ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

شاناز حەسەن بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی جەخت لەوەدەكاتەوە زیاتر لە 40 هەزار هاووڵاتی هەرێم لەئێستادا خاوەنی كارتی ڤاكسینن و دەتوانن بۆ گەشتكردن بەكاریبهێنن و دەشڵێت:» لەئێستادا خەڵكی  كەمتر ڤاكسین وەردەگرن». حەربی كەتۆ ، بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» لەئێستادا  40 هەزار هاووڵاتی هەرێم كارتی ڤاكسینیان بۆ دروستكراوە و نموونەیە، هەیە گەشتی وڵاتە ئەوروپیەكانیشی پێكراوە». ئەم بەڕێوەبەرە زیاتر روونیكردەوە و وتی:» هەر كەسێك دوای وەرگرتنی دوو ژەمە ڤاكسین لەهەرێمدا، كارتی ڤاكسینی بۆ دروستدەكەین و دەتوانێت لەگەشتكرندا بەكاریبهێنێت». وەزارەتی تەندروستی لەسەرەتای مانگی 9وە دەستیكردووە بەدروستكردنی كارتی ڤاكسین وەك زۆربەی وڵاتانی جیهان لەبری وەرگرتنی  پشكنینی كۆرۆنا پشتی پێدەبەسترێت. حەربی كەتۆ، زیاتر شێوازی كارتەكەی روونكردەوەو وتی:» لەسەر كارتەكە كۆدێك هەیە لەهەر وڵاتێك ئەم كۆدە درایە كۆمپیوتەر، دێتەوە ناو سیستمەكەی ئێمەو زانیاری تەواو لەسەر كەسەكە رووندەكاتەوە وەك ئەوەی تەمەن و لەدایكبوون و لەچ پارێزگایەك ڤاكسینی وەرگرتووەو ژەمی یەكەم و دووەمی چۆن وەرگرتووە». لەهەرێمی كوردستان دوای ئەوەی ڤاكسین گەیشت و هاووڵاتیان بەشێوەیەكی بەرچاو روویان كردە ناوەندەكانی وەرگرتنی ڤاكسین، تائێستا یەک ملیۆن‌و سەد هەزار کەس هەردوو ژەمە ڤاکسینەکەیان وەرگرتووە. حەربی كەتۆ، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد لەئێستادا خەڵكی بەڕێژەیەكی كەمتر روو لەناوەندەكانی ڤاكسین دەكەن و وتیشی:» ماوەیەك خەڵكێكی زۆر بەلێشاو ناوی تۆمار دەكرد، بەڵام لەئێستادا بەو ئاستە نییەو كەمتر بووەتەوە».

شاناز حەسەن ئه‌ندامێكى لیژنه‌ى دارایی له‌په‌رله‌مانى كوردستان رایگەیاند:" وەڵامەکانی‌ حکومەت بۆ بودجەو داهات‌و خەرجی‌ پەسەند ناکەین‌". ده‌شڵێت:"هەرێمی‌ کوردستان مانگانە 290 ملیار دیناری‌ زیاترە لەخەرجییەکانی‌ مانگانە بۆ هەموو بوارەکان". ئەمڕۆ چوارشه‌ممه‌ 20ی تشرینی یەکەمی 2021، عومەر گوڵپی‌ ئەندامی‌ لیژنەی‌ دارایی‌ لەپەرلەمانی‌ کوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:"به‌ژماره‌ (116) له‌ 25ى 7ى 2021 داوام لەوەزارەتی‌ دارایی‌ کرد هۆکاری‌ ئامادەنەکردنی‌ یاسای‌ بودجەو نەناردنی‌ بۆ پەرلەمان بۆ ماوەی‌ هەشت ساڵ لەسەریەک ڕونبکاتەوە، بەنوسراویان وەزیری‌ دارایی‌ وەڵامی‌ داوینەتەوە، لەوەڵامەکەدا لەلایەک کەمتەرخەمییەکە لەکۆڵی‌ وەزارەت دەکاتەوەو ئەیخاتە ئەستۆی‌ سەرۆکایەتی‌ ئەنجومەنی‌ وەزیران‌و ئەڵێت ئێمە لە2017وە بەردەوام ڕەشنوسی‌ یاسای‌ بودجەمان ئامادەکردوەو ناردومانە بۆ سەرۆکایەتی‌ ئەنجومەنی‌ وەزیران، بەڵام هیچ ئەنجامێکی‌ نەبووە". ده‌شڵێت:"لەلایەکی‌ ترەوە هۆکارەکە بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە کە بودجەی‌ هەرێم پشت بەداهاتی‌ پشکی‌ هەرێم لەبودجەی‌ عێراق دەبەستێت، ئەوەش چەند جارێکە گۆڕانکاریی‌ تێدادەکرێت، بۆیە نەتوانراوە یاسای‌ بودجە ئامادەبکرێت!". ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ وتیشی:" ئه‌و دوو هۆکارە هیچیان هۆکارو پاساوی‌ ڕاستەقینەنین، ئەوەی‌ کەمێک شارەزایی‌ لەیاساو بواری‌ ئابوری‌‌و دارایی‌ هەبێت، دەزانێت ئەم هۆکارو پاساوانە پەسەندنین بۆ نه‌بونی‌ یاسای‌ بودجه‌، چونکە پێویستە ئەنجومەنی‌ وەزیران لەسەرەتای‌ تشرینی‌ یەکەم، واتە مانگی‌ (10)ی‌ هەر ساڵێکی‌ دارایدا پڕۆژەیاسای‌ بودجەی‌ خۆی‌ بنێرێتە پەرلەمان، بۆ ئەوەی‌ گفتوگۆ بکرێت‌و پەسەندبکرێت، بەڵام جگە لەساڵانی‌ ڕابردوو، وا ئەمساڵیش لەکۆتایی‌ مانگی‌ (10) نزیکدەبینەوەو هیچ باسێک لەپڕۆژەیاسای‌ بودجە نییە". گوڵپى ئاماژه‌ به‌وه‌شده‌كات، "لەساڵی‌ 2014وە هەرێم خۆی‌ بەرپرسیاری‌ سیاسەتی‌ ئابوری‌ خۆی‌ لەئەستۆگرتوە، هەروەها چاوەڕوانی‌ بەشە بودجەی‌ بەغدا ڕاست نییە، چونکە ئەنجومەنی‌ وەزیران دەتوانێت بەداهاتی‌ خۆی‌ (کە ئێستا داهاتێکی‌ گەورەیە) یاسای‌ بودجە دابڕێژێت‌و لەپەرلەمانەوە پەسەندبکرێت، پاشان هەر بڕە پارەیەکیش لەبەغداوە گەیشتە هەرێم بەپاشکۆیەک بۆ بودجەی‌ هەر ساڵێک لەپەرلەمانەوە پەسەندبکرێت یان هەمواربکرێت، یان وەک وەفر مامەڵەی‌ لەگەڵ بکرێت". سه‌باره‌ت به‌داهاتى مانگانه‌ى ئێستاى هه‌رێم ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ ده‌ڵێت:"حکومەتی‌ هەرێم بەشێوەی‌ کرداری‌ داهاتی‌ خۆی‌ هەیە کە تەنها خۆی‌ بەرپرسیارێتی‌‌و بەغدا هیچ ئاگاداری‌ داهات‌و خەرجییەکانی‌ نییە، لەئێستادا نرخی‌ جیهانی‌ نەوت نزیکەی‌ (85) دۆلارە، واتە نەوتی‌ هەرێم بەنزیکەی‌ (70) دەفرۆشرێت، بەمجۆرە داهاتی‌ نەوت نزیکەی‌ (700 ملیار دینار)ی‌ مانگانەیە پاش لێدەرکردنی‌ خەرجییەکان". ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ جه‌ختیكرده‌وه‌، "هەرێمی‌ کوردستان مانگانە داهاتی‌ زیاترە لە(یەک ترلیۆن‌و دوو سەدو چل ملیار دینار)ی‌ مانگانە، کە (290 ملیار دینار)ی‌ زیاترە لەخەرجییەکانی‌ مانگانە بۆ هەموو بوارەکان کە (950 ملیار دینار)ن بەموچەی‌ تەواویشەوە، ئیتر بۆ ناکرێت ئەم داهات‌و خەرجیانە لەچوارچێوەی‌ یاسای‌ بودجە ڕێکبخرێن؟ چی‌ ڕێگرە؟ کێ ڕێگرە؟ ئەنجومەنی‌ وەزیران پارەی‌ کوردستان چی‌ لێدەکات؟".

  شاناز حەسەن لێپرسراوی بەشی هایدرۆلۆجی لەبەنداوی دوكان هۆشداری دەدات كە بەهۆی نەبارینی بارانەوە ملیارێك مەتر سێجا بەنداوەكە كەمیكردووەو دەشڵێت:» تەنها بەبەرزی دوو مەتری بەنداوەكە شیاوە بۆ خواردنەوە دوای ئەوە رەنگ و تامەكەشی دەگۆڕێت». بەنداوی دوكان ئاوەكەی نزیك دەبێتەوە لەپیسبوون بەهۆی كەمبوونەوەی رێژەی ئاو لەو بەنداوەداو لێپرسراوی بەشی هایدرۆلۆجی بەنداوەكەش ئاماژە بەوە دەدات گەر زوو باران نەبارێت لەو مەترسییە گەورەیە نزیك بووینەتەوە. سەلام  نەجم، لێپرسراوی بەشی هایدرۆلۆجی لەبەنداوی دوكان، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:»لەئێستادا رەنگی ئاوەكە جێگیرەو كێشەی نیە، بەڵام رێژەكەی بەشێوەیەك كەمبۆتەوە كەڕۆژانە پێنج سانتیمەتر كەمدەبێتەوە و ئاستی ئاوەكە دادەبەزێت، بۆیە تەنیا بەبەرزی دوو مەتری ماوە بگاتە ئەو حاڵەتەی رەنگەكەشی و بۆنەكەشی بگۆڕێت و بۆ خواردنەوە نەشێت». ناوبراو ئەوەشی دووپاتكردەوە ئاوی بەنداوەكە رەنگەكەی و بۆنەكەی دەگۆڕێت، كە ئەو ماددانەی لەژێر ئاوەكەدان رێژەی ئۆكسجینی تێدا كەمەو دەئۆكسێت و گازی كبریتیتی هایدرۆجین دەردەكات و بۆنەكەی وەك غازی ماڵانی لێدێت و بۆن و رەنگەكەشی بەهۆی جۆرە قەوزەیەكەوە كە لەبنكی ئاوەكەدا دروست دەبێت ئەو حاڵە لەئاوەكەدا دروستدەكات. بەبەراورد بەساڵانی پێشوو لەئێستادا ئاوی دوكان ملیارێك مەتر سێجا ئاوی كەمترە لەساڵانی رابردوو، واتە ئێستا 2,3 ملیار مەتر سێجا ئاوی تێدایە،  كە پێنج مەترو نیو ئاو كەمتری تێدایە بەراورد بەساڵانی دیكە لەم وەرزەدا

شاناز حەسەن   مامۆستایانی وانەبێژ لەسنوری پارێزگای سلێمانی ئەمڕۆ سێشەممە گردبوونەوە و داوایانکرد حکومەتی هەرێم بە دەم داواکارییەکانیانەوە بچێت و بەهەمیشەیی دابمەزرێندرێن و ساڵانی خزمەتیان بۆ هەماژبکرێت، دەشڵێن، بەپێچەوانەوە تا جێبەجێکردنی داواکارییەکانیان ناگەڕێنەوە بۆ هۆڵەکانی خوێندن. ئەمڕۆ سێشەممە ، 19ی تشرینی یەکەمی 2021، دەستەی سەرپەرشتیاری مامۆستایانی وانەبێژ لە راگەیەنراوێکدا باس لەوەش دەکەن، داوا دەکەن حکومەتی هەرێم  بێ جیاوازی و لەسەر بنەمای خزمەت و ساڵانی دەرچون، هەلی دامەزراندنی هەمشەییان بۆ بڕەخسێنێت. ئەوەش هاتووە، داواش دەکەن لەکاتی دامەزراندنیاندا بەهەمیشەیی پێویست دەکات ساڵانی خزمەتیان بۆ هەژماربکرێت و وەڵامی هەردوو داواکارییەکانیان لە زوترین کاتدا بدرێتەوە. یەكێك لە مامۆستا ناڕازییەكانی سونری پارێزگای سلێممانی بۆ هاوڵاتی دوا و وتی:" تەنیا داواكاری ئێمە دامەزراندنی هەمیشەییە چونكە دەزانین هەموو ناوەندەكان پێویستیان بە ئیمەیە و داواكاریەكەمان ڕەوایە". ماردین جەزا، 6ساڵە مامۆستای وانەبێژە، جەختی لەوەكردەوە: ناچنەوە هۆڵەكانی خوێند و وتی:" تا حكومەت وەڵاممان نەداتەوە ناچینەوە هۆڵەكانی خوێندن و لەسەر مانگرتنی خۆمان بەردەوام دەبین". مامۆستایەكی دیكە لە سنوری رانیە ئاماژەی بۆ ئەوەكرد:" تەنیا بە هەمیشەیی كردن دەیانگێڕێتەوە ناوەندەكانی خوێندن و وتی:" حوكمەت پێویستی بە ئێمەیە، بەڵام لەبەر ئەوەی دینارێك بۆ گرفانی خۆیان كەمنەبێتەوە نایەوێت بمانكاتە هەمیشەییی".  هاوكات پێشترعومەر گوڵپی‌، ئەندامی‌ لیژنەی‌ دارایی‌ لە پەرلەمانی‌ کوردستان رایگەیاندوە، پاشئەوەی‌ وەڵامدراونەتەوە کە بەهۆی‌ خراپی‌ دۆخی‌ داراییەوە حکومەت مامۆستایانی‌ وانەبێژ دانامەزرێنێت، "بۆیە داوا لەحکومەت دەکەین وەڵامی‌ نوێ‌و چارەسەری‌ گونجاو بۆ مامۆستایانی‌ وانەبێژ بدۆزێتەوە، بەجۆرێک هاوتابێت لەگەڵ باشبونی‌ دۆخی‌ دارایی‌ هەرێم‌و ئەو داهاتەی‌ ئێستە دەگاتە دەست حکومەت". ئەمەش لەكاتێكدایە وەزارەتی دارایی و ئابووری لە راگەاندراوێكدا رایگەیاند:"  کێشەى مامۆستایانى وانەبێژ چارەسەرى کۆتایى بۆ بدۆزنەوە، کێشەکانیان لە ماوەکی نزیکدا چارەسەر بکرێت." چەند رۆژێکە مامۆستایانی وانەبێژ لە چەند ناوچەیەکی هەرێمی کوردستان بایکۆتی دەوامیان کردووە و گردبوونەوە دەکەن. ئەمڕۆ لە بەردەم نووسینگەی سلێمانیی پەرلەمانی کوردستان بەشێک لە مامۆستایانی وانەبێژ گردبوونەوە، هاوکات لە سنووری چەمچەماڵ و سەیدسادقیش ئەو مامۆستایانە گردبوونەوەیان ئەنجامدا جەختیان لەوە كردۆتەوە چارەسەری ئەوان تەنیا " دەمەزراندنە".

هاوڵاتی ئێران كەخاوەنی (18%)ی یەدەگی نەوتی جیهانە دەكەوێتە ریزبەندی سێیەم گەورەترین وڵاتی نەوتیی، بۆ دابینكردنی بڕی پێویستی بەنزین لەناوخۆی وڵاتەكەی ماوەی (15) ساڵ ئەو سوتەمەنییەی لەدەرەوە هاوردە كردووە، بەڵام سزا نێودەوڵەتییەكان وای كرد ببێتە یەكەم هەناردەكانی بەنزین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئێران تاساڵی (2018) ناچار بووە رۆژانە بڕی (27) ملیۆن تا (40) ملیۆن لیتر بەنزین لەدەرەوە بۆ وڵاتەكەی هاوردە بكات لەكاتێكدا لەناوخۆی وڵاتەكەشیدا بڕی زیاتر لە (52) ملیۆن لیتر بەنزینی بەرهەمهێناوە، بۆیە بۆ دابینكردنی بەنزینی پێویست بۆ وڵاتەكەی پەنای بۆ توركیا بردووە. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز ئاشكرای كردووە لەساڵی (2020) سەرەڕای سزاكانی ئەمریكا، وڵاتی ئێران بەبەهای نزیكەی (20) ملیار دۆلار بەنزین و ماددەی پتڕۆكیمیایی لە رێگەی دەریاو وشكانییەوە رەوانەی وڵاتانی (پاكستان، ئەفغانستان، عێراق، ئیمارات) كردووە لەكاتێكدا بەرپرسانی ئێران تەنها دانیان بەوەدا ناوە كە تەنها بەبڕی سێ ملیار دۆلار بەنزین لە سنورە وشكانییەكانەوە بۆ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت عێراق و ئەفغانستان و پاكساتان رەوانە كراوە. رۆیتەر ئاماژەی بەوەكردوە ئێران بەبەرزكردنەوەی ئاستی پاڵاوگەكانی بەرهەمهێنانی بەنزینی بە رێژەی (600%) بەرز كردووەتەوە و بەوەش بووە بەیەكەم هەناردەكاری بەنزین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕست و ئێران ئەوەی بەشۆڕشی بەنزین ناوەزەد كردووە كەوەرچەرخانێكی گەورەیە لەمێژووی وڵاتەكەیدا چونكە پێشتر بەهۆی قەیرانی بەنزین و گرانبوونی ئەو سوتەمەنییە سەرهەڵدان و ناڕەزایەتیی لەئێران سەریهەڵداو سەرەڕای گیانلەدەستدانی ژمارەیەك خۆپیشاندەر، دەسەڵاتی ئێرانی تالێواری هەڵدێر برد. بەپێی بەراوردەكان ئێران تاساڵی (2018) ناچاربووە ئەو بڕە بەنزینەی كەهاوردەی وڵاتەكەی كردووە بەنرخێكی هەرزانتر لەتێچووەكەی رادەستی هاووڵاتیانی بكات، بەڵام بەبەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی بەنزین بە رادەیەك كەهەناردەی دەرەوەی بكات توانیویەتی داهاتی ناوخۆو دەرەوەی ساڵانەی بەهۆی بەنزینەوە كەپێشتر نەیبووە بگەیەنێتە زیاتر لە (23) ملیار دۆلارو ئەمەش بووەتە سەرچاوەیەكی گرنگی داهات بۆ حكومەتی وڵاتەكە. تڕەمپ و بەرهەمهێنانی بەنزین لەئێران دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمەریكا لەساڵی (2018) رایگەیاند كە لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) دەكشێتەوە و بەسەپاندنی سزای نوێ دژی تاران ئاستی هەناردەی نەوتی ئەو وڵاتە دەگەیەنێتە سفر، واتە رێگریی دەكات لەهەناردەكردنی نەوت و بەرهەمە نەوتییەكان، بەڵام ئەو هەڕەشەیەی ترەمپ بووە مایەی خێر بۆ ئێران، چونكە كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ كەمكردنەوەی سزاكان و خۆدورخستنەوە لەكڕینی بەنزین بە تایبەت كە بەهای دراوی تمەن دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیبوو، بڕیاری دا ئاستی بەرهەمهێنانی بەنزین لە رۆژانە (59) ملیۆن لیترەوە بۆ رۆژانە (120) ملیۆن لیتر بەرزبكاتەوە واتە دوو هێندەی رابردوو. بەرپرسانی ئێران روونیان كردووەتەوە بە لەبەرچاوگرتنی سزاكانی ئەمەریكا و بەرزبوونەوەی ئاستی بەكارهێنانی بەنزین لەناوخۆی وڵاتەكەدا و بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار ناچاربوون رۆژانە نزیكەی (40) ملیۆن لیتر بەنزین لەدەرەوە هاوردە بكەن، بەڵام بڕیاریان داوە بەبەرزكردنەوەی ئاستی پاڵاوگەكان بەتایبەت پاڵاوگەی (ستارەی خەلیجی فارس) كەپێشتر رۆژانە سێ ملیۆن لیتر بەنزینی بەرهەمهێناوە، بۆ (107) ملیۆن لیتر بەرزبكەنەوە و ئەمەش بەگەورەترین بازدان لەبەرهەمهێنانی بەنزین ئەژمار دەكرێت كە بۆ سوككردنی باری قورسی سزا نێودەوڵەتییەكان و سزاكانی ئەمەریكا ئەنجامدراوە. بەنزینی ئێران لەهەرێمی كوردستان و لوبنان و ڤەنزوێلا بەپێی ئامارەكان، هەرێمی كوردستان (80%)ی بەنزینەكەی لەوڵاتی ئێرانەوە هاوردە دەكرێت لەكاتێكدا بەنزین لەو وڵاتە نرخێكی زۆر هەرزانی هەیەو نرخی هەر لیترێكی ناگاتە (200) دینار، بەڵام ئەو بەنزینەی لەئێرانەوە رەوانەی هەرێم و عێراق دەكرێت و كواڵیتییەكەشی بەجیاوازییەكی زۆرە لەبەنزینی ناوخۆی ئەو وڵاتە كەمترە، نرخەكەی دەگاتە زیاتر لە (800) دینار بۆ هەر لیترێك. ئەو بەنزینەی ئێران لەناوخۆی وڵاتەكەیدا بەكاری دەهێنێت كوالێتییەكەی لەئاستی پێوەرەكانی ئەوروپادایە بۆ ژینگەو بزوێنەرەكانی ئۆتۆمبێل، شارەزایانی سوتەمەنی ئەو وڵاتە دەڵێن كوالێتیی بەنزینی ناوخۆی ئێران خاوەنی بڕوانامەی كوالێتیی و ستانداردی (یۆرۆ4) و (یۆرۆ 5)ە. ئێران كەخاوەنی هەرزانترین بەنزینە لەجیهاندا لەماوەی رابردوو ئاستی هەناردەكردنی بەنزینەكەی بەشێوەیەكی بەرچاو كەمكردووەتەوە و ئەوەش كاریگەریی هەبووە لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی سوتەمەنی لەهەرێمی كوردستان. لەمانگی نیسانی ئەمساڵەوە نرخی بەنزین لەهەرێمی كوردستان بەبەردەوامی لەبەرزبوونەوەدا بووە بەجۆرێك نزخی هەرلیترێك بەنزینی نۆرماڵ گەیشتووەتە (700) بۆ (800)دینارو هۆكارەكانی ئەو بەرزبوونەوەی نرخەش دەگەڕێتەوە بۆ بڕیارەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و كەمبوونەوەی ئاستی هەناردەی بەنزین لەلایەن ئێرانەوە، چونكە ئەو وڵاتە ئاستی هەناردەی رۆژانەی بەنزینی خۆی لە (160) هەزار بەرمیلەوە بۆ هەشت هەزار بەرمیل كەمكردووەتەوە. نەسرەتوڵا سەیفی، راوێژكاری وزەی ژووری بازرگانیی ئێران لەلێدوانێكدا بۆ ئاژانسی هەواڵی كاری ئێران (ئیلنا) رایگەیاندووە ئەزموونی وڵاتەكە ئەوە دەردەخات كە هەموو ساڵێك لەوەرزی سەرماو زستاندا ئاستی توانای پاڵاوگەكانی ئێران دادەبەزێت و ئەوەش وا دەكات بەرهەمهێنانی بەنزین بەشێوەیەكی بەرچاو كەم بكات، چونكە ئاستی هەناردەی بەنزین لە (1/4/2021) زیاتر لەیەك ملیۆن (174) تۆن بەنزین بووە، بەڵام ئەو بڕە لە (1/10/2020) بووە بە سفرو نەتوانراوە بەردەوامیی بەهەناردەكردنی بەنزین بدرێت. لەگەڵ ئەوەی بەرپرسانی ئێران ئاستی هەناردەی بەنزینی وڵاتەكەیان بە روونی ئاشكرا ناكەن بەڵام لەمانگی (9)ی ئەمساڵدا سایتی ناشناڵ نیوز (thenationalnews) ئاشكرای كرد كە كەشتییەكی گەورەی ئێران بڕی (33) هەزار تۆن بەنزینی لە رێگەی بەندەری بانیاس لەسوریاوە بۆ لوبنان گواستوەتە وەك هاوكاریی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ حزبوڵای لوبنان. بەپێی پێوانە جیهانییەكان هەر تۆنێك بەنزین هەزارو (351) لیترەو ئەو (33) تۆن بەنزینەی كەئێران بۆ لوبنانی ناردووە دەكاتە (44) ملیۆن و (583) هەزار لیتر كەدەبێتە یەك لەسەر سێی ئەو بڕە بەنزینەی كەئێران رۆژانە هەناردەی دەكات، بۆیە دوور نییە ئێران لەجیاتی هەناردەی بەنزین بۆ هەرێم، یارمەتیی حزبوڵڵای لوبنان بدات بۆ چارەسەریی قەیرانی سوتەمەنی لەو وڵاتە بەتایبەت كە حزبوڵڵا گەورەترین هاوپەیمانی كۆماری ئیسلامی ئێرانە. ئێران دوای وڵاتی ڤەنزوێلا خاوەنی هەرزانترین بەنزینە لەجیهاندا كەنرخی هەر لیترێكی دەگاتە (10) سەنت، بەڵام ئەو وڵاتە تاساڵی (2019) بۆ دابینكردنی بەنزین پشتی بەوڵاتی توركیاو چەند وڵاتێكی دیكە بەستوەو توانیویەتی لەكۆتایی ئەو ساڵەدا ئاستی بەرهەمهێنانی بەنزینی بە رێژەی 620٪ بەرزبكاتەوە و سەرەڕای دابینكردنی بەنزینی ناوخۆی وڵاتەكە،  بەنزینەكەی بۆ وڵاتانی عێراق، پاكستان ، ڤەنزوێلاو ئیمارات و ئەفغانستان و پاكستان هەناردە دەكات و بەیەكەم هەناردەكاری بەنزین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدرا. ئەگەرچی ئێران لە رووی بەرهەمهێنانەوە بەسێیەم وڵاتی نەوتیی جیهان ئەژمار دەكرێت، بەڵام ئەو وڵاتە لەماوەی (15) ساڵدا رۆژانە (27) ملیۆن لیتر تانزیكەی (40) بەنزینی بۆ دابینكردنی سوتەمەنی، لەوڵاتانەوە بەتایبەت لەتوركیاوە هاوردە كردووە. بەكار‌هێنانی رۆژانەی بەنزین لەئێران دەگاتە رۆژانە (85) بۆ(86) ملیۆن لیتر لەكاتێكدا سیستمی سوتەمەنی بزوێنەری زۆربەی ئۆتۆمبێلەكانی ئەو وڵاتە بۆ بەكارهێنانی غاز رێكخراوەو بەرپرسانی سوتەمەنیی لەئێران ئاماژەیان بەوە كردووە، ئاستی بەكارهێنانی سوتەمەنی و بەتایبەت بەنزین لەسەردەمی سەرهەڵدانی كۆرۆناوە كەمی كردووە،  بەڵام پێشتر رۆژانە (115) ملیۆن لیتر بەنزین بەكاردەهێنرا، بۆیە ئاستی هەناردەی بەنزین لەسەردەمی كۆرۆنادا بۆ هەشت هێندەی رابردوو بەرزبووەوە. ئێران لەساڵی رابردوودا بەبەهای دوو ملیارو (900) ملیۆن دۆلار بەنزینی بۆ وڵاتانی دەرەوە، بەتایبەت عێراق و هەرێمی كوردستان رەوانە كردووە، بەڵام  لە چوار مانگی ئەمساڵدا تەنها بەبەهای (700) ملیۆن دۆلار بەنزینی رەوانەی دەرەوەی وڵاتەكەی كردووە لەكاتێكدا نرخی بەنزین بۆ دوو هێندە بەرزبووەتەوەو ئەوەش ئاماژەیە كەبڕی هەناردەی بەنزینی ئێران بۆ وڵاتانی دەرەوە زۆر كەمی كردووە. سایتی ئارگۆس كە تایبەتە بەبڵاوكردنەوەی هەواڵەكان و شیكارییەكانی نەوت و سوتەمەنی لەبازاڕەكانی جیهان ئاشكرای كردووە ساڵی (2020) ئاستی هەناردەی بەنزینی ئێران حەوت ملیۆن و (800)هەزار تۆن بووە كە دەكاتە(160) هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا بەڵام ئەو بڕە لەمانگی تەمموزی ئەمساڵەوە بۆ رۆژانە هەشت هەزار بەرمیل دابەزیوە. گومان دەكرێت ئێران دوور لەچاوی ئەمەریكاو وڵاتانی جیهان بەشێوەیەكی نهێنی بڕێكی بەرچاو لەبەنزینی بەرهەمهێنراوی وڵاتەكەی رەوانەی لوبنان و ڤەنزوێلا بكات بەتایبەت كە ئەو دوو وڵاتە لەقەیرانی قوڵی سوتەمەنیدان و ئەمریكاش ئێران تۆمەتبار دەكات كە بەهۆی هەناردەكردنی سوتەمەنی بۆ ئەو دوو وڵاتە دەبێتە هۆی سەپاندنی سزای زیاتر لەلایەن واشنتۆنەوە بەرامبەر حزبوڵڵای لوبنان و دەسەڵاتدارانی ڤەنزوێلا. راگرتنی هەناردەی بەنزین و گازئۆیل لەئێرانەوە لەماوەی رابردوودا هەواڵێك لە میدیاكانی ئێران بڵاوبووەوە كە بەپێی فەرمانێكی نووسراوی عەباس میرزایی، جێگری بەرێوەبەری هەناردەو هاوردەی سوتەمەنیی كۆماری ئیسلامی ئێران؛ هەناردەی سوتەمەنی لە رێگەی وشكانییەوە بۆ ماوەیەكی كاتی رادەگیرێت و هەواڵەكەش لە میدیاكانی هەرێمی كوردستان بەو شێوەیە بڵاو كرایەوە كە هەناردەی سوتەمەنی بەتایبەت بەنزین لەئێرانەوە بۆ هەرێم رداگیرێت و قەیرانی بەنزین روو لەهەرێمی كوردستان دەكاتەوە، لەكاتێكدا بەپێی ئەو نووسراوە « راگرتنی هەناردەی سوتەمەنی لە رێگەی سنورە وشكانییەكانەوە بەتەواوەتی چاوەڕەوان نەكراوە» واتە دوای ماوەیەكی كاتی هەناردەكردنی سوتەمەنی بەردەوام دەبێت و لەبەشێكی دیكەدا روون كراوەتەوە بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی خواستی بەنزین لەناوخۆی ئێران پێویستە لە سێ رۆژی داهاتوودا بەرپرسان بەهەماهەنگی و رێكخستنەوەی ئاستی خواست و بەكارهێنان و هەناردەكردنی سوتەمەنی چارەسەری دۆخەكە بكرێت. لەو نووسراوەدا كە لە رێككەوتی (30/9/2021) دەرچووە ئاماژە بەوە كراوە لەماوەی سێ رۆژی دوای كۆبوونەوەی بەرپرسان لەسەر چۆنیەتی هەناردەی سوتەمەنی بەتایبەت بەنزین بڕیارو رێكاری نوێ رادەگەیەنرێت ئەمەش ئاماژەیە كە فەرمانەكە بەشێوەیەكی كاتییە ئەگەرچی قەیرانی گرانبوونی بەنزین لەهەرێمی كوردستان لەمانگی نیسانەوە بەردەوامەو تائێستاش چارەسەر نەكراوە بەڵام هۆكارە سەرەكییەكانی گرانبوونی بەنزین یان قەیرانی سوتەمەنی ناگەڕێتەوە بۆ ئەم بڕیارەو فەرمانەكانی بەرپرسانی سوتەمەنی ئێران سەبارەت بە هەناردەكردنی بەنزین.  ئێران بەهۆی ئەو سزا نێودەوڵەتییانەی لەسەریەتی ناچارە بۆ دەستخستنی داهات و قەرەبووكردنەوەی كورتهێنانی بودجەی وڵاتەكەی بەردەوام بێت لەفرۆشتنی سوتەمەنی بۆ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت كەسنورێكی هاوبەشی زۆری وشكانیی هەیە بۆیە پێناچێت ئەو وڵاتە دەستبەرداری فرۆشتنی بەنزین بێت، چونكە ئاستی بەرهەمهێنانی لەزۆربەی پاڵاوگەكانی خۆی بەرزكردووەتەوە ئەویش لەپێناوی تێپەڕاندن و سوككردنی باری قورسی سزاكانی ئەمەریكا لەدژی وڵاتەكەی.

  هاوڵاتی هێزە سیاسییە شیعەکانی نزیک لەئێران لەهەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا گورزێکی گەورەیان بەرکەوت و لەبەرامبەردا هێزەکانی تر دەنگیان هەڵکشا کەپێکدێن لە رەوتی سەدرو سوننەکان و سەربەخۆکان. ئەو هێزانەی کە دەنگیان کەمی کردووە هیزی باڵادەستبوون لەعێراق، هاوکات دەنگی هێزە باڵادەستەکانی هەرێمیش کەمی کردووە. ئەمە لەلایەک وەکو تۆڵەی دەنگدەر سەیر دەکرێت لەلایەکی تریشەوە گوماندەخاتە سەر ئاستی بێگەردیی هەڵبژاردنەکانی رابردوو. کێ سەرکەوت و کێ شکا؟ بەپێی دوایین ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردنەکانی عێراق کە كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان بڵاویکردۆتەوە، هێزە سیاسییە شیعیه‌كان زیاتر لە ١٣٠ كورسیان بردۆتەوە بەڵام زۆرینەیان بەر رەوتی سەدر کەوتووە. هەروەها هێزە کوردییەکان کورسیەکانیان نزیکدەبێتەوە لە 63 کورسی. هەروەها سەربەخۆکان و لیستە نوێیەکان و پێکهاتەی کۆتاکانیش زیاتر لە ٧٠ کورسیان بەرکەوێت. لەکۆی ١٣٠ كورسی لایه‌نه‌ شیعیه‌كان رەوتی سه‌دری 73 كورسی بەرکەوتووە لەکاتێکدا لەهەڵبژاردنی ٢٠١٨دا سەدریەکان لەژێر ناوی لیستی سائیروندا تەنها ٥٤ کورسیان هێنا. هەروەها ده‌وڵه‌تی یاسا بەسەرۆکایەتی نوری مالکی 37 كورسی، هاوکات لیستی فه‌تح بەسەرۆکایەتی هادی عامری 16 كورسی بەرکەوتووە لەکاتێکدا لەهەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨دا ٤٨ کورسی هەبوو. هەروەها لیستی هاوبەشی عه‌مار حه‌كیم و حه‌یده‌ر عه‌بادی تەنها 4 كورسیان بەدەستهێناوە، لەکاتێکدا پێشتر 61 کورسیان هەبوو. هاوکات كوتله‌ سونییه‌كان 63 كورسیان به‌ده‌ستهێناوه‌ بەجۆرێک لیستی تەقەدوم بە سەرۆکایەتی محەمەد حەلبوسی سەرۆکی پەرلەمان ٤٣ کورسی، هەروەها لیستی عەزم بە سەرۆکایەتی کەسایەتی دیاری سوننەکان خەمیس خەنجەر ٢٠ کورسی. هەروەها سه‌رجه‌م هێزە كوردییه‌كان لەچوارچێوەی پاریزگاکانی هەرێمی کوردستان و دەرەوەی هەرێم 63 كورسییان به‌ده‌ستهێناوه‌، ئەوەش بەپێی ئەنجامی بەرایی. کەمکردنەوەی دەنگی لیستی فەتح کە بەلیستی حەشدی شەعبی ناسراوە، هاوکاتە لەکەمكردنەوەی دەنگی هەریەکە لەیەکێتی و پارتی و گۆڕان کە پێکەوە زیاتر لە نیو ملیۆن دەنگ کەمیان کردووە. ساختەکاریی یان سزادان؟ پێشتر هێزە دەسەڵاتدارەکان تۆمەتبار دەکران بە ئەنجامدانی ساختەکاریی، بەڵام دەوترێت لەم  هەڵبژاردنە بوار بۆ ساختەکاری زۆر نەبووە.  هاوکاتیش دەنگیان بە رێژەیەکی بەرچاو کەمی کردووە. لەهەڵبژاردنی ٢٠١٨دا یەکێتی هەر شەش کورسیەکەی کوردی لەکەرکوک بردەوە لەگەڵ زۆرینەی کورسیەکانی سلێمانی، ئەوەش چاوەڕوان نەکراوبوو، چونکە بەرهەم ساڵح کە جێگری سکرتێری ئەو حزبە بوو لیسێکی جیاکردەوە. بەڵام زۆرینەی کورسییەکان یەکێتی بردیەوە، بەرهەم ساڵح و ئۆپۆزسیۆن ئەنجامەکەیان رەتکردەوە رایانگەیاند کە ساختەکاری کراوە. هەروەها هەر لەو ساڵەدا گروپەکانی حەشدی شەعبی دەنگەکانیان هەڵکشان، بەڵام کە لەم هەڵبژاردنەدا ئەوانیش دەنگەکانیان کەمی کردووە، ئەوەش ئەو گومانەی دروستکردووە کە پێدەچیت. جگە لەکەمی بەشداریکردن، هەروەها بوار نەهێشتنەوە بۆ ساختەکاری وایکردبێ هەندێ لایەنی دەستڕۆیشتوو دەنگیان کەم بکات. لەم هەڵبژاردنەدا جگە لەوەی کۆمەڵ و یەکگرتوو لەگەڵ نەوەی نوێ پێکەوە ١٤ کورسییان مسۆگەر کردووە، لەعێراقیشدا هێزە نوێیه‌كان و سەربەخۆکانیش توانیویانە ببنە ژمارەیەکی گەورە. بەجۆرێک لیستی ئیمتداد کە لیستێکی نوێیەو نوێنەرایەتی خۆپیشاندەرە عێراقیەکان دەکات 10 كورسی هێناوە، هەروەها كاندیده‌ سه‌ربه‌خۆكانیش 20 كورسیان به‌ده‌ستهێناوه‌، ئەمە جگە لەوەی چەند هێزێکی نوێی دیکەش کورسییان مسۆگەر کردووە. بە رای هەندێک لەچاودێران ئەنجامی  هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق سەرسوڕهێنەربووە، کەدیارترینیان کەمکردنی ڕێژەی دەنگەکانی هاوپەیمانی فەتح بووە، هەڵبژاردنەکەش ئەگەرچی کۆمسیۆن سەرپەرشتی کردووە، بەڵام کۆمسیۆنەکە مستەفا کازمی پێکیهێناوە کە بە کەسێکی نزیک لە ئەمریکاو دژی لایەنە شیعەکانی نزیک لەئێران ناسراوە. لیستی فەتح بەسەرۆکایەتی هادی عامری بەچەتری سیاسی حەشدی شەعبی و فراکسیۆنە ئێرانییەکان لەعێراق دادەندرێت، هاوپەیمانی فەتح لەم هەڵبژاردنەدا نزیکەی 16 کورسی بەدەستهێنا، بەراورد بەهەڵبژاردنی رابردووی ساڵی 2018ـدا، کە 48 کورسی هەبوو ئێستاش 32 کورسی لەدەستداوە. هاوپەیمانییەکە کە ژمارەیەک کوتلەی تێدایە کە دیارترینیان بەدرو عەسائیبی ئەهلی حەقە هیوایان بەئەنجامەکان هەبوو بۆ ئەوەی بەشداری لەپێکهێنانی حکومەتدا بکەن یان تێڕوانینی خۆیان بەسەریدا بسەپێنن، بەڵام ئەوەی روویدا پێچەوانەکەی بوو. دوای راگەیاندنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن، تووشی شۆکی کردن. هەریەک لەھاوپەیمانیی فەتح بەسەرۆکایەتی ھادی عامری، ھاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا بەسەرۆکایەتی نوری مالیکی و عەسائیبی ئەھلی حەق بەسەرۆکایەتی قەیس خەزعەلی و کەتائیب حزبوڵڵا بەسەرۆکایەتی ئەبو حوسێن حەمیداوی رایگەیەندراوێکی ھاوبەشیان بڵاوکردەوەو تیایدا ھاتووە «سەرجەم تێبینییەکانمان لەسەر پرۆسەی دەنگدان، پێشکەش بە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکان کردووەو لای خۆیەوە کۆمسیۆن بەڵێنی داوە سەرجەم ئەو کێشانە چارەسەر بکات»، بێ ئەوەی وردەکاری لەبارەی ناوەڕۆکی تێبینییەکان بخرێتەڕوو. لە راگەیەندراوەکەدا ھەروەھا ھاتووە «کۆمسیۆن پابەند نەبووە بەسەرجەم ئەو رێوشوێنە یاساییانەی کە پێشتر رایگەیاندبوو، لەبەرئەوە رایدەگەیەنیین، ئەنجامی بەرایی ھەڵبژاردنەکانی پێشوەختە رەتدەکەینەوەو تانەیان لێدەدەین و ھەموو رێوشوێنێکی گونجاو بۆ بەرگرتن لەیارییکردن بەدەنگی دەنگدەران، دەگرینەبەر». هەروەها شۆکێکی دیکە لەدەستدانی دەنگەکانی رەوتی حیکمەی عەممار ئەلحەکیم و هاوپەیمانی ئەلنەسری حەیدەر عەبادی بوو، کەهەردوولا لەهەڵبژاردنەکانی رابردوودا 61 کورسیان بەدەستهێنا، بەڵام لەم هەڵبژاردنەدا تەنها ٤ چوار كورسیان هێنا. فازڵ ئەحمەد، نوسەری دیاری سیاسی بۆ سکای نیوز روونیکردەوە «لەگەڵ ئەوەی رەوتی حیکمە و هاوپەیمانی نەسڕ گرەو لەسەر جەماوەری مەدەنی میانڕەو دەکەن لەبەرامبەر رەوتی سەدرو هاوپەیمانی فەتح، بەڵام ئەوەی ئەوان نەیاندەزانی ئەوە بوو کە خواستەکانی جەماوەر زیاتر لەهەر لایەنێکی کۆن بۆ سەربەخۆکان و لایەنە نوێیەکان بوو.» هەروەها وتیشی «هاوپەیمانییەکەیان هاوپەیمانییەکی شڵەژاوی فکرییە و هەڵوێستەکانی لەسەر میلیشیاکان یان خۆپیشاندان روون نەبووەتەوە، هەوڵەکانیان بۆ رازیکردنی هەموو لایەنەکان، بووە هۆی ناڕەزایی هەموویان». لەکاتێکدا هاوپەیمانی تەقەدوم کە محەممەد حەلبوسی سەرۆکی پەرلەمان سەرۆکایەتی دەکات پلەی یەکەمی لەجوگرافیای سوننەدا هەیە. دەرکەوتنی پارتی نوێ و کاندیدی خۆپیشاندەران دیارترین شۆکی هەڵبژاردنی عێراق، بەدەستهێنانی کورسی بوو لەلایەن ئەو هێزانەی کە لەخۆپیشاندانەکانی جەماوەریدا دەرکەوتبوون، کە لەساڵی 2019ـەوە دەستیانپێکرد، یەکێک لەوانەش پارتی «ئیمتیداد» لە پارێزگای زیقار بەسەرۆکایەتی چالاکوان و خۆپیشاندەر عەلا رەکابی نۆ کورسی بەدەستهێنا. پەیمان مەیاحی، چالاکوان، سەبارەت بەو بابەتە وتی: «ویستی جەماوەر بۆ گۆڕانکاری لەعێراق روون بووەوە، بۆ ئەوەی دەرفەتێک بەڕەوتە نوێیەکان بدرێت بۆ بەشداریکردن لەحکومەت و شکاندنی بنبەستی حزبە کۆنەکان، ئەوەش ئێستا روویداوە، وەک چۆن شۆڕشێکمان بینیوە لەدژی هەندێک لایەنی کۆن». مەیاحی وتیشی «ژمارەی کورسییەکانی لایەنە نوێیەکان زیادی کرد، سەرەڕای بایکۆتی بەرفراوانی هەڵبژاردنەکان و کەمی رێژەی بەشداریکردن و نەبوونی دەرفەتی پێویست بۆ برەودان و پێشکەشکردنی بەرنامەکان بەهۆی زاڵبوونی لایەنە کۆنەکان بەسەر جەماوەر لەڕێگەی پارەو تۆقاندنەوە. هەروەها شۆکێکی دیکەی هەڵبژاردنی عێراق لەهەرێمی کوردستان روویدا و «نەوەی نوێ» 9 کورسی بەدەستهێنا، لەکاتێکدا «گۆڕان» نەیتوانی هیچ کورسییەک بەدەستبهێنێت. هەر لەم هەڵبژاردنەی دوایی ژمارەیەك لە کەسایەتیەکانی ناو خۆپیشاندانەکان و کەسانی سەربەخۆ لەپارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور بوونەتە خاوەنی كورسی پەرلەمان. لەنەجەف 5 كورسی بەر خۆپیشاندەران و سەربەخۆكان كەوتووە لەهەندێ پارێزگای تری باشور 10 كورسی و لەتێكڕای شارو بازنەكانی عێراقیش چەند سەربەخۆو كورسییەك بەر ئەو هێزانە كەوتووە كە لەدەرەوەی حزبە گەورەكان كێبركێیان كردووە، ئەمەش یەكەم دەرفەت و ئەزموونە لەپاش چوار خولی پەرلەمان. لەشەقامی عەرەبی سوننە و لەشارو بازنەكانیان ركابەری سەخت لەنێوان بەرەكەی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان و هاوپەیمانێتی عەزمی خەمیس خەنجەردا بوو، بەگوێرەی ئەنجامەكان حەلبوسی كە سەرۆكایەتی پەرلەمانی بەدەستەو لە بەغداو ئەنبار و پارێزگاكانی تر پێگەی هەیە بە 43 كورسی دوو هێندە زیاتری بەرەی خەنجەری بەدەستهێنا كە 20 كورسییە. لەپەنا ئەم دوو بەرەیەشدا هەندێ وردە هێزی سوننە لەسەڵاحەدین و نەینەوا كورسییان بردووە بەمەش قەبارەی سوننەكان نزیكبووەتەوە لەئاستی چاوەڕوانكراوی خۆیان كە دەوروبەری 70 كورسیی بوو. هەڵبژاردن بەشیوەی فرە بازنەیی هەلی زیاتری دایە سوننەکان کورسیەکانیان لەناو ئەو پارێزگایانە زیاد بکەن کە تێکەڵەیەکە لەسوننەو شیعە، هاوشێوەی بەغداو پارێزگاکانی دیالەو سەڵاحەدین، چونکە لە سیستمی پێشووی یەک بازنەیی پارێزگاکاندا ئەگەر دەنگدەرە سونیەکان کەمتر بەشداربوونایە زۆرینەی کورسیەکان بۆ شیعەکان یەکلایی دەبووەوە.            

عەمار عەزیز لەسنوری پارێزگای دهۆك پارتی دەنگ و كورسییەكانی كەمیكردووەو هەشت كورسی بەدەستهێناوە، هاوپەیمانی كوردستان (یەكێتی) و یەكگرتوو دەنگەكانیان زیادی كردووەو  سێ كورسی پارێزگاكەیان مسۆگەر كردووە. پارێزگای دهۆك 11 كورسی بۆ دانرابوو، بەپێی دەرئەنجامی بەرایی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە لەلایەن كۆمسیۆنەوە رۆژی دووشەممەی رابردوو راگەیەندرا تێیدا پارتی هەشت كورسی و یەكگرتووی ئیسلامی دوو كورسی و هاوپەیمانی كوردستان (یەكێتی) كورسییەكی بەدەستهێناوە. قادر حەسەن، جێگری مەڵبەندی چواری یەكێتی لەبادینان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت»: لە دوو بازنە دەنگەكانمان گەیشتووەتە 26 هەزار، لەبازنەكانی تریش نزیكەی حەوت هەزار دەنگمان هەیە، بەگشتی 33 هەزار دەنگمان بەدەستهێناوە، ئەمە دووەمجارە بادینان دەبێتە خاوەن كورسییەكی پەرلەمانی عێراق». ناوبراو پێشیوابوو كە لەكاتی بانگەشەدا بەرنامەیەكی زۆر رێكوپێكیان داناوەو هەموو هەوڵێكیان داوە بۆ ئەوەی دوو كورسی بەدەستبهێنن، بەڵام بەپێی راگەیەنراوی كۆمسیۆن تەنیا یەك كاندیدی هاوپەیمانی لەبازنەی (ئاكرێ ، شێخان ، بەردەرەش ) كە سەر بەیەكێتیە دەبێتە ئەندامی پەرلەمانی عێراق. لەساڵی 2018 پارتی لەبازنەی دهۆك و ئامێدی 132 هەزار و دووسەدو یەك دەنگی هێناوە، لەم هەڵبژاردنە 76 هەزارو دووسەد و نەوەد و شەش دەنگی هێناوە، لەبازنەی ئاكرێ، بەردەرەش، شێخان لەساڵی 2018، 82 هەزارو دووسەدو نەوەدو شەش دەنگی هێناوە، لەم هەڵبژاردنە 67 هەزارو نەوەدو سێ دەنگی هێناوە، لەبازنەی زاخۆ، سێمێل،  103 هەزار دەنگی هێنا، لەم هەڵبژاردنە 52 هەزارو حەوت سەد و هەشتاو حەوت دەنگی هێناوە . خالد ئەحمەد ، بەرپرسی بەشی هەڵبژاردن لەلقی 1ی پارتی لەدهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «لەهەڵبژاردنی 2018 پارتی لەسنوری پارێزگای دهۆك 318 دەنگی هێنا، بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارە هێشتا دیار نیە كەچەند دەنگمان هێناوە، هەشت كۆرسیمان هێناوە، بەڵام لە 2018 ژمارەی كۆرسیەكانمان 10 كورسی بووە». رێژەی بەشداریكردنی خەڵك لەسنوری پارێزگای دهۆك لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان بەراورد بەهەولێرو سلێمانی زیاتر بووەو گەیشتبووە لەسەدا 52و نیو. خالد ئەحمەد پێیوابوو كە  كەمبوونەوەی دەنگەكانیان بۆ هاوپەیمانی پارتەكان دەگەڕێتەوە كە بەتەنها كێبڕكێی 11 كورسیەكەیان كردووەو  لەبەرامبەردا تەواوی حزبەكان كێبڕكێیان كردوون، وتیشی:» پارتی لەگوڕانكاری ناترسێت، پێش دوو مانگ دوو بەرپرسی لق لەسنوری پارێزگای دهۆك گۆڕدراون ، ئەم پرۆسەیە لەپێش هەڵبژاردن و دوای هەڵبژاردنیش بەردەوام دەبێت، هەركاتێك بەپێویستی بزانێت گوڕانكاری بكات بەبێ دوودڵی دەیكات». یەكگرتووی ئیسلامی لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆك كورسیەكی زیاد كرد، ئەوەش بەهۆی زیادبوونی دەنگەكانیانەوە لەو پارێزگایەدا كە هەریەك لە جەمال كۆچەرو عومەر كۆچەر بوونە پەرلەمانتاری عێراق. سەباح عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك سەر بەیەكگرتوو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «هیچ رێككەوتنێكی فەرمی و ئیمزاكراو لەنێوان ئێمە و لایەنەكانی تر نەبووە، بەڵام سەردان و لێكتێگەیشتنمان هەبوو لەگەڵ كۆمەڵی دادگەری، قسەمان لەگەڵ كۆمەڵ كردووە وتمان ئێوە هیچ كاندیدێكتان نیەو فیكرەی ئێوە نزیكە لەئێمە بۆیە حەزدەكەین دەنگ بەكاندیدانی ئێمە بدەن، ئەندامان و لایەنگرانی كۆمەڵ دەنگیان داوە بەكاندیدانی یەكگرتوو لەبادینان «. سەباح عەلی پێشیوابوو هۆكاری زیادبوونی دەنگەكانیان بۆ ناڕازیی و توڕەیی خەڵك دەگەڕێتەوە بەرانبەر دەسەڵات كە یەكگرتوو ئەمجارە زیاتر لە 73هەزار دەنگیان هێناوە.

شاناز حەسەن لە رۆژی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا، بایكۆت و سوتاندنی دەنگ لەدەنگی حزبەكان زیاتر بووەو بەو هۆیەوە لایەنەكان بەژمارەیەكی كەمی دەنگەوە كورسییان بردووەتەوە. لەهەڵبژاردنی ئەم جارەدا ژمارەیەكی زۆری هاووڵاتیان بایكۆتیان كرد و دەنگیان نەدا كە رێژەیان 59٪ی كۆی گشتی ئەو كەسانە بوو ناویان بۆ دەنگدان هاتبووەوە. رۆژی 10/10/2021 هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق كرا كە لەكۆی 22 ملیۆن و 116 هەزار و 368 كەس كە ناویان بۆ دەنگدان هاتبووەوە، نۆ ملیۆن و 77 هەزار و 779 كەس دەنگیان دا كە 41٪ی هاووڵاتیان بەشداربوون. هەڵبژاردن و بایكۆت و قسەی رێكخراوەكان: چەندین رێكخراو چاودێری هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقیان كرد كە لە 10ی تشرینی یەكەمی رۆژی یەكشەممە ئەنجامدرا، پەیمانگای كوردی بۆ چاودێری هەڵبژاردنەكان یەكێك بوو لەو رێكخراوانەی كە لەسنوری پارێزگای سلێمانی 403 چاودێریان هەبووە. ئارام جەمال، ئەندامی پەرمانگای كوردی بۆ هەڵبژاردن لەسنوری پارێزگای سلێمانی، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد بەپێی ئەو هەڵبژاردنانەی كە لە 2005وە تائێستا چاودێری دەكەن، یەكەم هەڵبژاردنە  كە هیچ تەزویرێكی وا نەبووە كەكاریگەری هەبێت لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكان، تەنیا هەندێك شتی ورد هەبووە، چونكە بەراورد بەهەڵبژاردنی 2018 زۆر جیاواز بووە. ئارام جەمال وتیشی:» ناتوانین بڵێین بایكۆت براوە بووە، چونكە بایكۆت كاتێك براوە دەبێت كە لەسەر كارتی دەنگدانەكە بنووسرێت بایكۆت واتە لەو كاتەدا دەتوانین بڵێین زۆرینەیە، بۆیە كە خەڵكێك هەر ناچێت بۆ دەنگدان چۆن دەتوانین بڵێین بایكۆتی كردووە». بەپێی ئاماری تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژارنەكان  رێژەی دەنگدان  لەسەرتاسەری عێراق لەسەدا 37 بووە و  هەشت هەزار و 37 چاودێریان هەبووە. لەبارەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكانەوە لەئامارێكی تۆڕەكەیاندا ئەوەیان باسكردووە كە 281 بنكە لەكاتی خۆیدا نەكراوەتەوە و 443 حاڵەتی وەستانی ئامێرەكان هەبووە، 783 بنكەو وێستگە چاودێران و نوێنەری پاڵێوراوەكان دورخراونەتەوە و 543 حاڵەتی بردنە ژوورەوەی موبایل تۆمار كراوە و ژمارەی ئەو كەسانەی دەنگیان داوە بەپێی ناسنامەی دووەم 703 حاڵەت بووە، راوەستانی بنكەی دەنگدان بەشێوەیەكی فەرمی 480 حاڵەت بووە كە پرۆسەكە وەستێنراوە و 387 حاڵەتی سوریان تۆمار كردووە كەدەچنە خانەی دەنگدانی بەكۆمەڵەوە. هۆگر چەتۆ، رێكخەری تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژارنەكان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لەڕاپۆرتی خۆماندا ئەوەمان خستۆتەڕوو كە هەڵبژاردنەكان بەئارامی بەڕێوەچووە و كۆمسیۆن لەبابەتی سەرپەرشتی كردنی پرۆسەكە سەركەوتوو بووەو  قەبارەی ئەو رووداوانەی كە ڕوویانداوە ناگاتە ئەو ئاستەی گومان بكاتەسەر دەرئەنجامەكان». هۆگر چەتۆ پێشیوابوو كۆی سكاڵاكان لێكۆڵینەوەی لەسەر دەكرێت، لەسەدا 95ی دەرئەنجامەكان راگەیاندراوەو ئەو رێژەیەی كەباسكراوە كاریگەری دەبێت  بەپێی جۆری سكاڵاكە، وتیشی:» بۆیە سكاڵا هەیە لەناوچەیەكی جوگرافی كە ئیسپات بووە بەزۆر خەڵكیان دورخستۆتەوە لەدەنگدان ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەو ناوچەیە ئیلغاكراوەتەوە». «بەپێی ئەو سكاڵایانەی ئێستا رەنگە كانیدەدكان ئاڵوگۆڕیان پێ بكرێت بەپێی ئەنجامەكان، بەڵام ئەنجامەكان ئەوەندە خراپ نەبووە تا كاریگەری لەسەر كۆی پرۆسەكە هەبێت»، رێكخەری تۆڕی شەمس وا دەڵێت. لەلایەكی دیكەوە، ئەكرەم قادر، بەرپرسی گشتی هەڵبژاردن لەڕێكخراوی تەمموز، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»پێشێلكاری  هەر دەبێت و هەبووە، بەڵام زۆر كەمتر بووە  لەچاو هەڵبژادنەكانی پێشووتری عێراق و هەرێم، بەڵام لەهەمووی گرنگتر پێشهاتە سیاسییەكانی هەرێم وایكرد كەبەشداری هاووڵاتیان بۆ دەنگدان زۆر كەمبێت، كەبەداخەوە كەمترین رێژە لەسلێمانی بوو كەگرنگترین هۆكاری نەگونجاوی هاوپەیمانەتییەكان و كێشەی لایەنە سیاسییەكان بووە». پارتی لەسلێمانی و یەكێتی و كۆمەڵ لەهەولێر سكاڵا تۆمار دەكەن هەندێك لەلایەنە سیاسییەكان لەدوای تەواوبوونی پرۆسەی دەنگدان و پێش یەكلاكردنەوەی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكان رایانگەیاند پێشێلكاری زۆر كراوەو تائێستا ژمارەیەك سكاڵایان تۆمار كردووە. بەپێی بڕیاری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق و یاسای هەڵبژاردنەكان لەماوەی 72 كاتژمێری دوای راگەیاندنی ئەنجامەكان لایەنەكان دەتوانن سكاڵا پێشكەش بكەن و كۆمسیۆنیش لەو ماوەیە وەڵامیان دەداتەوە. یەكێك لەو لایەنانەی كەزۆرترین سكاڵای تۆماركردووە پارتی دیموكراتی كوردستانە كەزیاتر لە 28 سكاڵای تۆماركردووە. هاوار محەممەد، ئەندامی مەكتەبی هەڵبژاردنی پارتی بەهاوڵاتى وت: «ئێمە لەسنووری پارێزگای سلێمانی، هەڵەبجە و گەرمیان  و نەینەوا سكاڵامان تۆماركردووە و ناوەڕۆكەكانیان زۆر بەهێزە، چونكە بەپێی ئەو راپۆرتەی لەلایەن كۆمسیۆنەوە بەبریكاری لایەنە سیاسییەكان دراوە، ئەنجامەكانی جیاوازن لەوەی كەئێستا لەلایەن كۆمسیۆنەوە راگەێندراوە». هاوار محەمەد ئاماژەی بۆ ئەوەكرد سكاڵاكانیان بەڵگەی تەواو پشتڕاستكەرەوەیان هەیەو وتی:» بێگومان دەرئەنجامی زۆر كاریگەری لێدەكەوێتەوە كە بەشێوەیەكی راست و دروست لێكۆڵینەوەی تێدابكرێت». لەهەمانكاتدا، ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی، جەخت لەوەدەكاتەوە لەهەندێك بازنەی هەولێر پێشیلكاری و خروقات كراوە و سكاڵایان تۆمار كردووە. حاجی مەسیفی، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»لەهەولێر  لەبەشی زۆری بنكەو وێستگەكان پێشێلكاری كراوەو پێشتر ئامادەكاری كراوە ئامێرو دەنگەكان ئامادەكراون، بەڵگەش بۆ ئەوە چاودێرەكان بۆ چەند كاتژمێرێك دەركراون و دواتر گەڕێنراونەتەوەو دەرئەنجامی میمۆری و سندوقەكان جیاوازی زۆرە و سكاڵامان كردووە». حاجی مەسیفی، ئەوەشی دووپاتكردەوە كەچاوەڕێی وەڵامی كۆمسیۆنن بۆ سكاڵاكەیان و ئەنجامی دیاریكراویان دەوێت و بەڵگەی تەواویان لەبەردەستدایە. هاوكات، بێستون حەمەساڵح، بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردن و ئاماری كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى، هێمای بۆ ئەوەكرد كە بەهیچ جۆرێك لەپرۆسەی دەنگدان رازی نیین و دەنگەكانیان بەشێوازێكی راست و دروست نەگەڕاوەتەوە»چاوەڕێی ئەنجامی سكاڵاكانین و دوای ئەوەی گەیشتنە ئەنجامی واقیعی و دروست، هەڵوێستمان دەبێت». بێستون حەمەساڵح پێشیوابوو لەبازنەی چواری هەولێر كاندیدەكەیان عەبدولستار مەجید كورسی بەدەستهێناوەو دەنگەكانیان زیاترە لەوەی راگەیاندراو

هاوڵاتى پەیوەندییەكانی ئێران و ئازەربایجان تەمەنیان لەسەدەیەك زیاترە، بەڵام قەرەباغ و ئیسرائیل و توركیا پەیوندیی دۆستانەی ئەو دوو وڵاتە بەرەو دوژمنایەتی بردووە و دوور نییە نمایشی سەربازیی ئێران بۆ جەنگ لەدژی باكۆ بگۆڕدرێت. ئێران لەئێستادا دەستیكردوە بە نمایش و مانۆڕی سەربازیی لەسنورەكانی ئازەربایجان و سەرۆكی ئازەربایجانیش دەڵێت (30) ساڵە هەڵسوكەوتی لەو جۆرە لەتاران بەدی نەكراوە بەرامبەر باكۆو ئەوەش مایەی نیگەرانییە. پێگەیەكی هەواڵگریی ئیسرائیل ئاشكرای كردووە كە بنكەیەكی نهێنی دروستكردنی موشەك لەئێران كراوەتە ئامانج كە زیانێكی زۆری پێگەیشتووە و سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانیش پێیوایە ئەو بنكە موشەكییە لەخاكی ئازەربایجانەوە كراوەتە ئامانج، چونكە ئیسرائیل ماوەی چەند ساڵێكە خاكی ئازەربایجان دژی كۆماری ئیسلامی ئێران بەكاردەهێنێت. هاوپەیمانیی نێوان توركیا، پاكستان و ئازەربایجان و ئەنجامدانی مانۆڕی سەربازیی (سێ برا) و بوونی بنكەی سەربازیی ئیسرائیل و جێگیربوونی چەكدارانی داعش لەسنوورەكانی نێوان ئازەربایجان و ئێران، وای كردووە سوپای ئێران نمایشە سەربازییەكی وەك جەنگ لەدژی جولەكە ناوزەد بكات. هەروەها لەگەڵ ئەو نمایشە سەربازییەش دانانی سێ مەسینە بە رەنگی ئاڵای ئێران لەبەردەم باڵیۆزخانەی كۆماری ئیسلامی ئێران لەباكۆ توڕەیی تارانی لێدەكەوێتەوە پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە دۆست و دراوسێیەی بەرەو ئاڵۆزیی بردووە. ئێران بۆ لەدۆستەوە دەبێتە دوژمنی ئازەربایجان ئێران و ئازەربایجان زیاتر لە (432) كیلۆمەتر سنوری هاوبەشیان هەیەو ژمارەی دانیشتوانی ئازەربایجان كە زۆرینەیان تورك زمانن و (85%)یان شیعەن لە رووی كۆمەڵایەتی و كەلتورییەوە پەیوەندییەكی قوڵیان هەیە لەگەڵ هاووڵاتیانی تورك لەئێران كە ژمارەیان دەگاتە نزیكەی (15) ملیۆن كەس. ئەوانیش هاوشێوەی ئازەرییەكان زۆرینەیان شیعەن و تەنانەت رەچەڵەكی خۆیان بە ئازەری دەزانن بەتایبەت كە ئازەربایجان دوو سەدە پێش ئێستا بەشێك بووە لەخاكی ئێران، بۆیە زۆر ئاساییە پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە دۆستانە بێت، بەڵام ئەوەی ئاسایی نییە ئەوەیە كە وڵاتێكی وەك ئیسرائیل بۆ بكرێتە بیانوی سەرەكیی تێكچونی پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە، دۆستایەتیی (200)ساڵە بۆ دوژمنایەتیی بگۆڕدرێت. ئیسرائیل ساڵی (2019) رێككەوتنێكی سەربازیی، ئەمنیی و هەواڵگریی بە رەسمی لەگەڵ كۆماری ئازەربایجان ئیمزا دەكات و ئەوەش كۆماری ئیسلامی ئێران نیگەران دەكات. لەلایەكی دیكەوە سایتی ویكی لیكس ئاشكرای دەكات كە لەساڵی (2009) ئیسرائیل رێككەوتنێكی لەگەڵ كۆماری ئازەربایجان كردووە كە بەپێی رێككەوتنەكە دەبێت باكۆ لەبەرەی جەنگ لە دژی كۆماری ئیسلامی ئێران بێت و پابەند بێت بە رێككەوتنەكەوە. لەگەڵ ئیسرائیل وڵاتی توركیاش لەجەنگی قەرەباغ دژی ئەرمینیا پشتیوانیی خۆی بۆ ئازەربایجان راگەیاندو ئەوەیش بەواتەی ئەوە دێت كە ركابەرە دێرینیەكەی ئێران جیاواز لەكۆماری ئیسلامی بەبێ گوێدانە ئایین پشتیوانیی لەئازەرییە توركەكان دەكات، بۆیە پەیوەندیی و ململانێ مێژووییەكانی توركیا و ئێران پێچەوانەی رابردوی عوسمانییەكان و سەفەوییەكان، ئەمجارە لەسەر بنەمای نەتەوەو رەچەڵەك خۆی لەئازەربایجان دەردەخات نەوەك ئایین و مەزهەب. هەستیاریی ئێران بەرامبەر بەتوركیا لەپشتیوانیی ئازەربایجان بە رادەیەكە كە خوێندنەوەی هۆنراوەی شاعیرێكی ئێرانی سەبارەت بە رووباری ئاراس  لەلایەن رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا بۆ پشتیوانی لە ئازەربایجان لەدەستبەسەرداگرتنی ناوچەی قەرەباغ بووە مایەی كاردانەوەی توندی ئێران و دواتر دەركەوت ئەردۆغان هۆنراوەكەی بەهەڵە خوێندوەتەوەو تەنانەت ئێرانیش كەوتبووە هەڵەوە كە بەشێك لەو هۆنراوە پەیوەندیی تەنها بەو شاعیرەی ئێرانەوە نەبووە كە وەزارەتی دەرەوەی ئێران ناوی هێناوە. مانۆڕەكەی ئێران جەنگە لەدژی ئیسرائیل سوپای رەسمیی ئێران (ئەرتەش) و هێزە چەكدارەكانی دیكەی ئێران لە رۆژی هەینی (1/10/2021) نمایشێكی سەربازیی گەورەیان بەناوی (سەركەوتووانی خەیبەر) دەستی پێكرد كە ئەو ناوە رەگ و ریشەی دەگەڕێتەوە بۆ جەنگی سوپای موسوڵمانان لەدژی جولەكەكان لەساڵی حەوتەمی كۆچی لەخەیبەر، چونكە خەیبەر ببووە چەقی پیلانی جولەكەكان دژی موسوڵمانان و هەر بەم هۆیە لەلایەن سوپای موسوڵمانانەوە دەستی بەسەرداگیرا، بۆیە ئەو مانۆڕە سەربازییەی ئێران بەو ناوەوە ئاماژەیەكی روونە كە بۆ دژایەتیی ئیسرائیلە. كەیومەرس حەیدەری، فەرماندەی هێزە وشكانییەكانی سوپای ئێران لەلێدوانێكدا لەگەڵ دەستپێكردنی مانۆڕی سەركەوتووانی خەیبەر رایگەیاند پەیامی ئێران لەئەنجامدانی ئەو مانۆڕە لەسنورەكانی باكوری رۆژئاوای وڵاتەكە روونە و پێویستە چەك و كەرەستە نوێیەكان تاقی بكەینەوە.  ئیلهام عەلێڤ، سەرۆك كۆماری ئازەربایجان ئەو مانۆڕەی بەنامۆ و مەترسیدار ناوبردو رایگەیاند:» ئێران دوای (30) ساڵ بیری كەوتووەتەوە مانۆڕی سەربازیی لەسنوری ئازەربایجان ئەنجام بدات، بۆیە ئەو مانۆڕە جێی گومان و نیگەرانیی ئێمەیە». گروپی ئیمەیج سات ئینتێل (imagesatintl) كە تایبەتە بەزانیاریی ئاسمانی و هەواڵگریی وڵاتی ئیسرائیل ژمارەیەك وێنەی مانگی دەستكردی لەبنكەیەكی موشەكی ئێرانی بڵاوكردوەتەوە كە بەشێكی بەتەواوەتی لەناوچوە و ئاشكرای كردووە ئەو بنكەیە شوێنی دروستكردنی موشەكی بالیستی سوپای پاسدارانی ئێران بووە و لەلایەن ئیسرائیلەوە كراوەتە ئامانج و یەك لەسەر چواری ئەو شوێنە وێران بووە.  هاوكات میدیاكانی ئێران بڵاویانكردەوە كە ئەو شوێنە ناوەندێكی تایبەت بە تووێژینەوە و لێكۆڵینەوەی پیشەسازی و تەكنەلۆژیای سوپای پاسداران بەناوی (شەهید هیمەت) بووە كە بەهۆی ئاگركەوتنەوەوە دوو كەس تێیدا كوژراون. لەساڵی (2019) ئەو بنكەیە لەلایەن وەزارەتی خەزێنەی ئەمەریكا بەهۆی بەرنامەی موشەكیی ئێرانەوە خستبووە لیستی سزادانەوە. ئێران گومانی هەیە ئەو هێرشە لە رێگەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئیسرائیلی بۆ سەر ئەو بنكە موشەكییە ئەنجامدرابێت كە ماوەی چەند ساڵێكە فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئیسرائیل لەخاكی ئازەربایجانەوە بەرەو خاكی ئێران دەفڕن و چاودێریی جموجۆڵە سەربازییەكانی ئێران دەكەن. باج و گومرگ ئێران تووڕە دەكات بەپێی زانیارییەكان دوای ئەوەی ساڵی رابردو ئازەربایجان توانی دەست بەسەر ناوچەی قەرەباغدا بگرێت ئاگربەستی لەگەڵ ئەرمینیا راگەیاند، بەڵام ئازەربایجان ژمارەی چەك و سەربازەكانی خۆی لەسنوری ئێران بەشێوەیەكی بەرچاو زیاد كردووە و ئەو رێگە سەرەكییەی كە ئێران و ئەرمینیا پێكەوە گرێ دەداتەوەو نزیكەی (21) كیلۆمەترە كەوتووەتە دەست ئازربایجان و سەرجەم ئەو ئۆتۆمبێل و بارهەڵگرە ئێرانیانەی كە كاڵا و شتومەك بۆ ئەرمینیا دەگوازنەوە دەبێت بەو رێگایەدا تێپەڕن و لەمانگی رابردووشەوە حكومەتی ئازەربایجان باج و گومرگی بۆ هەر بارهەڵگرێك لە (100) دۆلار بۆ (150) دۆلار زیاد كردووە. ئیلهام عەلێڤ بەئاژانسی هەواڵی (ئەنەدۆڵ)ی توركیای راگەیاندووە زیاتر لە (60) بارهەڵگری ئێرانی بەشێوەیەكی نایاسایی چوونەتە ناوچەی قەرەباغ و باج و گومرگیان رادەستی حكومەتی ئازەربایجان نەكردووە، بۆیە پێویستە ئەوان لەوە تێبگەن بە خاكی هەر وڵاتێكدا تێپەڕ ببن دەبێت باج و گومرگ بدەن. دوای ئەوەی ئازەربایجان لەمانگی هەشتی ئەمساڵدا رایگەیاند لەسنوری نێوان ئەرمینیا و ئێران سەربازێكی وڵاتەكەیان لەلایەن سەربازێكی ئەرمینیاوە بریندار كراوە باكۆ رێگای (گوریس قاپان) لەسنورەكانی خۆی بەڕووی بارهەڵگرو پاسە گەشتیارییەكانی ئێران كەدەیانویست بڕۆنە ئەرمینیا داخست و دوو شۆفێری ئێرانیی بەتۆمەتی سەرپێچی لەبڕیارەكە دەستگیركرد، ئەوەش ناڕەزایەتیی وەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێرانی لێكەوتەوە داوای ئازادكردنی ئەو دوو شۆفێرە ئێرانییە كرا كە تائێستاش ئازاد نەكراون لەزیندانێكی باكۆ دەستبەسەرن. رێگای گوریس قاپان  كە نزیكەی (21) كیلۆمەترە دەكەوێتە ناوچەی قەرەباغەوەو نزیكەی ساڵێكە لەلایەن حكومەتی ئازەربایجانەوە بەڕێوەدەبرێت و هەر بارهەڵگرێك یان ئۆتۆمبێكی ئێرانی پێویستە بەو رێگایەدا بڕواتە یەریڤان-ی پایتەختی وڵاتی ئەرمینیا لەبەرامبەردا باج و گومرگ رادەستی حكومەتی ئازەربایجان بكات لەكاتێكدا پێشتر حكومەتی ئەرمینیا هیچ بڕە باج و گومرگێكی لە ئۆتۆمبێلە ئێرانییەكان وەرنەگرتووە بۆیە ئێرانییەكان پێیان وایە ئازەربایجان لەژێر كاریگەریی توركیاو ئیسرائیل باج و گومرگ لەو وڵاتە وەردەگرێت. مەسینە و موشەك ململانێكانی ئازەربایجان دوای ئەوەی ئێران دەستیكرد بەمانۆڕە سەربازییەكەی لە سنوری ئەو وڵاتە قوڵتر بووەوە و لە نوێترین كاردانەوەدا رۆژی هەینی عەباس موسەوی، باڵیۆزی ئێران لەباكۆ رایگەیاند دەستدرێژی و بێڕێزی كراوە بە باڵیۆزخانەكەیان و چەند مەسینەیەك بە رەنگی سەوزو سپی و سور بەواتای ئاڵای ئێران لەبەردەم دەرگای باڵیۆزخانەكە دانراون. پۆلیسی ئازەربایجان لەیەكەم كاردانەوەی بەلێدوانی موسەوی رایگەیاند چوار كەس بەهۆی بێڕێزیی بە باڵیۆزخانەی ئێران لەئازەربایجان دەستگیركراون. دانانی ئەو مەسینانە لەبەردەم باڵیۆزخانەكەی ئێران هاوكات بوو لەگەڵ ئەنجامدانی مانۆڕی سەربازیی ئەو وڵاتە لەسنوری ئازربایجان كە بەپێی لێدوانی بەرپرسانی سەربازیی ئێران تەكنەلۆژیای نوێی موشەكی و سەربازیی تێدا تاقیكراوتەوە. سێ برا دژی ئێران ئێران پێیوایە ئیسرائیل بەشداربووە لەو مانۆڕە سەربازییەی كە لە رێككەوتی (12/8/2021) بەناوی (سێ برای 2021) لەنێوان پاكستان و ئازەربایجان و توركیا بەڕێوەچوو، بۆیە لەوكاتەوە بەهەستیاریی زیاتر مامەڵە لەگەڵ ئازەربایجان دەكات و تەنانەت ئەو نمایشە سەربازییەی سێ وڵاتەكەی بەمانۆڕی چوار برا ناوەزد كرد وەك ئاماژەیەك بە بەشداربوونی ئیسرائیل لەمانۆڕی سێ برادا. بەرپرسێكی دەزگای دیپلۆماسیی ئێران بە ئاژانسی هەواڵی خوێندكارانی ئێران (ئیسنا)ی راگەیاندووە ئەو مانۆڕە سەربازییەی مانگی رابردووی نێوان چوار وڵاتی (ئیسرائیل، توركیا، پاكستان، ئازەربایجان) بە مەبەستی ئەوە بووە كە كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوچەكە هەستیار بكەنەوە و پەیامێك بووە بۆ كاردانەوەی تاران، بۆیە لەبەرامبەر ئەو مانۆڕەدا سوپای ئێران مانۆڕی سەركەوتووانی خەیبەر ئەنجامدەدات. بەپێی لێدوانی ئەو بەرپرسە بۆ ئیسنا كەناوی بڵاونەكراوەتەوە؛ لەماوەی جەنگی (44) رۆژەی نێوان ئەرمینیاو ئازەربایجان ژمارەیەك چەكداری داعش لەسوریاوە هێنراونەتە سنورەكانی ئێران و ئەوەش واتای ئەوەیە ئازەربایجان هێڵە سوورەكانی تێپەڕاندووە و لەژێر كاریگەریی ئیسرائیل ئەو كارانەی دژی خاكی ئێران ئەنجامداوە لەبەرامبەردا كۆماری ئیسلامی ئێران وەك براگەورەیەك كەزیاترین خەڵكی شیعە لەخۆدەگرێت و ئازەربایجانیش زیاترین شیعەی تێدا نیشتەجێیە، تاران تەنها هۆشداریی بە باكۆ داوە و هیچ كاردانەوەیەكی توندی بەرامبەر ئەو وڵاتە نەبووە. ئەو بەرپرسەی كۆماری ئیسلامی ئێران جەختی لەوە كردووەتەوە كە وڵاتەكەی دانی بەخۆیدا گرتووەو گەورەیی نواندووە كە تائێستا هاوشێوەی ئازەربایجان هەڵسوكەوتی نەكردووە كە ئەوەش بەواتای لاوازیی ئێران نییە. لەلایەكی دیكەوە محەمەد پاكپور، فەرماندەی هێزە وشكانییەكانی سوپای پاسدارانی ئێران بەمیدیای وڵاتەكەی راگەیاندووە مانۆڕی سەركەوتووانی خەیبەر پەیامێكی روون و ئاشكرایە بۆ دراوسێكان كەكۆماری ئیسلامی ئێران هەر جۆرە گۆڕانكارییەك لەسنورەكانی بەهێڵی سوور دەزانێت. ئێران و جەنگی خەیبەر هەستیاربوونەوەی ئێران لەناوچەكەدا و بەتایبەت لەسنورەكانی باكوری رۆژئاوای وڵاتەكەی ئاماژەیە بەو گورزە كاریگەرانەی كە لەلایەن وڵاتی ئیسرائیلەوە بەری كەوتووە چونكە وێناكردنی ئەو مانۆڕە سەربازییەی لەسنوری ئازەربایجان بەجەنگی موسوڵمان لەدژی جولەكە ئاماژەیەكی روونە كە دەیەوێت ئیسرائیل وەك كاراكتەرێكی سەرەكی تێكدانی گەمەكان لەناوچەكەدا پێناسە بكات و بەو بیانوەشەوە هێزی سەربازیی خۆی زۆر زیاتر لەجاران پیشان بدات و پێشوەختە ئەو پلانانە پووچەڵ بكاتەوە كە پێدەچێت لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوچەكەدا بەڕێوەبچێت چونكە ئێران لەئێستادا گیرۆدەی قەیرانی قووڵی ئابورییە و توانای بۆ بەڕێوەبردنی جەنگێكی چەند لایەنەی سەربازیی سنوردارە، بەڵام دەیەوێت لە رێگەی جوڵاندنی هەستی ئاینیی موسوڵمانانەوە لەدژی ئیسرائیل، ئەو وڵاتە رووبەڕووی فشار بكاتەوە بەهیوای ئەوەی تاران لەقەیرانە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكان دەرباز ببێت.  

عەمار عەزیز  ئێزیدییەكان ماوەی چەند مانگێكە كۆچكردنیان بۆ گەیشتن بەوڵاتانی ئەوروپا دەستی پێكردووەتەوەو لەماوەی دوو مانگدا زیاتر لەسەد ئێزیدیی لەڕێگەی بیلاڕوسیاوە هەوڵی گەشتن بۆ ئەوروپا دەدەن. ئاماری ئەو ئێزدییانەی كۆچ دەكەن بۆ دەرەوەی وڵات بەرز دەبێتەوە و لەنوێترین ئاماریشدا تەنها لە دوو مانگی رابردوو 100 ئێزیدی كۆچیان كردووە ، ئەمە لەكاتێدایە لە 2014 تائێستا ژمارەكە گەیشتووەتە سەرووی سەد هەزار كەس . لەدوای رووداوەكانی داگیركردنی شەنگال لەلایەن داعشەوە، ئێزیدیەكان بوون بەچەند بەشێكەوە، بەشێكیان خۆیان گەیاندە هەرێمی كوردستان و بەشێكی لەشاخی شەنگال مانەوەو بەشێكیشیان بوونە قوربانی دەستی داعش، ئەوانەی خۆیان گەیاندە هەرێم زۆربەیان روویان لەوڵاتانی ئەوروپا كردووە. ڤینۆس حەسەن، تەمەن 29 ساڵ لەگەڵ خوشكەكەی سێ‌ مانگ پێش ئێستا كۆچیان كردووەو بە  هاوڵاتی وت: « لە كۆتایی مانگی ئایاری ئەمساڵ لەگەڵ قاچاغچیەك رێككەوتین تا ئێمە بگوازێتەوە بۆ لیتوانیا و دواتر بچینە ئەوروپا، سەرەتا چووینە بەغدا دوای دوو رۆژ  بەفرۆكە گەیشتینە بیلاڕوسیا، سێ‌ رۆژ لەوێ‌ بووین و رۆژی 5ی حوزەیران بە ئۆتۆمبێل چووینە سنوری لیتوانیا «. ڤینۆس باسی لەوەشكرد دوای گەیشتنیان بە لیتوانیا لەوێوە ناچاربووین دابەزین و بەدارستانێكدا بەناو خاكی لیتوانیا رۆیشتوون، لەنزیك گوندێكی ئەو وڵاتە پۆلیس دەستگیریان كردوون، وتیشی:» ئێستا لەكەمپێكی ئەو وڵاتەدا دەژین، رۆژانە خواردنێكی زۆر كەممان پێدەدەن، زۆر جار سەرمامان دەبێت ، لەو كەمپەی ئێمە 300 كۆچبەری عێراق و وڵاتانی تر هەن، لەم ژمارەیە نزیكەی 80 كەسیان ئێزیدین». ئەو كچە ئێزیدییە ئاماژەی بەوەشكرد لەكەمپ لەپارێزگای دهۆك هەلی كار نەبووە، بێزاربوون لەژیانی ئاوارەیی  و هیچ هیوایەك نەبووە بۆ گەڕانەوەیان بۆ شەنگال»بەناچارییەوە رێگای مەرگمان هەڵبژاردوە، هیچ كەسێك ئەم رێگایەی پێ خۆش نیە، بەڵام بەتەواوی بێ‌ هیوابووین هیچ رێگای ترمان نەبینی جگە لەكۆچكردن بۆ دەرەوەی وڵات».  وەزارەتی دەرەوەی عێراق راگەیاند ژمارەی ئەو عێراقییانەی لە لیتوانیا گیریانخواردوە 275 كەسن، كە 14 خێزانیشیان تێدایە ، كە لەنێویاندا خەڵكی هەرێمی كوردستانیشی تێدایە و لە 29 كەمپدان  و دەیانەوێت خۆبەخشانە بگەڕێنەوە بۆ عێراق.  بەپێی ئەو زانیاریانەی دەست رۆژنامەی  هاوڵاتی كەوتوون تەنها لە دوو مانگی رابردوو زیاتر لە 100 گەنجی ئێزیدی لەسنوری پارێزگای دهۆك روویان لەدەرەوە كردووە كە ئێستا بەشێكیان لەوڵاتی لیتوانیا و بیلاڕوسیا لەناو هەندێك كەمپدا دەژین . بەرێوەبەری رێكخراوی هوارس لە شەنگال ئاماژە بەوە دەدات كۆچكردنی ئێزیدییەكان رۆژ بەرۆژ لە زیادبووندایە. لوقمان حسێن، بەڕێوەبەری رێكخراوی هوارس لە شەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: « كۆچكردن لەناو كۆمەڵگای ئێزیدی رۆژ بەڕۆژ  روو لە زیادبوونە كە نەبوونی هەلی كارو دامەزراندن و چارەسەرنەكردنی كێشەكانی شەنگال بەتایبەت لە رووی ئیداری و خزمەتگوزاری  وایكردووە گەنجەكانیان روو لە ئەوروپا بكەن». حەوت ساڵ بەسەر كۆمەڵكۆژی ئێزدییەكان تێپەڕی كە تائێستا 75%ی ئێزیدیەكانی شەنگال نەگەڕاونەتەوە زێدی خۆیان. لوقمان حسێن وتیشی:» هەموو كەسێك حەزدەكات لەسەر خاكی خۆی بژی، بەڵام ئەگەر دۆخی ئەمنی سەقامگیر نەبێت هیچ داهاتوویەكیان نەبێت ناچاردەبن ماڵ و خزم و كەسو كاری خۆیان بەجێبهێڵن  و روو لەدەرەوەی وڵات بكەن». بەپێی لێكوڵینەوەی رێكخراوی هوارس لەشەنگال ئەو كەسانەی كۆچ دەكەن تەمەنیان لەنێوان 20 بۆ 30 ساڵدایە و گەنجان لەم تەمەنە بە بڕبڕەی پشتی كۆمەڵگا دادەنرێن. «هەركەسێك حەوت ساڵ لەژێر خێوەتێكدا بژێت و هیچ كارێكی دەستنەكەوێت بەدڵنیاییەوە بیر لەكۆچكردن دەكاتەوە، بۆ كەمكردنەوەی رێژەی كۆچكردن لەناو ئێزدییەكان پێویستە حكومەت كۆمەڵێك هەلی كاریان بۆ دابین بكات»، لوقمان حسێن وا دەڵێت. بەڕێوەبەری گشتی كاروباری ئێزدییەكان لەوەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی جەخت لە كۆچكردنی گەنجانی ئێزیدیی دەكاتەوە بۆ گەیشتنیان بەوڵاتانی ئەوروپا. خەیری بۆزانی، بەڕێوەبەری گشتی كاروباری ئێزدییەكان لەوەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی لەلێدوانێكدا بۆ  هاوڵاتی، هێمای بۆ ئەوەكرد لە 2014 تا 2021 زیاتر لەسەد هەزار ئێزیدی كۆچیان كردوە بۆ دەرەوەی وڵات، وتیشی:» بەدڵنیاییەوە كۆچكردنی گەنجانی ئێزیدی رۆژ بەڕۆژ روو لە زیادبوونە، بەڵام هیچ ئامارێكی راست و ورد لای ئێمە نیە چونكە بەشێكی زۆریان بە رێگای قاچاغ روو لەدەرەوە دەكەن». «خەڵك وا دەڕوات ژیانی دەرەوە هەرچۆنێك بێت پێیان خۆشترو باشترە لەژیانی كەمپ، هیچ كەسێك ناتوانیت رێ‌ لەئاوارەكان بگرێت تا كۆچ نەكەن»، خەیری بۆزانی وای وت.

عەمار عەزیز پارتی بەسەرۆكایەتی جەعفەر ئیبراهیم ئیمنیكی لەگەڵ كاندیدانی پارتی  لەدهۆكەوە بەڕێدەكەون بۆ شەنگال، بەڵام بەشێك لە ئێزیدییەكان رێگرییان لە وەفدەكە كردو نەیانهێشت بچنە ناو شەنگال و گەڕانەوە دهۆك، دوای ئەم رووداوەش مەسرور بارزانی ئەوەی دووپاتكردەوە كە دەچنەوە خاكی شەنگال. ململانێكان و ناكۆكییەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكینەكانی پاراستنی شەنگال (یەپەشە) دوای رووداوەكانی داگیركردنی شەنگال لەلایەن داعشەوە دروست بوو كە یەبەشە دەڵێن ئەوان رۆڵی سەرەكیان هەبووە لە رزگاركردنی خاك و خەڵكی ئێزیدیدا و پارتی لەشەنگالدا نەماوەتەوە. ئیدریس زۆزانی، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن لە لقی 17ی پارتی لەشەنگال كە ئێستا لە دهۆك دەوام دەكەن بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە رۆژی 2ی تشرینی یەكەم 2021 وەفدێكی باڵای پارتی كە پێكهاتبوون لە جەعفەر ئیبراهیم ئیمنیكی، بەرپرسی لقی 17ی پارتی لەگەڵ ژمارەیەك كادیرو لایەنگرانی پارتی و هەرسێ‌ كاندیدی بازنەی شەنگال لە دهۆكەوە بەڕێكەوتن بۆ قەزای شەنگال، ئامانج لەسەردانەكەیان ناساندنی كاندیدانی پارتی بوو لە شەنگال و بەشداریكردنی لەئاهەنگی جەماوەری پارتی لەقەزاكە.  ئیدریس زۆزانی پێشیوابوو ئەوەی ئەوان لەبەرامبەر وەفدەكەی پارتی كردوویانە  دژی بڕیارو رێنماییەكانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراقە. وتیشی:»رێكاری یاسایی دەگرینە بەرو بە رەسمی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان ئاگاداردەكەینەوە  كە ئەوا رێگری لەحزبی پارتی كرا، بەداخەوە بەرپرسانی ئەمنی عێراق و نەینەواش نەیانتوانی رێگری لە پەكەكە بكەن تا وەفدەكەمان دەرباز ببێت، جارێ‌ ناتوانین بڵێین جارێكی تر هەوڵدەدەینەوە كە بچینە شەنگال یان نا». « وەفدەكە نەیویست شەڕو كوشتن دروست بێت و جارێكی تر خوێنی كورد  هەر بەدەستی براكەی بڕژێت، لەبەر بەرژەوەندی گشتی و دروست نەبوونی شەڕ گەڕاینەوە دهۆك، نابێت چەند لایەنێك شەنگال كۆنتروڵ بكەن و رێگا نەدەین هێز و لایەنەكانی تر بانگەشە بۆ خۆیان بكەن ، مافی خۆمانە لە هەموو عێراق بانگەشە بۆ كاندیدانی خۆمان بكەین « ئدریس زۆزانی وا دەڵێت. جێگری ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات لە شەنگال ئەوە دووپات دەكاتەوە كە دژی ئەوەن پارتی بگەڕێتەوە بۆ شەنگال. حەسۆ ئیبراهیم ، جێگری ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات لە شەنگال بەهاوڵاتی وت: « بە روون و ئاشكرایی دەڵێن رێگا نادەین پارتی بگەڕێتەوە شەنگال، نەك تەنها ئێمە دژی ئەوەین كە پارتی بگەڕێتەوە، بەڵكو تەواوی خەڵكی شەنگال رێگا نادەین  بگەڕێتەوە». هەروەها باسی لەوەشكرد ئەو رۆژەی وەفدەكەی پارتی هات خەڵكی شەنگال بە ژن و كچ و پیاو رژانە سەر شەقامەكان، وتیشی:»دەیا نجاری تر پارتی هەوڵبدات سەردانی شەنگال بكات بێسوودە، چونكە ئێمە قبوڵ ناكەین جارێكی تر پارتی بگەڕێتەوە «. حەسۆ ئیبراهیم وتیشی: « پارتی بەنیازی بانگەشە نەهاتبوو، بەڵكو دەیویست جارێكی تر بارەگای خۆی بكاتەوە، چونكە شاندەكە زیاتر لە 50 ئۆتۆمبێل بوون ، جگە لەمەش هێزێكی گەورەی لەگەڵ بووە، دەیانویست جارێكی تر ئیرادەی خۆیان لەسەر خەڵكی شەنگال بسەپێنن، ئێمەش ئەو شتە قبوڵ ناكەین، ئەگەر تەنها كاندیدەكانیان بێن و بۆخۆیان بانگەشە بكەن هیچ كێشەمان نیە و ئێمە بەرگرییان لێ‌دەكەین تا دەگەڕێنەوە ناوچەكانی خۆیان، هەر كەسێك دەستدرێژییان بكاتە سەر یان رەفتارێكی ناشیرینیان لەگەڵ بكات ئێمە لێی بەرپرسین «. لەبەرانبەردا فەرماندەی هێزی ئێزدیخان لە شەنگال پێیوابوو ئەو رێگرییەی بەرانبەر وەفدەكەی پارتی كراوە هەڵەیەكی گەورە بووە. حەیدەر شەشۆ، فەرماندەی هێزی ئێزدیخان لە شەنگال لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت «ئەو رێگرییەی بەرامبەر وەفدی پارتی كرا هەڵەیەكی زۆر گەورە بوو بەهەموو پێوەرێك دوورە لە بنەماكانی دیموكراتیەت و مرۆڤایەتی، مافی پارتییە لە شەنگال و هەموو عێراق بانگەشە بۆ كاندیدانی خۆی بكات». « ئەو هێزەی رێگری لە وەفدەكەی پارتی كرد یەبەشە بوون و خەڵكیان هاندا تا بچنە سەر شەقام، ئەمەش بۆ ئەوەی پەیامێك بگەیەننە هەموو لایەك و بڵێن سەیركەن ئەوە ئێمە نین رێگری لەپارتی دەكەین بەڵكو خەڵكی سڤیلە رێگا نادات جارێكی تر پارتی بگەڕێتەوە شەنگال «، حەیدەر شەشۆ وای وت

كاوە رەش لەنزیك سنوری نێوان بیلاڕوس و پۆڵەندا، رۆژنامەوانی ئەوروپای  تۆڕی بی،بی،سی، (نایك بەیكی) چاوی دەكەوێت بەژمارەیەك كۆچبەر، كە لەناو دارستانەكانی سەرسنوور گیریان خواردووەو رەوشی ژیانیان مەترسیدارە. شەوان پلەی سەرما دەگاتە ئاستی بەستن و تائێستا چوار كۆچبەر لەسەرمان لەوێ رەقبوونەتەوە. لەبەرامبەر سەرهەڵدانی كۆچی نایاسایی لەو سنورەدا، هەریەكە لەئەندامانی یەكێتی ئەوروپا، پۆڵەندا، لاتیڤیا و لیتوانیا، دۆخی فریاگوزاری لەناكاویان راگەیاندووە، بەهۆی هاتنی هەزاران كۆچبەر كەهەوڵ دەدەن لەبیلاڕوسەوە تێبپەڕن بۆ یەكێتی ئەوروپا. هاوكات یەكێتی ئەوروپا، ئەلێكساندەر لوكاشینكۆ، سەرۆكی بیلاڕوسیا، تۆمەتبار دەكات بەوەی كۆچبەران وەك چەك بەكاردێنێت، لەدژی وڵاتانی ئەوروپا، لەبەرامبەر كۆمەڵێك سزای ئابوریدا كە بەسەریدا سەپێندراوە. لەلایەكی دیكەشەوە وڵاتی پۆڵەندا، بەتەواوەتی رێگا بەچالاكوان و كارمەندانی رێكخراوە مرۆییەكان و رۆژنامەنووسان نادات بگەنە ناوچە سنوورییەكان و  رێگای لێ قەدەغەكردوون، بۆ هاوكاریی و بەئاگابوون لەڕەوشی كۆچبەرانی گیرخواردوو. رۆژنامەوانەكەی تۆڕی (بی، بی، سی) ژمارەیەك كۆچبەر دەدۆزێتەوە لەدارستانەكانی نێوان بیلاڕوس و پۆڵەندا، كەبەشێكیان خەڵكی نەیجیریاو عێراقن و لەسەرمان هەڵدەلەرزن. كۆچبەرەكان بە رۆژنامەوانەكەی دەڵێن سێ هەفتەیە لەلایەن پاسەوانانی سەرسنوری بیلاڕوس پۆڵەندا دێن و دەڕۆن، هیچ كامیان رێگایان پێنادەن بچنە ناو وڵاتەكەیانەوە. ئەوان دەڵێن; وەك تۆپی پێ، یاریمان پێدەكەن، سەربازانی بیلاڕوس، لێماندەدەن و دەماننێرنە سەرسنوری پۆڵەندا، دواتر  سەربازانی پۆڵەندا، دەمانگرن و بەلێدان دەماننێرنەوە سنوری بیلاڕوس. یەكێك لەكۆچبەرەكان دەڵێت:» شەوان لەنێوان كاتژمێر 8 بۆ 12 سەربازانی بیلاڕوس پێمان دەڵێن بەڕێبكەون بۆ سنوری پۆڵەندا  ئێستا سنوری كەسی لێ نیە، دەبێ بەژێر تەلبەندەكەدا خۆمان بەزەویدا بخشێنن و بپەڕینەوە ئەودیو سنور، بەڵام كاتێك سەربازانی پۆڵەندا دەمانگرن، دیسانەوە بەلێدان دەماننێرنەوە سنوری بیلاڕوس». رۆژنەمەوانەكەی بی،بی،سی ئەوەشی باسكردووە كە وەك دیارە ژمارەیەكی زۆر كۆچبەری لێرە دەبیندرێت، بەشێكیان رەوشیان خراپە، بۆیە داوای پزیشكیان كردووەو ئێستا چاوەڕێن كە سەربازەكان رێبدەن بگاتە لایان، چونكە بەشێكیان لەژێر رەوشێكی ترسناكی تەندروستیدان و لەسەرمان هەڵدەلەرزن. قەیرانی كۆچبەران لەناوەڕاستی ئەوروپادا، بۆتە جێگای نیگەرانی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ، بەوەی نازانن چی لەوێ دەگوزەرێت بەهۆی رێگانەدان بەڕێكخراوە مرۆییەكان و رۆژنەمەوانان، بۆ گەیشتنیان بەو ناوچانەی كۆچبەران گیریان لێ خواردووە. بەپێی ڤیدیۆیەك كەدەسەڵاتدارانی بیلاڕوس بڵاویانكردۆتەوە، نیشانی دەدات، كە لاشەی ژنێكی عێراقی لەسەرمان رەق بۆتەوە لەسەر سنوری نێوان بیلاڕوس و پۆڵەندا كەوتووە. كەهاوسەرەكەی دەردەكەوێت دەڵێت» سێ كەسی دیكەش هەر ئەو شەوە لێرە لەسەرمان رەق بوونەتەوەو گیانیان لەدەستداوە». هەر لەناو دارستانەكان گەنجێكی عێراقی تەمەن ،٢٠ساڵان بەناوی جەعفەر دەڵێت:»سێ رۆژە، بێ خواردن و خواردنەوەی دەژین، لەگەڵ ئەوەش بەهۆی سەرمای زۆرەوە، تووشی نەخۆشی هایپۆسێرمیا بووە». بۆ رێگری كردن لەكۆچبەران پەرلەمانی پۆڵەندا، دەنگی بە یاسایەك داوە كەڕێگا بەپۆلیس و سەربازانی وڵاتەكەی دەدات، كەدەتوانن رێ لەكۆچبەران بگرن و بیانگەڕێننەوە ئەودیو سنوری وڵاتەكەیان، سەرەڕای ئەوەی ئەو بڕیارە دژی یاسا نێودەوڵەتییەكانە دەربارەی كۆچبەران. ماتیوزس مۆڕاویكی، سەرۆك وەزیرانی پۆڵەندا، رایگەیاند:» هەڕەشەی جدیی و رێكخراو لەسەر سنوری وڵاتەكەمان هەیە، بۆیە بەدڵنیاییەوە رێ نادەین بۆشایی دروست بێت بۆ گوشارخستنە سەرمان بەناردنی كۆچبەران». وڵاتانی ئەوروپا بیلاڕوس تۆمەتبار دەكەن بەبنیادنانی قەیرانی كۆچبەران لەسەر سنورەكانی ئەوروپا. لەبەرامبەریشدا بیلاڕوس، سیاسەتی وڵاتانی خۆرئاوا بەبەرپرس دەزانێ لەو دۆخەی كۆچبەران. بەشێك لەكۆچبەران دەڵێن، ئەگەر بیلاڕوس دیپۆرتیان بكاتەوە ئاساییە، دەڵێن; لەوڵاتی خۆمان بمرین باشترە نەك لەناو ئەو دارستانەدا لەسەرمان رەق ببینەوە، بەڵام ئەوان بەڵگەنامەو پاسپۆرت و سیم كارتەكانیان لەلایەن سەربازانی بیلاڕوسەوە دەستی بەسەرداگیراوە، بەوتەی خۆیان ناتوانن پەیوەندی  بەكەسوكاریشیانەوە بكەن

شاناز حەسەن سەرەڕای بڵاوبوونەوەی كۆرۆنا لەناوەندەكانی خوێندن و تووشبوونی دەیان مامۆستاو خوێندكار بەپەتاكە، وەزارەتی تەندروستی و پەروەردە دەڵێن:» ئامادەنین وەرگرتنی ڤاكسین بكەینە ئیجباری بەسەر مامۆستایانەوە». بریكاری وەزارەتی پەروەردە رایگەیاند:» ناتوانین وەرگرتنی ڤاكسین بۆ مامۆستایان بكەینە ناچاری». سەیوان عەلی،  بریكاری وەزارەتی پەروەردە، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» هەندێك كەس هەیە دەڵێت حەساسیەتی پێی هەیە یان نەخۆشەو یاخود نایەوێت وەریبگرێت، كە بەداخەوە تائێستاش ئەو ترس و دودڵییە هەرماوە لەوەرگرتنی ڤاكسین». ناوبراو پێشیوابوو وەزارەتەكەیان زۆر رێكاری پێویستیان گرتۆتەبەرو لەڕێگەی بەڕێوەبەرایەتی و نووسراوەوە ئاگاداریان كردوونەتەوە و هەوڵیانداوە مامۆستایان هەموویان بچن ڤاكسین وەربگرن، وتیشی:» بەڵام ناتوانین لەئەوە زیاتر بكەین و ناچاریان بكەین ڤاكسین وەربگرن». بریكاری وەزارەتی پەروەردە جەختی لەوەشكردەوە لەمەودوا هەموو مامۆستایان دەچن ڤاكسین وەردەگرن، چونكە پێویستە وابكرێت، ئەگەر نا حاڵەتەكانی تووشوبانی كۆرۆنا زۆر زیاتر دەبن. بریكاری وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم دەڵێت دۆخی كۆرۆنا لەهەرێمی كوردستاندا لە رەنگی نارنجی تۆخدایە و ئاستەكە بەرزە، بۆیە داوا دەكات مامۆستایان ڤاكسین وەربگرن. رەهێڵ فەرەیدون، بریكاری وەزارەتی تەندروستی، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ناكرێت وەك وەزارەتی تەندروستی،  وەرگرتنی ڤاكسین بكەینە ناچاری چونكە ئەوە لەهیچ شوێنێك نەكراوەو ناكرێت». هەروەها ناوبراو ئەوەشی روونكردەوە لەئێستادا بەڕێنمایی وەزارەت ناردویانەتە بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەكان ئەو مامۆستایانەی كە نایانەوێت ڤاكسین وەربگرن دەبێت هەموو هەفتەیەك پشكنینی پێویست بكەن واتە هەموو شەممەیەك پشكنینی تازەی كۆرۆنا بكەن بۆ دڵنیابوون لە تووشنەبوونیان، وتیشی:» هەر مامۆستایەك ڤاكسینی وەرنەگرتبێت و كارتی وەرگرتنی ڤاكسینی پێنەبێت دەبێت هەموو شەممەیەك پشكنینی تازەی كۆرۆنای پێبێت ئەنجا دەتوانێت وانە بڵێتەوە». لەبارەی دۆخی گشتی هەرێمی كوردستانەوە بۆ كۆرۆنا، بریكاری وەزارەتی تەندروستی ئەوەی دووپاتكردەوە كەدۆخەكە مەترسیدارە، وتی:»لە رەنگی نارنجی تۆخداین و ئاستەكە بەرزە،  بەداخەوە پێشبینیمان دەكرد ئەم شەپۆلە زۆر زووتر تێپەڕێت»

  شاناز حەسەن ڕێكخەری كەمپینی هاودەنگی لەگەڵ زیندانیانی بادینان رایگەیاند:" سبەی دوو شەممە، کاتژمێر ۱٠ بۆ ۱۲ی سەرلەبەیانی، لە بەردەم دادگای شاروشارۆچکەکان چالاکی مەدەنی، بۆ پشتگیری لەزیندانیانی بادینان بەڕێوەدەچێت".دەڵێت:"داوا لە هەمو چین و توێژەکان، بە تایبەت فەرمانبەران و مامۆستایان دەکەین، ئامادەییەکی بەرفراوانیان هەبێت، لە پێناو پیشاندانی یەک دەنگی نیشتیمانی و بەرگری لە ئازادبونی رۆڵەکانی خۆتان، دەوامی فەرمیتان بگوازنەوە بۆ شوێنی چالاکیەکان". بڕیارە سبەینێ دووشەممە لەبەردەم دادگای شاروشارۆچکەکانی هەرێمى کوردستان چالاکی مەدەنی، بۆ پشتگیری لەزیندانیانی بادینان بەڕێوەبچێت. شۆڕش خدر، ئەندامی كەمپینی هاودەنگی لەگەڵ زیندانیانی بادینان ، لە ناوخۆ و رەوەندی کوردی لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" ئەم زیندانیانە زیاتر لە ساڵێكە دەستگیركراون و تائێستا هیچ پەراوێكی یاساییان بۆ نەكراوەتەوە، دور لەهەموو بەهایەكی ئەخلاقی و دیموكراتی مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت". ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:" داوا لە هەمو چین و توێژەکان، بە تایبەت فەرمانبەران و مامۆستایان دەکەین، ئامادەییەکی بەرفراوانیان هەبێت، لە پێناو پیشاندانی یەک دەنگی نیشتیمانی و بەرگری لە ئازادبونی رۆڵەکانی خۆتان، دەوامی فەرمیتان بگوازنەوە بۆ شوێنی چالاکیەکان چونكە  دەمانەوێ راستیەکی تاڵ بڵێین کە: نوێنەری چەند وڵات و لایەنێکی نێودەوڵەتی لە هەندێک کۆبونەوەی تایبەتدا بە راشکاوی ئەوەیان راگەیاندووە، کە ناکرێت خەڵکی خۆتان لە ئاستی کەیسی زیندانیان بێدەنگبن، کەچی داوای هاوکاری لە ئێمە بکەن!". زیندانیانی بادینان زیاتر لە 81 كەسن كە چالاكوان و ڕۆژنامەنوس و كەسانی مەدەنیان تێدایە و هەر یەكەیان بە یاسایەك و بە ماددەیەك سزا دراون. شۆڕش خدر، وتیشی:"ئێمە كۆمەڵێك چالاكوانین كەبە ئەركی ئەخلاقی خۆمانی دەزانین، ئەم كەمپینەمان سازكردووە چونكە پەیامی ئەمان پەیامی هەموو مرۆڤایەتیە و بۆیە دەمانەوێت ئەم كەمپینە بەرێوەبەین و بەردەوام دەبین". ئەندامی كەپینەكە جەختی لەوەشكردەوە:"لەمەودوا ڕۆژ بە ڕۆژ چالاكییەكانمان گۆرانكاری بەسەوردا دێت بە شێوەی جیا جیاو تا ئەنجامی دەبێتن بەردەوام دەبین". لەئێستادا دەیانەوێت بچنە بەردەمی هەموو دادگاكان لەناوەوە و دەرەوەی هەرێمی كوردستان و لە زۆر لە وڵاتانی جیهان ئامادەكاریان كردووە. هاوكات ماوەی سێ هەفتەیە زیاتر لە شەش كەس لە زیندانیانی بادینان مانگرتنیان ڕاگەیاندووە و ئێستا بارودۆخیان زۆر خراپە.  

 هاوڵاتى لەگەڵ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو حكومەتی نوێ، ئاماژەكانی گۆڕانكاری لەپلانی كۆماری ئیسلامی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان بەدی دەكرێت كە پەنابردنە بەر هێزی سەربازییە بۆ سەلماندنی پێگەیان. حكومەتی پێشووی ئێران بەسەرۆكایەتی حەسەن رۆحانی زیاتر هەوڵی دەدا بەنواندنی دیپلۆماسیی پێگەی كۆماری ئیسلامی ئێران بپارێزێت، بەڵام ئەوەی ئێستا لەكاردانەوە توندەكانی ئەو وڵاتە بەتایبەت دوای هێرشكردنە سەر هەرێمی كوردستان و هەڕەشەكردن لەهێزەكانی ئەمەریكا لەعێراق و جێگیركردنی تۆپخانەكانی لەنزیك سنورەكانی ئازەربایجان بەدیدەكرێت جێگۆڕكێی نواندنی سیاسییە بۆ نمایشی هێزی سەربازیی لەپلانی نوێی كۆماری ئیسلامی ئێراندا. ئێران یەكێكە لەو وڵاتانەی كەخاوەنی پێگەی سەربازیی بەهێزەو بە (13)یەمین هێزی سەربازیی لەجیهاندا ئەژمار دەكرێت، بۆیە دور نییە ئەو وڵاتە دوای نەهاتنەدی خەونەكانی بەسیاسەت پەنا بۆ دەرخستنی هێزە سەربازیی و چەكدارییەكانی بەرێت بۆ گەیشتن بەئامانجەكانی. سوپایەك لەژمارە بەبودجەی كەمەوە هێزە چەكدارەكانی ئێران لەسێ دامەزراوەی جیاواز پێكدێن كەبریتین لەسوپای كۆماری ئیسلامی ئێران (ئەرتەش) ، سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی (سوپای پاسداران) هێزەكانی پۆلیسی كۆماری ئیسلامی ئێران (نیروی ئینتیزامی)، ئەم سێ دامەزراوە سەرەكییە لەلایەن ناوەندی گشتی هێزە چەكدارەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران سەرپەرشتی و كۆنتڕۆڵ دەكرێن كەفەرماندە باڵاكانیان پێكدێن لە (14) لیواو ئەوانیش راستەوخۆ فەرمان و بڕیار لە عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران وەردەگرن، چونكە بەپێی یاساو دەستوری ئێران رێبەری وڵاتەكە فەرماندەی گشتیی سەرجەم هێزە چەكدارەكانە. بەپێی ئامارە فەرمییەكان ژمارەی سەرجەم هێزە چەكدارە ئامادەكانی ناوخۆی ئێران (610) هەزار كەسەو نزیكەی یەك ملیۆن و (300) هەزار ئەندامی ناچالاكی هەیە كە لەكاتی جەنگدا بانگهێشت دەكرێن و هاوكات ئەو وڵاتە خاوەنی زیاتر لە دوو ملیۆن و (600) هەزار چەكدارەو بەگشتی هێزە چەكدارە فەرمی و نا فەرمییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران نزیكەی چوار ملیۆن و (500) هەزار كەس و بەمەش لە رووی ژمارەوە پێنجەم سوپای گەورەی چەكداریی جیهانە. ناوەندی نێودەوڵەتیی تووێژینەوەی ئاشتیی ستۆكهۆڵم (Stockholm International Peace Research Institute) لەراپۆرتێكیدا بودجەی ساڵی (2008)ی هێزە چەكدارەكانی ئێرانی بەزیاتر لەنۆ ملیار دۆلار خەمڵاندووە كە دەكاتە نزیكەی (3%) تێكڕای داهاتی وڵاتەكە، بەڵام بەپێی راپۆرتی سایتی سەربازیی (defense tech) رێژەی تێچوی سەربازیی ئێران بۆ هەر هاووڵاتییەكی ئەو وڵاتە لەساڵی (2008) نزیكەی (95) دۆلار بۆ (100) دۆلار بووە، بۆیە بودجەی سەربازیی ئێران لەسەرجەم وڵاتانی كەنداو كەمتر بووە لەو ساڵەدا. لەئامارەكانی ناوەندی تووێژینەوەی ستراتیژی نێودەوڵەتیی لەندەن لەساڵی (2006) ئاماژە بەوە كراوە كە بودجەی تەرخانكراوی ئێران (2.5%) لەتێكڕای داهاتی وڵاتەكە بووە، بۆیە لە رووی تەرخانكردنی بودجەوە (67)ەمین وڵاتە كە رێژەیەكی كەم لەتێكڕای داهاتەكەی بۆ هێزە سەربازییەكانی بەكاردەهێنێت. سوپای كۆماری ئیسلامی ئێران - ئەرتەش سوپای رەسمیی وڵاتی ئێران بەئەرتەش ناودەهێنریت و لەساڵی (1900)ەوە  لەلایەن رەزا پەهلەوی، پاشای ئەوكاتی وڵاتەكە وەك هێزێكی سەربازیی هاوچەرخ دامەزراوەو لەسەردەمی دەسەڵاتی پاشایەتیدا بەئەرتەشی شاهەنشا واتە (سوپای پاشایەتی) ناوزەد كراوەو دواتر لەساڵی (1979) ناوی بەئەرتەشی كۆماری ئیسلامی ئێران گۆڕاوە. ئەگەرچی ئەركەكانی ئەرتەشی ئێران دیاریكراوەو بەپێی دەستور نابێت ئەو هێزانە بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێ سیاسییەكان و ئاڵۆزییەكانی ناوخۆی دژی خەڵكی وڵاتەكە بەكاربهێنرێت، بەڵام سوپای كۆماری ئیسلامی ئێران لەلایەن ناوەندەكانی مافی مرۆڤ و ناوەندە نێودەوڵەتییەكانەوە تۆمەتبارە بەسەركوتی خەڵك لەبەرژوەندیی دەسەڵاتی وڵاتەكەدا. ئەرتەشی ئێران ئەركی پاراستنی خاك و سەرجەم سنورەكانە لەپێناو سەروەریی وڵاتەكەدا، بۆیە ئەم هێزە سەرنجی لەسەر پاراستنی وڵاتەكەیە لە رووی ئاوو خاك و ئاسمانەوە كە لەپێنج هێزەی سەرەكی پێكدێت. 1-هێزی وشكانیی سوپای كۆماری ئیسلامی ئێران كەژمارەیان دەگاتە نزیكەی (350) هەزار سەرباز. 2-هێزی ئاسمانی سوپای كۆماری ئیسلامی ئێران كەژمارەیان دەگاتە نزیكەی (52)هەزار سەرباز. 3-هێزی دەریایی سوپای كۆماری ئیسلامی ئێران كەژمارەیان دەگاتە نزیكەی (180) هەزار سەرباز. 4-هێزی بەرگریی ئاسمانی یان قەڵغانی ئاسمانی سوپای كۆماری ئیسلامی ئێران كەژمارەیان نادیارە. 5-ناوەندی راهێنان و مەشقی ئەفسەرانی سوپای كۆماری ئیسلامی ئێران (دژبان) كە ژمارەیان نادیارە.      ئەرتەشی ئێران بەبێ هێزەكانی سوپای پاسداران هەشتەمین هێزی گەورەی سەربازییە و لە رووی بەهێزیی و تواناوە لە ریزبەندی (14)یەمین سوپاكانی جیهانە كەخاوەنی دوو هەزارو (531) تانك و زرێپۆشە و (406) فڕۆكەیە و بەچوارەم هێزی گەورەی جیهان لە رووی دەریاییەوە ئەژمار دەكرێت و یەكەمین هێزی رۆژئاوای كیشوەری ئاسیایە. سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی - سوپای پاسداران سوپای پاسدارانی ئێران بەراورد بەئەرتەش مێژوویەكی ئەوتۆی نییە و لەساڵی (1979) بەفەرمانی راستەوخۆی روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەرو رێبەری ئەوكاتی كۆماری ئیسلامی ئێران بەناوی (سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی) دادەمەزرێت ئەو سوپایە بەپێی بەرنامەو پلانەكانی خۆی باسكی چەكداری شۆڕشی ئیسلامییە لەئێران و ئەركی پاراستنی ئەو شۆڕشە لەهەر شوێنێك كەمەترسیی لەسەر بێت، بۆیە سوپا بەبێگوێدانە سنوری وڵاتەكەی كارو چالاكییەكانی دەباتە درەوەی ئێران و ئەو جموجۆڵ و پلانانەی كە لەوڵاتانی دیكەی دراوسێ و بگرە كیشوەرەكانی دیكەش ئەنجامی دەدات بەئەركێكی سەربازیی و ئەخلاقیی خۆی ناوی دەهێنێت لەپێناو پاراستنی شۆڕشی ئیسلامی لەئێران و جیهاندا بۆیە لەساڵی (2019) ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ئەو سوپایەی وەك هێزێكی تیرۆریستی ناوبردو لەبەرامبەردا پەرلەمانی ئێران سەرجەم هێزە سەربازییەكانی ئەمەریكاو وەزارەتی بەرگریی ئەو وڵاتە (پنتاگۆن)ی خستە لیستی تیرۆرەوە و بودجەی سوپای پاسدارانی بەبڕی نزیكەی (300) ملیۆن دۆلار زیاد كرد. سوپای پاسداران (125) هەزار ئەندامی هەیەو بەسەر پێنج هێزدا دابەش بووە كەبریتین لە: 1- هێزی وشكانی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی 2- هێزی ئاسمانیی و بۆشایی ئاسمان 3- هێزی دەریایی 4- هێزی قودس 5- رێكخراوی بەسیج. سوپای پاسدارانی رایگەیاندووە تەنها ژمارەی ئەندامانی بەسیج نزیكەی (25) ملیۆن كەسە كەدەكاتە زیاتر لە یەك لەسەر چواری كۆی دانیشتوانی ئێران كەژمارەیان (84) ملیۆن كەسە. وشەی بەسیج بەواتای هەڵمەت و هەرەوەزەو ئەو رێكخراوە كاری رێكخستن و دروستكردنی لایەنگریی بۆ كۆماری ئیسلامی دەكات لەناوخۆ و دەرەوەی ئێران، زیاتر بەباڵێكی مەدەنیی لەقەڵەمدەدرێت كە لەكاتی جەنگ و پێویستیدا ئەندامەكانی بۆ خزمەت و بەشداریی جەنگەكان بەكاردەهێنرێن. سوپای پاسداران تۆمەتبارە بەكۆمەڵێك تاوانی نێوخۆیی و نێودەوڵەتی كەبریتین لە (ئابوریی و داهاتی ناشەرعی و كۆنتڕۆڵی (40%) كۆی ئابوریی ئێران، گواستنەوە و بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكان، سیخوڕی لەوڵاتی كوەیت، (تەقینەوە لەسعودیە، بەحرەین، هندستان) پەیوەندیی لەگەڵ موحەمەد مورسی، سەرۆكی پێشوی میسر، پەیوەندیی لەگەڵ گروپی تاڵیبان لەئەفغانستان و گروپەكانی فەتح و حەماس لەفەلەستین و حزبوڵڵا لە لوبنان، حوسییەكان لە یەمەن). دەستوەردانەكانی سوپای پاسداران لەعێراق، سوریا، یەمەن و كاركردن لەبواری موشەكیدا بەبەردەوامیی بووەتە هۆی سەپاندنی سزای نێودەوڵەتیی بەسەر ئێران و ئەو هێزەدا. برایان هوك نوێنەری پێشوی ئەمەریكا لەنەتەوەیەكگرتوەكان رایگەیاندووە كە (603) سەربازی ئەمەریكی لەلایەن سوپای پاسدارانەوە لەعێراق كوژراون، بۆیە قاسم سولەیمانی، وەك فەرماندەیەكی سوپای پاسداران و ئەبوبەكر بەغدادی سەركردەی گروپی داعش هیچ جیاوازییەكیان نییەو  لە لایەن ئەمەریكاوە وەك تیرۆریست دەناسرێن، هەر ئەمەش وای لەئەمریكا كرد فەرمان بەكوشتنی هەردووكیان بدات. سوپای پاسداران دوای كوژرانی قاسم سولەیمانی كەوتووەتە لیستی رەشی تۆڕی كۆمەڵایەتی ئینیستاگرام و هەر جۆرە پۆستێكی پەیوەندیدار و پڕوپاگەندە بۆ سوپای پاسداران دوای ماوەیەكی كورت لەئینیستاگرام لادەبرێت و دەسڕێتەوە. هێزەكانی پۆلیسی كۆماری ئیسلامی ئێران - نیروی ئینتیزامی هێزەكانی پۆلیسی ئێران كە دابەشبوون بەسەر سێ دامەزراوەدا ژمارەیان دەگاتە (60) هەزار ئەفسەرو پلەدار.  دامەزراوەكانی پۆلیس بریتین لە 1-ناوەندی فەرماندەیی هێزەكانی پۆلیس 2-ناوەندی پاراستنی زانیاریی پۆلیس 3 ناوەندی بیروباوەڕی هێزەكانی پۆلیس. یەكێك لەئاڵۆزترین سیستمە پۆلیسییەكانی جیهان لەئێرانە، چونكە هێزەكانی پۆلیس بەسەر سێ ناوەندو (12) بەشی سەرەكیدا دابەش دەبن و لە رێگەی ناوەندێكی سەرەكییەوە ئەندامانی ئەو هێزە چاودێریی و كۆنتڕۆڵ دەكرێن كە بەناوەندی پاراستنی زانیاریی هێزەكانی پۆلیس ناودەهێنرێت، ئەم ناوەندە راستەوخۆو سەربەخۆ لەهێزەكانی دیكە پەیوەندیی بەخامنەیی، فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانەوە هەیەو هاوكات ناوەندێكی دیكە كەبریتییە لەناوەندی بیروباوەڕی هێزەكانی پۆلیس، ئەركی راهێنان و پڕوپاگەندەی ئەو هێزانەیە لەپێناو دین و ئایینی پەسندكراوی كۆماری ئیسلامیی ئێران، بۆیە هەركەس و لایەنێك بەبیانوی بیروباوەڕی جیاوازەوە لەلایەن ئەو ناوەندەوە رەتبكرێتەوە لەهێزە چەكدارەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران دوردەخرێتەوە. هەروەها تەنها ناوەندێك كەوەك پۆلیس ئەرك و فەرمانەكانی دەردەكات، ناوەندی فەرماندەیی هێزەكانی پۆلیسی ئێرانە كە بەرپرسیارە لەجێبەجێكردنی یاساكان لە رووی هاتوچۆ، ئاسایشی مەدەنی و  ئابوریی، بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان، رێگریی لەقاچاخچێتی و چاودێریی هێڵەكانی ئینتەرنێت. قودس هێزە مەترسیدارەكەی ئێران سوپای قودس یان فەیلەقی قودس بەپێنجەمین هێزی سەرەكی و باڵی سیاسی و سەربازیی  سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی لەدەرەوەی سنورەكانی ئێران لەقەڵەمدەدرێت، ئەو هێزە كە بۆ خۆی لەشێوەی ناوەندێكی سەربازیی سەربەخۆدا جموجۆڵ و كارەكانی رێكدەخات راستەوخۆ گرێدراوی فەرمان و بڕیارەكانی عەلی خامنەییە . فەیلەقی قودس لەساڵی (1980) لەگەڵ دەستپێكردنی جەنگی نێوان ئێران و عێراق دامەزراوەو ئەو هێزە، ژمارەیان لە (50) هەزار سەرباز و چەكدار زیاترە كە لەلایەن قاسم سولەیمانی فەرماندەیی دەكرا ئەویش لەساڵی (2020) لەهێرشێكی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئەمەریكا لەفڕۆكەخانەی نێودەوڵەتیی بەغدای پایتەختی عێراق كوژراو دوایی بەفەرمانی عەلی خامنەیی، ئیسماعیل قائانی بەفەرماندەی فەیلەقی قودس دەستنیشان كرا. قاسم سولەیمانی بەیەكێك لەمەترسیدارترین فەرماندەكانی فەیلەقی قودس ناودەهێنرا كە بەپێی راپۆرتە هەواڵگری و نێودەوڵەتییەكان و ئەمەریكاو پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ) ئەو كاریگەریی زۆری لەعێراق و لوبنان و سوریاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبووە و هەوڵی جەنگی لەدژی توركیا و سعودیە داوەو خەونی بەهێزكردنی دەسەڵاتی شیعەی هەبووە لەجیهاندا. لەچەند بەڵگەنامەیەكدا كە رایت رۆبین فەرماندەیەكی ئەمەریكی بڵاویكردووەتەوە، ئاشكرای كردووە ئەو فەیلەقە دەستوەردانی لەوڵاتانی سۆڤیەتی جاراندا كردووە و لەوڵاتانی رۆژئاواو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تا ئیسرائیل جموجۆڵ و چالاكییان هەبووە و سەرجەم دەستوەردانەكانی سوپای پاسداران لەوڵاتانی دەرەوەی ئێران لەلایەن فەیلەقی قودسەوە سەرپەرشتیی دەكرێت و پلانی بۆ دادەڕێژرێت، بۆیە ئێران كەسایەتییە زیرەك و دەگمەنەكان دەكاتە سەرپەرشتیاری جموجۆڵی ئەو هێزە