكەن. ئوستورالیا: ئەو ئوستورالییانەی خۆیان كوتاوە، لەئێستادا بڕوانامەی دیجیتاڵییان لەسەر مۆبایلەكانیان پێیە. دان تیهان وەزیری گەشتوگوزاری ئەو وڵاتە رایگەیاند:» پاسپۆرتی كۆرۆنا مافی گەشتكردن بۆ دەرەوەی سنور دابین دەكات بۆ ئەوانەی خۆیان كوتاوە تەنانەت لەو كاتانەشدا كەڕێوشوێنی داخستن و قەدەغەی هاتوچۆ كارابێت، یان هەندێك ناوچەی وڵات بەهۆی تەشەنەی نەخۆشییەكەوە داخرابێتن». هەروەها راشیگەیاند:» پێدانی ئازادی زیاتر بەئەوانەی خۆیان كوتاوە، هانی ئەوانی تر دەدات بچن پێكوتی كۆرۆنا وەربگرن»

هاوڵاتى ئێران زیاتر لە (40) ساڵە گۆڕەپانی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانە لەكاتێكدا دەسەڵات و حكومڕانییەكەی لە لێواری هەڵدێریشدا خۆی دەرباز كردووە و توانیویەتی سەركوتی سەرجەم ئەو ناڕەزایەتییانە بكات و لەجیاتی جێبەجێكردنی داواكارییەكان خوێنی خۆپیشاندەرانی رشتووە. سەرەڕای سەركوت و سێدارە، هەژاری و برسێتی (60) ملیۆن كەس لەكۆی (84) ملیۆن دانیشتوانی ئێران، ئەوەی لەمێژووی كۆماری ئیسلامی ئێران و ئۆپۆزسیۆنەكەی بەدی دەكرێت رەنگە بەهێزیی و سەركوتی دەسەڵات لەئێران تەنها هۆكار نەبێت بۆ مانەوە و پاراستنی حكومڕانییەكەی بەڵكو لاوازیی و پەرتەوازەیی ئۆپۆزسیۆن بەسەرجەم لایەنەكانییەوە هۆكار و فاكتی سەرەكییە بۆ مانەوەی تەنها كۆمارە شیعەكەی ئێران لەناوچەكەدا. جیاوازیی پێكهاتە سەرەكی و نەتەوەییەكانی وەك (فارس، كورد، تورك، عەرەب، بلوچ) لەلایەك و جیاوازیی ئایینی و مەزهەبیی وەك (شیعە، سوننە، زەردەشت، یارسان و...) و قەیرانی حوكمڕانی و نەبونی ئازادی سیاسی و عەداڵەتی كۆمەڵایەتی وای كردووە ئێران بە بەردەوامیی گۆڕەپانی كەفوكوڵی سەرهەڵدان بێت، بەڵام لەبەرامبەردا خاوەنی ئۆپۆزسیۆنێكی پەرتەوازەو لاواز بێت كە ناكرێت پشتی پێ ببەسترێت بۆ رووخانی دەسەڵات و خوڵقاندنی وەرچەرخانێكی گەورە لەئێران، بۆیە لەوەسفی ئەم دۆخەدا دەكرێت بوترێت ئاش لەخەیاڵێك و ئاشەوان لە خەیاڵێك. لەئێستادا كە دۆخی ئابوریی و دارایی ئێران لەخراپیدا رۆچوەو فشارە نێودەوڵەتییەكان و لەسەروی هەمویانەوە ئەمەریكا تەنگی بەدەسەڵات و حوكمڕانیی ئەو وڵاتە هەڵچنیوە، قەیرانی نەبوونی ئاو و بڕینی كارەباش بوەتە هۆی ئەوەی ناڕەزایەتیی لەچەند شارێكی پەراوێزخراوو گەورەی ئێران سەرهەڵبدات و ئەم ناڕەزایەتییانەش بگاتە پایتەختی وڵاتەكەو هیوایەكی دیكە لای ئەوانە دروستبكات كە خەون بە روخانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە دەبینن. خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی لەسایەی سەركوت و سێدارە.. كۆماری ئیسلامی ئێران خاوەنی كارنامەیەكی رەشە لەسەركوتكردنی نەیاران و ناڕازییان چونكە ئەو وڵاتە تەنها لەساڵی (1988) زیاتر لەچوار هەزار زیندانیی سیاسی و نەیاری خۆی بەفەرمانی روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەرو رێبەری پێشوی كۆماری ئیسلامی ئێران لەسێدارە داوەو بەپێی راپۆرتی ساڵانەی رێكخراوی مافەكانی مرۆڤی ئێران ژمارەی لەسێدارەدانەكان لەساڵێكدا لەنێوان (200) بۆ (300) كەسە بەمەش دەكرێت كۆماری ئیسلامی ئێران لەماوەی (42) ساڵی حوكمڕانیدا زیاتر لە (10) هەزار كەسی لەسێدارە دابێت كەئەمەش روونە ئاستی سەركوت لەو وڵاتە چەند توندو بێبەزییانەیە. ئامارەكانی ئێران دەری دەخەن كەساڵانە نزیكەی (650) هەزار كەس لەو وڵاتە بە تۆمەت و تاوانی جیاواز سزای زیندانیان بەسەردا دەسەپێت و ئەگەر ئەو رێژەیە بە نێوەنج وەرگیرێت ئەوا لەتەمەنی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەسەر ئێراندا (27) ملیۆن كەس لەكۆی (84) ملیۆن هاووڵاتی بە لانیكەم بۆ جارێكیش بێت، زیندانیی كراون. ئاستی سەركوت و سزای زیندایی لەو وڵاتە وایكرد كە محەمەد خاتەمی، لەساڵی (1997) بەدروشمی (ئازادی رادەربڕین) بەشداریی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لە ئێران بكات و بەم دروشمەش رێژەی (80%)ی كۆی دەنگەكان كە دەیكردە زیاتر لە (29) ملیۆن دەنگ بەدەستبهێنێت و بەجیاوازیی (13) ملیۆن دەنگ شكست بە ركابەرەكەی بهێنێت و زیاترین ژمارە دەنگەكان لەمێژووی ئێراندا بۆ خۆی تۆمار بكات، كە ئەمەش ئاماژەبوو بۆ ئەوەی دانیشتوانی ئێران تا چ ئاستێك تینوی ئازادین. هەر خۆپیشاندان و سەرهەڵدانێك كە لەماوەی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا بەمەبەستی ئازادی و داواكاریی سیاسی و كۆمەڵایەتیی و خزمەتگوزاریی ئەنجام درابێت لەساتی یەكەمییەوە كوژراوو برینداری لێدەكەوتووەتەوە لەنوێترین رووداویشدا لە رێككەوتی (17/7/2020) لەپارێزگای خوزستان بەهۆی نەبوونی ئاوو گەندەڵیی لەدامودەزگاكانی حكومەت خەڵكی چەند شارو شارۆچكەیەكی ئەو پارێزگایە كە زۆرینەیان لەنەتەوەی عەرەب بوون خۆپیشاندانیان رێكخست و لەیەكەم رۆژی ئەو خۆپیشاندانە دوو كەس بەهۆی تەقەی هێزە ئەمنییەكانەوە گیانیان لەدەستداو تا شەشەم رۆژی ئەو ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانانە ژمارەی ئەو كەسانەی گیانیان لەدەستداوە بووەتە هەشت كەس كە سەرجەمیان گەنجن. خامنەیی بەپەیامێك خوێنی خۆپیشاندەران دەڕێژێت.. عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران وەك باڵاترین دەسەڵاتی سیاسی و مەرجەعێكی ئاینیی (شیعە) بەپەیامێكی چەند وشەیی دەتوانێت چارەنووسی خۆپیشاندەران و ناڕەزاییانی ناو ئەو وڵاتەكە بەمەبەستی سەركوت و سزا دیاری بكات چونكە هەندیكجار پۆلیس و هێزە ئەمنییە رەسمییەكانی دیكە هەوڵدەدەن نەبنە مایەی توندوتیژیی زیاتر بەمەبەستی هێوركردنەوەی دۆخەكە، بەڵام پەیامێكی خامنەیی لەسەر خۆپیشاندەران ئاستی توندوتیژییەكانی هێزە ئەمنییەكانی تا كوشتن و خوێنڕشتن بەرزكردووەتەوە. خامنەیی لەكاتی توندبوونەوەی ناڕەزایەتییەكان دەستەواژەی (بەكرێگیراوی دوژمن، سیخوڕ، ئاژاوەگێڕ، شەقاو، فریودراو) بۆ خۆپیشاندەران بەكاردەهێنێت كە واتای ئەوەیە هێزە ئەمنییەكان دەبێت بەتوندترین شێواز هێز لەدژی خۆپیشاندەران بەكاربهێنن و سەركوتیان بكەن. خۆپیشاندانەكانی ساڵەكانی (2009) بەهۆی ناڕەزایەتیی بزوتنەوەی سەوز لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی و سەركەوتنی مەحمودی ئەحمەدی نەژاد بەهۆی ساختەكارییەوە زیاتر لە (60) كەس بە تەقەی هێزە ئەمنییەكان گیانیان لەدەستدا. لەناڕەزایەتییە سەرتاسەرییەكانی ساڵی (2018) تا (2019) نزیكەی (180)كەس هەر بەتەقەی هێزە ئەمنییەكان گیانیان لەدەستدا، چونكە بەبڕوای شارەزایان عەلی خامنەیی بە پەیامەكانی لەو ساڵانەدا فەرمانی كوشتنی خۆپیشاندەرانی دەدا. سەركوتی كورد.. لەساڵی (1979) تائێستا كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەنەیاری سەرەكیی كۆماری ئیسلامی ئێران ئەژمار دەكرێت و ئەو دەسەڵاتەش وەك ناوچەیەكی مەترسیداری ئەمنییی لەو جوگرافیایە دەڕوانێت كەكورد تێیدا نیشتەجێیە و هەر لە رێككەوتی (19/8/1979) بەفەرمانی راستەوخۆی روحەڵڵا خومەینی، رێبەری پێشوو دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی ئێران بەبیانوی سەركوتی هێزە چەكدارەكان و حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هێرش دەكرێتە سەر خۆپیشاندەرانی كورد كە بۆ مافی نەتەوەیی خۆیان لەچوارچێوەی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و رووخانی سیستمی پاشایەتی لەئێران هاتبووە ئاراوە. فەرمانەكەی خومەینی بووە هۆی ئەوەی لە رۆژێكدا بە (21) هێڵی كۆپتەر هێرش بكرێتەسەر خۆپیشاندەرانی شاری (سنەو مەریوان و سەقزو بانە و..) تەنها لەشاری سنە و لە رۆژێكدا بەهۆی هێرشی ئاسمانیی و تۆپبارانكردنی ئەو شارە (22) كەس گیانیان لەدەستداو ئەمەش خوێناویترین سەركەوتە لەمێژووی دەستپێكردنی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەسەر ناوچەكەو ئێراندا. كورد سەرەڕای ئەوەی خاوەنی پرسی نەتەوەییە، بەڵام  لەگەڵ سەركوت و توندوتیژیی دەسەڵاتیشدا دەستبەرداری خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران نەبووە و زۆرجار پێشەنگی بزوتنەوە مەدەنی و كۆمەڵایەتییەكانی شارە گەورەكانی ئەو وڵاتە بووە، بۆیە ئازایەتی و بوێری هێمایەكن كە كوردی لەناوچەكانی دیكەی ئێران پێدەناسرێتەوە. ساڵی (1999) دوای دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجالان، رێبەری پارتی كرێكاران كوردستان لەلایەن توركیا، خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی سەرجەم رۆژهەڵاتی كوردستان و تەنانەت تارانی پایتەختی ئێرانیشی گرتەوەو شارو شارۆچكە كوردنشینەكان لەشێوازی راپەڕینێكی سەرتاسەری رژانە سەر شەقامەكان و دروشمی نەتەوەیی و پشتیوانیی لەئۆجالانیان دەوتەوە و لەبەرامبەردا كۆماری ئیسلامی ئێران بەتوندترین شێوەو رەوانەكردنی هێزە ئەمنیی و چەكدارییەكانی شارەكانی دیكەی ئێران هەوڵی سەركوت و سزای خۆپیشاندەرانی كوردی دا و نزیكەی (70) كەس بەهۆی تەقەی هێزە ئەمنییەكان و لەژێر ئەشكەنجە و ئازاری دەزگای هەواڵگریی ئێران (ئیتلاعات) گیانیان لەدەستدا. هیچ كات ئاماری قوربانیانی ئەو خۆپیشاندانە بە رەسمی لەلایەن دەزگاكانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە رانەگەیەنرا، بەڵام ئەوەی بەدی كراوە لەو سەردەمەدا توندترین سەركوت دژی خۆپیشاندەران و ئەو كەسانەی دەستگیركراون بەكارهێنراوە ژمارەی دەستگیركراوانی كورد بەئاستێك زۆر بووە كە لەزیندان و گرتوخانەكانی ناوچەكانی خۆیان جێیان نەبووەتەوە و بۆ زیندانە گەورەكانی ناوچەی هەمەدان و تەبرێز و تاران گوازراونەتەوەو خراونەتە ژێر توندترین ئەشكەنجەو ئازارەوە و هەندێكیان لەژیرا ئازارو ئەشكەنجەدا گیانیان لەدەستداوە و تەرمی هەندێك لەو قوربانییانە رادەستی بنەماڵەكانیان نەكراوەتەوەو لەشوێنی دوورە دەست فڕێدراوە و دواتر تەرمەكانیان دۆزراونەتەوە. ئۆپۆزسیۆن دەسەڵاتی ئێران بەهێز دەكات.. لەساڵی (1979)و لەگەڵ هاتنەسەركاری كۆماری ئیسلامی ئێران ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندانی جیاواز لەسەرتاسەری ئەو وڵاتە سەریهەڵداوە بەڵام هەریەكە لەم ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندانانە نەبوونەتە هۆی رووخان یان وەرچەرخانێكی گەورەی مێژوویی لەسیستمی سیاسی و دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی كە هۆكارەكەشی بۆ كۆمەڵێك پرسی كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابوریی و ئاینیی دەگەڕێتەوە و لەسەرووی هەموو ئەمانەش ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێزی رێكخراو كە وەك بەدیلی دەسەڵات لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران دەركەوێت بەدی ناكرێت. رەنگە لەمێژووی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێراندا ساڵێكی بەبێ خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی سەرتاسەریی بوونی نەبووبێت، هاوكات ئۆپۆزسیۆنەكانی ئەو دەسەڵاتە كە سەرەكیترینیان لەكوردو موجاهیدنی خەڵق و ئەوانەی خوازیاری گەڕانەوەی سیستمی پاشایەتی (سەڵتەنەت خواز) و كۆمۆنیستەكان بە گشتی پێكدێن ویستویانە خۆیان بكەنە خاوەنی ئەو ناڕەزایەتییانە لەكاتێكدا سەرجەم «ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی» ناكۆكیی قوڵیان لەگەڵ یەكتر هەیەو ئەو وزەیەی بەكاری دەهێنن بۆ دژایەتی و شاكاندنی یەكتر، بوەتە مایەی خێرو بەهێزبونی كۆماری ئیسلامی ئێران. ئەگەرچی كورد وەك ئۆپۆزسیۆن و نەیاری كۆماری ئیسلامی ئێران لەئۆپۆزسیۆنەكانی دیكە رێكخراوترە، بەڵام ئەوانیش لەمێژووی خۆیاندا خاوەنی شەڕی ناوخۆن و كۆمەڵە و حزبی دیموكرات لە رۆژهەڵاتی كوردستان لەدژی یەكتر شەڕیان كردووە، بۆیە ئاساییە دەسەڵات باكی بەو جۆرە ئۆپۆزسیۆنە نەبێت كە لەجیاتی ئەوەی دژایەتیی حوكمڕانیی بكەن، لەدژی یەكتر چەك بەكاربهێنن. لەلایەكی دیكەوە كۆماری ئیسلامی ئێران بەدانیشتن و دانوستانی نهێنیی لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی كورد و لایەنەكەنی دیكە بووەتە هۆكارێك كە ناكۆكییەكانی نێوان ئۆپۆزسیۆن زیاتر بێت و ئاشكرابوونی ئەم دانوستانە نهێنییە بێ ئەنجامانە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی بووەتە هۆی لاوازیی پێگەی جەماوەریی حزب و لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن. رێككەوتن بۆ رووخانی رژێمی ئێران بەگشتی دوو جۆری ئۆپۆزسیۆن، دژی كۆماری ئیسلامی ئێران بوونی هەیە، یەكێك ئەو لایەن و باڵەی كە لەناوخۆی كۆماری ئیسلامی و ئێراندایەو بە ریفۆرمخواز دەناسرێت و ئەوانیش لەناوخۆیاندا دابەش دەبن بەچەند بیروبۆچوونێكی جیاواز، بەڵام ریفۆرمخوازان هیچ كات خوازیاری نەمانی سیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران نەبوون و ئۆپۆزسیۆنەكە دیكەش كە لەلایەن و پێكهاتە جیاوازەكانی كوردو بلوچ  و تورك و فارس و عەرەب و سوننە پێكدێت، زۆربەی لەدەرەوەی ئێرانن و بەئۆپۆزسیۆنی تاراوگە ناویان دەهێنرێت. پاش (39) ساڵ لەدەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران، ئۆپۆزسیۆنی تاراوگە لەساڵی (2018) و دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیی خوێندكارانی زانكۆو مامۆستایان و چین و توێژە جیاوازەكان لەئێران رێككەوتنێكی هاوبەشیان لەژێر ناوی (یەكڕیزیی بۆ ئازادی و یەكسانی لە ئێران) واژۆ كرد كە بە(پەیمانی رووخانی رژێمی ئێران) ناودەهێنرێت. بەرچاوترین لایەنی بەشداربووی رێككەوتنەكە بریتی بوون لە (یەكێتی دیموكراتیی ئازربایجان، بزوتنەوەی كۆماریخوازە دیموكرات و لاییكەكانی ئێران، حزبی دیموكراتی ئەهواز، حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران، حزبی دیموكراتی كوردستان، كۆمەڵەی رێكخراوی كوردستانی حزبی كۆمۆنیستی ئێران، كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان، حزبی گەلی بلوچ، یەكێتیی فیداییانی ئێران، ئەنجومەنی كاتی سۆسیالیستە چەپەكانی ئێران). هەروەها ئەم پەیمانە بە ئامانجی كەمكردنەوەی ناكۆكییەكانی نێوان ئۆپۆزسیۆنی ئێران و بەمەبەستی رووخانی كۆماری ئیسلامی و دامەزراندنی سیستمی فیدڕاڵی، (كۆماری پەرلەمانی) لەئێران و جیاكردنەوەی دین لەدەسەڵات و حوكمڕانیی، لەنێوان ئەو لایەنانە واژۆ كرا لەكاتێكدا حزبی موجاهیدینی خەلق و لایەنەكانی سەر بەسیستمی پاشایەتیی و چەند لایەنێكی ئیسلامیی كورد لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەشداریی ئەو پەیمانەیان نەكرد. ساڵی (2020) جارێكی دیكە لەگەڵ توندبوونەوەی قەیرانە ئابورییەكانی و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییە مەدەنییەكان رەزا پەهلەوی كوڕی محەمەدڕەزا پەهلەوی، دوایین پاشای ئێران لەپەیامێكدا بەبۆنەی نەورۆز داوای یەكگرتویی و یەكێتیی لەسەرجەم لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی ئێران كرد بەمەبەستی هەنگاوی هاوبەش بۆ گۆڕینی دەسەڵات لەئێران بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج بوو تەنها ژمارەیەكی كەم لەسەركردە بێ ناونیشانەكانی نەتەوەی فارس و سەرۆكی چەند حزبێكی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان پشتیوانیان لەو پەیامە كرد. هەنگاوە لاوازەكانی ئۆپۆزسیۆنی تاراوگەی ئێرانی لەدەركردنی بەیاننامە و گردبونەوەی ناڕەزایەتیی بەژمارەی كەمی جەماوەر لەوڵاتانی ئەوروپا زۆر زیاتر نەڕۆیشتوە و ئەمەش خەڵكی ئێرانی لەوە سارد كردوەتەوە كەپشت بە رێكخستن یان ئاڕاستەكردنی ئەو ئۆپۆزسیۆنە ببەستن لەلایەكی دیكەوە بەشێك لەو ئۆپۆزسیۆنەكە كە لەنەتەوەی فارسن و بە نەتەوەی باڵادەست لەئێران ئەژمار دەكرێن دژی هەموو ئەو داواكاریانەی نەتەوەو گەلانی دیكەی ئێرانن كە لەچوارچێوەی باڵادەستیی نەتەوەی فارسدا نەگونجێت. شارەزایانی سیاسی پێیان وایە لەگەڵ ئەوەی ئاستی سەركوت و سێدارەی كۆماری ئیسلامی ئێران توندە، بەڵام ناكرێت متمانە بەئۆپۆزسیۆنێك بكرێت كەدوای (39) ساڵ لەدەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بیر لەدروستكردنی هاوپەیمانی بۆ رووخانی ئەو دەسەڵاتە بكاتەوە. كۆتایی ریفۆرمخوازان.. كۆماری ئیسلامی ئێران كە هەرزوو لەناوخۆیدا بەسەر دوو باڵی ریفۆرمخوازو محافزكاردا دابەشبوو باڵی ریفۆرمخواز كە لەلایەن محەمەد خاتەمی، پێشەنگایەتیی دەكرێت و ئەو لە دوو خولی چوار ساڵەدا سەرۆك كۆماری ئێران بوو لەئێستادا لەچالاكیی خراوەو هەموو چالاكییەكی میدیایی و رێكخراوەیی لێ قەدەغە كراوە، جگەلەوەش زۆربەی سەركردەو پێشەنگەكانی ریفۆرمخوزان لەچوارچێوەی سەركوتی (بزوتنەوەی سەوز)دا لەزیندانن و یان لەماڵەكانیاندا دەستبەسەرن. ریفۆرمخوازان كە خۆیان بەئۆپۆزسیۆن ناودەهێنن و دەڵێن پشتیان بەدەنگی جەماوەر بەستووە لەهەڵبژاردنەكانی ئەمساڵی پەرلەمان و سەرۆك كۆمارییدا پاشەكشێی بەرچاویان كردو زۆرینەی رەهای كورسییەكانی پەرلەمان كەوتەدەست محافزكاران و ریفۆرمخوازان تەنها (18) كورسییان لەكۆی (290) كورسی پەرلەمان بەدەستهێنا لەكاتێكدا لەساڵی (1999) توانبویان (90%)ی دەنگەكانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی ئێران بۆ خۆیان مسۆگەر بكەن و لەساڵی (2013)ی خولی یانزەیەمی سەرۆك كۆماریی كە پشتیوانییان لە حەسەن رۆحانی كرد، توانیان زیاتر لە (18) ملیۆن دەنگ  كۆبكەنەوە رۆحانی بكەنە سەرۆك كۆمار، رۆحانی جارێكی دیكە لەساڵی (2017) بە پشتیوانیی ریفۆرمخوازان توانی (23)ملیۆن دەنگ بەدەست بهێنێت ببێتەوە بەسەرۆك كۆمار بەڵام ئەمساڵ لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لە ئێران هیچ كاندیدێكیان سەركەوتنی بەدەست نەهێنا و ئیبراهیم رەئیسی بە (18) ملیۆن دەنگ بووە سەرۆك كۆمار. سەرۆكایەتیی سێ دەزگای سەرەكیی حوكمڕانیی كەبریتین لە(دادوەریی، پەرلەمان، حكومەت) لەئێران كەوتوەتە دەست محافزكاران و بەمەش خەونی ریفۆرم و ئاڵوگۆێ‌ لەسیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران لەسەر دەستی ریفۆرمخوازان كۆتایی پێهاتوە و پێچەوانەی رابردوو كە خەڵك لە خۆپیشاندانەكاندا پشتیوانیی ریفۆرمخوازانیان دەكرد ئێستا دروشمی زۆربەی خۆپیشاندەران بووەتە دژایەتیی ئەو لایەنەی كۆماری ئیسلامی ئێران. دەسەڵاتی خوێنڕێژ بەخوێن دەڕوات!.. دەسەڵات لەئێران وەڵامی زۆربەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی مێژووی وڵاتەكەی بەتوندترین شێواز داوەتەوەو لەنوێترین رووداویشدا كاتێك خەڵكی خوزستان بۆ داوای چارەسەری كێشەی (25) ساڵەی كەمیی ئاوی ناوچەكەیان رژاونەتە سەر شەقامەكان، لەشەش رۆژدا هەشت گەنجیان لێ كوژرا، دەركەوت كە  داواكردنی سەرەتایترین و سەرەكیترین ماف لەو وڵاتە چۆن بە توندوتیژیی وەڵام دەدرێتەوە، بۆیە زۆرجار لەسەر كۆماری ئیسلامی ئێران ئەم دێڕە مێژوییە دووبارە دەكرێتەوە «دەسەڵاتێك كە بە خوێن هاتبێت هەر بە خوێن دەڕوات».

كاوە ڕەش ‎دۆمینك رۆب،وەزیری دەرەوەی بەریتانیا، لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاندوە : بەریتانیا ئیدانەی ئەو هێرشە نایاسایی و ناڕەوایە دەکات کەکرایە سەر کەشتییەکی بازرگانی لەکەنارەئاوییەكانی عومان، کە بووەهۆی کوشتنی هاوڵاتییەكی بەریتانیی و كەسێكی رۆمانی. وەزیر دەڵێ: ‎ئێمە لەو بڕوایەداین كەئەو هێرشە لەلایەن ئێرانەوە ‎بەئەنقەست، ئامانج دراوە، پێشێلکردنی ئاشکرای یاسای نێونەتەوەییە لەلایەن ئێرانەوە. ‎بەپێی ‎هەڵسەنگاندنەکانی بەریتانیا، گەیشتوینەتە ئەو ئەنجامەی کەئێران لە 2ی تەمموزدا، هێرشی کردۆتەسەر (ئێم ڤی مێرسەر) لەئاوی نێودەوڵەتی عومان، بەبەکارهێنانی درۆنی ئاڕاستەكراو لەئاسمانەوە. ‎وەزیری دەرەوەی بەریتانیا، هۆشداری بەئێران دەدات و دەڵێ:  پێویستە ئێران کۆتایی بەو جۆرە هێرشانە بهێنێت و رێگری لەدووبارەبوونەوەی بكات. هەروەها رێ بەکەشتییەکان بدات کە بەئازادانە بەئاوە نێودەوڵەتییەكاند رێ بکەن كەبەیاسا رێپێدراوە. ‎بەریتانیا، لەگەڵ هاوبەشە نێودەوڵەتییەکانی کاردەکات لەسەر وەڵامێکی هاوبەش،  بۆ ئەو هێرشە ناپەسەندەی ئێران، لەكاتێكی گونجاودا. ‎راگەیاندنی ئەو بەیاننامەیەی وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لەدوای ئەوە بڵاوبووەتەوە، كەگفتوگۆو پەیوەندی نێوان وەزیری دەرەوەی ئیسڕائیل، یار لاپیدو، وەزیری دەرەوەی بەریتانیا ئەنجامدراوە، لەسەر هەڵوێستی هەردوولا لەمەڕ هێرشی تاران و كوژرانی هاووڵاتییەكی بەریتانیی لەناو ئەو كەشتییەی ٢٩ی  تەمموز كرایە ئامانج. وەزیری دەرەوەی ئیسڕائیل دەڵێ، هاوبەشە بەریتانییەكەم ئاگادا كردۆتەوە لەسەر وەشاندنی گورزی سەربازیی بۆ سەر تاران. وەزیر ئاماژەی بەوەشداوە كەئێران بەتەنها کێشەیەکی ئیسرائیلی نییە، بەڵکو هەناردەکاری تیرۆرو هۆكاری وێرانکردن و ناسەقامگیرییە بۆهەموومان و ئازاری گشت لایەكی داوە،  بۆیە پێویستە جیهان لەبەرامبەر كارە تیرۆریستیەكانی  ئێران، چیتر بێدەنگ نەبێت. هەریەكە لەبەریتانیاو ئەمەریكا پێیان وایە، كەحکومەتی تاران لەپشت هێرشەكەوەیەو دەڵێن، لەبەرامبەر ئەوپێشێلكردنەی یاسا نێودەوڵەتیەكاندا، دەبێ تۆڵە لەئێران بكرێتەوە. هاوكات سەرۆكوەزیرانی ئیسڕائیل نەفتالی بنتی، دەڵێ: بەڵگە  هەیە کەدوژمنە لەمێژینەیەکەمان  ئێران بەرپرسیارە لەو هێرشەدا. سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل هۆشداریدا کە»ئەوان دەزانن بەو شێوەیەی خۆیان دەخوازن پەیام  بۆ ئێران بنێریین و لەكاتی گونجاودا گورزی لێ بوەشێنن. هەرچەندە تاران هەموو ئەو تۆمەتانە  رەتدەكاتەوەو بەبێ بنەمایان دەزانێ. ناوەندی تووێژینەوەی، هێنری جاکسۆن لەبەریتانیا، پێی وایە، کەحکومەتی بەریتانیا، زۆردواكەوتووە لەوەڵامی پێشێلكارییەكان بۆ سەر بەریتانیاو هاوبەشەكانی و زۆر لەمێژە ئەو وڵاتە،  دەستدرێژیی و بەدکاریەکانی ئێرانی پشتگوێخستوە. هەروەها ئەو ناوەندە، حکومەتی بەریتانیا، تۆمەتبار دەكات بەوەی كە رێگەی بە رژێمی ئێران داوە، بەئارەزووی خۆی كوشتن و زیندانی كردن و فڕاندنی هاووڵاتیان پشتگوێ بخات. داوا دەكەن كەدواجار بەریتانیا، هەنگاوی كرداری بهاوێژێت بەرامبەر سەركێشیی و گەمژەییەكانی تاران . سام ئارمسترۆنگ، بەڕێوەبەری پەیوەندییەکان لەناوەندی هێنری جاکسۆن، بەڕۆژنامەی دەیلی مەیڵی راگەیاندوە : بەریتانیا بۆ ماوەیەکی زۆرە، ئەو هەڕەشەو دەستدرێژیانەی ئێرانی پشتگوێخستوە، لەڕفاندنی هاووڵاتیانی بەریتانی وەك (نازەنین زەغاری) تا هێرشەکان بۆ سەر کێڵگە نەوتییەکانی سعوودییو هەروەها  رفاندنی بەلەمەكانی هەڵگری ئاڵای بەریتانیا. ئێستا کەحکومەتی بەریتانیا، دەرەنجامە کوشندەکان و كردەوە ناپاکیەكانی ئێرانی بینیوە، دواجار دەبێت کاربکات، بۆ وەستاندنی لێرەدا. سەرەتای ئەم هەفتەیە، هاووڵاتییەكی بەریتانیی و هەروەها ئەندامێکی دیكەی دەستەی كەشتییەكی بازرگانی  ئیسرائیلی كەخەڵكی رۆمانیا بوون،  لەكەشتییەكی نەوت گواستنەوەدا، بەناوی (ئێم ڤی مێرسەر) گیانیان لەدەستدا. ئیسرائیل و هاوبەشەكانی، ئێران بەتێوەگلان لەو كردەوەیە تۆمەتبار دەكەن بەوەی، لەڕێگای درۆنی بۆمبڕێژكراوە، بەناوی درۆنی كامیكاز، ئەو كەشتییەی تەقاندووەتەوە. سەید خەتیبزاده، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، لەكۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاندووە: کەئێران لەو دەستدرێژییه تێوەنەگلاوەو بێبەریە لەو هێرشە. هەرلەمیانەی کۆنفڕانسەكەدا بانگەشەو تۆمەتەكانی ئیسرائیلی بە «بێبنەما» ناوزەدكرد.

ئارا ئیبراهیم سەرۆكی پەرلەمان دوا بزماری بەتابوتی پرۆژەی بودجەی ئەمساڵدا كوتی كە رۆژی شەممەی رابردوو خولی بەهارەی راگەیاندو تا مانگێكی دیكە پەرلەمان كۆبوونەوە ئەنجام نادات، لەكاتێكدا كە حكومەتی هەرێم دوای سەد رۆژ لەگەیشتنی پرۆژە بودجەی 2021 ئامادەنەبووە رەوانەی پەرلەمانی بكات. ‌رێواز فایەق، سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، بە بەیانێك كۆتایی خولی بەهارەی راگەیاند، بەمەش پەرلەمانی كوردستان بۆ ماوەی مانگێك دەچێتە پشووی فەرمییەوە، هەرچەندە پشووی بەهارەی پەرلەمان دەبوایە لەمانگەكانی (٧) و (٨) بووایە، بەڵام پێشتر دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان بۆ ماوەی مانگێك وەرزی یاسادانانی درێژكردەوە. بەپێی دەقی بەیانەكەی سەرۆكی پەرلەمان كە تێیدا هاتووە:» بەپێی بڕیاری ژماە (٧)ی ساڵی ٢٠٢١، ماوەی درێژكردنەوەی خولی بەهارەی ساڵی سێیەم لەخولی هەڵبژاردنی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، لە ٢٠٢١/٧/٣١ كۆتایی دێت و پاڵپشت بەم بڕیارە دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمانی كوردستان بڕیاری راگەیاندنی كۆتاییهاتنی (خولی بەهارەی ساڵی سێیەم لە خولی هەڵبژاردنی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانی دا». بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان دەبێت لەمانگی تشرینی یەكەم 10ی هەموو ساڵێك پرۆژە بودجەی ساڵی داهاتوو ئامادە بكرێت تا لەماوەی دوو مانگدا پەرلەمان راپۆرتی خۆی لەسەر ئامادە بكات و خوێندنەوەی بۆ بكات و دواتر پەسەندی بكات، بەڵام ئەمساڵیش پرۆژەی بودجەی 2021 تەنها لەسەر كاغەز لەدۆڵابەكانی حكومەتی هەرێمدا هەڵگیراوەو رەوانەی پەرلەمان نەكراوە. پەرلەمانی كوردستان بەپێی پەیڕەو سێ ئەركی هەیە كە (دەرچواندنی یاسا، یاسای بودجە، چاودێریكردنی كارەكانی حكومەتی هەرێم)، بەڵام لەخولی چوارەم و ئەم خولەی ئێستا (خولی پێنجەم) دوو ئەركی لەدەستداوەو تەنها یاسا دەردەكات بەبێ چاودێریكردنی حكومەت بوونی یاسای بودجە كۆبوونەوەكان ئەنجامدەدات. سەرۆكی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان دەڵێت:» بەردەوام لە سیراعداین لەگەڵ حكومەت و سەرۆكایەتی پەرلەمان بۆ ناردنی پرۆژەی بودجە، باڵام ئیتر بۆ ئەمساڵ ناردنی هیچ سوودی نییە». شێركۆ جەودەت، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»پەرلەمان پەكخراوە بەمەبەست كە نەتوانێت چاودێری كارەكانی حكومەت بكات بەتایبەت ئەو بابەتانەی پەیوەندی بەژیانی خەڵكەوە هەیە كە مەسەلەی بودجە یەكێكە لەوانەو بەنایاسایی حەوت ساڵە وجودی نییە». ناوبراو پێیوابوو كە ماوەیەكی زۆرە لە»سیراعداین لەگەڵ سەرۆكایەتی پەرلەمان و حكومەتدا فشارەكانمان بەردەوامە، بەڵام تازە هاتنی پرۆژەی بودجەی 2021 هیچ سوودی نابێت و شەڕ بۆ پرۆژە بودجەی 2022 دەكەین». سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی كە لەهەمانكاتدا سەرۆكی لیژنەی داراییە لەپەرلەمانی كوردستان ئاماژە بەوە دەدات كە»پەرلەمان بەهۆی نەهاتنی پرۆژەی بودجەوە ناتوانێت چاودێری حكومەت بكات و شەلەل بووە». زیاد جەبار، سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لە راستیدا ئێمە تائێستا چاوەڕێن حكومەتی هەرێم پرۆژە بودجەی 2021 رەوانەی پەرلەمان بكات، بەڵام تائێستا دیار نییە، ئەوەی كە گرنگە ناردنی پرۆژەكەیەو كۆبوونەوەی نائاسایی بۆ دەكەین و ئێمە ئامادەكاریمان بۆ كردووە». هەروەها باسی لەوەشكرد كە حەوت ساڵە یاسای بودجە نەبووەو هەر كاتێك بێت باشترە لەوەی كە نەگاتە پەرلەمان، بەڵام «پێویستە ئامادە بكرێت بۆ پرۆژە بودجەی 2022». هاوكات سەرۆكی لیژنەی دارایی هێمای بۆ ئەوەشكرد كە»نا تەبیعییە حەوت ساڵە پرۆژەی بودجە نەهاتۆتە پەرلەمان كە دادپەروەری و شەفافییەت بەرجەستە نابێت لەسەرچاوەكانی داهات و خەرجییەكان». زیاد جەبار ئەوەی دووپاتكردەوە كە یاسای بودجە نەبێت، پایەی سێیەمیش كە چاودێری كردنی حكومەتە هەموو جومگەكانی تێكداوە» پەرلەمان تووشی شەلەل دەبێت». پێشەوا هەورامی، ئەندامی فراكسیۆنی پارتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»پشووی پەرلەمان راگەیەندراوەو دانیشتەكان دەكەوێتە مانگی داهاتوو، باشترە كار بۆ پرۆژە بودجەی 2022 بكرێت لەئێستاوە». ناوبراو باسی لەوەشكرد، حكومەتی هەرێم تا ئەو (200) ملیارەی بەغدا نەگەیشت بەرچاوڕوونی نەبووە، بۆ پرۆژە بودجەی 2021، ئێستا كە بڕیارە مانگانە ئەو بڕە بێت و دەكەوینە مانگی نۆ بۆ كۆبوونەوەكانی پەرلەمان باشترە كار بۆ پرۆژە بودجەی ساڵی داهاتوو بكرێت. ماوەی زیاتر لەسەد رۆژە، وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم پرۆژە بودجەی 2021 رەوانەی سەرۆكایەتی حكومەتی هەرێم كردووەو لەئەنجومەنی وەزیرانیش لیژنەیەكی باڵا پێداچوونەوەیان تێدا كردووەو ئامادە كراوە بۆ رەوانەكردنی بۆ پەرلەمان، بەڵام تائێستا حكومەتی هەرێم نەیناردووەو تەنها دەڵێن لە ئامادەكارییەكانی بەردەوامن و بەم زووانە رەوانە دەكرێت. پرۆژە بودجەی 2021ی حكومەتی هەرێم بە (15) ترلیۆن دینار خەمڵێندراو نزیكەی دوو ترلیۆن و (900) ملیار دینار كورتهێنانی تێدابوو. بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی كە نەیویست ناوی بهێندرێت بۆ هاوڵاتى ئەوەی دووپاتكردەوە كە یاداشت دراوەتە وەزیری دارایی و ئابووری تا بیگەیەنێتە ئەنجومەنی وەزیران و كار بۆ پرۆژە بودجەی 2022 بكرێت. بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» وەزارەتی دارایی بەگشتی و بەڕێوەبەرایەتی گشتی بودجەی سەر بەوەزارەت زۆر ماندووبوون لەئامادەكردنی پرۆژە بودجەی 2021 كە پرۆژەیەكی شەفاف بوو سەرجەم داهاتە نەوتی و نانەوتییەكان و قەرزەكانی لەخۆگرتبوو، لەكاتێكدا حەوت ساڵە پرۆژەی بودجە نەبووە، كاتێكی زۆر خەریكی ئامادەكردنی بووین». هەروەها جەختی لەوەشكردەوە كە یاداشتی ئامادەكاری پرۆژە بودجەی 2022 دراوەتە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی و ئابووری كە بڕیارە ئەم هەفتەیە لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران تەسلیمی سەرۆكایەتی حكومەتی بكات، وتیشی:» زۆر درەنگە بۆ ئامادەكردنی پرۆژە بودجەی ساڵی داهاتوو، چونكە وەزارەت لەمانگی چواردا نووسراو بۆ وەزارەتەكان دەكات كە خەمڵاندنی خۆیان بۆ داهات و خەرجییەكان بخەنەڕوو ئەوەش پرۆسەیەكە چەند مانگێكی دەوێت تا وەڵام دەدەنەوە، بۆیە ئەگەر لەئێستاشەوە كاری تێدابكەین سێ بۆ چوار مانگی دیكەی دەوێت». هاوكات ئەو بەرپرسەی وەزارەتی دارایی پێشیوابوو ئەگەر تەنها بۆ سێ مانگیش بووە، پرۆژە بودجەی 2021 رەوانەی پەرلەمانی كوردستان بكرێت تا ببێتە بنەمایەك بۆ بودجەی ساڵی داهاتوو» تا دادپەروەری لەدابەشكردنی داهاتەكان و بەپێی ژمارەی دانیشتوان پرۆژەكان جێبەجێ بكرێت، سەرەڕای ئەوەی لە قەیرانی دارایداین، بەڵام بوونی یاسای بودجە باشترە لەنەبوونی، چونكە گەندەڵی ناشەفافییەت زیاتر دەكات كە حەوت ساڵە هەرێم بەو شێوەیە كاردەكات». «ئەگەر پرۆژەی 2021 نەچێتە پەرلەمان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوەو پێمان بڵێن ئامادەكاری بكەن بۆ بودجەی ساڵی داهاتوو، ئەوا ئێمە بنەمایەكی باشمان هەیە بۆ ئامادەكردنی بودجەی 2022 و بۆ ئەمساڵیش دەتوانین حساباتی دارایی رەوانەی پەرلەمان بكەین لەڕێگەی حكومەتی هەرێمەوە»، بەرپرسەكەی وەزارەتی دارایی وای وت.

عەمار عەزیز. دهۆك «سێ‌ جار كڕین و فرۆشتنم پێكرا، جارێك لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز سعودی و جاری دووەم لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز سوری، دواینجاریش لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز عێراقی، مامەڵەی هەرسێكیان زۆر خراپ بوو بەتایبەت پیاوە سورییەكە كە هەموو شتێكی خراپیان لەگەڵم كرد، ئەوەی لەمێشكیاندا بوو دەیانكرد». ئیبتیهاج ئەمین بەرەكات، تەمەن 18 ساڵ ، خەڵكی گوندی حەردانە سەر بە قەزای شنگال، لە رێكەوتی 3ی ئاب 2014 لەبازگەی ناحیەی سنون لەگەڵ خێزانەكەی كەوتنە دەست چەكدارانی داعش،  هەشت خوشك و سێ‌ برای هەیە، تا ئێستا دایك و باوك و چوار خوشك و برایەكی بێسەروشوێنن. ئەو ژن و كچانەی لە 3ی ئابی 2014 كەوتنە دەست چەكدارانی داعش دەیان چیرۆكی ناخهەژین و ناخۆش لای ئەوان ماونەتەوە كەهەرگیز لەبیری ناكەن كە حەوت ساڵ بەسەر ئەو رووداوەدا تێپەڕ دەبێت و تائێستا نەكەوتوونەتەوە ژیانی ئاسایی خۆیان. رۆژی 3ی ئاب، یەكێكە لەو رۆژانەی كە لای كوردو ئێزیدییەكان و عێراق لەبیر ناكرێت كە هەزاران ژن و كچی ئێزیدی كڕین و فرۆشتنیان پێوەكرا لەلایەن رێكخراوی داعشەوە، بەڵام لایەنە پەیوەندیدارەكان هێشتا زامی ئازاری ئێزیدیەكانیان ساڕێژ نەكردووە وەك خۆیان دەڵێن.  ئیبتیهاج ئەمین  بەرەكات، کاتی هێرشی داعش بۆ ناوچەکە تەمەنی  11 ساڵ بووە، یەكێك لەو کچ‌و ژنانەیە كە كەوتبووە دەست چەكدارانی داعش.  ئەو باس لەچۆنیەتی دەستگیركردنی خۆی و مامەڵەی چەكدارانی داعش دەكات و بە وت:»دوای ئەوەی ئێمە دەستگیركراین لەلایەن چەكدارانی داعش ئێمەیان گواستەوە بۆ سوریا، دوای هەشت رۆژ ژن و پیاو لێك جیاكرانەوە، دوای ئەوە ئێمەیان گواستەوە بۆ گوندی كۆجۆ». هەروەها وتیشی:»چەند مانگێك لەوێ‌ ماینەوە، دواتر جارێكی تر ئێمەیان گواستەوە بۆ گوندی تل قسەب، ئینجا ئێمەیان گواستەوە بۆ تەلەعفەر، دواینجار ئێمەیان بردە هوڵی گالاكسی لە ناوەندی شاری نەینەوا . ئیبتیهاج  دەڵێت سێ‌ جار كڕین و فرۆشتنی پێكراوە، جارێك لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز سعودی و جاری دووەم لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز سوری، دواینجاریش لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز عیراقی» مامەڵەی هەرسێكیان زۆر خراپ بوو بەتایبەت پیاوە سوریەكە، كە هەموو شتێكی خراپیان لەگەڵ كردم، ئەوەی لە مێشكیاندا بوو دەیانكرد». ئەو ژنە رزگاربووەی دەستی داعش باسی لەوەشكرد كە جگە لەئیشە خراپەكانیان دەبوایە رۆژانە پێنج نوێژیان بكردایە لەگەڵ خوێندنی قورئان، «جارێك لای پیاوە سوریەكە نوێژم نەكرد بەسووندە لەمنیدا، دواینجار لەبەر لێدان و سوكایەتی بەناچارییەوە نوێژم كرد». ئیبتیهاج لەگەڵ دوو لەهاوڕێیكانی خۆی لەسوریا هەوڵی خۆدزینەوە لەداعش دەدەن بەڵام هەوڵەكەیان سەرنەكەوت و چەكدارانی داعش زانیان دواتر دەستگیركران، «لەبەر كارە خراپەكانی داعش لەگەڵ دوو لەهاوڕێیەكی خۆم لەسوریا هەوڵماندا خۆبدزینەوەو بگەینە خێزانەكانمان، بەڵام هەرزوو چەكدارانی داعش زانیان، ئێمەیان دەستگیركردو سێ‌ مانگ لەناو توالیتێكدا زیندانیان كردم». دواینجار ئیبتیهاج دەفروشرێتە پیاوێكی بە رەگەز عیراقی لەشاری موسڵ، بەڵام دوای ماوەیەكی كەم لەلایەن فرۆكەكانی هاوپەیمانی پیاوە عێراقیەكە دەكوژرێت، دوای ئەوە لە رێگای چەند كەسێكەوە ئیبتیهاج رزگاردەكرێت، بەڵام ئەو نەیویست باس لەناوەرۆكی پلانەكە بكات كەچۆن رزگاركراوە.  ئێستا ئیبتیهاج لەكەمپی خانكێ‌ لەگەڵ كەسوكارەكەی ژیان دەگوزەرێنێت وتی:» لەبەر نەبوونی ئیش و هەڵی كار هەندێكجار كرێكاری دەكەم تا بڕێك پارە بەدەستبهێنم «. « لەساڵی 2018 لەشاری موسڵ رزگاركرام، تائێستاش دایك و باوكی من لەگەڵ چوار خوشك و برایەكم بێسەروشوێنن، راستە ئازادكراوم، بەڵام بەداخەوە حكومەتی عێراق هیچ هاوكاری ئێمەیان نەكردوە، یاسایەك دەرچووە لەپەرلەمانی عیراق كەچەندین بڕگە و ماددەی تایبەت بەئێمەوە پەسندكراوە، بەڵام بەداخەوە تائێستا یەك دینارمان وەرنەگرتووە «. نووسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی دەستی داعش، دوا ئاماری رفاندن و رزگاركراوان و مەزارە تەقێنراوەكان و ئاوارەكانی ئێزیدی بڵاودەكاتەوەو ئاشكرای دەكات، تائێستا سێ هەزارو (550) كەس رزگاركراون و (104) كەسیش لەوان شەهیدكراون و  دوو هەزارو (763) كەسی تریش لە رفێنراوەكان ماون و تائێستا رزگارنەكراون. لە راگەیەندراوەكەی نووسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی ئاماژە بەوەش دراوە « ژمارەی ئێزدییەكان لەعێراق ( 550) هەزار كەسە، (360) هەزاریان لەهێرشی داعش ئاوارە بوون و (150) هەزاریان گەڕاونەتەوە شنگال ، لەسەرەتای هێرشەكەی داعش بۆ سەر شنگال (1293) كەس شەهید بوون و (2745) بێ‌ دایك و باوك ماون . هەر بەپێی ئامارەكە (82) گوڕی بەكۆمەڵ و دەیان گۆڕی تاكە كەسیش تاوەكو ئێستا دۆزراونەتەوە، هەروەها (68) شوێنی پیرۆزی ئایینی و مەزارگای ئێزدییەكان تەقێنراونەتەوە ، نزیكەی (100) هەزار كەسیش بۆ دەرەوەی وڵات كۆچیان كردووە .  لەكۆتایی راگەیەندراوەكە هاتووە، لەئەنجامی هێرشەكەی داعش لەمانگی ئابی ساڵی 2014 (6417) كەس لەژن و پیاو رفێنراون ، لەو ژمارەیەش (3550) كەسیان كە پێكدێن لە ژن و پیاوو منداڵی كوڕو كچ رزگاركراون ، هەروەها (104) كەسیش لەوان شەهیدكراون و (2763) كەسیشیان تاوەكو ئێستا ماون و رزگارنەكراون.

پ.دهۆك حەوت ساڵ لەمەوبەر ئێزیدییەكان لە 3ی ئابی 2014 بەڕۆژی رووناك لەلایەن داعشەوە هێرشیان كرایەسەرو هەزاران ژن و مناڵ و گەنج و پیاو بوونە قوربانی و هەزاران كەسیشیان بەو هۆیەوە كۆچیان كرد بۆ وڵاتانی ئەوروپاو زێدی خۆیان بەجێهێشت. دوای داگیركردنی موسڵ لەلایەن خەلافەتی داعشەوە، رۆژی 3ی ئابی 2014 پەلاماری شەنگالیان داو پیاوەكانیان كوشتن و ژن و مناڵەكانیان بەرەو تەلەعفەرو موسڵ و دواتر بەرەو سوریا و شاری رققە رفاند. ژنان و كچانی داعش كڕین و فرۆشتنیان پێوە دەكرا لەنێوان چەكدارەكانی داعشدا و منداڵەكانیشیان پەروەردەی توندوتیژی و كاری توندڕەوانە دەكران. لێپرسراوی بەشی راگەیاندن و پەیوەندییەكان لە لقی 17ی پارتی شەنگال دەڵێت:» ئێزیدییەكان كوردن و ئایینەكەیان جیاوازە، بۆیە 3ی ئاب داعش ئەو كارەساتەی خوڵقاند». ئدریس زوزانی ، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن و پەیوەندییەكان لە لقی 17ی پارتی شەنگال كە ئێستا لەپارێزگای دهۆك دەوام دەكەن لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت: « رۆژی 3ی ئابی 2014 بەلای پارتی-یەوە فەرمانێك بوو بەسەر ئێزیدییەكاندا هات، ئەمە پێشتر دیراسەت كرابوو ئەوانەی ویستیان لە شەنگال بدەن زۆر بەجددی هاتوون بۆ ناو گۆڕەپانەكە، دەیانویست دوو شت بكەن، یەكەم، دۆخی شەنگال تێكبدەن و دووەم دەیانویست ئێزیدییەكان. لە قەومیەتی خۆیان كە كوردن دووربكەونەوە، چونكە ئێزیدی كوردن و ئایینەكەیان جیاوازە، بۆیە ئەو كارەساتە گەورەیەیان بەرامبەر ئەنجامدا».  « ئەو هێزو لایەنانەی پارتی تۆمەتباردەكەن بەوەی شەنگالی بەجێهێشتووە لەئەسڵدا ئەوان خیانەتكارن، هەر ئەوانە شەنگالیان كوشت، هەر ئەوانن كەخەڵكی ئێمە لەبەرئەوان ناتوانن بگەڕێنەوە زێدی خۆیان، بۆ ناوخۆو دەرەوەش زۆر روون و ئاشكرا بووە كە ئەوانە قبوڵ ناكەن رێككەوتنی بەغداو هەولێر جێبەجێ‌ بكرێت، ئەوەش لەبەر ئەجێندای تایبەت بەخۆیان، بەهیچ شێوەیەك خیانەتمان لەخەڵكی شەنگال نەكردووە، بەپێچەوانەوە خزمەتكاری ئێزیدی و خەڵكی شەنگالین تاماوین بەرگرییان لێ‌ دەكەین، ئێمە خاوەنی قەزیەی شەنگالین» ئدریس زۆزانی وای وت. جێگری ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات دەڵێت:» لە 3ی ئابدا لەم رۆژەدا هەموو جیهان بێ‌دەنگ بوون لەبەرامبەر ئەو كارەساتەی كە رووبەڕووی ئێزیدییەكان بووەوە». حەسۆ ئیبراهیم، جێگری ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات بە هاوڵاتى وت: « رۆژی 3ی ئابی 2014 بەگەورەترین كارەساتی چەرخی 21 دادەنێن، لەم رۆژەدا هەموو جیهان بێ‌دەنگ بوون لەبەرامبەر ئەو كارەساتەی كە رووبەڕووی ئێزیدییەكان بووەوە، راستە لەماوەی رابردوو هەندێك پەرلەمانی وڵاتە ئەوروپییەكان رۆژی 3ی ئابی 2014یان وەكو جینۆساید ناساندووە، بەڵام بەداخەوە تەنها قسەكانیان لەسەر كاغەز ماوەتەوەو هیچ شتێكی كردەیی بۆ خەڵكی شەنگال نەكراوە«. هەروەها حەسۆ ئیبراهیم باسی لەوەشكرد كە رەخنەیان لەحكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستانە كە خۆیان بێ‌دەنگ كردووە لەبەرامبەر قەزیەی شەنگال «تەنها هەندێك شت دەكەن تا ئێزیدییەكان سەرقاڵ بكەن و هەندێك جار ئاوا  باس لە شەنگال دەكەن كەئێستا دۆخەكەی نائارامە و كێشەی تێدایە، نایانەوێت قەزیەی شەنگال بە جینۆساید بناسرێت لەعێراق و تەواوی ناوەندە نێودەوڵەتییەكان، چونكە ئەگەر بووە جینۆساید هەموو ئەوانەی بوونە هوكاری كوشتن و رفاندنی ئێزیدییەكان ئاشكرا دەكرێن و دواتر دەدرێنە دادگا «. «داوا لەحكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان دەكەین دەستبەرداری ئەو سیاسەتە هەڵەیە بن كە چەندین ساڵە بەرامبەر خەڵكی شەنگال ئەنجامی دەدەن، قسەیەكی كوردی هەیە كە دەڵێت با هیچ كەسێک گوێزی خۆی لسەر دڵی ئێمە نەشكێنێت، داوا لەهەردوو حكومەت دەكەین چیتر گوێزی خۆیان لەسەر دڵی ئێزیدییەكان نەشكێنن ،پێویستە هەردوو حكومەت پێداچوونەوە بەسیاسەتی خۆیاندا بكەن، بەشێوەیەك كارێك بكەن لەبەرژەوەندی ئێزیدییەكان نەك بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان «حەسۆ ئیبراهیم وا دەڵێت. فەرماندەی حەشدی شەعبی لە شەنگال پێیوایە ئەگەر هەر لەدوای ئازادكردنی شەنگال پارتی دەستبەرداری ئیدارە كۆنەكە ببوایە حكومەتی عێراق ئیدارەیەكی نوێی دادەنا. خال عەلی، فەرماندەی حەشدی شەعبی لەشەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «رۆژی 3ی ئابی 2014 جینۆساید و كۆمەڵكۆژییە، چارەسەرنەكردنی دۆخی شەنگال و كێشەكان بەشێكی زۆر پەیوەندی بەپارتییەوە هەیە، ئەگەر هەر لەدوای ئازادكردنی شەنگال پارتی دەستبەرداری ئیدارە كۆنەكە ببوایە، دڵنیام حكومەتی عێراق ئیدارەیەكی نویێ‌یان دادەناو قایمقامێكی تازەیان دادەنا، چونكە نابێت قەزایەك بێ‌ ئیدارە و قایمقام بێت «. خال عەلی ئەوەشی روونكردەوە كە هەرلە رۆژی هێرشكردنی داعش بۆ سەر شەنگال تائێستا بەرگرییان لەخاكی شەنگال كردووەو ئەركی خۆیانەو هیچ منەتێكی تێدا نییە.  

شاناز حەسەن بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی ئاماژە بەوە بەوە دەدات لەسەدا 9ی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان لەئێستادا ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووە. حەربی كەتۆ، بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لە وەزارەتی تەندروستی، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت:»ئامارەكان بەژمارە ورد نین، چونكە دەقە بەدەقە دەگۆڕێت، بەڵام بەپێی ژمارەی دانیشتوان تائێستا نزیكەی لەسەدا 9ی دانیشتوانی هەرێم ڤاكسینیان وەرگرتووە». لەهەرێمی كوردستان زیاتر لە 131 بنكەی وەرگرتنی ڤاكسین هەیەو هاووڵاتیان لە رێگەی سیستمی  ئۆنلاینی كورد ڤاكس-ەوە دەتوانن ناوی خۆیان و زانیاری تەمەن و شوێنی نیشتەجێبوونیان دیاریبكەن و بەكۆدێك دێتەوە بۆ ژمارە موبایلەكانیان و كات و بنكەی وەرگرتنی ڤاكسینەكەیان بۆ دیاریدەكرێت. هەروەها بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی هەرێم، ئەوەشی روونكردەوە رۆژانی شەممە تایبەت كراوە بەفەرمانبەران و رۆژانی سێشەممە بۆ مامۆستایان تا بتوانن زۆرترین هاووڵاتی ڤاكسین وەربگرێت. هاوكات حەربی كەتۆ، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد لەئێستادا ژمارەیەكی زۆر هاووڵاتیان دەیانەوێت ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرن و وتیشی:» خەڵكەكە زیاتر روو لەوەرگرتنی ڤاكسین دەكەن، چونكە شەپۆلی سێیەمی كۆرۆنایەو مەترسییەكە زیاتر بووەو خەڵكیش هۆشیار بووەتەوە كە تەنیا چارەسەری ئەم ڤایرۆسە وەرگرتنی ڤاكسینە». تائێستا لەهەرێمی كوردستان زیاتر لە 460 هەزارو 300 كەس ناویان لەسیستمی كوردڤاكس بۆ وەرگرتنی ڤاكسین تۆمار كردووە.  

عەمار عەزیز حەوت ساڵ بەسەر كارەساتی ئێزییدیەكاندا تێپەڕ دەبێت كە گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان و بەشێك لەهێزە عێراقییەكان لەژێر جنگی داعش دەریانهێنا، بەڵام هێشتا برینەكانی ساڕێژ نەكراوەو هەزاران كەسیان بێسەروشوێنن. رۆژی 3ی ئاب بووەتە رۆژێكی لەبیرنەكراو بەتایبەت بۆ ئێزیدییەكان كە خاك و خەڵكەكەی لەدەست داعش رزگاركران لەلایەن گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان و بەشێك لەهێزە عێراقییەكان. رۆژی 9ـی تشرینی یەكەمی 2020 هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان لەژێر ناونیشانی «ئاساییكردنەوەی دۆخی شەنگال» رێككەوتنێكیان واژۆكرد، ئامانج لەڕێككەوتنەكە كشانەوەی سەرجەم هێزە چەكدارەكان بوو لەشەنگال و دەستپێكردنی ئاوەدانكردنەوەی شەنگال و گێڕانەوەی ئاوارەكان بوو بۆ قەزاكە. رێككەوتنەكە بەشێوەیەك بوو، دۆخی شەنگال بۆ پێش ساڵی 2014 و هاتنی داعش بگەڕێندرێتەوە، كاتێك لەو ساڵەدا داعش زنجیرەیەك تاوانی گەورەی بەرامبەر ئێزیدییەكان ئەنجامداو جگە لەكوشتنی سەدان ئێزیدی، هەزاران ژنی ئێزیدی رفاند، ئەوەش بەیەكێك لەگەورەترین تاوانەكانی مێژووی عێراق تۆمار دەكرێت. شەنگال دەكەوێتە باكووری رۆژئاوای موسڵ و لەچوارچێوەی پارێزگای نەینەوادایە، (50) كیلۆمەتر لەسنوری شاری حەسەكە لەسوریا دوورە و (70) كیلۆمەتر لەسنورەكانی توركیاوە دوورە. چارەنووسی رفێنراوانی ئێزیدی و پرۆسەی رزگاركردنیان عیدو خەلەف، خەڵكی قەزای شنگالە، ماوەی حەوت ساڵە چاوەڕێی رزگاركردنی باوك و دوو براو خوشكێكی خۆی دەكات لەلێدوانێكدا بە وت:» باوكم هەر لەدوای كارەساتی شەنگال لەگەڵ دوو براو خۆشكێكم بێسەرشوێنن، نازانین مردوون یاخود هێشتا لەژیاندا ماون، شوێنێكمان نەهێشتووە كەسەردانمان نەكردبێت، حەوت ساڵە چاوەڕێ‌ دەكەم ، بێزاربووین لەچاوەڕوانی». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە بەرپرسانی عێراق هیچ شتێكیان بۆ نەكردوون»ئەوەی كراوە بەسوپاسەوە حكومەتی هەرێم زیاتر لەسێ هەزار رفێنراوی ئێزیدی لەژێر دەستی داعش رزگاركرد، ئەگەر ئەوان نەبان ئەوانەش رزگار نەدەبوون». «رۆژ و شەو دەژمێرم، تەنها و تەنها چاوەڕێی هەواڵێكی خۆشی رزگاربوونی باوكم و براو خوشكی خۆ دەكەم، هیوادارم بەرپرسانی عێراق و هەرێم كێشەكانمان چارەسەر بكەن و بەزووترین كات رفێنراوەكانمان رزگاربكەن»، عیدۆ خەلەف وای وت. سەرپەرشتیاری دۆسیەی رزگاركردنی رفێندراوانی ئێزیدی ئامارەكانی ئازادبووانی ئێزیدی و بێسەروشوێنانیان بۆهاوڵاتى دەخاتەڕوو. خەیری بۆزانی، سەرپەرشتیاری دۆسیەی رزگاركردنی رفێندراوانی ئێزیدی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: «  لەماوەی حەوت ساڵی رابردووەوە لەكۆی شەش هەزار و (417) رفێنراوی ئێزیدی تائێستا سێ هەزار و (445) كەس رزگاركراون و زیاتر لەسێ هەزار كەسی تر هێشتا لەژێر دەستی داعشدان». هەروەها دڵنیایدایە كەسوكاری بێسەروشوێنانی ئێزیدی كەكارەكانی نووسینگەی رزگاركردنی رفێنراوان بەردەوام دەبێت تا هەموویان رزگار دەكەن. گەڕانەوەی ئاوارە ئێزیدییەكان عەلی مچۆ، خەڵكی گوندی تل قەسەبە سەر بە قەزای شەنگال، ماوەی حەوت ساڵە لەكەمپی شاریا سەر بەشاری دهۆك دەژیت بە وت: « كاتێك ئێمە ئاوارەی هەرێمی كوردستان بووین وتمان چەند مانگێك لەدهۆك دەبین و دواتر دەگەڕیێنەوە ، قەد بیرمان لەوە نەكردبووەوە حەوت ساڵ بمێنینەوە، لە هەموو شتێك بێزاربووین، لەژێر خێوەتدا و بەم گەرمایە ژیانمان وەك دوزەخ وایە ، ئەوەندە گەرمە ، لەزستانیش بەهۆی سەرما ناحەوێینەوە». عەلی مچۆ ئەوەی دووپاتكردەوە كەهەموو كەسێك حەزدەكات بگەڕێتەوە سەر خاكەكەی خۆی بەڵام لەكاتی داعش خانووەكەی تەقێنراوەتەوەو خزمەتگوزاری وەكو ئاوو كارەبا نیە، وتیشی:»گەڕانەوەی ئێمە بووە بەخەون». لێپرسراوی بەشی راگەیاندن لەناوەندی هاوبەشی هەماهەنگی قەیرانەكان كەسەرپەرشتی هەموو كەمپەكانی ئاوارەیی سنوری پارێزگای دهۆك دەكات دەڵێت:»(65) هەزارو (282) ئاوارەی ئێزیدی لەدهۆكدان». كاروان زەكی، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن لەناوەندی هاوبەشی هەماهەنگی قەیرانەكان كەسەرپەرشتی هەموو كەمپەكانی ئاوارەیی سنوری پارێزگای دهۆك دەكەن لەلێدوانێكدا بە  وت: «ئێستا (65) هەزار و (282) ئاوارە لەسنوری پارێزگای دهۆكدا دەژین، دەرگا كرایەوە بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان بۆ زێدی خۆیان، ئێمە هیچ رێگرێیان لێناكەین ، بەپێچەوانەوە هاوكار دەبین بۆ گەڕانەوەیان، بەڵام رێژەی گەڕانەوەی ئاوارەكانی شەنگال زۆر كەمە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی شەنگال لە رووی ئەمنی و كەمی خزمەتگوزاریی .» «تەنها لە 13ی تەمموزی ئەم ساڵ (237) خێزان لە شەنگالەوە دووبارە گەڕاونەتەوە دهۆك، ئێمە دووبارە چاوپێكەوتن لەگەڵ ئەو ئاوارانە دەكەین كەدەگەڕێنەوەو شوێنیان بۆ دابیندەكەین»، كاروان زەكی وا دەڵێت. كەمپی خانكێ لە پارێزگای دهۆك دوو هەزارو (692) خێزان لەخۆدەگرێت، بەڕێوەبەری كەمپەكە دەڵێت:» گەڕانەوەی ئاوارەكان زۆر كەمە». پیر عەلو كەچەل، ماوەی چوار ساڵە بەڕێوەبەری كەمپی خانكێ‌-یە، دوو هەزارو (692) سەرۆك خێزانی قەزای شەنگال لەناو كەمپی خانكێ‌ دا دەژین بە وت « لەماوەی چوار ساڵدا تەنها نزیكەی (100) خێزان گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان، ئەمەش رێژەیەكی زۆر كەمە». ناوبراو پێیوابوو ئەگەر وابڕوات و دۆخەكە هەر چارەسەرنەكرێت حەوت ساڵی تریش ئاوارەكان ناگەڕێنەوە، وتیشی:»تا پێشمەرگە نەگەڕێتەوە و رێككەوتنی بەغداو هەولێر بەتەواوی جێبەجێ‌ نەكرێت بەدڵنیایەوە ئاوارەكان ناگەڕێنەوە». ئەنجومەنی خۆسەری شەنگال: هاوكار دەبین بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان فارس حەربۆ، بەرپرسی بەشی پەیوەندییەكانی  ئەنجومەنی خوسەری دیموكرات لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» هەموو ئەو هێزانەی لەشەنگالن بەفەرمی سەر بە حكومەتی عیراقن بە یەبەشەوە، لەڕووی ئەمنییەوە شەنگال زۆر ئارامە و هیچ كێشەیەكی ئەمنی تێدا نیە». حەربۆ پێیوابوو نەگەڕانەوەی ئاوارەكان هیچ پەیوەندی بەدۆخی ئەمنییەوە نییە، وتیشی:»تائێستا لەسەدا 35%ی ئاوارەكانی شەنگال گەڕاونەتەوە، 10% روویان لەدەرەوە كردووە، ئەوانەی دیكەش لەهەرێمی كوردستانن».  فارس حەربو ئەوەی دووپاتكردەوە كەهەوڵدەدەن هەموو ئاوارەكان بگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان و هەر ئاوارەیەك بگەڕێتەوە لەبازگەكان زۆر هاوكاردەبن كەدێنە شەنگالیش بەپێی توانا هاوكاریی ئەو خێزانانە دەكەن. قایمقامی شەنگال: دۆخی ئەمنی شەنگال لەهەولێر باشترە قایمقامی قەزای شەنگال دەڵێت:» حكومەتی عیراق زۆر كەمتەرخەم بووە بەرامبەر ئەو كارەساتە گەورەیەی بەرامبەر بەخەڵك كراوە». فەهد حامد، قایمقامی قەزای شەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: « شەنگال لە رووی ئەمنییەوە لەهەولێرو بەغداش باشترە، ئەوانەی دەڵێن دوخی شنگال ئارام نیە دیارە هەندێك مەبەستیان پێ‌ هەیە و هیچ لەدۆخی شەنگال نازانن». هەروەها قایمقامی شەنگال هێمای بۆ ئەوەكرد كەخانووە رووخاوەكان تائێستا وەك خۆیان ماونەتەوە، ئەوەی ئێستا دەكرێت زۆرینەیان رێكخراوەكانی ناوخۆو دەرەكی دەیكەن وتیشی:» تائێستا دەیان خۆیندنگاو نەخۆشخانەو شوێنە گشتییەكانیان نۆژەن كراوەتەوەو هەزاران هەلی كار بۆ گەنجان و خەڵكی ناوچەكە لەلایەن ئەو رێكخراوانەوە جێبەجێ كراوە.  «»تەنها لەمانگی 6ی ساڵی 2020  تاوەكو كۆتایی ساڵی رابردوو حەوت هەزار خێزان لە هەرێمی كوردستان گەڕانەوە شەنگال، بەڵام دوای راگەیاندنی رێككەوتنی هەولێرو بەغدا كە لەمانگی 10ی ساڵی 2020  ئیمزاكراوە ، گەڕانەوەی ئاوارەكان زۆر كەمبووتەوە ، ئێستاش خەڵك دەگەرێتەوە بەڵام لەوانەیە لە حەفتەیەكدا تەنها سێ تا چوار خێزان بگەڕێنەوە، كە ئەمەش رێژەیەكی زۆر كەمە» فەهد حامد وای وت. راگرتنی هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان هەڵدانەوەی گوڕە بەكۆمەڵەكانی شەنگال هەر لە 24ی تشرینی یەكەمی 2020 تائێستا راگیراوە، هیچ وادەیەك بۆ دەستپێكردنەوەی كارەكە دیارینەكراوە، لە هەمانكاتیشدا زیاتر لە (200) روفاتی كوجۆ لەپزیشكی دادی بەغدان تائێستا پشكنینەكانیان تەواو نەبووە. مەروان جدعان، نوێنەری كەسوكاری گوندی كۆجۆ لەكەمپی چەم مشكۆ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» زۆر نیگەران و توڕەین لەبەرپرسانی بەغدا، نزیكەی حەوت ساڵە هاوارو تكا دەكەین گوڕەكان هەڵبدرێنەوە  و رووفاتەكانمان لەبەغدا بگوازنەوە بۆ زێدی خۆیان، بەڵام بەداخەوە داواكارییەكانمان جێبەجێ‌ نەكراون، داوای هیچ شتێكی گەورەمان نەكردووە، ئەمە ئەركی حكومەتی عێراقە پێویستەكە ئەم كارەیەمان بۆ بكات». دوو برای مەروان بەدەستی چەكدارانی داعش شەهیدكراون، تەرمی هەردوو براكەی لەگەڵ سەدان تەرمی تر لەپزیشكی دادی بەغدان، كەسوكارییان لەچاوەروانیدان تا بەخاكبسپێردرێن «زۆرجار لەكاتی هاتنی وەفدی حكومەتی عێراق و هەرێم بۆ كەمپی چەم مشكۆ داوامان لێكردوون پەلەبكەن لەتەواوكردنی پشكنینەكان بۆ رووفاتەكان، چونكە كەسوكاری قوربانیان بێزاربوونە لەو هەموو چاوەڕوانیە، وا بڕوات دەبێت چەند ساڵێكی تریش هەر چاوەڕوان بین». ئەندامێكی دەستەی دۆزینەوەو هەڵدانەوەی گۆرە بەكۆمەڵەكانی ئێزیدییەكان لە شەنگال دەڵێت:» هەڵدانەوەی گۆرەكان لەدەسەڵاتی بەغداددایەو ئەوان رایانگرتووە». فەلاح حەسەن، ئەندامی دەستەی لێكۆڵنەوەو كۆكردنەوەی زانیاری لەتیمی نیشتیمانی هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان سەر بەحكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ  جەختی لەوەكردەوە كەهەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان ماوەیەكە راگیراوە، ئەوەش بەهۆی پەتای ڤایرۆسی كۆرۆنا، وتیشی:»دواینجار كە دەستمان بەهەڵدانەوەی گوڕە بەكۆمەڵەكان كرد لە 24ی تشرینی یەكەمی 2020 دوای ئەوە كارەكە راگیرا و هەر لەوكاتەوە تائێستا هیچ گوڕێكی بەكۆمەڵ هەڵنەدراوەتەوە«. فەلاح حەسەن ئەوەشی ئاشكراكرد كە (20) گوڕی بەكۆمەڵ هەڵدراونەتەوە، لەناو ئەو گۆڕانەدا تەرمی زیاتر لە (350) كەس دەرهێنراون، هەموو روفاتەكان رەوانەی پزیشكی دادی بەغدا كراون بەمەبەستی ئەنجامدانی پشكنین بۆ رووفاتەكان ، لەم ژمارەیە تەنیا (104) رووفات لەبەغدا گەڕێنرانەوە بۆ گوندی كوجۆو لەوێ‌ بەخاكسپێردراون ، زیاتر لە (200) تەرم لەپزیشكی دادی بەغدان كە هێشتا پشكنینیان تەواو نەكراوە « . یەكەم گۆڕی بەكۆمەڵی ئێزدییەكان لە 15ی ئازاری 2019 بەبڕیاری حكومەتی عیراق لەگوندی كۆجۆی قەزای شەنگال دەستپێكرا، تیادا (364) تەرم لە (17) گۆڕدا دەرهێنران، ئەوەش بەپێی ئاماری فەرمی تیمی روفاتەكان سەر بە حكومەتی عێراق . «هەندێك گۆڕی بەكۆمەڵ بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما، كاریگەری كردووەتەسەر بەشێك لەگۆڕەكان و هەڵدانەوەو ناسینەوەی ناسنامەی تەرمەكان دوو جار قورس كردووە».  

شاناز حەسەن ‌ماوەی زیاتر لەهەفتەیەكە ژمارەی تووشبووان بەڤایرۆسی كۆرۆنا لەهەرێمی كوردستاندا لەبەرزبونەوەدایەو هاووڵاتیانیش بەلێشاو روودەكەنە بنكە تەندروستییەكان بۆ وەرگرتنی ڤاكسین. رۆژی دووشەممە 26ی تەمموز، سامان بەرزنجی لەپارێزگای دهۆكەوە هۆشداریدایە هاووڵاتیان كە بچن ڤاكسین لەخۆیان بدەن، ئەوەش دوای ئەوەی ئامارێكی مەترسیداری تووشبوانی راگەیاند كە زیاتر لەسێ هەزار كەس بووە لە (24) كاتژمێردا. هەروەها هەریەك لەپارێزگای سلێمانی و هەولێر چەندین رێنماییان بڵاوكردەوە بۆ خۆپاراستن لەكۆرۆناو وەرگرتنی ڤاكسین. هاووڵاتیان بەدەم داواكارییەكەی وەزارەتی تەندروستییەوە دەچن بۆ وەرگرتنی ڤاكسین. محەمەد محێدین، پیاوێكی تەمەن (46) ساڵە لەشاری سلێمانی، باس لەوە دەكات خۆی و كوڕەكەی چەندین كاتژمێر نۆرەیان گرتووە تابتوانن ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرن و وتی:»رۆژێك زیاتر لەچەند كاتژمێرێك نۆرەمان گرت تا بتوانین ڤاكسینەكە وەربگرین و خۆمان لەمەترسی تووشبونی كەمبكەینەوە». محەمەد و كوڕەكەی دوو ژەمە ڤاكسینیان وەرگرتووەو بەهاوڵاتى وت:»ئێستا لەڕووی دەرونیشەوە زۆر ئارامترین، چونكە هەست دەكەم بەرگریم پەیدا كردووەو بەهێزترم بەرامبەر ڤایرۆسەكە». هاووڵاتیەكی شاری كەلار باس لەوە دەكات هەردوو ژەمە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو  بەهاوڵاتى وت:» وەرگرتنی ڤاكسین یەكێكە لەڕێكارە خۆپارێزییەكان و پێویستە هەموو هاووڵاتیان وەریبگرن و هیچ مەترسییەكی نیە». سەردار بابەكر، كوڕێكی تەمەن (31) ساڵە دانیشتووی كەلارە، وتی:» راستە بەم وەرزی گەرمایە چەندین كاتژمێر دەبێت نۆرە بگری بۆ وەرگرتنی ڤاكسین، بەڵام پاراستنی تەندروستی لەهەموو شتێك گرنگترە». لەشاری هەولێریش خەڵكی بۆ وەرگرتنی ڤاكسین رۆژانە چەندین كاتژمێر چاوەڕوانن تا بتوانن ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرن. بێدار موسا، كوڕێكی تەمەن (32) ساڵە لەشاری هەولێر، ماوەی دوو هەفتەیە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو ئێستا لەچاوەڕوانی ژەمی دووەمی ڤاكسینەكەیە، بە وت: «من زۆر بەپەلەم لەوەرگرتنی ڤاكسینەكە، چونكە دەزانین تاكە هۆكارە بۆ پەیداكردنی بەرگری بەرامبەر ڤایرۆسی كۆرۆنا». ئەم كوڕە ئەوەی گێڕایەوە، پێش وەرگرتنی ڤاكسینەكە لەڕووی دەروونیەوە زۆر نائارام بووە و وتی:» هیچ هەست بەمەترسی ناكەم، بەڵام لەگەڵ ئەوەش خۆم دەپارێزم». بێدار ئێستا چاوەڕوانی ئەوەیە نۆرەی بێت ژەمی دووەمی ڤاكسینەكە وەربگرێت. هاوكات شڤان جەمال، (23) ساڵ، دانیشتووی دهۆكەو دوو رۆژە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووە، بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو خەڵكانێكی زۆر لەئێستادا چاوەڕوانی وەرگرتنی ڤاكسینن و جێگەی دڵخۆشییە كە دەچن بۆ وەرگرتنی لەكاتێكدا پێشتر خەڵك ترسی هەبوو لەوەرگرتنی ڤاكسینەكە. شڤان ئەوەشی روونكردەوە كە پێشتر زۆر دەترسا لەبەكارهێنانی ڤاكسینەكە، بەڵام هیچ نیشانەیەكی نەبووەو تەنیا وەك هەر دەرزییەكی دیكە بووە. رۆژنامەیهاوڵاتى بۆ هاندانی هاووڵاتیان تا دووربن لە ڤایرۆسی كۆرۆنا لەڕێگەی ئەم راپۆرتەوە دەیەوێت پاڵپشتی بۆ وشیاركردنەوەی هاووڵاتیان ئەنجامبدات. شێنێ‌ خدر، تەمەن (34) ساڵ، دانیشتووی هەڵەبجە، ماوەی هەفتەیە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو بەهاوڵاتى وت:» من رۆژێك زیاتر نۆرەم گرت تا توانیم ڤاكسینەكە وەربگرم، بەڵام ئاواتەخوازم بتوانم ژەمی دووەمیش وەربگرم، چونكە ئێستا هەست دەكەم بەرگرییەكم بۆ ڤایرۆسەكە هەیە و ترسم كەمتر بووەتەوە». ئەم كچە، ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، دوای ئەوەی خۆی ڤاكسینەكەی وەرگرتووە و دایكی و باوكی بردووە بۆ ئەوەی ئەوانیش ڤاكسینەكە وەربگرن و لە مەترسی كۆرۆنا بەدوور بن. شێنێ‌، جەختی لەوەشكردەوە»جێگەی خۆشحاڵییە زۆربەی خەڵك لەئێستا دەیانەوێت ڤاكسینەكە وەربگرن و ماوەی چەندین كاتژمێر هەوڵی بەدەستهێنانی بدەن». بەڵێن مستەفا، تەمەن (٢٩) ساڵ، وتی:» پێویستە هەموومان بچین و ڤاكسین وەربگرین، چونكە هیچ ترسی نیە و تاكە هۆكارە بۆ زیادكردنی بەرگری لەشمان لەو ڤایرۆسە». لەمانگی سێی ئەمساڵەوە ڤاكسینی كۆرۆنا گەیشتە هەرێم و تائێستا زیاتر لە (200) هەزار ڤاكسین بەهەرسێ جۆرەكەیەوە گەیشتووەتەوە هەرێمی كوردستان. ئارام رۆستەم، راوێژكاری وەزیری تەندروستی، لەلێدونێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئێمە تائێستا نەمانتوانیوە ڤاكسینی كۆرۆنا بكڕین، چونكە كۆمپانیا ئەمریكی و ئەڵمانەكە تەنیا لەگەڵ كۆڤاس   مامەڵە دەكەن و ئەوانیش زیاتر لەگەڵ دەوڵەت هەڵسوكەوت دەكەن و ئێمەش دەوڵەت نین، بۆیە نەمانتوانیوە بیكڕین». كۆڤاس، كۆڕبەندێكی جهانییە، بۆ كڕین و فرۆشتنی ڤاكسین، تەنیا كار لەگەڵ دەوڵەتەكان دەكات. دكتۆر ئارام رۆستەم، روونیشی كردەوە كەوەزارەتی تەندروستی، لەپلانیدایە، دوو ملیۆن و (400) هەزار ژەم ڤاكسین بكڕن لەسەر بودجەی حكومەتی هەرێمی كوردستان. راوێژكارەكەی وەزیری تەندروستی ئەوەشی خستەڕوو كە لیژنەیەكیان پێكهێناوە بۆ كڕینی ڤاكسین و تائێستا زۆر گرێبەستیان كردووە لەگەڵ زۆر لە كۆمپانیاكان و هیوادارن لەماوەیەكی كورتدا بتوانن بیكڕین. هەروەها جەختی لەوەشكردەوە «ئەو وەفدەی ئێستا لەواشنتنە لەڕێگەی ئەوانەوە كارمان بۆ بكەن بۆ ئەوەی بتوانین ڤاكسین لەئەمریكا بكڕین». «ئێستا هەموو ئەمەلمان ڤاكسینە چینیەكەیە، كە خۆشمان وەك وەزارەت بەكارمانهێناوە و گونجاوە، بۆیە لەوانەیە بتوانین بیكڕین»، راوێژكارەكەی وەزیری تەندروستی وادەڵێت. تائێستا لەهەرێمی كوردستان زیاتر لە (214) هەزار تووشبووی كۆرۆنا دەستنیشانكراون، (192) هەزار و (351) کەس لەو تووشبووانە چاكبوونەتەوە و چوار هەزارو (689) تووشبووش گیانیان لەدەستداوە.

ماردین نورەدین وەزیرێكی كابینەی نۆیەم لەسەر پشكی گۆڕان دەڵێت:» هەوڵمانداوە ئەو بەڵێنانەی بەخەڵكمان داوە جێبەجێی بكەین و پاشەكشەی لێناكەین»، بەرپرسێكی پێشووی جڤاتی نیشتمانی گۆڕانیش دەڵێت:»گۆڕانی پێشوو و ئێستا دروست جیاوازی نێوان نەوشیروان مستەفاو عومەری سەید عەلی-یە». ‌بزوتنەوەی گۆڕان وەكو هێزێك و قەوارەیەكی بەهێز لە 25/7/2009 دەركەوت، بەڵام دەستپێكی بیرۆكەكە و راگەیاندنی وەك قەوارەیەكی سیاسی و لیستێك بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ مانگی چواری ساڵی ٢٠٠٩، بەدیاریكراوی رۆژی ١١/٤/٢٠٠٩ كاتێك نەوشیروان مستەفا لەدیدارێكدا لەگەڵ رۆژنامەی «الشرق الاوسگ»ی لەندەنی ژمارە ١١٠٩٢ ئاشكرای كرد كە رێبەرایەتی لیستێكی تایبەت دەكات، جیاواز لەلیستی حزبەكانی تری كوردستان، بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان. بزوتنەوەی گۆڕان لەخولی سێیەمی پەرلەمان لە 2009دا بووە خاوەنی (25) كورسی پەرلەمان بە رابەرایەتی نەوشیروان مستەفاو دواتر لە 2013 توانی (24) كورسی بەدەستبهێنێتەوە، بەڵام لەهەڵبژاردنەكانی 2018 و پاش ساڵێك لەكۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا كورسییەكانی پەرلەمانی بۆ نیوە دابەزی و تەنها (12) كورسی بەدەستهێنا. كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا لە 19ی ئایاری 2017 وای كرد كێشە ناوخۆییەكانی لەناو بزوتنەوەكەدا زیاتر كرد بەتایبەت دوای دانانی عومەر سەید عەلی وەك رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، بەو هۆیەوە بەشێك لەهەڵسوڕاوە دیارەكانی خانەی راپەڕاندن و جڤاتی نیشتمانی وازهێنانی خۆیان لەبزوتنەوەكە راگەیاند كە ئێستا بە»هەڵسوڕاوانی خوار گردەكە» ناو دەبرێن. بزوتنەوەی گۆڕان لەكابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بە رێككەوتن لەگەڵ پارتی چوار وەزیرو چوار وەكیل وەزیرو چەند بەڕێوەبەرێكی گشتی بەشدارەو دروشمیان سەروەری یاساو شەفافییەت بووە، بەڵام بەشێك لەو هەڵسوڕاوانەی وازیان لەبزوتنەوەكە هێناوە رەخنەبارانی دەكەن.  عەبدولڕەزاق شەریف، ئەندامی پێشووی جڤاتی نیشتمانی گۆڕان یەكێك بوو لەوانەی دەستی لەكاركێشایەوە بەهۆی نیگەرانییەكانی لەسیاسەتی كاركردنی بزوتنەوەی گۆڕان، لەلێدوانێكدا بەبۆنەی ساڵیادی گۆڕانەوە بەهاوڵاتى وت:» جیاوازی نێوان گۆڕانی پێشوو لەگەڵ گۆڕانی ئێستا دروست جیاوازی نێوان نەوشیروان مستەفا و عومەری سەید عەلی-یە». هەروەها وتیشی»گۆڕان لەدوای مەرگی كاك نەوشیروان وەك پرۆسەیەكی سیاسی و رێكخراوەیی و جەماوەری بۆ گۆڕانكاری كۆتایی هات دەكرێ ئێستا ناوێكی تری لێبنرێ، بەڵام هەموو ناوێك و تەنیا گۆڕان نا ....». ئەوانەی لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندان داكۆكی لەبزوتنەوەكە دەكەن سەرەڕای ئەوەی داوای پێداچوونەوە بەسیاسەت و كاركردنی بزوتنەوەكەدا دەكەنەوە. هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی لەپشكی گۆڕان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: «هێزێكی سیاسی پێویستی بەوە هەیە كەبەردەوام هەڵسەنگاندن بۆ خۆی و بۆ بارودۆخەكە بكات بۆ ژینگەی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی وڵاتەكەی خۆی بكات، پەیوەندی لەگەڵ دەنگدەرەكانی و جەماوەرەكەی و دامودەزگا دەوڵەتی و دەستورییەكانداو رێكخراوە مەدەنییەكان و میدیا و پەیوەندییەكان و دیبلۆماسییەتدا بكات». ناوبراو پێشیوابوو كە بزوتنەوەی گۆڕان هێزێكی جەماوەریی و دەنگدەرە پێویستی بەهەڵسەنگاندنەوەی بەردەوام هەیە، وتیشی»پێویستی بەوە هەیە توانای وەڵامدانەوەی بارودۆخەكەی هەبێت، توانای نوێبوونەوەی سروشتیانەی لەنێو خۆیدا هەبێت، ئەوەش لەسەر بنەمای هەڵسەنگاندن و رەخنە لەخۆگرتن و تووێژینەوە و خوێندنەوەی قۆناغەكان و رووداوەكان و كاتەكان و شوێنەكان و بارودۆخەكان دەتوانێت ئەم كارە بكات». هاوكات هەڤاڵ ئەبوبەكر پێشیوابوو بەلایانەوە پەسەندە كە بەردەوام بزوتنەوەی گۆڕان بتوانێت بەهەمان ئەو هێزو تەوژمەی كە هەیبووە كاربكات و داكۆكیكەرو پارێزگارێكی راستەقینەی داوا رەواكانی خەڵك بێت و بتوانێت بنەماكانی دەوڵەتداری بەهێزو پتەو جێگیر بكات، پێویستی بەوە هەیە لەپڕۆسەی بەخۆداچوونەوەی بەردەوامدا بێت. بەهۆی كێشە ناوخۆییەكانی گۆڕانەوە، بزوتنەوەكە پێنج ئەندامەكەی فراكسیۆنەكەی لەبەغدا لەدەستدا و ئەو (12) ئەندامەی پەرلەمانی كوردستانیش تەنها شەش كەسیان پابەندن بەسیاسەتی رێكخراوەیی بزوتنەوەكەوە. بەڵێن ئیسماعیل پەرلەمانتاری گۆڕان بەهاوڵاتى وت»بزوتنەوەی گۆڕان لەنێو خەمی خەڵكدا دروستبووە و ناڕەزایی خەڵك لەسیستمی حوكمڕانی و لە چەقبەستویی حزبایەتی لەگۆمی مەنگی كوردستان كە دروست بوو ئەو گۆمەی شڵەقان، هەموو خەمەكەو بەرنامە سیاسییەكانی و هەموو ئەو میكانیزمانەی گرتویەتیە بەر بۆ جێبەجێكردنی بەرنامە سیاسییەكەی بۆ خەڵك بووە». ئەو پەرلەمانتارەی گۆڕان ئەوەشی باسكرد كەهەموو ئەو خەباتە مەدەنیانەی لەسەر شەقام لەكاتی ئۆپۆزسیۆنبووندا كردی لەڕێگەی میدیایی و جەماوەرییەوە و هەموو ئەو خەباتە مەدەنیەی لەنێو پەرلەمان كردی و ئەو خەباتەی ئێستاش لەنێو دەسەڵات دەیكات، تاكە ئامانج لێی خەمی خەڵكە كە بەگژداچوونەوەی گەندەڵی و عەدالەتی ئیجتیماعی و حوكمڕانیەكی رەشیدو سەروەری یاساو بەشداریكردنی خەڵك لەسەروەت و سامانی سەرزەوی و ژێرزەوەی ئەم وڵاتە. هەروەها وتیشی:»ئەمەش وای كردووە گۆڕان بەو هەموو دژایەتیكردنەوە كەكرا بەو هەموو سزادان و قوربانییەی كە دای بەخۆی لە پێناو خەڵكدا و سەرەڕای ئەو موئامەرە نوێیانەی كەهەیە، بەڵام هێشتا بزوتنەوەكە لەسەر قاچی خۆی وەستاوە، ئەو خەڵكانەش كە گلەیی و گازندەیان لەبزوتنەوەی گۆڕان هەیە هەر گۆڕان بەتاكە دەرچەی چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێمی كوردستان و گەیاندنی هەرێمی كوردستان بەهەرێمێكی بەهێزو كەناری ئارامی دەزانن». هاوكات بەڵێن ئیسماعیل پێشیوابوو كە بزوتنەوەی گۆڕان پاشەكشەی لەهیچ پرسێكی خەڵكی كوردستان نەكردووە، ئەو سەوابتانەی كە پەیوەندی بە بەرنامەی سیاسیەت و ئامانجی گۆڕانەوە هەیە بزوتنەوەكە و نوێنەرەكانی و جەماوەرەكەی لەسەری بەردەوامن»ئەو رووداوانەی كە روودەدەن و هەموو ئەو كەیسانەی كە هەیە لەهەرێمی كوردستان بزوتنەوەی گۆڕان نەك لەهیچی پاشەكشەی نەكردووە، بەڵكو هەمیشە بە بەهێزترەوە بەتێڕوانین و ئایدیا و میكانیزمی باشترەوە هەوڵی بۆداوە». وەزیرێكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر پشكی گۆڕان داكۆكی لە بزوتنەوەكەی دەكات و دەڵێت:» هەوڵمانداوە كە كار بكەین بۆ ئەو بەڵێنانەی كە بەخەڵكمان داوەو هەوڵبدەین زۆرترین خۆشگوزەرانی بۆ خەڵك دابین بكەین». كوێستان محەمەد وەزیری كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لەسەر پشكی بزوتنەوەی گۆڕان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لەماوەی (12) ساڵی تەمەنی بزوتنەوەی گۆڕاندا بەدڵنیاییەوە داوای مافی خەڵك و ئازادی و خۆشگوزەرانیمان بۆ خەڵك كردووە، چ لەخولی سێ و چوارو پێج لەپەرلەمان پڕۆژەیاساو بڕیارمان تەقدیم كردووە». ناوبراو وتیشی:»بەفعلی لەكابینەی هەشت و نۆ ئەو سەردەمەی لەحكومەت بووین و هەوڵمانداوە كار بكەین بۆ ئەو بەڵێنانەی كە بەخەڵكمان داوە و زۆرترین خۆشگوزەرانی بۆ خەڵك دابین بكەین». كوێستان محەمەد ئەوەشی دووپاتكردەوە كە «بەهیچ شێوەیەك لەهیچ قۆناغێكدا نە پاشەكشەیان كردووە نە پاشەكشە دەكەین، لەو بەڵێنانەی كە بەخەڵكمان داوە»