ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

هاوڵاتى لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەموو هەڵبژاردنێك و دەستپێكی هەڵمەتی بانگەشەكاندا، كاندیدە عێراقییەكان داهێنان دەكەن لەنواندنی رەفتاری سەیرو سەمەرەو بەكارهێنانی شێوازی ئەوتۆ كە زۆرجار دەبنە مایەی گاڵتەجاڕیی دەنگدەران. دوای ئەوەی لەهەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2018دا هەندێك كاندید مریشكی برژاوو جلی ژێرەوەیان بە لۆگۆو وێنەی خۆیانەوە بەسەر خەڵكدا بەخشییەوە، لەهەڵبژاردنەكانی ئەمجارەدا داهێنانی نوێیان كردووە، لەوانە خولی فێركردنی درومان و سەرتاشین بەخۆڕایی و گروپی گەشتیاری بۆ هەرێمی كوردستان و راكێشانی بۆری ئاوەڕۆو بەخشینەوەی پارەو ئەو بەڵێنانەی كە ناتوانن جێبەجێی بكەن، دیارترینیان بەڵێنی دامەزراندن لەكەرتی حكومیدا و ...هتد. بەكارهێنانی سەرچاوە حكومییەكان رێگایەكی تری كاندیدەكانە بۆ بەدەستهێنانی دەنگ، بەمەرجێك لەڕووی یاساییەوە بەهەموو جۆرێك قەدەغەیە، بەڵام ئەو كاندیدانەی سەر بەپارتە باڵادەستەكانن، بەئارەزوی خۆیان سەرچاوە حكومییەكان بەكاردەهێنن بۆ قیرتاوكردنی شەقامەكان و راكێشانی ئاو بۆ ئەو ناوچانەی نییانە. مانگی تەمموزی رابردوو عێراق رووبەڕووی گەورەترین كێشەی بێكارەبایی بووەوە، لەوكاتەدا محەمەد ئەلغەزی پەرلەمانتاری عێراق لەبەرنامەی (لعبە الكراسی) كەناڵی شەرقییەدا وتی:»ئەمبارەكانی وەزارەتی كارەبا چۆڵكراوە لەمحەویلەكان، چونكە كاندیدی حزبەكان بردوویانە تا لەهەڵمەتی هەڵبژاردندا بەكاری بهێنن، كەسیش قسە ناكات چونكە كاندیدی هەموو حزبەكانی تێدایە». ئێستا لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكاندا، ئەو محەویلانە دەستكراوە بەهەڵواسینیان و بوونەتە دەستمایەیەكی گەورە بۆ كاندیدەكان. هاوكات نوێترین داهێنان لەبانگەشەی هەڵبژاردنەكانی ئەمجارەدا بریتییە لەگۆڕینی ناوی پەیجەكانی فەیسبوك و تویتەر، لەو بارەیەوە رامی جۆزێف، تایبەتمەند لەبەكارهێنان و چاودێریكردنی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، بەڕۆژنامەی ئیندیپێندێتی راگەیاند:»هەندێك لەو لاپەڕانەی فەیسبوك كە پێشتر بۆ كاری خێرخوازی یان گەپبازی (ترفیه) یان بازاڕكردن یاخود كاری مرۆیی یا فێركاریی یادروستكردنی خواردن كرابوونەوە، ئێستا گۆڕاون بۆ ناوی كاندیدەكان. بۆ نموونە پەڕەی (لیژنەی خۆبەخشیی پشتیوانیی مافی شەهیدو بریندارەكانی نەینەوا) گۆڕدراوە بۆ (جەماوەری كاندیدی سەربەخۆ محەمەد شاقولی/بازنەی هەشتەم) هەروەها پەڕەی (بایەم و شەكر) گۆڕدراوە بۆ (كاندیدی ئەندازیار مەروە كوبەیسی) و (قاوەخانەی ئەفەندی) بۆ (جەماوەری كاندید مورتەزا عەبادی)». سەبارەت بەهۆكاری گۆڕینی ئەو ناوانە جۆزێف راشیگەیاند:»ئەوە كارێكی زیرەكانەیە، لەبری ئەوەی پەڕەیەك دروستبكات و لەسفرەوە دەستپێبكات، ئەو پەڕانە دەكرێتەوە كە بەشداربوویەكی زۆریان هەیە. هاوكات تیمەكانی سوپا ئەلكترۆنییەكانیش دەخەنەكار بۆ بەئامانجگرتنی زۆرترین جەماوەرو چەواشەكردنی رای گشتی». محەمەد سەبری شارەزای بواری هەڵبژاردن لەوبارەیەوە بۆ ماڵپەڕی (الساعە) دواو وتی:»كاندیدەكان ئەو پەڕانە دەكڕن بۆ قۆستنەوەی ژمارەی شوێنكەوتووەكانی. لەعێراقدا دەیان پەڕەی ملیۆنی هەیە، واتە ئەو فەیسبوكانەی لایكیان لەملیۆنێك زیاترە، بەڵام هی لایەنێكی سیاسی نین و تیایاندایە زیاتر لە 10 ساڵە هەیە». هەروەها سەبری باسی لەئەوەشكرد كڕینی ئەو لاپەڕانەی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك زیاتر لەلایەن پارتە گەورەكانی وەك رەوتی سەدرو هاوپەیمانی پێشكەوتن و دەوڵەتی یاساو رەوتی حیكمەوەیەو ئاشكراشیكرد كە:»تیمەكانی هەڵبژاردن پەیوەندی بەخاوەنی ئەو پەڕانەوە دەكەن و 40 هەزار دۆلاریان دەدەنێ بۆ كڕینەوە لێیان، ئەوە بێجگە لەكڕینەوەی ئەژمارەكانی تویتەر كە  65 هەزار دۆلار تێدەپەڕێنێت». سەبارەت بەهۆكاری بەكارهێنانی ئەو شێوازانە بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن لەبری خستنەڕووی ستراتیج و بەرنامەی كاركردن، عەقیل ئەلدینی ئەندامی هاوپەیمانێتی نەسر بەكەناڵی حوڕەی راگەیاند:» دوای ئەوەی زۆرینەی سیاسییەكان شكستیان هێنا لەگەیاندنی عێراق بەكەناری ئارامی و نەیانتوانی شەقامی عێراقی بەخۆیان و ئەو دیموكراسیەتەی بانگەشەیان بۆ دەكرد قایل بكەن، وایان لێهاتووە رێچكەی خواروخێچ بگرنە بەر تا بەشێوازی ناجۆرو حەیابەرو نایاسایی و نادیموكراسییانە، دەنگی خەڵك بەدەستبهێنن». «گروپی گەشتیاری و پارە بەخشینەوەو كڕینی خەڵك و دابەشكرنی هاوكاری و كەرەستەی كارەبایی و كەرەستەی ناوماڵ، یان دەستوەردانە كارەكانی حكومەت بەقیرتاوكردنی شەقام و دانانی محەویلەی كارەبا لەئەولەویەتی كارەكانی كاندیدەكانی هەڵبژاردنی عێراقە»، عەقیل ئەلدینی ئەندامی هاوپەیمانێتی نەسر وای وت.  

شاناز حەسەن زیادبوونی نرخی ئارد لەوڵاتانی دراوسێ بەتایبەت توركیا راستەوخۆ كاریگەری كردەسەر بازاڕی هەرێم و لەهەندێ ناوچە نرخی نان بۆ چەند رۆژێك گران كراو لەئێستادا خاوەنی نانەواخانەكان مۆڵەتێكی 15 رۆژییان بۆ حكومەت داناوە، لەحاڵەتی جێبەجێنەكردنیدا نرخی نان گران دەكەنەوە. لەگەڵ ئەوەی حكومەتی عێراق لەڕێی دابەشكردنی بەشە خۆراكی مانگانەوە بۆ هەر كەسێك نۆ كیلۆ گرام ئارد دابین دەكات، بەڵام ئارد لەماوەی چەند رۆژی رابردوو لەوڵاتانی توركیاو ئێرانەوە نرخەكەی گران كراو بازرگانەكانی كوردستانیش نرخەكەیان لەسەر نانەواخانەكان زیاد كرد. رۆژی دووشەممە 23ی ئاب، خاوەنی نانەواخانەكان كۆبوونەوەیان لەگەڵ حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار كردووەو مۆڵەتی 15 رۆژیان داناوە بۆ وەڵامدانەوەو چارەسەركردنی كێشەی نانەواخانەو سەمونخانەكان. حكومەت بەڵێنی داوە لەڕێگەی بەڕێوەبەرایەتییەكانەوە، لەهەموو باج و رسوماتی نانەواخانەو سەمونخانەكان خۆش بێت وەك كارئاسانییەك بۆ خاوەنەكانیان و هەوڵبدات ئاردی گونجاویان بۆ دابین بكات. چالاك رەئووف، سەرۆكی سەندیكای كرێكاران، لقی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: « بۆ داواكردنی مافی هەموو كرێكاران و خاوەن نانەواخانەو سەمونخانەكان بەردەوام لەگەڵ قایمقامیەت لەسەر هێڵین تا لەو رێگەیەوە حكومەت هاوكاریی ئەم چینەی كرێكاران بكات و مافیان بۆ دابین بكات». سەرۆكی سەندیكای كرێكاران ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، حكومەت ماوەی 15 رۆژی داناوە كە داواكاری نانەواخانەو سەمونخانەكان دابین بكات و وتی:» بەدەستخۆشییەوە خاوەن نانەواخانەو سەمونخانەكانیش تائەو 15 رۆژە نرخ و كێشی نان وەك پێشتر دەهێڵنەوە. ماوەی زیاتر لەهەفتەیەكە خاوەنی نانەواخانەو سەمونخانەكان لەهەرێمی كوردستان داوا دەكەن حكومەت هاوكارییان بكات و كارئاسانییان بۆ بكات، رایدەگەیەنن» ناچارن نرخ و كێشی نان كەمبكەنەوە». لەسنوری پارێزگای سلێمانی ماوەی دوو رۆژ شەش نان بەهەزار دینار فرۆشراو كێشی گونكە هەویرەكەش كرایە 110 بۆ 100 گرام‌و لەكاتێكدا پێشتر هەشت نان بە هەزار دینار بووەو كێشی هەر گونكێك 120 گرام بووە. داود عومەر نوێنەری خاوەن نانەواخانەكان لەسلێمانی لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» نرخی ئاردەكە زۆر بەرزبووەتەوە لەسەرمان، ئێستا فەردەیەكی 50 كیلۆیی كە بە 23 تا 27 هەزار دینار دەفرۆشراو ئێستا نرخەكەی بە32 تا 34 هەزار دینارەو بۆ هەر فەردەیەك شەش بۆ حەوت هەزار دینار چووەتەسەری». بەپێی خەمڵاندنی نوێنەری نانەواخانەكانی سلێمانی، فەردەیەك ئاردی 50 كیلۆیی 760 نانی بازاڕی لێ‌ بەرهەمدەهێنرێت ئەگەر هەشت نان بدرێتە هەزار دینار، ئەوا 95 هەزار دینار دەگیڕێتەوە بۆیان،»ئەو پارەیە بۆ تێچووی كرێكارو غازو پارەی ئاوو كارەبا و پێداویستی رۆژانەی دیكەی لێدەردەكرێت، بۆیە قازانجێكی وای نامێنێتەوە بۆ خاوەن نانەواخانەكان». هەروەها داود عومەر ئەوەشی دووپاتكردەوە كە «قایمقامیەتی ناوەندی سلێمانی و ئیدارە لەسلێمانیدا هیچ دەسەڵاتێكیان نیەو تەنیا هەموو بڕیارەكان لەلایەن پارتییەوە دەردەچێت، با بێت كارەبامان بۆ دابین بكەن یاخود غازەكە كە لەژێر دەسەڵاتی یەكێتیدایە بۆمان دابین بكەن، بەڵام چونكە دەسەڵاتیان نیە، بۆمان ناكەن». لەسلێمانی 650 نانەواخانەو 460 سەمونخانە هەیەو رۆژانە بەنزیكەیی پێنج هەزار فەردە ئارد بۆ دروستكردنی نان و سەموون بەكاردەهێنن، نرخی یەك فەردە ئارد لە 27 هەزار دینارەوە بۆ 42 هەزار دینار بەرزبووەتەوە، بەپێی جۆری ئاردەكە نرخەكەشی دەگۆڕێت. سلێمانی مانگانە پێویستی بە 23 هەزار تۆن گەنم هەیە بۆ بەرهەمهێنانی ئارد، بەشێكی زۆری ئارد لەئێران، توركیا و روسیاوە هاوردە دەكرێن، لەدەروازە سنوورییەكان بۆ یەك تۆن ئارد 90 دۆلار گومرگ وەردەگیرێت. هاوكات لەپارێزگای هەولێر سەرەڕای ئەوەی تائێستا نرخی نان وەك خۆیەتی و هەشت نان بەهەزار دینار دەفرۆشرێت، بەڵام لەكێشی هەر گونكێكدا 20 گرامی بەراورد بەگونكی نانەواخانەكانی سلێمانی كەمترەو هەر نانێك تەنها 100 گرامە. سەرپەرشتیاری نانەواخانەیەك لەهەولێر ئاماژەی بۆ ئەوەكرد چاوەڕوانی بڕیاری حكومەتن و داواكایەكان و كێشەكانیان بەیاداشت داوەتە لایەنی پەیوەندیدار. وشیار عەبدولوەهاب، سەرپەرشتیاری نانەواخانەیەك لەهەولێر، بەهاوڵاتى وت:» تائێستا گۆڕانكاریمان لەنرخی نان و كێشەكەی نەكردووە، چونكە قسەمان لەگەڵ حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار كردووەو چاوەڕوانین هاوكاریمان بكەن». ئەم سەرپەشتیارە جەختی لەوەكردەوە ئەوان باشترین ئارد بەكاردەهێنن و وتی:» نرخی ئارد هەر گران بووە، بەڵام پێویستە حكومەت هاوكارمان بێت لەنرخی غازو كارەباو ئاردی گونجاو كە بۆ نانی بازاڕی باش بێت تا كارئاسانییەك بكات بۆ ئێمە». لەپارێزگای دهۆك، نرخی نان لەهەندێك لەنانەواخانەكان گران بووەو لەهەندێك لە نانەواخانەكانی دیكە وەك خۆی ماوەتەوەو چاوەڕوانی بڕیاری حكومەتن. خاوەن نانەواخانەیەك لەدهۆك پێیوایە خەڵكەكە لەبەر ویژدانی خۆیان نرخەكەیان بەرزنەكردووەتەوە، یان نان گران ببێت، ئەگینا هیچ قازانجی بۆ خاوەن نانەواخانەكان نەماوە». موسا هیمداد، خاوەنی نانەواخانەی میلان لەدهۆك بەهاوڵاتى وت:» ئەوە مانگێكە نرخی ئارد گران بووە، هیچ قازانجێكی بۆ ئێمە نیە، چاوەڕوانی بڕیاری حكومەتین تا رێگەچارەییكیان بۆ بدۆزێتەوە». بەڕێوەبەری گشتی بازرگانی لەوەزارەتی بازرگانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەڵێت:»گرانبوونی نرخی نان لەهەموو كێشەكانی دیكە گرنگترەو لەسەر خەتین بۆ ئەوەی چارەسەری بكەین». نەوزاد شێخ كامیل، بەڕێوەبەری گشتی بازرگانی سەر بەوەزارەتی بازرگانی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بە وت:» ئێستا لەكۆبوونەوەداین و بەردەوام لەگەڵ حكومەت لەسەر هێڵین، تا بتوانین بەباشترین رێگەچارە چارەسەری كێشەی نانەواخانەو سەمونخانەكان بكەین». بەڕێوەبەری گشتی بازرگانی هەرێمی كوردستان جەختی لەوەكردەوە نابێت لەكوردستان كێشەیەك هەبێت بەناوی كێشەی ئاردو گەنم. نەوزاد شێخ كامیل، وتیشی:»ئەوەی لەتوانای حكومەتدایە ئاسانكاری تەواو دەكەین، چونكە ئەركی ئێمەیە هەموو رێگەچارەیەك بۆ كرێكارانی ئەو كەرتە بگرینەبەر». « كێشەی ئارد دوای ئەوە قوڵبووەتەوە كە ئەم دوو مانگە ئاردی بەشە خۆراكی مانگانە ئاردێكی باش بووەو لەبازاڕەكاندا نەفرۆشراوەتەوە، ئاردی بەشە خۆراكی مانگانە نەفرۆشراوەتەوەو لەدەرەوەش ئارد كەم هاتووە، تەنیا ئەوەیە ئەم گرانبوونەی دروستكردووە»، نەوزاد شێخ كامیل وا دەڵێت.

هاوڵاتى رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) كە (109) لاپەڕەیەو پێنج پاشكۆی هەیە بەیەكێك لەئاڵۆزترین و دورودرێژترین دۆسیە نێودەوڵەتییەكان ئەژمار دەكرێت كە باڵی بەسەر زۆربەی گۆڕانكارییەكانی جیهان و بەتایبەت رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشاوەو چارەسەركردنی بووەتە كێشەیەكی گەورەو تاران شینی زیندووكردنەوەی دەكات. دۆسیەی ئەتۆمیی ئێران كۆی پڕۆسەو پلانە نێودەوڵەتیی سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی خستووەتە ژێر كاریگەریی خۆیەوەو تەنانەت كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندوە كە پڕچەككردنی هێزی پێشمەرگە لەهەرێمی كوردستان و رێككەوتنی گروپی تاڵیبان لەگەڵ واشنتۆن بۆ كۆنتڕۆڵی ئەفغانستان بەشێكە لەو فشارانەی كە دژی ئێران بۆ ملدان بەداواكارییەكانی ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی بەكاردەهێنرێت. هاوكات بە یەكدەستبوونی دەسەڵات و دامەزراوەكانی ئێران كە سەرجەمیان كەوتونەتە دەست باڵی محافزكارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە وڵاتانی ئیسرائیل و سعودیە پێداگریی لەپاشەكشێی بەرنامەی ئەتۆمیی و موشەكیی ئەو وڵاتە دەكەن، چونكە تەلئەبیب پێی وایە حزبوڵڵای لوبنان بەسوودوەرگرتن لەموشەكەكانی ئێران و هەڵوەشاندنەوەی سزاكان دەبێتە هەڕەشەیەكی راستەقینە دژی ئیسرائیل و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەروەها  ریاز لابردنی سزاكانی ئێران بەهۆكارێك بۆ بەهێزبوونی خەونی هیلالی شیعەی ئێران لەعێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و بەحرەین دەزانێت كە بە مەترسی بۆ سەر بەژەوەندییە ستراتیژییەكانی سعودیە لەقەڵەمدەدات. ئێران و حكومەتی نوێی ئیبراهیم رەئیسی بۆ دەربازبوون لەقەیرانە ئابوریی و نێوخۆییەكانی وڵاتەكە پێویستی بە رێككەوتنی نێودەوڵەتییە و بەتایبەت زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، چونكە لەناوخۆی ئێراندا بەئەنجامگەیاندنی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەپێناو تێپەڕاندنی قەیرانەكاندا بە یەكەم كارو ئەركی سەرەكیی حكومەت ئەژمار دەكرێت، بۆیە ئەمەریكا لەوە تێدەگات و ئاماژەكان دەریدەخەن كە واشنتۆن دەیەوێت لەبەرامبەر رێككەوتنی ئەتۆمیدا پاشەكشێی گەورە بەكۆماری ئیسلامی ئێران لە (عێراق، سوریا، لوبنان، ئەفغانستان، یەمەن) و بەگشتی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكات. ئەمریكا دەیەوێت بەفشارخستنە سەر ئێران كە بەرنامە موشەكیەكەی بخاتە ژێر كاریگەریی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە گورزە مێژووییەكەی ترەمپ دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا بەكشانەوەی لە رێككەوتنی ئەتۆمیی لە (8/5/2018) و سەپاندنی كۆمەڵێك سزا بەسەر ئێراندا گەورەترین گورزی مێژویی لەو وڵاتە وەشاندو كۆماری ئیسلامی ئێرانی نوقمی قەیرانی ئابوریی گەورە كردووە بەجۆرێك كە داهاتی ساڵانەی نەوت و غازی وڵاتەكە كە زیاتر لە (100) ملیار دۆلار بوو بۆ (11) ملیار دۆلار دابەزاندو بەهای هەر دۆلارێك لەئێران كە چوار هەزارو (800) تمەن بوو تا (32) هەزار تمەن بەرز بووەوە و تائێستاش ئاسەواری ئەو سزایانە بەجەستەی ئێرانەوە دیارەو لەماوەیەكی كورتیشدا ساڕێژ ناكرێت. ترەمپ لەسێ ساڵدا بە (165) جۆر سزا بەسەر دوو هەزار كۆمپانیاو كەسایەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران بەبارتەقایی (30) ساڵ دژایەتیی ئەمەریكا بۆ ئێران، سزای بەسەر كۆماری ئیسلامی ئێراندا سەپاندوەو نزیكەی (150) ملیار دۆلار داهاتی ئێرانی لەوڵاتانی جیهان بلۆك كردو ئەو وڵاتەی بردە لێواری هەڵدێرەوە، بۆیە سەرنەكەوتنی ترەمپ بۆ خولێكی دیكەی سەرۆكایەتیی ئەمەریكا بووە مایەی خۆشحاڵیی ئێران بە                                                                                                                                        هیوای ئەوەی جۆو بایدن، سەرۆكی ئێستای ئەمەریكا جۆرێكی دیكە مامەڵە لەگەڵ ئەو وڵاتەو سزاكانیدا بكات.  لەساڵی (2013) تا ئەنجامی رێككەوتنی ئەتۆمی لەساڵی (2015) بەماوەی (22) مانگ دانوستانی نهێنی و ئاشكرا لەنێوان ئێران و وڵاتانی (ئەمەریكا، روسیا، چین، یەكێتی ئەوروپا، فەڕەنسا، بەریتانیا، ئەڵمانیا) بەڕێوەچوو كە دواجار بووە هۆی رێككەوتنی ئەتۆمیی و بەگەورەترین رێككەوتنی نێودەوڵەتیی دوای دووەم جەنگی جیهانی لەقەڵەم درا، بەڵام دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا لەساڵی (2018) بەكشانەوەی لە رێككەوتنەكە هەزارو (500) سزای بەسەر ئێراندا سەپاند كە تەنها بەگەڕانەوەی ئەمەریكا بۆ ئەو رێككەوتنە دەتوانرێت بڕیار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی سزاكانی ئەمەریكا دژی ئێران بدرێت، بۆیە ترەمپ بەمجۆرە ریسەكەی جیهانی كردەوە بەخوری. بایدن هیوای ریفۆرمخوازانی ئێران بەكوێ دەگات دەستبەكاربوونی جۆو بایدن لەكانونی دووەمی ساڵی (2021) وەك سەرۆكی ئەمەریكا بووە مایەی ئاسودەییەك بۆ بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران و بەتایبەت ریفۆرمخوازانی ئەو وڵاتە، چونكە ئەوان خۆیان بەخاوەنی رێككەوتن لەگەڵ دیموكراتەكانی ئەمەریكا دەزانن و پێیان وایە دیموكراتەكان خوازیاری دانوستانن لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران و ئەمە لەتێڕوانینی كۆمارییەكانی ئەمەریكا بەرامبەر ئێران بەدیناكرێت لەكاتێكدا بایدن تائێستاش یەك سزای لەكۆی ئەو دوو هەزار سزایە هەڵنەوەشاندووەتەوە كە لە سەردەمی ترەمپ دژی ئێران سەپێنراوە. لەلایەكی دیكەوە بەرپرسانی محافزكاری ئێران بایدن بەهۆكارێك بۆ دواخستنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەزانن بۆ ئەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران ناچاربكات بەزیاترین پاشەكشێ لەئاستی داواكارییەكانی. رێككەوتنی ئەتۆمیی سەری ریفۆرمخوازان دەخوات مان و نەمانی پێگەی نێودەوڵەتیی و ناوچەیی ئێران لەگرەوی رێككەوتنێكدایە كە بەمردویی لەدایكبوو، بەڵام هەوڵەكان بۆ زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە لەچوارچێوەی دانوستانەكانی ڤیەننا بەردەوام بوو تا ئەوەی كە حكومەتی نوێ لەئێران هاتە سەركارو ئەمەش زۆربەی پێودانگە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكانی كۆماری ئێسلامی ئێرانی لەجیهاندا گۆڕی. حەسەن رۆحانی لەدوایین وتاری خۆیدا وەك سەرۆك كۆماری وڵاتەكەی ئاشكرای كرد فشارە ناوخۆییەكان و ناكۆكییەكانی نێو باڵەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران رێگربووە بۆ ئەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی زیندوبكرێتەوە، چونكە ئاستی داواكارییەكانیان بەرزكردوە و داوای هەڵوەشاندوەی سەرجەم سزاكانی دژی كۆماریی ئیسلامییان كرد لەكاتێكدا بەشێكی زۆری ئەو سزا نێودەوڵەتییانە بەپێشەنگیی ئەمەریكا پەیوەندیی بەدۆسیەی ئەتۆمییەوە نییەو بەبیانوی پێشێلكاریی مافەكانی مرۆڤ و بەرنامەی موشەكی و پشتیوانیی لەتیرۆریزمی نێودەوڵەتیی دژی ئێران سەپێنراوە.  رۆحانی ئاماژەی بەوە كردووە لایەنێكی ناوخۆیی ئێران بەفشارخستنە سەر تیمی دانوستانكار ئاستی داواكارییەكانی ئێرانیان زۆر بەرزكردەوە بۆ ئەمەریكا بەو داواكارییانە رازی نەبوو، چونكە ئەو دەستە ناوخۆییانەی ئێران دەیانەوێت بازرگانیی بە رێككەوتنی ئەتۆمیی و سزاكانەوە بكەن. مەبەستی سەرەكیی لێدوانەكانی رۆحانی باڵی محافزكاری كۆماری ئیسلامی ئێران بوو كە رێگربوون لەوەی كە ریفۆرمخوازان یان حكومەتەكەی ئەو ببنە خاوەنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، چونكە ئەو پێشتر بەڵێنی دابوو پێش ئەوەی كۆتایی بەسەرۆكایەتییەكەی بێت رێككەوتنەكە زیندو دەكاتەوەو مێژوویەكی باش بۆ خۆی و خەڵكی وڵاتەكەی تۆمار دەكات. ریفۆرمخوازان لەهەشت ساڵی رابردوودا توانیبویان رای گشتی وڵاتەكەیان بەهۆی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە لەبەرژەوەندیی خۆیان بەكاربهێنن، بۆیە باڵی محافزكار دوای بەدەستەوەگرتنی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان دوو پڕۆژەیاسای بەپەلەی بۆ كشانەوەی ئێران لە رێككەوتنی ئەتۆمیی پەسند كردو حكومەتی ریفۆرمخوازانی خستە ژێر فشارەوە كە پیتاندنی یۆروانیۆم قۆناغ بەقۆناغ تا استی (60%) بەرزبكەنەوە لەبەرامبەر كشانەوەی ئەمەریكاو پابەندنەبوونی وڵاتانی (4+1) بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەوە . ئەو دوو پڕۆژە یاسایە كێشەو ململانێكانی نێوان ئێران و كۆمەڵگەی نێودەوەڵەتیی قوڵتر كردەوەو لەناوخۆی ئێرانیشدا هیوا بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن و باشبوونی دۆخی خەڵك لەسەر دەستی ریفۆرمخوازان بەرەو نەمان چوو ئەمەش لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریدا رەنگیدایەوەو بەشداریی كەمی خەڵك لەو هەڵبژاردنانەدا بووە مایەی سەركەوتنی ئیبراهیم رەئیسی، كاندیدی محافزكاران بۆ سەرۆك كۆماریی لەئێران. لەئێستادا كە سێ دامەزراوی (حكومەت، پەرلەمان، دەزگای داد)ی كۆماری ئیسلامی كەوتووەتە دەست محافزكاران پێدەچێت ئاستی داواكانی ئەمەریكا روونترو زۆر زیاتر بێت لە رابردوو، چونكە محافزكاران لەمێژووی دەسەڵاتی خۆیاندا سەلماندویانە لەگەڵ توندڕەوییەكانیاندا ئامادەن پاشەكشێی گەورەش بكەن لەپێناو مانەوەی خۆیاندا. دانوستانی راستەوخۆی ئەمەریكاو ئێران دانوستانەكانی ڤیەننا كە لەڕێككەوتی (6/4/2021) و دەستیپێكرد و بەدانوستانی راستەوخۆی نێوان ئێران و ئەمەریكا دوای كشانەوەی ترەمپ لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ناودەهێنرا، سێ مانگ دوای دەستبەكاربوونی جۆو بایدن وەك سەرۆكی ئەمەریكا دەستیپێكرد و لەسەردەمی كۆتایی حكومەتەكەی حەسەن رۆحانی دوای شەش گەڕی دانوستان و گفتوگۆ لەنێوان لایەنەكانی بەشداربوی رێككەوتنی ئەتۆمیی راگیرا. راگرتنی ئەو دانوستانانە جارێكی دیكە بووە هۆی قوڵبوونەوەی قەیرانە ئابوریی و كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان و بەهای هەر دۆلارێكی لەئێران بۆ (26) هەزار تمەن بەرزكردەوە، بۆیە ئێستا لایەنەكانی ئەوروپا لەگەڵ ئەمەریكا هەوڵدەدەن ئاستی داواكارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ گەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی دابەزێنن و ئێران و حكومەتەكەی رەئیسی ملكەچی پابەندبون بە رێككەوتنی ئەتۆمیی بكەن و هاوكات رێگریی لەگەشەی بەرنامە موشەكییەكانی ئەو وڵاتە بكەن كە بووەتە مەترسییەكی راستەقینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانیش، چونكە بەوتەی بەرپرسانی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران نوێترین موشەكی بالیستیكی ئێران توانای پێكانی هەندێك وڵاتی ئەوروپای هەیە. هاوات، ئەمەریكا پێچەوانەی سەردەمی رۆحانی لەجیاتی پێشوازی و بانگهێشتكردنی ئێران بۆ گەڕانەوە بۆ مێزی دانوستان و گفتوگۆ ئەتۆمییەكان، زمانی هەڕەشە بەكار دەهێنێت و نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا دوای سوێندخواردنی ئیبراهیم رەئیسی وەك سەرۆك كۆماری ئێران رایگەیاند؛ ئەگەر ئێران نەرمی نەنوێنێت و پێداگریی بكات لەسەر هەڵسوكەوت و مامەڵەكانی ئێستای ئەوا دۆخەكە ئاڵۆزتر دەبێت و چارەسەری كێشەكانیش لەسەر تاران قورستر دەبێت، بۆیە كۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت بە زووترین كات بگەڕێتەوە سەر مێزی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا. رەئیسی لەسەر تابوتی رێككەوتنی ئەتۆمیی دوای گۆڕانكاریی لەسەرۆكی كۆماری ئێران و دەستبەكاربوونی ئیبراهیم رەئیسی، سەر بەباڵی محافزكاران وەك سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە هیواكان بۆ زیندوبوونەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەرەو لەناوچوون دەچن و هاوكات ئەگەری هەیە ئەو رێككەوتنە بۆ هەمیشە بەمردویی بمێنێتەوەو فشارە نێودەوڵەتییەكان، ئێران ناچار بكات بە رێككەوتنێكی نوێی بەرفراوانتر كەسەرەڕای بەرنامە ئەتۆمییەكەی سەرجەم بەرنامە سەربازیی و موشەكییەكانی لاواز بكات. محەمەد جواد زەریف وەزیری درەوەی پێشووی ئێران لەدوایین راپۆرتی خۆی وەك وەزیری دەرەوە بۆ پەرلەمانی وڵاتەكەی رایگەیاندوە؛ ئەگەر دانوستانەكانی ڤیەننا بگاتە ئەنجام و رێككەوتنی ئەتۆمیی زیندو بكرێتەوە، سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئێران لادەبرێن و هاوكات ئەو سزایانەشی كە دۆناڵد ترەمپ دژی ئێران و نوسینگەی سەرۆك كۆماریی ئێران سپاندویەتی هەڵدەوەشێنەوەو لەبەرامبەردا ئێران دەبێت ئاستی پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ (3.67%) دابەزێنێت كە لەئێستادا وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر ئەمەریكا پیتاندنی یۆرانیۆمی گەیاندووەتە (60%). ئیبراهیم رەئیسی لەپەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەڕەنسا داوای كردووە كەمافە یاسایی و نێودەوڵەتییەكانی ئێران دەبێت لەدانوستانە ئەتۆمییەكاندا رەچاو بكرێن و وڵاتانی ئەوروپاو ئەمەریكا پابەندی ئەو رێككەوتنە بن كە لە رابردودا پابەندی نەبوون. ئێران سێ داواكاریی سەرەكیی هەیە كەبریتین لەگەرەنتیی یان دڵنیایی بۆ جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی رێككەوتنی ئەتۆمیی، هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان كە زۆرینەیان لەلایەن ئەمەریكاوە سەپێنراوە، پاراستنی سەرجەم دەستكەوتە ئەتۆمییەكانی ئێران. ئەم داواكارییانەی ئێران لەكاتێكدایە ساڵی (2015) كە رێككەوتنی ئەتۆمیی لەنێوان ئێران و وڵاتانی (5+1) واژۆ كرا، راگەیەنرا؛ لابردنی سزاكانی سەر ئێران لەپڕۆسەیەكی كاتی و بە رەچاوكردنی پابەندبوونی لایەنەكان بەو رێككەوتنەوە جێبەجێدەكرێت و لابردنی هەندێك سزاش رەنگە لەیەك ساڵەوە تا (10) ساڵ بخایەنێت و هاوكات هەر ئەو سەردەمە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بەگومانەوە مامەڵەیان لەگەڵ ئێران كردو لەكرداردا ئێران هیچ دەستكەوتێكی لەواژۆكردنی رێككەوتنەكە نەبوو، كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانیش خۆیان لەواژۆی گرێبەستی گەورە لەگەڵ ئێران بوارد، بۆیە هەمو ئەمانە ئاماژەبوون كە رێككەوتنی ئەتۆمیی بەمردوویی لەدایكبووە و ملكەچیی ئێران بۆ ئەو رێككەوتنە بەهۆی ناچارییەوە بووە. حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران لەدوایین وتاری خۆیدا وەك سەرۆك كۆماری وڵاتەكە رایگەیاند حكومەتی نوێی ئێران هیچ رێگەیەكی نییە جگە لەگەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی، بەڵام ئەوەش بوێریی دەوێت و دەبێت بزانرێت تاچ ئاستێك پاشەكشێ بۆ بەرامبەرەكان دەكرێت. رووی دەمی رۆحانی لە رەئیسی بوو بۆ ئەوەی پێی بڵێت كە حكومەتەكەی تۆ ناچارە پاشەكشێ بكات و ئاستی داواكارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران كەمبكاتەوە بۆ گەڕانەوە یان زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، ئەوەی روونە كۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت پاشەكشێ بۆ كۆمەڵگای نێودەوڵەتیی بكات لەپێناو گەیشتن بە رێككەوتنی ئەتۆمیی، بەڵام ئەوەی روون نییە چارەنووسی قەیراناویی ئەو وڵاتەیە دوای زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە، چونكە لە رابردوشدا ئەو رێككەوتنە پێگەی ئێرانی بەرز نەكردەوەو خەڵكی ئەو وڵاتەی لەهەژاری و برسێتی رزگار نەكرد.

نامۆ سەربەست بزوتنەوەی تاڵیبان پاش 20 ساڵ دەستی گرتەوە بەسەر ئەفغانستاندا بەهێزێكی 40 هەزار چەكدارەوە توانی شكست بەحكومەتەكەی كابوڵ بهێنێت كەسوپایەكی 300 هەزار چەكداری مەشقپێكراوی هەبووە. لەساڵی 2001ەوە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی زیاتر لە 83 ملیار دۆلاریان لەپێشخستن و مەشقپێكردن و پڕچەككردنی سوپاو هێزە ئەمنییەكانی ئەفغانستاندا خەرجكردووە، بەڵام ئەوە نەیتوانی رێگربێت لەشكستی خێرایان لەبەرامبەر هێزەكانی تاڵیبانداو پایتەختی هەرێمەكانی وڵاتەكە دوابەیەك و بەئاسانی كەوتنە دەستیان. ئەو شكستە خێرایەی سوپا بووە مایەی پرسیاری گەورە، كە ئایا هۆكارەكە بۆ لاوازیی پڕچەككردن و مەشقەكانیان دەگەڕێتەوە؟ یان پەیوەندیی بەحكومەتەكەی ئەشرەف غەنی و دەنگۆی گەندەڵیی و خراپیی ئیدارەدانەكەیەوە هەیە؟ نیشانەكانی شكست پێشڕەوییە خێراكەی تاڵیبان پرسیارگەلێكی لەنێوەندە سیاسی و سەربازییە ئەمریكییەكاندا دروستكردووە سەبارەت بەئەوەی، ئایا هەوڵەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ ئەوەی سوپای ئەفغانستان بكاتە هێزێكی شەڕكەری بەتواناو سەربەخۆ شكستی هێناوە؟ یان سەربازەكان هەستدەكەن فەرماندەكانیان دەستبەرداریان بوون و پشتیان تێكردوون؟ داڕمانەكە تەنیا لەچەند رۆژی رابردووەوە دەستیپێنەكرد، بەڵكو چەند مانگێكە بەردەوامە، لەمانگی ئایارەوە هێزە ئەفغانییەكان لەداڕمانی تەواودابوون، هێرشە خێراكانی تاڵیبان بووە مایەی خۆبەدەستەوەدانی بەكۆمەڵی هێزەكانی سەرۆك ئەشرەف غەنی و دەستكەوتنی بایی سەدان ملیۆن دۆلار هەلیكۆپتەرو چەك و پێداویستی تر لەلایەن تاڵیبانەوە، كە لە ماوەی 20 ساڵی رابردوودا، ئەمریكییەكان داویانەتە سوپا. تاڵیبان بەچەند پێگەیەكی دابڕاو لەیەكتر دەستیپێكرد، لەناوچە شاخاوی و دەشتاییەكاندا ئابڵوقەی هێزەكانی سوپاو پۆلیسی دەدا تافیشەك و خواردنیان لێدەبڕا، ئەوسا بەڵێنیان دەدانێ ئەگەر چەك و كەرەستەكانیان رادەستبكەن، رێگایان دەدەن بە سەلامەتی بڕۆن و ناوچەكە بەجێبهێڵن، هێزە ئەفغانییەكانیش لەبێهیوایی بەهاناوە هاتن و گەیشتنی پاڵپشتیدا قایل دەبوون. بەوەش تاڵیبان رۆژ بەڕۆژ توانای جوڵەو كۆنترۆڵكردنی رێگا سەرەكیی و گرنگەكان و پاشانیش شارۆچكەو ناوچەكانی تریان زیاتر دەبوو. پێش ئەو شكستانەش خاڵە مەنهەجییە لاوازەكانی ناو هێزە ئەفغانییەكان بەئاشكرا دیاربوو، لەسەر كاغەز ژمارەیان زیاتر لە 300 هەزار بوو، بەڵام بەوتەی بەرپرسە ئەمریكییەكان بۆ ڕۆژنامەی ئیندپێندێنتی بەریتانی، لەڕۆژی ئابڵوقەدانی كابولدا، كەمتر لە پەنجا هەزاریان مابووەوە. بۆیە یەكێك لەهۆكارەكانیان بۆ ئەوە گێڕایەوە، كەڕۆژئاوا سوربووە لەسەر ئەوەی سوپایەكی مۆدێرن بۆ ئەفغانستان دروستبكات بەئاڵۆزییە لۆجستی و شێوازی گەیاندنە نوێیەكانەوە، بەڵام ڕوداوەكانی ئەم دواییە سەلماندنی لە غیابی ئەمریكا و ناتۆدا وڵاتێكی وەك ئەفغانستان، ناتوانێت سوپایەكی مۆدێرنی لە ئەو جۆرە بەڕێوەبەرێت. گلەیی و گازندەكان لەكاتێكدا بەرپرسە ئەفغانییەكان لە چوارچێوەیەكی نهێنیی تێكەڵ بەگەندەڵیدا، چاویان لەئەوە دەپۆشی كە ژمارەی راستەقینەی هێزەكانیان زۆر لە ئەوە كەمترە كە لەسەر كاغەز نوسراوە. رۆژنامەی نیویۆرك تایمزی ئەمریكی لە ڕاپۆرتێكیدا لەكابولەوە ئاشكرایكرد، ژمارەیەك لە فەرماندە سەربازییەكان هەستكردنیان بەبێزاریی و گلەیی دەربڕیوە لەنەگەیشتنی خواردن پێیان لەهێڵی رووبەڕووبوونەوەی قەندەهاردا، كە دووەم گرنگترین شاری وڵاتەكەیە و بەدەست ماندویەتی و لاوازییەوە ناڵاندویانە كە ئەو بڕوایەی لەڕیزەكانی سوپادا پتەوكردووە كە حكومەتەكەی ئەشرەف غەنی شایستەی قوربانیدان و لەپێناودا مردن نییە. دوای كەوتنی بارەگای فەرماندەیی فیرقەی 217و بڵاوبوونەوەی دەستبەسەرداگرتنی هەلیكۆپتەرو درۆنەكان لەلایەن تاڵیبانەوە، جەنەراڵ عەباس تەواكولی فەرماندەی فیرقەكە رەخنەی توندی لەسیاسی و پەرلەمانتارەكانی كابول گرت و تاوانباریكردن بە هاوبەشیكردن لەهەڵگیرساندنی ئەو ئاگری ترس و پشێوییەی دوژمن دەیەوێت، وتی كۆنترۆڵكردنی خاك لەلایەن تاڵیبانەوە لەئەنجامی جەنگێكی دەرونییەوە بووە نەك دۆڕاندنی شەڕ. فڕۆكەوانە ئەفغانییەكانیش گازندەی ئەوەیان دەكرد فەرماندەكانیان گرنگیی بەدۆخی فڕۆكەكان زیاتر دەدەن وەك لەئەوانەی لێیان دەخوڕن، لەكاتێكدا ئاگاداربوون تاڵیبان هەڵمەتێكی تیرۆركردنی لەدژیان دەستپێكردبوو. هێزەكانی نوخبەش (كۆماندۆ) كە لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەت بەرگرییان دەكرد، بەبێ بوونی ئامانجێكی دیاریكراو، لەهەرێمێكەوە بۆ یەكێكی تر دەگوازرانەوە، بەوەش تووشی بێخەوی و ماندویەتیی ببوون. سەنگەر گۆڕین ئەو میلیشیایانەی لەگەڵ حكومەتدا هاوپەیمان بوون و وەك هێزێك دەركەوتن بتوانن پاڵپشتی تواناكانی سوپابن، لەگەڵ گۆڕینی لایەنگیری و وەلائیاندا خۆیان بەدەستەوەدا. هەرێمێكی گەورەی باكور بڕیاربوو هێزێكی گەورەی میلیشیاكان بەسەركردایەتی عەبدولڕەشید دەستوم، جێگری پێشوی سەرۆكی ئەفغانستان بەرگری لێبكات كە 40 ساڵە بەگۆڕینی وەلائو گرێبەستكردن لەجەنگە دوا بەیەكەكان ماوەتەوە، ئەمجارەش سەنگەری گۆڕی و چووە پاڵ تاڵیبان. محەمەد ئیسماعیل خان وەزیری ئاوو وزەی پێشوو، دوای ئەوەی چەند هەفتەیەك بەرگریكرد، ئەویش خۆیدا بەدەست تاڵیبانەوە، چەندین هێزی میلیشیایی تریش كە بڕیاربوو بەرگری بكەن، سەنگەریان گۆڕی و چوونە پاڵ تاڵیبان. هێزی تاڵیبان لەگەرمەی هەرەسهێنانی سوپادا، هەمیشە هێزی تاڵیبان جێی پرسیاربوو، بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی واشنتۆن پۆست، هەڵسەنگاندنە فەرمییەكان دەڵێن لەنێوان 50 بۆ 60 هەزار جەنگاوەردایە، بەڵام بەرپرسە ئەمریكییەكان بەڕۆژنامەكەیان راگەیاند، ژمارەی هێزەكانی تاڵیبان بەهۆی چوونە ناوی جەنگاوەری بیانییەوە گەورە بووە، هاوكات لەو ناوچانەی كۆنترۆڵی دەكردن هەڵمەتی تەجنیدی دەستپێدەكرد. هەندێك شارەزای تریش بەڕۆژنامەكەیان راگەیاند، تاڵیبان بەشی گەورەی هێزەكەی لەپاكستانی هاوسێیەوە دەستكەوتووە، كە چەندین ساڵە هاوكاریی بزوتنەوەكە دەكات. گەندەڵیی گۆڤاری فۆرین پۆلیسی ئەمریكی لەڕاپۆرتێكدا لەزاری چەندین شارەزاو بەرپرسی سیاسی و سەربازیی ئەمریكی ئەفغانییەوە نووسیویەتی، گرفتی شكستهێنانی هێزەكانی ئەفغانستان لەدابینكردنی چەك و پێداویستی و مەشقدا نییە، بەڵكو هۆكارەكانی ئەو شكستە ئابڕوبەرە لەحكومەتەكەی ئەشرەف غەنییەوە هەڵدەقوڵێت، چونكە وەزارەتەكانی ناوخۆو بەرگریی بەگەندەڵی و بێتوانایی و نەبوونی سەركردایەتی و بەرژەوەندیی كەسیی ناوبانگیان دەركردووە. بۆ نموونە ئەو پۆلیسانەی چەكداركران و نێردران بۆ شەڕ لە هێڵەكانی پێشەوە، چەند مانگێكە وەزارەتی ناوخۆ موچەی پێنەداون، بەهەمان شێوە وەزارەتی بەرگری، خواردن و ئاوو چەكی پێویستی بۆ پۆلیس و سەربازەكان دابین نەدەكردو هێڵەكانی گەیاندن دزران و چەك و فیشەك و كەرەستەكانی تر لەبازاڕی ڕەشدا فرۆشران و بەشێكی زۆری گەیشتە دەستی تاڵیبان، ئەوەش وایكرد زۆرینەی سەربازو پۆلیسەكان پێگەكانیان چۆڵبكەن و بگەڕێنەوە هەرێمەكانی خۆیان تا بەرگری لەخێزانەكانیان بكەن. كۆماری سێ كەس گۆڤارەكەوە لەڕێی چەند سەرچاوەیەكی ترەوە ئەوە ئاشكرا دەكات كە ئەشرەف غەنی سەرۆك، شێتیی مەزنیی (جنون العضمة)ی هەیە، ئەوەش وایكردووە بڕیاری خراپ بدات بۆ بەهێزكردنی دەسەڵاتی ناوەندیی و بەڕێژەیەكی مەترسیدار بەرپرسە گەورەكان دەگۆڕێت، لەنێویاندا وەزیرەكانی ناوخۆو بەرگری و حاكمی ویلایەتەكان و فەرماندەكانی پۆلیس كەچەندین ساڵە دزی و پارە شتنەوە لەخزمەتگوزارییە مەدەنییەكاندا بەردەوامە. هەروەها راپۆرتەكە ئاماژە بەئەوە دەكات سەرۆك غەنی كۆمارێكی سێ كەسیی دامەزراندووە، وەك ئاماژەیەك بۆ ئەو سێ كەسەی سوكانی حوكمی وڵاتیان بەدەستەوەیە، ئەوانیش ئەشرەف غەنی سەرۆك و حەمەدەڵا موحیب راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانییەكەی و فەزڵ مەحمود فەزڵی سەرۆكی نوسینگەكەین كەهەرسێكیشیان ماوەیەكی زۆر لەدەرەوەی وڵات ژیاون و پاسپۆرتی بیانییان پێیەو رەگەزنامەی دووەمیان هەیە. ‌ئەفغانستان لە 34 ویلایەت و 421 هەرێم پێكهاتووەو دانیشتوانەكەی 38 ملیۆن كەسە و نزیكەی شەش ملیۆن كەس لەكابوولی پایتەختدا دەژین، رووبەری ئەفغانستان 652 هەزارو 860 كیلۆمەتەری چوارگۆشەیە، كەئەمەش هاوتایە دوو هێندەی رووبەڕی شانشینی یەكگرتووی بەریتانیایە. وەزیری بەرگری ئەمریكا دوای كۆنترۆڵكردنی كابوڵی پایتەختی ئەفغانستان لەلایەن تاڵیبانەوە رایگەیاند كەنیگەرانن. ‌لۆید ئۆستن، وەزیری بەرگریی ئەمریكا، رایگەیاند: «هێزە سەربازییەكانی ئەفغانستان شەڕی بزووتنەوەی تاڵیبانیان نەكرد، جێگەی نیگەرانیمانە، چونكە ماوەی 20 ساڵ راهێنان بەهێزە سەربازییەكانی ئەفغانستان كرا، چەك و كەرەستەی سەربازیی مۆدێرنیان بۆ دابینكرا، بەڵام شەڕیان نەكرد». راشیگەیاند:»ئەوەی لەئەفغانستان روویدا، بەهۆی نەبوونی سەركردایەتییەوە بووە لەلایەن ئەفغانییەكانەوە». هەروەها مارك میڵی، سوپاسالاری ئەمریكا رایگەیاند»دەكرێت دۆخی ئەفغانستان ببێتەهۆی دروستبوونی هەڕەشەیەكی گەورە».

هاوڵاتى پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی كورد لەبەرخودان بەردەوامەو ماوەی 38 ساڵە لەشەڕدایە بەرانبەر سوپای توركیا، بەرپرسی پەیوەندیەكانی كەجەكە دەڵێت:» پەكەكە نۆ جار ئاگربەستی تاكلایەنەی راگەیاندووەو حكومەتەكانی توركیا پابەند نەبووی پێوەی، بۆیە بەردەوامین لەبەرخودان و ملكەچبوون و تەسلیمبوون لەبەرنامەماندا نییە». عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)، دوای چەند ساڵێك لەخەباتی نهێنی دواجار بەشێوەیەكی فەرمی خەباتی چەكداری لەدژی حكومەتی ئەو توركیا راگەیاند كە ماوەی 38 ساڵە لەمەوبەرو لە15ی (تەباخ) ئابی ساڵی 1984 لەپێناو مافەكانی گەلی كورد دەستیان بە بەرخودان كردووەو گەریلا بووەتە بڵندگۆی شۆڕشێكی كڵپەدار لەپێناو ئازادی زمان و نەتەوەدا. دوو ساڵی رابردوو لەلایەك بۆ پەكەكەو لەلایەكی تر بۆ حكومەتی توركیا سەختترین كات بووە، چونكە لەو ماوەیەدا چالاكییەكانی پەكەكە لەدژی سوپای توركیا گەیشتە بەرزترین ئاستی خۆی و توركیاش بەهەموو چەكە پێشكەوتوو توانا سەربازیەكەیەوە لەدژی پەكەكە شەڕی گەیاندە لوتكە. ئێستا دوای ئەو 38 ساڵە لەشەڕو خوێنڕشتن توركیا بەهەموو توانا سیاسی و سەربازییەكەیەوە رووبەڕووی پەكەكە بووەتەوە، شەڕی خستووەتە ناو دڵی ناوچەی جوگرافی پەكەكە لەناو خاكی هەرێم، لەبەرامبەریشدا توركیا لەساڵانی رابردوو زیاتر  هێرشی توندی پەكەكەی لەسەرە بەجۆرێك كەم رۆژی هەفتە هەیە بەژمارەی جیاواز سەربازی ئەو وڵاتە نەكرێنە ئامانجی گەریلاكانی پەكەكە. زاگرۆس هیوا، وتەبێژی كۆنسەی بەڕێوەبەری-كەجەكە دەڵێت:» بەهیچ شێوەیەك تەسلیم بوون و ملكەچكردن بۆ توركیا لەبەرنامەی گەلی كوردو بەتایبەت پەكەكەدا نییە». زاگرۆس هیوا لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتىوت:» ئێمە هەمووكات ئامادەبووین بۆ ئاشتی، بۆ ئەو مەبەستەش نۆ جار ئاگربەستی تاكلایەنەمان راگەیاندووە، بەڵام دەوڵەتی تورك هەموو جارێك دەستی بەشەڕ كردووەتەوە، هۆكارەكەش ئەوەیە ئەردۆغان دوژمنایەتی گەلی كوردی دەستپێكردووەو نایەوێت كورد بوونی هەبێت». هەروەها وتیشی:» ئەگەر پشتیوانی پەكەكە نەبوایە ئەوا دەوڵەتی تورك لەماوەی 34 ساڵی رابردوودا گەلی كوردی لەناودەبرد، گەلی كوردیش هاوشانی پەكەكە خەبات و تێكۆشانی كردووە». دەستپێكی شەڕی پەكەكەو سوپای توركیا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵەكانی 1984و یەكەم چالاكی چەكداریی ئەو رێكخراوە كوردییە لەدژی سوپای توركیا لەناوچەكانی ئەڕوح شەمزینان بەسەرۆكایەتی مەعسوم كۆركوماز (عەگید) بەكرداری دەستیپێكرد. پەكەكە لەناوەڕاستی ساڵی 1974 سەرەتا وەك گروپێك كە 23 كەس دەركەوتن و لەئەنقەرەی پایتەختی توركیا لەژێر ناوی «ئاپۆچی» كارەكانی دەكردو عەبدوڵا ئۆجەلان سەرۆكایەتی ئەو گروپەی دەكرد، گروپەكە لە 1984 لەگوندی (فیسی) سەر بەقەزای لیجە لەپارێزگای ئامەد لەباكوری كوردستان پەكەكەیان راگەیاند. مەتین دەمهات فەرماندە لەهێزەكانی پاراستنی گەل-هەپەگە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» 38 ساڵە گەریلا لەچوار پارچەی كوردستان لەدژی داگیركەران راوەستاون، ئەگەر گەریلا نەبوایە گەلی كوردان قڕكرابوون، دەوڵەتی تورك تەنیا پەكەكە بەتاكە بەربەست دەزانێت بۆ ئەوەی گەلی كورد لەناوبەرێت و كوردستان داگیربكات، بۆیە هەموو دژایەتی خۆی لەپەكەكەدا خەرج دەكات». هاوكات، دەمهات باسی لەوەشكرد پەكەكە لەو ماوەیەدا بەهەزاران گیانی گەریلای بەكوردستان بەخشیوە، ئەمە هەروا ئاسان نییە بەدەم بوترێت، وتیشی:» بەداخەوە ئێستا لەباشوری كوردستان لەپشتەوە هەموو هاوكارییەك پێشكەش بەداگیركەران دەكرێت». بنكەو بارەگاكانی پەكەكە ماوەیەكی زۆر لەناوچە شاخاوییەكانی باكوری كوردستان بوو، بەڵام بۆ خۆپاراستنی زیاترو دورخستنەوەی ئاگری شەڕ لەبارەگاكانی، پەناگەی خۆی گواستەوە بۆ بناری قەندیل و لەسەرەتای ساڵەكانی 1999 بە رێككەوتن لەگەڵ پارتی و یەكێتی لەقەندیل نیشتەجێبوون.  بەپێی هەندێك ئاماری نافەرمی ژمارەی گەریلاكاكانی پەكەكە بەنزیكەی 15 هەزار گەریلا مەزندە دەكرێت كە بەناوچەكانی هەر چوار پارچەی كوردستاندا بڵاوبوونەتەوە، لەگەڵ ئەوەی بەردەوام گەنجانی كوردو تاك تاكەش لەنەتەوەكانی تر پەیوەندی بە ریزەكانی ئەو پارتەوە دەكەن، هاوكات رۆژانە لەشەڕی توركیادا گەریلاش شەهید دەبێت. بەپێی ئامارە نافەرمییەكان لەشەڕی 38 ساڵەی نێوانیان نزیكەی 60 هەزار كەس لەهێزەكانی یەكتر كوژراون بەبێ ئەو كەسانەی دیكە كە بوونەتە قوربانی. بۆ پەكەكە رەنگە گەورەترین زیان دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجەلان بووبێت كە لەساڵی 1999 لە گەلەكۆمەكیەكی دەزگای هەواڵگیری چەند وڵاتێكدا كە لە نایرۆبی پایتەختی كینیا دەستگیركراو دواتر رادەستی حكومەتی توركیا كرایەوە، بەڵام دەستگیركردنی ئۆجەلان نەبووە هۆی  لاوازبوونی پەكەكە. دوای ئەو 38 ساڵە لەشەڕو خوێنڕشتن هێشتا هیچكام لەپەكەكە و توركیا نەگەیشتوونەتە ئامانجەكەیان كەتوركیا دەیەوێت پەكەكە بەتەواوی لەناوبەرێت و كورد نەبێتە خاوەنی هیچ مافێك لەو وڵاتەدا، پەكەكەش نەیتوانیوە توركیا ناچار بكات شەڕ رابگرێت و دەست بەپڕۆسەی ئاشتی بكات. لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا پەكەكە ژمارەیەك سەركردەی باڵاو فەرماندەی ئاست جیاوازی بەدەستی توركیا شەهیدبوون كە دیارترینیان (زەكی شەنگالی، دیار غەریب، سەرحەت ڤارتۆ، دەمهات عەگید)و چەند فەرماندەی دیكە، ئەوەش لەماوەی 15 ساڵی رابردوودا گەورەترین زیان بوون لەپەكەكە كەوتووە. ساڵی 2014 پەكەكە بۆ جاری نۆیەم ئاگربەستی تاكلایەنەی راگەیاند بۆ ئەوەی پرۆسەی ئاشتی لەتوركیا دەستپێبكات، دوای چەندین كۆبوونەوەی ئاشكراو نهێنی لەئەنقەرەو ئیمراڵی‌و قەندیل و ئەوروپا دەستپێكرد، دواتر گفتوگۆكان رێكەوتنی دۆڵمە باخچەی لێكەوتەوە، بەڵام لەمانگی شوباتی ساڵی 2015 رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا تاكلایەنە پرۆسەكەی هەڵوەشاندەوە. بەردان ئۆزتورك هاوسەرۆكی كۆنگرەی گۆمەڵگەی دیموكراتیك (كەجەدە) و پەرلەمانتاری هەدەپە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» ئێمە وەك هەدەپە هەمیشە داوای رێگای ئاشتیانەمان كردووە بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد، جگە لەو رێگەیەش هیچ رێگەیەكی دیكە ئەنجامی نابێت، چونكە شەڕ تەنیا ماڵوێرانی لەدوایە بۆ هەردوولا». هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە گەلی كورد دەستبەرداری مافەكانی خۆی نابێت و لەجاران زیاتر خەبات و تێكۆشان بەهێزتر دەكات.

پ.دهۆك وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای دهۆك ئەوە ئاشكرادەكات كە»پێش چەند رۆژێك لەدهۆك چەند كەسێك لەسەر دزین و دزەپێكردنی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەلایەن هێزەكانی ئاسایشەوە دەستگیركراون». دوای بڵابوونەوەی هەواڵی دزەپێكردن و دزینی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەدهۆك، رۆژنامەی  هاوڵاتى  بەدواداچوونی بۆ بابەتەكە كرد، دەزگا ئەمنیەكان دەڵێن راستە و وەزارەتی پەروەردە نایاوێت قسەی لەسەر بكات. هێمن سلێمان، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت:» پێش چەند رۆژێك لەدهۆك چەند كەسێك لەسەر دزین و دزەپێكردنی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەلایەن هێزەكانی ئاسایشەوە دەستگیركراون، ئەو تۆمەتبارانە لای ئاسایشن و لێكوڵینەوەیان لەگەڵ دەكرێت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە چەند رۆژێكی تر ئەو تۆمەتبارانە رەوانەی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دهۆك دەكرێن و لێكوڵینەوەیەكی وردیان لەگەڵدا دەكەن. هێمن سلێمان وتیشی:»ئەم بابەتە زۆر راستە، ئەگەر راست نەبا بڵاونەدەبووەوە، ئێمە جارێ‌ نازانین ژمارەیان چەند كەسن و كەسەكان كێن مامۆستان یاخود هەندێك كەسی ترن، هەركاتێك رەوانەی ئێمە كران زانیاریی تەواویان لەسەر ئاشكرا دەكەین».    بەپێی زانیارییەكانی  هاوڵاتى  كە لەبەرپرسانی ئەمنی دهۆك دەستی كەوتووە، ئەو گرووپە لەژمارەیەك مامۆستاو پارێزەرو نووسینگەیەكی فرۆشتنی ئامێرەكانی گواستنەوە (بلووتووس) پێكهاتووەو ئێستا لەلایەن ئاسایشی پارێزگای دهۆك دەستگیركراون.  پەیوەندی كرد بەوتەبێژی وەزارەتی پەروەردە تەنها  وتی: « هیچ كۆمێنتێكم لەسەر ئەم بابەتە نیە «.  هاوكات، عومەر عەلی تەها ، بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت: « گشت تاقیكردنەوەكانی 12ی ئامادەیی بەشێوەیەكی زۆر رێكوپێك ئەنجامدراون، دەزگا ئەمنیەكانیش بە روڵی خۆیان هەڵساون بۆ پاراستنی هۆڵەكان، هیچ شتێكی فەرمی بۆ ئێمە نەهاتووە كە پرسیارەكان دزراون، ئێوە دەتوانن لەگەڵ دەزگا ئەمنیەكان قسە بكەن «.

شاناز حەسەن تائێستا لەهەرێمی كوردستاندا تەنها لەسەدا 13ی دانیشتوان ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووەو بەرپرسێكی وەزارەتی تەندروستیش دەڵێت:» 650 هەزار كەس لەهەرێم چاوەڕێی وەرگرتنی ڤاكسینن». لەهەرێی كوردستاندا هەموو ئەوانەی هەردوو ژەمە ڤاكسینەكەیان وەرگرتووە رای جیاوازیان لەسەری هەیەو بەشێكیان دەڵێن دوای وەرگرتنی كەتووشی پەتای كۆرۆنا بوون ئازاریان كەمتر بووە، بەڵام بەشێكیشیان دەڵێن بەقورسی تووشی كۆرۆنا بوون. بەشێك  لەو هاونیشتمانیانەی دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووە  باس لەوە دەكەن ئازاری توشبوون و نیشانەكانیان بەكۆرۆنا كەمتر لەسەر دەردەكەوێت. هێمن مەحمود، تەمەن 37 ساڵ، دانیشتووی سلێمانیەو دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو دواتر تووشی پەتاكە بووە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ڤاكسینەكە وایكردووە ئازاری كۆرۆنا لەسەرم سوكتر بێت، ئەمجارە ئازارەكەی زۆر جیاوازی هەیەو كەمترە، پزیشكەكانیش پێیان وتووم بەهۆی بەكارهێنانی ڤاكسینەكەوەیە». هەروەها فەرحان مەولود، تەمەن 41 ساڵ، دانیشتوی شاری هەولێرەو دوو ژەم ڤاكسینی وەرگرتووە، بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد تووشی كۆرۆنا بووە زۆر بەسووكی و پزیشكەكان پێیان راگەیاندووە كە بەهۆی وەرگرتنی ڤاكسینەوەیە. فەرحان وتیشی:» لەدوای وەرگرتنی ڤاكسینەكە، تەندروستیم زۆر جێگیرەو بەرگریم بەرامبەر ڤایرۆسەكە زۆر بەرزە». هاوكات، شنیار ئەحمەد، كچێكی تەمەن 24 ساڵانەو دانیشتووی شاری هەڵەبجەیە، تائێستا سێ جار تووشی كۆرۆنا بووەو دوو ژەمە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووە، هێمای بۆ ئەوەكرد لەدوای وەرگرتنی ڤاكسین ئازاری كۆرۆناكە زۆر كەمتر بووەو وتی» پێش وەرگرتنی ڤاكسین و دوای وەرگرتنی تووشی كۆرۆنا بووم، واتا دووجار ڤایرۆسەكەم گرتووە، ئازارەكەی زۆر زۆر كەمترەو بەسوكتر تووشی ڤایرۆسەكە دەبیت». ئەم كچە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، جاری یەكەم ئازارێكی زۆری هەبووەو ماوەیەكی زیاتر ڤایرۆسەكە لەگەڵیدا ماوەتەوەو وتی» دوای وەرگرتنی ڤاكسینەكە دووجاری دیكە تووشی كۆرۆنا بوون، بەڵام بەنیشانەی زۆر كەمترو ئازارێكی كەمتر». لەلایەكی دیكەوە پیاوێكی تەمەن 61 ساڵ دەڵێت سەرەڕای وەرگرتنی ڤاكسین، بەقورسی تووشی پەتای كۆرۆنا بووە. سەعید عەبدوڵا، پیاوێكی تەمەن 61 ساڵی دانیشتووی دهۆكە، دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووە بەهاوڵاتی وت:» بەئاستێكی قورس تووشبووم لەكاتێكدا دوو ژەمە ڤاكسینیشم وەرگرتووە». ئەم پیاوە زیاتر وونیكردەوەو وتی:» راستە لەوانەیە بەتەواوی بەرگریم پەیدا نەكردبێت بۆ ڤایرۆسەكە، بەڵام هەر دەبوایە كاریگەری لەسەر كەمكردنەوەی ئازارەكەم هەبوایە». بەهەمان شێوە هێرۆ بابانی، تەمەن 31 ساڵ، دانیشتووی هەولێرەو دوو ژەمە ڤاكسینی وەرگرتوەو زۆر بەقورسی تووشی كۆرۆنا بووە. دایكی هێرۆ گێڕایەوە كە كچەكەی لەكۆمپانیایەك كاری كردووە بۆیە هەر زوو دوو ژەمە ڤاكسینی وەرگرتووەو وتی:» لەگەڵ ئەوەشدا ئێستا ماوەی دوو هەفتەیە لەنەخۆشخانەیەو باری تەندروستی جێگیر نیە». دایكی هێرۆ جەختی لەوەكردەوە لەناو خێزانەكەیاندا تەنیا هێرۆ ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو هەمووشیان تووشی كۆرۆنا بوون و وتی:»تەنیا هێرۆ لەگەڵ ئەوەی ڤاكسینی وەرگرتووە بەقورسی تووشی ڤایرۆسەكە بووە، ئەگینا خۆشم و كوڕو كچەكانی دیكەم زۆر بەسوكی توشبووین». ئەم دایكە ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، ئێستا ترسی هەیە لەوەرگرتنی ڤاكسین و وتی:» دەترسم هەر منداڵێكی ترم ڤاكسینەكە وەربگرێت بەو شێوەیەی هێرۆ بەقورسی تووشی كۆرۆنا ببێت». سوارە عەلی، پزیشكی پسپۆڕی هەناوی لەنەخۆشخانەی شار لەسلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو كەسانەی تەنانەت یەك ژەم ڤاكسین وەردەگرێت، بەرگری بەرامبەر ڤایرۆسەكە پەیدادەكات، بۆیە كە دوو ژەمی وەرگرت دەیپارێزت لەڤایرۆسەكەو بەسوكی تووشی دەبێت». هەروەها ئەو پزیشكە پێشیوابوو ئەو كەسانەشی یەكەم ژەم ڤاكسینی وەرگرتووە باشترە لەوەی هەر هیچ ڤاكسینی وەرنەگرتووە. هاوكات پزیشكەكەی نەخۆشخانەی شار جەختی لەوەشكردەوە تەنیا ئەو كەسانەی گروپی مەترسیدارن (ئەوانەی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە) لەتوشبوون بەڤایرۆسەكە دەبێت بەردەوام خۆپارێزی تەواو بكەن و تەنانەت دوای وەرگرتنی دوو ژەمە ڤاكسینەكەش. تائێستا لەهەرێمی كوردستان لەسەدا 13ی دانیشتوانی ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووەو هەزاران كەسی دیكە چاوەڕێن لەڕێگەی سیستمی ناو تۆماركردن بۆ وەرگرتنی ڤاكسینەكە. حەربی كەتۆ، بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەپێی ژمارەی دانیشتوان تائێستا نزیكەی لەسەدا 13ی دانیشتوانی هەرێم ڤاكسینیان وەرگرتووە». بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی جەختی لەوەشكردەوە رۆژانە ژمارەیەكی زۆر ناوی خۆیان تۆماردەكەن بۆ وەرگرتنی ڤاكسین و وتی:» تائێستا 650هەزار كەس ناویان تۆمار كردووە». حەربی كەتۆ، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، ئەوانەی ژەمی یەكەمی ڤاكسین وەردەگرن دوای 21 رۆژ لەڕێگەی سیستمەكەوە پەیوەندیان پێوە دەكرێت بۆ وەرگرتنی ژەمی دووەم و وتی:» خەڵكی خۆشیان زۆر چاوەڕێی وەرگرتنی ژەمی دووەمن و دێنەوە تاڤاكسینەكە وەربگرن». بەپێی ئاماری وەزارەتی تەندروستی تائێستا زیاتر لە 750 هەزار ڤاكسینی كۆرۆنا هاتۆتە هەرێمەوە بەهەرسێ جۆرەكەیەوە، كە زیاتر لە 450 هەزار ژەم بەكارهاتووە و پرۆسەكە بەردەوامە رۆژانە ژمارەیەكی زۆر لەهاووڵاتیان ڤاكسین وەردەگرن.

عەمار عەزیز شەنگال بووەتە چەقی كێبڕكێ و ململانێی توندی هێزو لایەنە سیاسییەكان بۆ بەدەستهێنانی سێ كورسی قەزاكەو كورسییەكی كۆتای ئێزیدییەكان یەبەشەو پارتی و حەشدی شەعبی و لایەنەكانی دیكەش كاندیدیان هەیە. هەڵبژاردنی ئەمساڵ بەسیستەمی فرە بازنەیە ئەوەش یەكەم ئەزمونی هاوشێوەی پرۆسەی دەنگدانە لەدوای 2003ەوە، بەو پێیەی پێشتر هەر پارێزگایەك یەك بازنە بوو، بەڵام بۆ ئەم هەڵبژاردنە عێراق دابەشی 81 بازنە كراوە. سەعید بەتۆش، سەرۆكی حزبی پێشكەوتنی ئێزیدی لەشەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: « ئێمە بۆ كورسی كۆتای ئێزیدی كاندیدێكمان هەیە». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد حەوت كاندید كێبڕكی دەكەن بۆ بەدەستهێنانی كورسی كۆتاو بۆ بازنەی شەنگال كە سێ كورسی بۆ دیاریكراوە، 18 كەس خۆیان كاندید كردووە  كە پارتی، یەكێتی، حەشدی شەعبی، یەبەشە، قائیمەی موحەمەد حەلبوسی، قائیمەی خەمیس خەنجەر، ئەمانەو چەند لایەن و هێزی تر هەموویان كاندید-یان هەیە. لەتەواوی پارێزگای نەنیەوادا، زیاتر لە دوو ملیۆن و 330 هەزار دەنگدەر هەیەو بەسەر هەشت بازنەی هەڵبژاردندا دابەشكراون، پشكی نەینەوا لەپەرلەمانی داهاتووی عیراق 31 كورسییە، كە هەشت كورسی بۆ ژنانە، ئەوەش بەبێ‌ كۆتای كەمینەكان كە چوار كورسییان هەیە، كۆمسیۆن ناوی 401 كاندیدی لەنەینەوا پەسەندكردووەو كێبڕكێی بەدەستهێنانی 31 كورسی دەكەن . لەخولی داهاتووی پەرلەمانی عێراق 9 كورسی كۆتا بۆ كەمینەكان دانراوە كە 65 كاندید لەسەرتاسەری وڵاتدا كێبڕكێی بە دەستهێنانی دەكەن ، ئێزدییەكان بە حەوت كاندید چاویان لەكورسییەكی پەرلەمانی عێراقە. ئیدریس زوزانی، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەلقی 17 پارتی لەشنگال كە ئێستا لەدهۆك دەوام دەكەن لەلێدوانێكدا  بە وت: « ئێمە سێ‌ كەسی زۆر بەهێزو كاریگەرمان كاندید كردووەو خەڵكی شەنگالن، بەدڵنیاییەوە هەرسێ‌ كاندیدمان دەردەچن و هەرسێ‌ كورسی شەنگال بۆ پارتی دەبێت». لەبارەی گەڕانەوەی ئەوان بۆ شەنگال، ئدریس زوزانی وتی: « بۆ گەڕانەوەمان بۆ شەنگال چاوەرێ‌ی بڕیاری سەرۆك بارزانی دەكەین، هەركاتێك سەرۆك بارزانی بڕیار بدات ئەوا بەدڵنیایەوە دەگەڕێنەوەو وەك پێش 2014 و باشتریش خزمەتی خەڵكی شەنگال دەكەین «. هەروەها عومەر ساڵح، سەرۆكی پارتی ئازادی و دیموكراتی ئێزدییان كەسەر بە یەبەشە و ئاسایشی ئێزدیخانە، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئێمە یەك كەسمان هەیە ئەویش بۆ بازنەی شەنگالمان كاندید كردووە كە یەبەشەو ئاسایشی ئێزدیخان و تەواوی خەڵكی شەنگال پشتگیری دەكەن». عومەر ساڵح پێشیوابوو كاندیدەكەی یەبەشە دەنگێكی زۆر بەدەستدەهێنێت و دەچێتە پەرلەمانی عێراق، بڕوای وابوو كە» خەڵكی شەنگال خەبات و بەرخودانی ئێمە هەرگیز لەیاد ناكات». هاوكات، حەیدەر شەشۆ ، فەرماندەی هێزی ئێزیدخان، كە سەرۆكی حزبی دیمۆكراتی ئێزیدی لەشەنگالە بەهاوڵاتى وت:»كاندیدێكمان هەیە بۆ كێبڕكێی كورسی كۆتای ئێزدییەكان، پێشتر داوامان لەهەموو هێزو لایەنەكانی شەنگال كرد، رێككەوتنێك واژۆبكەین بۆ هەرسێ‌ كورسی بازنەی شەنگال، بەڵام لایەنەكان رازی نەبوون، بۆیە ئێمە بەجیا بەشداردەبین لەهەڵبژاردن و كێبڕكێ‌ لەسەر كورسی كۆتا دەكەین «. حەیدەر شەشۆ باسی لەوەشكرد سەرەتا لەگەڵ كورسی كۆتای ئێزدییەكان نەبوون و داوایانكرد ئەو كورسیە نەمێنێت و بخرێتە سەر بازنەی شەنگال  لەسێ‌ كورسییەوە بكرێتە چوار كورسی ، بەڵام قبوڵیان نەكردووە. «حەوت هێزو لایەن  كێبڕكێ‌ دەكەن بۆ بەدەستهێنانی كورسی كوتا، رێككەوتن كرابا زۆر باشتر دەبوو ئەوكات دەنگی ئێزدییەكان پەرت و بڵاو نەدەبوو»، حەیدەر شەشۆ وای وت.

عەمارعەزیز گوللەی سوپای توركیا تەنها رووی لەگەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان نەكردووە، بەڵكو كەسانی سڤیل و مەدەنیش بوونەتە قوربانی و رۆژی 13ی ئاب هاونیشتیمانیەكی گوندی دێشیش لەكاتی ئاودانی باخەكەی بەتەقەی سوپای توركیا گیانی لەدەستداوە بەپێی وتەی بەڕێوەبەری ناحییەكە. ئیبراهیم حەسەن محەمەد تەمەن 50 ساڵ، خاوەنی حەوت منداڵ خەڵكی گوندی دێشیشە سەر بەناحیەی كانێ ماسێ‌، بەڵام بەهۆی شەڕی پەكەكەو توركیا زیاتر لەچوار مانگ بوو لەزاخۆ دەژیا، رۆژی 13ی ئابی 2021 بەگوللەیەكی دۆشەكەی سوپای توركیا گیانی لەدەستدا. ئەبوبەكر حەسەن محەمەد، برای ئیبراهیمە كەئێستا لەشاری زاخۆ دەژی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت: «لەكاتژمێر 5ی بەرەبەیانی رۆژی 13ی ئاب برایەكەم لەگەڵ هاوڕێیەكی خۆی لەزاخۆوە دەچنە گوندی دێشیش بەمەبەستی ئاودانی باخەكەی، دوای گەیشتنیان بۆ ناو گوند، گوللەیەك بەسەری براكەم دەكەوێت و یەكسەر گیانی لەدەستدا». ئەبوبەكر حەسەن وتیشی: «دەمانەوێت خوێنی براكەم بەبەلاش نەڕوات و بەشەهید هەژمار بكرێت ، ناتوانین بچینە سەر گوندەكانی خۆمان بەردەوام شەڕو ئالۆزی لەنێوان پەكەكە و سوپای توركیا هەیە». گوندی دێشیش بەدووری 10 كم دەكەوێتە ناوەندی ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌، پێش دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی توركیا بۆ سەر ناوچەكانی بادینان 30 تا 40 خێزان لەناو گوند دەژیان، بەڵام لەسەرەتای مانگی نیسانەوە تائێستا گوندەكە چوڵكراوە . سەربەرست سەبری، بەڕێوەبەری ناحیەی كانێ ماسێ‌ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» ئەو هاووڵاتیە بەتەقەی دۆشكەی سوپای توركیا كوژراوەو خاڵە سەربازییەكانی توركیا بەتەواوی گوندەكەیان كۆنتروڵ كردووە». سەربەست سەبری وتیشی:» لەكۆی 76 گوند لەسنوری ناحیەكە  36یان لەژێر دەسەڵاتی ئێمەدا نەماون و  سوپای توركیا لەسەرەوەیەو پەكەكەش لەخوارەوەیە و ئارام نین، بۆیە داوامان لەخەڵك كردووە بەهیچ شێوەیەك سەردانی ئەو گوندانە نەكەن و خۆیان بەرپرسیار دەبن لەڕوودانی هەر رووداوێك». هاوكات، فەرهاد عەبدوڵلا خەڵكی گوندی دێشیشە، هەر لەدوای ئۆپەراسیۆنی توركیا بۆ سەر ناوچەكە ماڵی خۆی گواستووەتەوە بۆ شاری زاخۆ بە  وت:»خاوەنی باخ و زەوی كشتوكاڵین، هەموو مانگێك چەند جارێك دەچنە گوند بۆ مەبەستی ئاودان، ئەگەر نەچین رەنجی ماندوبوونیان بەفیڕو دەڕوات».

شاناز حەسەن بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی دەڵێت:» هەوڵ بۆ دەستپێكردنەوەی پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتی هەرێم و وەزارەتی داراییەوە هەیە، بەڵام  سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان پێیوابوو كە هیچ هەواڵێكی دڵخۆشكەر لەوبارەیەوە بوونی نییە. لەسەرەتای ساڵی 2014 و كاتێك حكومەتی هەرێم قەیرانی دارایی راگەیاند تائێستا كە زیاتر لەحەوت ساڵ دەكات پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەرانی راگرتووە، بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی دەڵێت:» لە پرۆژە بودجەی 2021دا پلە بەرزكردنەوەی فەرانبەران وەك گرفتێكی میلاكات باسكراوە». سەرچاوەیەكی باڵا لە وەزارەتی دارایی و ئابوری حكومەتی هەرێمی كوردستان كە نەیویست ناوی بهێندرێت لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لە بودجەی 2021دا پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران وەك گرفتێكی میلاكات باسكراوەو هیچ بڕە بودجەیەكی تایبەتی بۆ تەرخان نەكراوە». هەروەها وتیشی:»  فەرمانبەر لەكاتی پلە بەرزكردنەوەدا شایستە داراییەكانی كە هەقی خۆیەتی بیدرێتێ‌،  بەڵام بەهۆی قەیرانی دارایی كە بەسەر هەرێمدا هاتووە پلەبەرزكردنەوە راگیرا و ئەمەش وایكرد چەندەها گرفت لەخانەنشین كردن و چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان و لەزۆر لایەنەوە كەموكوڕی دروست بوو لەموچەی فەرمانبەراندا». هاوكات ئەو بەرپرسەی وەزارەتی دارایی ئەوەشی خستەڕوو كە ئێستاش پڕۆژە بودجەیان ناردووە بۆ حكومەتی هەرێم، مەبلەغێكی دیاریكراویان دیارینەكردووە بۆ پلەبەرزكردنەوە، وتیشی:»هەوڵێكی باش هەیە لەلایەن حكومەتی هەرێم و وەزارەتی داراییەوە تا پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران دەستپێبكاتەوە». سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان دەڵێت:» هیچ هەواڵێكی دڵخۆشكەر نییە بۆ دەستپێكردنەوەی پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران». زیاد جەبار، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»لەو كاتەوەی پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران راگیراوە، تائێستا بەردەوام لەلایەن ئێمەی پەرلەمانتارانەوە یاداشت دراوەتە ئەنجومەنی وەزیران و هەوڵمانداوە لەپرۆژەی بودجەدا جێی بكرێتەوە، بەداخەوە تائێستا پڕۆژە بودجەكە نەهاتۆتە پەرلەمان تا كاری لەسەر بكەین». هەروەها سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی پێشیوابوو بەردەوام وەك ئەركی خۆیان داوایان كردووە حكومەتی هەرێم پێداچوونەوە بكات و ئەو مافە شەرعی و یاساییەی فەرمانبەران جێبەجێبكات. زیاد جەبار وتیشی:»تائێستا هەواڵی دڵخۆشكەر نیە و چاوەڕێین، بەو پێیەی حەوت ساڵە  پلە بەرزكردنەوە راگیراوە، بۆیە بێگومان كاریگەری لەسەر خەرجی حكومەت دەبێت چونكە گۆڕانكاریەكی زۆر لە موچەی فەرمانبەراندا روودەدات». هاوكات ئەبوبەكر هەڵەدنی، ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتى وت:»لەئێستادا هیچ پاساوێك بۆ راگرتنی پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران نیە، لەكاتێكدا كە سەرجەم فەرمانبەران  پلە بەرزكردنەوەی ئەو حەوت ساڵەیان بۆ بكرێت شتێكی وا لەداهاتەكان ناگۆڕێت لەكاتێكدا دەقی یاسای چاكسازی وەك خۆی جێبەجێبكرێت». هەڵەدنی پێشنیاری بۆ حكومەتی هەرێم كرد بەپێی زیادبوونی داهاتەكان پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران دەستپێبكاتەوە. 

ماردین نورەدین وتەبێژی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان جارێكی دیكە دڵنیایی دەداتە موچەخۆران و فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كە ناردنی 200 ملیار دیناری مانگانە لەلایەن بەغداوە بەردەوام دەبێت و ئەمینداری گشتی حكومەتی عێراق بەفەرمی نووسراوی كردووە بۆ ناردنی ئەو بڕە پارەیە. ‌سەمیر هەورامی وتەبێژی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»بەپێی نوسراوی ژمارە (257) كە لەئەمینداری گشتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق حەمید ناعیم ئەلغەزی وەك بڕیار دەرچووە، كە لەكۆبونەوەی 3/8/2021 ئەنجومەنی وەزیران بڕیارێكی داوە پەیوەستە بەهەرێمی كوردستانەوە كەخەرجكردنی 200 ملیار دینار مانگانە وەك شایستەی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بنێردرێت». هەروەها وتیشی:»ئەمە كۆتا بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقە، لەسەر ئەم مەوزوعە لەكۆبوونەوەی سێی مانگ بڕیاری لێدراوەو چواری ئاب ئەمینداری گشتی حكومەتی عێراق كردوویەتی بەبڕیار و بڵاویكردووەتەوە بۆ لایەنە پەیوەندیدارەكان». سەمیر هەورامی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە چاوەڕێین ئەم 200 ملیار دینارە مانگانە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستان  بنێردرێت و بۆ موچەی موچەخۆران خەرجی بكەن. پەرلەمانتارێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دەڵێت:» رێكەوتنی سیاسی تا ئەوكاتەی خزمەت بەبەرژەوەندی هەردوولا بكات جێبەجێ دەكرێت «.  ئەحمەدی حاجی رەشید ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق بەهاوڵاتى وت:» ئەگەر هەڵبژاردنەكان بكرێت لەبەر بوونی هەڵبژاردنەكان و جۆرێك لەهاوپەیمانی نێوان هەندێك هێزی سیاسی كوردی و عێراقی، ئەم 200 ملیارە ئەگەری ئەوەی هەیە بێت». ناوبراو پێشیوابوو هیچ شتێك  لەعێراقدا گرەنتی نییە، ئەگەر بچێتە چوارچێوەی قاڵبە یاساییەكەی ئەوا ناتوانێ ئیلتیزام بكات ئەگەری هەیە تاهەڵبژاردن بەردەوام بێت. بڕیارە 10ی 10ی 2021، هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق ئەنجامبدرێت كە دابەشبووە بەسەر 81 بازنەو سەدان كاندید كێبڕكێی بردنەوەی 329 كورسی پەرلەمان دەكەن.

عەمار عەزیز «سێ جار كڕین و فرۆشتنم پێوە كراو حەوت جار هەوڵی هەڵهاتنم داو 90 حەپم خوارد تا بمرم و لەدەست داعش رزگارم ببێت، بەزۆر دەستدرێژی دەكرایەسەرم كە لەوە ناخۆشتر نییە دەستدرێژی بكرێتەسەر شەرەف كە چۆنێتییەكەی و ئازارەكەی وەسف ناكرێت». حەلا سەفیل ، كچێكی رزگاربووی دەستی داعشە ، زیاتر لەسێ‌ ساڵ لەژێر ئەشكەنجەو مامەڵەی خراپی داعشدا بووە، ئەو هەشت جار هەڵاتووە لەژێر دەستی داعش رزگاربكرێت، جاری هەشتەم توانیویەتی خۆی بگەیەنێتە سوپای عێراق و رزگاری ببێت. حەلا سەفیل، خەڵكی كۆمەڵگای تل قەسەبە سەر بەقەزای شەنگال لەدایكبووی 1996، رۆژی 2ی ئاب 2014 لەناوچەی (قنێ‌) كە حەوت كیلومەتر دوورە لەناوەندی شەنگال، لەگەڵ دایك و باوك و خوشك و براكانی دەكەوێتە دەست چەكدارانی داعش، دوای دەستگیركردنیان ژن و پیاو لێك جیاكرانەوە، دواتر ژن و كچیان گواستنەوە بۆ تەلەعفەر.  دوای سێ‌ رۆژ مانەوە لەتەلەعفەر دەگوازرێنەوە بۆ زیندانی بادۆش لەسنوری شاری نەینەوا، لەزیندانی بادۆش دووبارە دایك و كچەكانیان لێك جیاكرانەوە، ئینجا كچیان گواستەوە بۆ ماڵی ئەسێل نوجەیفی لەناوەندی موسڵ، وەك حەلا سەفیل  بۆ پەیامنێرەكەی هاوڵاتی باس كرد. «كاتێك ئێمەیان گواستەوە بۆ ماڵی ئەسێل نوجەیفی لەوێ‌ ناخۆشترین شت لەژیانی مندا دەستپێكرا ئەویش كڕین و فرۆشتنی كچان بوو ، لەوێ‌ هەندێك چەكداری داعش دەهاتن 10 كچیان دەكڕی، هەندێكی تر پێنج كچیان دەكڕی بەپێی حەزو خواستی خۆیان، دوای كڕین دەیانبرد بۆ شاری رەققە، تەلەعفەر، بەعاج ، ئیتر هەركەسێك بەئارەزوی خۆی بۆ چ شوێنێكی بردبا»، حەلا سەفیل وا دەڵێت . «سێ جار كڕین و فرۆشتنم پێكراوە، دوو لەو چەكدارانە بە رەگەز سعودی بوون و ئەوەی تر عێراقی، ناخۆشترین شت هەر ئەوەبوو كە بەزۆر دەستدرێژییان دەكردەسەرم، لەوە ناخۆشتر نیە دەستدرێژیی بكرێتەسەر شەرەف كە لەهەموو شتێك گرنگترە، هەموو شتێكی خراپیان دەكرد ناتوانم وەسفی بكەم». حەلا باس لەچۆنیەتی خواردنی 90 حەب دەكات تابمرێت و لەژێر دەستی ئەوان رزگاری بێت، وتی:» زۆر بێزاربووم لە چەكدارانی داعش، زۆر شتمان تاقیكردەوە تا بمرین، چەند جارێك هەوڵی خۆ خنكاندنم دا، بەڵام زوو زوو دەیانزانی و رێگەیان بەئێمە نەدەدا خۆمان بكوژین، جارێك دەستی خۆم بڕی، دواینجار لەماڵی كریستیانەكان سێ‌ كارتۆنی حەبی (مقەوی)م بەدەستهێنا، تەنها لەیەك كاتدا 90 حەبی (مقەوی )م خوارد، دوای خواردنی حەب لەهۆش خۆم چووم، هێندە زانیم لەنەخۆشخانەم». حەلا باس لەوەدەكات كە بەو حەبانە نەمردو ئێستاش بەهۆی خواردنی ئەو حەبانە تەندروستیی باش نیە، وتیشی:»كە زانیان حەبم خواردووە یان هەر جارێك هەوڵی خۆ كوشتنم دەدا ئێمەیان لەكارەبا دەداو دەیان سزادانی تر، هەشت جار هەوڵی هەڵهاتنمدا سوودی نەبوو ، لەكۆی ئەو هەوڵانە حەوت جار چەكدارانی داعش زانیان دووبارە منیان دەستگیردەكردو سزایان دەدام بەقورسترین و ناخۆشترین شت كە باس ناكرێت». حەلا كاتی هەڵهاتنی لەدەست چەكدارانی داعش دەخاتەڕوو كاتێك فیرقەی زێڕینی لەشكری عێراق دەگەنە موسڵ ، حەلا بۆ جاری هەشتەم هەوڵدەدات خۆی رزگار بكات»لەبەری چەپی موسڵ بووم، زانیم سوپای عێراق هاتووەتە ناو سەنتەری موسڵ، هەوڵی هەڵاتنمدا بەچەند قۆناغێك خۆم گەیاندە بەری راستی موسڵ و یەكسەر خۆم رادەستی سوپای عێراق كرد، پێش ئەوەی بگەمە بەری راست لە رێگا هەر كەسێك پرسیاری لەمن كردبا نەمدەگووت ئێزیدیم تاگەیشتمە خاڵێكی سوپای عێراق، لە رێكەوتی 1/ 7/ 2017 بەتەواوی لەژێر دەستی داعش رزگاربووم». حەلا سەفیل، پێنج براو سێ‌ خوشكی هەیە، دوای حەوت ساڵ هێشتا چارەنووسی دایك و باوك و سێ‌ برای حەلا دیار نیەو بێسەروشوێنن، حەلا لەگەڵ سێ‌ خۆشكی خۆی و برایەكی لەكەمپی بێرسیف لەسنوری قەزای زاخۆ ژیان دەگوزەرێنێت . حەلا لەدوای رزگاربوون لەژێر دەستی چەكدارانی داعش  لەكەمپی بێرسیف لەگەڵ برایەك و سێ‌ خوشكی ژیان دەگوزەرێنێت و دوای وەرگرتنی چارەسەری دەروونی بۆ ماوەی دوو مانگ، لەگەڵ رێكخراوێك كاری (پاككەرەوە) دەكات لەنەخۆشخانەی كەمپی بێرسیف، وتی:» بەداخەوە لەدوای ئەو هەموو ناخۆشییانە ئیشی پاككەرەوە دەكەم، هەرچەندە ئیشكردن شەرم نیە و شەرەفێكی گەورەیە بۆ من، بەڵام عەیب و شەرمە بۆ بەرپرسانی عێراق و هەرێمی كوردستان كە بەهەموو شێوەیەك ئێمەیان «قوربانیانی ئێزیدییەكانیان پشتگوێ‌خستووە». «كەیسی شەنگال و رزگاربووانی دەستی داعش وەكو یاری منداڵانی لێهاتووەو یاری بەئێسك و پروسك و نەخۆشییەكانی ئێمەوە دەكرێت، هەندێكجار بەناچارییەوە باس لەكەیسی شنگال دەكەن، هیچ شتێك بۆ ئێمە نەكراوە»، حەلا وای وت.

نامۆ سەربەست دەسەڵاتدارانی حزبەكەی ئەردۆغان و دەوڵەت باخچەلی هاوپەیمان دەڵێن كودەتایەك لەوڵاتەكەیاندا بەڕێوەیەو بۆ ئەو مەبەستەش دوای ئاگركەوتنەوەكەی توركیا سەدان كەس دەستگیركراون. هیلال كاپلان مامۆستای دەروونناسی و رۆژنامەنوسی دیاری نزیك لەدەسەڵات و ئەندامی دەستەی بەڕێوەبردنی دامەزراوەی میدیایی تەرەتەی توركیی، لەڕۆژنامەی دەیلی سەباحدا وتارێكی بەو ناونیشانەوە بڵاوكردەوەو ئەوە بووە سەرەتای دەستپێكی هەڵمەتێكی راگەیاندن و سیاسییەكانی ئاكەپەو جەهەپە، كەئەگەری كودەتایەكی نوێ لەتوركیادا هەیە. كاپلان لەوتارەكەیدا دەڵێت ئەو ئاگرانەی ماوەیەكە توركیای گرتووەتەوە:»دەكرێت وەك بیانویەك بەكاربهێندرێن بۆ هەوڵی كودەتایەكی سەربازیی». نووسەرەكە ئاماژەی بەئەوە كردووە پێشبینییەكەی دوای ئەوە دێت كە ستفین كوك شارەزا لەسیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سێ رۆژ بەر لەدەستپێكردنی ئاگرەكان، لەوتارێكدا كە لەڕۆژنامەی فۆرین پۆلیسی بەناونیشانی (درزەكانی رژێمی ئەردۆغان لەزیاتربووندایە)، تیشكی خستەسەر خاڵە لاوازە بەرچاوەكانی حكومەتەكەی ئەردۆغان و لاوازبوونی زیاتری رژێمی توركیا و باسی لەوەشكرد توانای ئەردۆغان بۆ سەپاندن و پاراستنی دەسەڵاتەكەی لەسەرتاسەری توركیادا لاواز بووە و ئەوەش ئەگەری روودانی ناڕەزایی فراوان و زیاتربوونی توندوتیژی و كێبڕكێ سیاسییەكان زیاتردەكات. كاپلان لەوتارەكەیدا دەڵێت:»ئەوانەی چاودێری دەزگا راگەیاندنە رۆژئاواییەكان دەكەن، دەزانن ستیفن كوك یەكێكە لەسێ دژترین نووسەرەكان بەتوركیا، ئەو نووسەرە وتارێكی نووسیوە بە ناونیشانی چۆن ئەردۆغان توركیای كردووەتە وڵاتێكی سوڵتەوی و هەوڵدەدات بیانوو بۆ كوشتنی 251 كەس بهێنێتەوە لەلایەن كودەتاچییەكانەوە «. كاپلان كەسەرپەرشتیی چەند لیژنەیەكی ئەلكترۆنیی ئاكەپە دەكات بەناوی (گروپی ماسیخۆرە) و كاریان هێرشی ئەلكترۆنییە بۆ سەر ركابەر و ئۆپۆزسیۆنەكانی ئاكەپە، لەوتارەكەیدا نووسیویەتی:»هەمان فێل دووبارە دەكەنەوە بەوەی تۆمەتبارم بكەن بەبڵاوكردنەوەی تۆقاندن، وەك ئەوەی چوار مانگ پێش 15ی تەمموزی 2016 باسی ئەگەری كودەتام كرد، بەڵام من پێتان دەڵێم جوڵەی نامۆ هەیەو ئێمەش ئامادەین». دوا بەدوای كاپلان محێدین ئەتامان، مامۆستای زانستە كۆمەڵاتییەكان لەزانكۆی ئەنقەرە و بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی سەنتەری لێكۆڵینەوەی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی، وتارێكی بڵاوكردەوە بەناونیشانی (ئایا ئاگری دارستانەكانی توركیا كودەتایەكی نوێیە دژی حكومەت؟). تیایدا باس لەوە دەكات ئاگرەكان بە ئەنقەست لەلایەن پەكەكەوە كراونەتەوە و بوونەتە بیانوو بۆ گێرەشێوێنان تا توركیا وەك دەوڵەتێكی لاواز نیشان بدەن و هەوڵی كودەتا بدەن. لەچوارچێوەی ئەو هەڵمەتەدا چەندین وتارو بەرنامەو راپۆرتی تەلەفزیۆنیی تریش نووسران و پێشكەشكران، دواتریش پارتی دادو گەشەپێدان لەشاری ئەستەنبوڵ، كۆڕێكی گرت بەناونیشانی، (نمونەی دادو گەشەپێدان لەبەمەدەنیكردنی دەوڵەتی توركیاو شكستپێهێنانی كودەتا سەربازییەكان) تیایدا چەندین سیاسیی و نووسەر بەشدارییانكرد. لەكۆڕەكەدا یاسین ئاكتای راوێژكاری رەجەب تەیب ئەردۆغان وتی:»كودەتا رێگایەكی ناشەرعییە بۆ گەیشتنە حكوم، چارەسەری راستەقینە بەڕێگای پەرلەمانی و سیاسی دەبێت». هەروەها وتیشی:» كودەتا بەسەر دەستورو دامەزراوەكاندا دەبێت و ئەوەش سەری گەندەڵییە، چونكە كودەتا دزین و پێشێلكردنی هەموو پێوەر و نرخ و دەستورەكانە، گەلی توركیا لەكودەتا تێگەیشتووە و رەتی دەكاتەوە». لەبەرامبەر ئەو هەڵمەتەی دەسەڵاتدا، خەڵك و ئۆپۆزسیۆنی توركیاو چاودێرە دەرەكییەكان دەڵێن، ئەوانە تەنیا بۆ شاردنەوەی شكستی حكومەتە لەچارەسەری ئاگرەكاندا، بەتایبەتی ئەو رەخنانەی لەخودی ئەردۆغان گیران لەپای سەردانی بۆ ناوچە سوتاوەكان بەهێزێكی پاسەوانیی زۆرو دابەشكردنی كیسە چا بەسەریاندا. لەلایەكی ترەوە هەوڵی دەسەڵاتە بۆ زیاتر بێدەنگكردنی دەنگە ناڕازییەكان و ئۆپۆزسیۆن بەناوی پشێوینانەوە و بڵاوكردنەوەی ترس و دژایەتیكردنی دەوڵەتەوە. هاوكات بیانویەكی بەهێزە بۆ بەردەوامیی ئەردۆغان لە لەسەركارلابردنی ئەو فەرماندە سەربازییانەی گومانی لە وەلائیان هەیە بۆ خۆی، ئەوەبوو رۆژی 5ی ئاب و لەگەرمەی هەڵمەتەكەدا 30 فەرماندەی سەربازیی بەپلەی جەنەراڵ و ئەدمیراڵ خانەنشینكرد. لە 27ی تەمموزەوە ئاگرەكانی دارستانەكانی توركیا بەردەوامە، جیاوازیی لێدوانی بەرپرسە توركەكان سەبارەت بەژمارەی ئاگرەكان و كوژاندنەوەیان، ناجێگیریی دەرونی خەڵكی ئەو وڵاتەی زیاتر كردووە. هەندێكیان دەڵێن 150 ئاگرەو هەندێك دەڵێن 210 ئاگرە و 200یان كوژێنراوەتەوە. هەروەها 9ی ئاب بەكر باكدمیریلی وەزیری كشتوكاڵ و دارستانی توركیا رایگەیاند، تەواوی ئاگرەكان كوژێندراونەتەوە، بەڵام فەخرەدین ئەڵتۆن سەرۆكی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی سەرۆكایەتی كۆمار وتی 239 ئاگر بووەو هێشتا 5 یان بەردەوامە. بەوتەی ئەڵتۆن شەش هەزار كەس و 16 فڕۆكەو 9 درۆن و 65 هەلیكۆپتەرو 850 ئۆتۆمبێلی ئاگركوژێنەوە، بەشدارن لەهەڵمەتەكەدا. لەسەرەتای كەوتنەوەی ئاگرەكاندا (ئەوكات هێشتا ئاگر لە یۆنان نەكەوتبوەوە) حكومەتی یۆنان ئامادەیی بۆ هاوكاریكردنی توركیا دەربڕی و رایگەیاند ئەوان پێشتر چەند جارێك رووبەڕووی ئەو دۆخە بوونەتەوە و شارەزاییەكی زۆریان لەو بوارەدا هەیە، بەڵام توركەكان دەستپێشخەرییەكەی ئەوان و ئیسرائیلیشیان رەتكردەوە. لەبەرامبەردا سێ فڕۆكەی روسییان بۆ ماوەی 153 رۆژ بەبڕی 23 ملیۆن دۆلار بەكرێ گرت. زیانەكانی ئاگرەكەی توركیا تائێستا حكومەتی توركیا بەفەرمیی زیانەكانی ئاگرەكانی بڵاونەكردووەتەوە، بەتایبەتی زیانە ماددی و داراییەكان. بەپێی ماڵپەڕی سەنتەری خێرخوازیی كارەساتەكان، تائێستا لەتوركیادا 95 هەزار هێكتار زەوی و دارستان سوتاون، لەكاتێكدا لە 12 ساڵی رابردوودا نێوەندی سوتانی ساڵانە 13 هەزار و 516 هێكتار بووە. لەڕوی گیانییەوە 14 كەس مردون و 27 كەس هێشتا لە نەخۆشخانەكانن و سەدانی تریش دوای چارەسەر چوونەتە دەرەوە. چەتین عوسمان بوداق، پەرلەمانتاری ئەنتاڵیا لە پارتی كۆماریی ئۆپۆزسیۆن، بەڕۆژنامەی جمهوریەتی توركی راگەیاند:»زیانی دارایی ئاگرەكان 300 ملیار لیرە (350 ملیۆن دۆلار) تێدەپەڕێنێت». ئاماژەی بە ئەوەشكرد ئەو نرخە زیانەكانی كەرتی گەشتوگوزاریش لەخۆدەگرێت كە لەدەرئەنجامی ئاگرەكانەوە پێی دەگات. پەرلەمانتارەكە راشیگەیاند:»رووبەری ئەو دارستانانەی سوتاون 10 هێندەی ئەو رووبەرەی ساڵی رابردووە كە سوتاوە هەزاران دۆنم زەوی دارستان و كشتوكاڵ و لەوەڕگاو ژیانی سروشتیمان لەدەستداوە، نرخی ئابوریی درەختە سوتاوەكانمان دەگاتە 200 ملیار لیرە». «بەهۆی سوتانی دارستان و ناوچە گەشتوگوزارییەكانەوە، بڕی زیانەكان 300 ملیار لیرە تێدەپەڕێنێت، ساڵی 2019 داهاتی گەشتوگوزار تەنیا لەمانافاعاتی باشوری ئەنتاڵیادا 4.5 ملیۆن دۆلار بووە، ژمارەی گەشتیارەكانی سەردانی ئەو ناوچانە دەكەن كەمدەكات و زیانەكانمان لەداهاتی گەشتوگوزار 100 ملیار لیرە تێدەپەڕێنێت، ئەوە بێجگە لە لەناوچوونی سامانی ئاژەڵ و هەنگوین»، چەتین عوسمان وای وت. هاوكات ئاشكراشی كرد كە 48 هەزارو 300 دۆنم زەوی كشتوكاڵیی لەئەنتاڵیا سوتاوە، رووەكە بۆندارەكانی وەك مەریەمیە و غارو جاترە بەتەواوی لەناوچون و زۆر سەختە كشتوكاڵ و ئاژەڵداریی لەو ناوچانەدا دەستپێبكاتەوە. #یارمەتی توركیا بدەن بەردەوامیی ئاگرەكان و ناڕونیی قوربانی و زیان و كاتی كوژانەوەیان، حكومەتی ئەو وڵاتەی رووبەڕووی رەخنەیەكی زۆر كردەوە. لەگەڵیدا هاشتاگی #helpturkey یارمەتیی توركیا بدەن، لە ئاگرەكە خێراتر تەشەنەی سەندو لەماوەی چەند كاتژمێرێكدا زیاتر لەدوو ملیۆن و 500 هەزار تویت كرا. بڵاوبوونەوەی ئەو هاشتاگە بووە مایەی نیگەرانیی و توڕەبوونی ئاكەپەو مەهەپەو بڵاوكەرەوەكانیان بەخیانەتكار لەقەڵەمداو رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا، لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ ئاژانسی ئەنادۆڵ وتی:»ئەوە هەوڵی دوژمنانە تاوەكو توركیا وەك وڵاتێكی لاواز نیشانبدەن». هەروەها دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی مەهەپەش رایگەیاند:»كەسانێك هەن دەیانەوێت لەناومان ببەن و هەڵمانبوەشێننەوە، كارەساتەكان بەهێزو خۆڕاگریمان تێدەپەڕێنین، خۆبەدەستەوەدان ئەو خاڵە لاوازەیە لە سروشتی ئێمەدا بوونی نییە». هاوكات نوسینگەی داواكاری گشتی لێكۆڵینەوەیەكی لەسەر ئەو هاشتاگە دەستپێكرد، كە بەوتەی ئەو ئامانجی»نانەوەی پشێوی و ترس و تۆقاندنی دانیشتوان و سەرزەنشتكردنی حكومەتە». دوابەدوای ئەوە هەڵمەتێكی دەستگیركردنی چالاكوان و رەخنەگرەكان دەستیپێكردو تائێستا هەزاران كەس گیراون لەسەر بڵاوكردنەوەی ئەو هاشتاگە و هەر پۆستێكی تری سۆشیال میدیا كە باس لەشكستی حكومەت و بەردەوامیی ئاگرەكان بكات.  تەنیا لەئەنتاڵیا، فەرماندەیی درك سكاڵای لەسەر 66 كەس تۆماركردووە و داوای راگرتنی 17 ماڵپەڕی كردووە. لەگەڵیشیدا دەستەی رێكخستنی راگەیاندن هەڕەشەی غەرامەكردنی لەو كەناڵە تەلەفیزیۆنییانە كرد كەوێنەی راستەوخۆی ئاگرەكانیان دەگواستەوە، بۆیە زۆرێك لەكەناڵەكان روماڵكردنی ئاگرەكانیان راگرت.  

هاوڵاتى هێرش بۆ سەر كەشتییە بازرگانییەكەی ئیسرائیل لەهەفتەی رابردوودا گومانەكانی بۆ دروستبوونی جەنگی گەورەی كەشتییەكان لەكەنداو زیندوكردەوە كەهۆكاری سەرەكیی ئەو جەنگە، ئێران و عێراق بوون و سۆڤیەت و بەریتانیاو ئەمەریكاو زۆربەی وڵاتانی عەرەبی لەو جەنگەوە گلان و زیاتر لە (500) كەشتی تێكشكان و دواجاریش بەئاگربەست كۆتایی هات. ئێران كە شەشەمین هێزی دەریایی جیهانە بەگەورەترین مەترسیی سەر كەنداو ئەژماردەكرێت، چونكە خۆی بەخاوەن و پۆلیسی كەنداو دەزانێت و لەكۆنەوە تائێستا بەكەنداوی فارس ناوی دەهێنێت و هیچ كاتێك نەیشاردووەتەوە كە ئەگەر نەوتی وڵاتەكەی لەبازاڕەكانی جیهان ساغ نەبێتەوە یان رێگریی لێبكرێت ئەوا گەرووی هۆرموز لەكەنداو دادەخات كە بەشادەماری ئابوریی نەوت و وزە لەجیهان لەقەڵەم دەدرێت و رۆژانە (15) بۆ (20) كەشتیی نەوتهەڵگرو بارهەڵگرو زیاتر لە (18) ملیۆن بەرمیل نەوت لەو گەرووەوە تێدەپەڕن. نزیكەی نیوەی نەوت و غازی جیهان كەدەكاتە (40%)ی سەرچاوەی وزەی جیهان بەكەنداوو گەرووی هۆرموزدا تێدەپەڕێت و (90%)ی نەوت و غازی كەنداو لەو رێگەیەوە بۆ شوێنەكانی دیكەی جیهان دەگوازرێتەوە، بۆیە لەگەڵ سەرهەڵدانی هەر كێشەیەك لەكەنداوو ئەو گەرووە ستراتیژییە، ئەگەری سەرهەڵدانی جەنگێكی گەورەی جیهانی و زیانبەخش زیندو دەبێتەوە. جەنگی دەریایی كەشتییە نەوتهەڵگرەكان لەكەنداو كە راستەوخۆ لەنێوان ئێران و عێراق روویداو ئەمەریكا رۆڵی هەبوو تێیدا، بە دووەم گەورەترین جەنگی دەریایی دوای كۆتایی دووەم جەنگی جیهانی ئەژمار دەكرێت و بە (جەنگی نەوتهەڵگرەكان) ناودەبرێت و لەساڵی (1985) تا (1988) بەردەوام بوو، ئەو جەنگە بووە هۆی ملیارەها زیان و تێكشكانی زیاتر لە (500) كەشتی و نەوتهەڵگری گەوەرەی وڵاتانی جیهان كەزۆربەیان ئێرانی و عێراقی بوون. ئێران و ئیسرائیل ئاگری جەنگ لەكەنداو خۆش دەكەن.. لە رێككەوتی (29/7/2021) هێرش كرایەسەر كەشتیی بازرگانی مێرسرستریت (Mercer Street)  لەدوورگەی عومان لەنزیك گەرووی هۆرموز و ئەمەش كاردانەوەی توندی ئیسرائیلی لەدژی ئێران لێكەوتەوە، چونكە ئەو كەشتییە بەریتانییە لەلایەن بازرگانێكی ئیسرائیلەوە سەرپەرشتی كراوەو بەمەبەستی بازرگانیی بەكارهێنراوەو گومان دەكرێت ئێران لەڕێگەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە هێرشی كردبێتەسەر كەشتییەكەو بوبێتە هۆی كوشتنی دوو دەریاوانی. لەسەر داوای ئیسرائیل، سێ وڵاتی (بەریتانیا، رۆمانی، لیبریا) دژی كۆماری ئیسلامی ئێران سكاڵایان لە ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكان تۆمار كردووە و ئەو سێ وڵاتە رایانگەیاندوە بەئەگەری زۆر، ئێران لە رێگەی چەند فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانەوە هێرشی كردووەتە سەر كەشتی (مێرسرستریت) لەباشوری دەریای عوممان و بووەتە هۆی كوژرانی دوو دەریاوان و زیانگەیاندن بەكەشتییەكە. بەبڕوای هەندێك میدیای جیهانی دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی، پرسی هێرشكردنەسەر ئەو كەشتییە گەورەترین كێشەو تەنگەژەی دیپلۆماسی و سیاسیی بۆ ئێران لێدەكەوێتەوە. لەساڵی (2019) تا ێستا تەقینەوەو سوتان و رووداوی رفاندنی كەشتییە نەوتهەڵگرەكان لەكەنداو و گەرووی هۆرموز روودەدات و سەرجەم ئەم رووداوانەش بووەتە فشارێكی سیاسی و سەربازیی بۆسەر ئێران. ماوەی چەند ساڵیكە هەر كاتێك هێرش دەكرێتەسەر كەشتییە نەوتهەڵگرەكان، زۆربەی میدیاكانی جیهان ئاماژە بەسەرهەڵدانەوەی جەنگی كەشتییە نەوتهەڵگرەكان دەكەن چونكە لەسەردەمی ئێستادا كە نەوت و بازرگانیی پێویستییەكی سەرەكی زۆربەی وڵاتانی جیهانە، هەر جۆرە هێرشكردنەسەر كەشتیی بازرگانیی و نەوتهەڵگرەكان بەباڵاترین قۆناغی ململانێ و تەنگەژەی سیاسیی و سەربازیی ئەژمار دەكرێت. لەساڵی (1985)و دوای فەرمانی هێرشی سەددام حسێن، سەرۆكی  حزبی بەعسی عێراق بۆ سەر كەشتییە نەوتهەڵگرەكانی ئێران، كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند؛ عێراق بەهاوكاریی ئەمەریكا هێرش دەكاتەسەر نەوتهەڵگرەكانی وڵاتەكەی لەكەنداوو بەمەش دەیەوێت ئابوریی ئێران هەرەس پێبێنێت. لەو ساڵەدا بەهۆی هێرشەكانی عێراق و فشارەكانی ئەمەریكا لەكەنداو ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران لە رۆژانە نزیكەی سێ ملیۆن بەرمیل نەوتەوە بۆ رۆژانە (100) هەزار بەرمیل دابەزی و بەهای نەوتی ئێرانی لەهەر بەرمیلێك (18) دۆلارەوە بۆ هەر بەرمیلك شەش دۆلار دابەزیی و ئەو وڵاتەی بەرەو لێواری گەورەترین داڕووخانی ئابوریی برد، بەڵام ئێران رایگەیاند: «یان نابێت نەوتی هیچ وڵاتێك لەكەنداوەوە تێپەڕێت یان دەبێت رێگە بەنەوتی ئێرانیش بدرێت لەبازاڕەكانی جیهاندا بفرۆشرێت».  دوای ئەو پەیامەش كە لە رێگەی عەلی خامنەیی، سەرپەرشتیاری بەرەكانی جەنگی ئەوكاتی كۆماری ئیسلامی ئێران راگەیەنرا، سوپای دەریاوانیی ئێران هێرشی كردەسەر ژمارەیەك كەشتیی بەریتانیاو زیانی بەسێ كەشتیی سەربازیی سۆڤیەتی جاران گەیاندو تەنانەت كەشتیگەلێكی ئەمەریكاش بەمینی دەریایی تەقێنرایەوەو لەكارخرا، ئەمەش سەرەتای جەنگێكی شەلم كوێرم ناپارێزم بوو كە سەددام حسێن هۆكاری ئەو كاردانەوەیە بووە . سەدام حسێن بووە هۆی ئەوەی ئێران توندترین كاردانەوەی مێژوویی خۆی لەكەنداو بنوێنێت كەئەویش زیانگەیاندن بوو بە كەشتییەكانی سێ وڵاتی (بەریتانیا، ئەمەریكا، سۆڤیەت) وەك سێ زلهێزی جیهان لەكەنداو، ئەوەی دوای ئەو كاردانەوەیەی ئێران جێگەی سەرنج بوو سۆڤییەت دوای ئەوەی بەهۆی هێرشێكی هەڵەو نەخوازراوی ئێرانەوە سێ كەشتیی سەربازیی زیانی بەركەوت، بۆ هەمیشە كەنداوی جێهێشت لەكاتێكدا لەسەر داوای هەندێك وڵاتی عەرەبی كەنداو ئەو كەشتییانەی بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی وڵاتانی عەرەبیی رەوانەی ئەوێ كردبوو، بۆیە دوور نییە لەئێستادا ئیسرائیل ببێتە هۆكارێك بۆ كاردانەوەی توندی ئێران و هەڵگیرسانی جەنگێكی گەورە لەكەنداو. هەستیارترین جوگرافیای جیهان كەنداو هێڵی پەیوەندیی و گرێدانەوەی نێوان سێ كیشوەری ئەوروپاو ئەفەریقاو باشورو باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا-یەو گرنگترین سیستمی گواستنەوەی نێوان زەریای ئەتڵەسی و دەریای سپی و دەریای سور تازەریای هیند-ە بۆیە لە رووی بازرگانیی و گواستنەوەوە جێی بایەخی زۆربەی وڵاتان و بەتایبەت زلهێزە ئابوریی و سەربازییەكانی جیهانە، بەگشتی ئەم كەنداوە لە رووی جوگرافیای سیاسیی، ستراتیژیی، وزە، مێژوو شارستانییەتەوە بە رووبەڕێكی گرنگ و هەستیاری جیهان ئەژماردەكرێت. وڵاتانی (ئێران، عوممان، عێراق، سعودیە، كوەیت، ئیمارات، قەتەر، بەحرەین) لەكەنداو پشكیان هەیەو سەرجەم رووبەری ئەو كەنداوە (237) هەزارو (473) مەتر دووجایە، كە نزیكەی دوو هەزارو (440) كیلۆمەتر دووجا لە كەناراوەكانی دەكەوێتە بەشی ئێرانەوەو بەجۆرێك كە بەشی باكوری ئەو كەنداوە هەمووی دەكەوێتە جوگرافیای ئێرانەوە. زۆربەی ئەو دوورگە ستراتیژییانەی كەنداو وەك (قشم، خارگ، كیش، ئەبو موسا، لاوان ، لارك و ...) كە نزیكەی (30) دوورگەن دەكەوێتە جوگرافیای ئێرانەوەو بەو پێیە زۆربەی دوورگە گرنگەكانی كەنداویش بەدەست ئێرانەوەیەوە. وڵاتانی عەرەبی و ئێران لەكەنداو خاوەنی (75%)ی یەدەگی نەوت و (57%) یەدەگی غازی هەموو جیهانن، بۆیە ئەم ناوچەیە بە (عەمباری نەوتی جیهان) ناودەبرێت لەكاتێكدا ئێران بەتەنها دوای روسیا بەخاوەنی دووەم گەورەترین یەدەگی غاز لەجیهان ئەژمار دەكرێت. سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كەئێران بەتەنها خاوەنی (10%)ی یەدەگی نەوتی جیهان لەكەنداوە، بۆیە بەردەوام خۆی بەپۆلیس و خاوەنی ئەو ناوچەیە دەزانێت. بۆ ئێران پێداگریی لەناوی (كەنداوی فارس) دەكاتەوە مێژووی ناوی كەنداو دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی (داریوش) پاشای یەكەمی ئیمپڕاتۆریەتی هەخامنەشی لەئێران نزیكەی (500) ساڵ پێش زایین، بەڵام لەساڵی (1950) ئەو كەنداوە بە رەسمی لەلایەن وڵاتی ئێرانەوە وەك كەنداوی فارس ناوهێنراوەو لە بەڵگەنامە جیهانی و نێودەوڵەتییەكانیش ئەو ناوە تۆماركراوە.  لەساڵی (1960) بەسەرهەڵدانی جەمال عەبدولناسر لەوڵاتی میسرو بەهێزبوونی هزری نەتەوەپەرستیی عەرەب، دژایەتیی ناوی كەنداوی فارس دەستیپێكردووەو زۆربەی وڵاتانی عەرەبی ئەو كەنداوە بە (كەنداوی عەرەبی) ناودەهێنن و ئەمەش بەبەردەوام ناكۆكی سیاسیی لەنێوان ئێران و وڵاتانی عەرەبیی لێكەوتووەتەوە. ئێران كە خۆی بەمیراتگری ئیمپڕاتۆریەتی هەخامنەشی و داریوشی یەكەم دەزانێت، هەستیارییەكی زۆری بەرامبەر پاراستن و بەكارهێنانی ناوی «كەنداوی فارس» هەیە و هەر جۆرە گۆڕانكارییەك لەو ناوە یان بەكارهێنانی ناوی «كەنداوی عەرەبی» بەدەستدرێژی بۆ سەر وڵاتەكەی دەزانێت. پێگەی سەربازیی لەكەنداو كەنداو بەهۆی گرنگیی ستراتیژییەوە لەئێستادا بووەتە بنكەو پێگەی سەربازیی سێ زلهێزی جیهان كەئەوانیش (ئەمەریكا، بەریتانیا، ئەڵمانیا)ن لەكاتێكدا پێشتریش كەشتییە جەنگییەكانی سۆڤییەت لەو ناوچەیە بوونیان هەبوو، بەڵام بەهۆی جەنگی نێوان ئێران و عێراقەوە سۆڤییەتی جاران بۆ هەمیشە ئەو كەنداوەی جێهێشت. هێزە دەریاوانییەكانی ئێران كە لە رووی پلەی سەربازیی دەریاییەوە بە بوونی ژمارەیەكی بەرچاو لەكەشتی و ژێردەریایی جەنگییەوە دوای وڵاتانی (چین، روسیا، كۆریای باكور، ئەمەریكا، كۆڵۆمبیا) شەشەمین هێزی دەریایی جیهانە. هێزە دەریاوانییەكانی ئێران لەدوو هێزی سەرەكیی پێكدێت كەبریتین لەهێزەكانی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی ئێران و هێزەكانی سوپای رەسمیی ئەو وڵاتە (ئەرتەش)،  ژمارەی ئەو دوو هێزە لەكەنداو دەگاتە نزیكەی (50) هەزار سەرباز لەكاتێكدا هێزەكانی ئاسمانی و وشكانیی ئێران هاوكات پشتیوانیی لەم ژمارە زۆرە دەكەن. لەساڵی (2008) بە رەسمی ئاڵوگۆڕی تاكتیكیی گەورە لەنێوان هێزە دەریاوانییەكانی ئێران روویدا و سوپای پاسداران ئەركی پاراستنی كەنداوی پێسێردراو لەبەرامبەردا هێزی رەسمیی دەریاوانیی ئێران لەكەنداو بچووك كرایەوەو ئەركەكانی بەشێوەیەكی بەرچاو سنوردار كرایەوە، بۆیە هەر لەو ساڵەدا سوپای پاسداران ناوەندێكی سەرەكیی خۆی بۆ كەنداو گواستەوەو بەموشەك و ئامێری پێشكەوتو و دەیان كەشتیی جەنگیی و تەنانەت ژێردەریایی روسیا جێگیربوونی هێزەكانی لەو ناوچەیە نمایش كرد. سوپای پاسداران رایگەیاند هێزەكانی ئەوان ئەركیان پاراستنی شۆڕشی ئیسلامییە و ئەركی سەربازییان  سنوردار نییە تەنها بەجوگرافیای ئێرانەوەو هێزەكانی دیكە ئەركیان پاراستنی خاك و ئاوی وڵاتەكەیە، كەئەمەش ئاماژەیەكی گەورەبوو لەگۆڕانكاریی سەربازیی لەئێران بەو واتایەی هەر لایەنێك دژایەتیی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران بكات لەكەنداو.  سوپای پاسداران بەرەنگاری دەبێتەوە لەكاتێكدا ئەركی هێزی رەسمی دەریاوانیی هەر وڵاتێك تەنها پاراستنی سنوری ئاوییە، بۆیە لەو سەردەمەدا لەناوخۆی ئێران دەنگۆی ئەوە دروستبوو كە فەرماندە و جەنەڕاڵە دەریاوانییەكانی (ئەرتەشی ئێران) دووردەخرێنەوەو چەند جەنەڕاڵێكی دەریاوانیی ئێرانیش ناڕەزایەتیی خۆیان لەبەرامبەر ئەو گۆڕانكارییە دەڕبڕی كە بووە هۆی پەراوێزخستن و رەخنەی توندی سوپای پاسداران لەدژی ئەو جەنەراڵانە. ئێران لەكۆنەوە خاوەنی قەڵغانێكی دژە موشەكیی دروستكراوی بەریتانیایە كە بەیەكێك لەقەڵغانە دەریاییە پێشكەوتووەكانی جیهان لە (50) ساڵی رابردودا ئەژمار دەكرێت و سەرەڕای ئەمەش خاوەنی زیاتر لە (20) كەشتیی گەورەی جەنگیی و (18) كەشتیی گواستنەوەی سەربازییە كە لەوشكانیشدا توانای گواستنەوەی هێز و ئامێری سەربازیی هەیە. زۆربەی سیستمی دەریاوانیی ئێران لە (50) ساڵی رابردودا لەلایەن وڵاتی بەریتانیاوە بونیادنراوەو ئێران توانیویەتی لەسەر ئەو سیستمانە جارێكی دیكە كەشتی و ئامێرە پێویستییەكانی دروست بكات، یان  نوێیان بكاتەوەو لەگەڵ ئەوەشدا ستراتیژیترین چەك و ژێردەریایی سەربازیی لەچین و روسیا بكڕێت. سەرەڕای ناڕەزایەتییەكان و هەوڵەكانی ئەمەریكا بۆ رێگریی لەئێران ئەو وڵاتە لەساڵی (1992) سێ ژێردەریایی لە روسیا لەجۆری (كیلو) كڕی و لەبەرامبەردا ئەمەریكا دەستبەجێ بۆ یەكەمجار لەمێژووی خۆیدا یەكێك لەگەورەترین ژێردەریاییە ئەتۆمییەكانی بە ناوی (یو ئێس تۆپێكا)ی رەوانەی ئاوەكانی كەنداو كرد. لەگەڵ ئەوەی ئێران ژێردەریایی لە روسیا كڕی هاوكات خۆیشی ژمارەیەك ژێردەریایی بچووكی جەنگیی بە ناوی (غەدیر) لەجۆری (29) مەتریی (115) تۆنی دروست كردووە كە توانای هەیە موشەكی جۆری كڕوز لەژێر دەریاوە ئاڕاستە بكات. ئێران دوو كەشتیگەلی گەورەی بە ناوی (مەكران) و (سەهەند) هەیە كەدرێژیی مەكران (228) مەترو پانییەكەی(42) مەترو بەرزییەكی (22) مەترە و كێشەكەی (121) هەزار تۆنە و هێلیكۆپتەر و فڕۆكەی جەنگی بە كێشی (950)تۆنی دەگوازێتەوە  و توانای ئەوەی هەیە (24) هەزار سەعات بەبێ ئەوەی پێویستی بەوەستان بێت لەدەریا و ئاواكاندا دەمێنێتەوە و بەگەورەترین كەشتیگەلی جەنگی ئەو وڵاتە ئەژمار دەكرێت كە لەسەر جۆرو شێوازی كەشتیگەلی ئەمەریكا لەساڵی (1990) دروستكراوە، بەگشتی ئەو وڵاتە (398) كەشتی و ژێر دەریاریی جەنگیی هەیە و ئەمە وای كردووە ئێران ببێتە شەشەمین هێزی دەریاوانیی جیهان. سەرەڕای هەموو ئەمانە سوپای پاسداران سێ هەزار بەلەمی بچووكی جەنگیی هەیە كە بەژمارەیەكی پێوانەیی لەبەلەمی جەنگیی لەجیهاندا ئەژمار دەكرێت و زۆرجار ئەم بەلەمە بچوكانە كە خێراییەكانیان زۆر بۆ گێچەڵكردن بەهێزەكانی ئەمەریكا و كەشتییە سەربازییەكانی لەكەنداو بەكاردەهێنرێت. جەنگی ئاگر و ئاسن لەئاوی كەنداو كاتێك ئەو ژمارە زۆرە لەكەشتی و چەك و كەرەستەی سەربازیی ئێران كە بۆ جەنگی كەنداو یان باڵادەستبونی خۆی لەو ناوچەیە تەرخانی كردووە دەخرێتە پاڵ یەكتر، هەست بەمەترسییەكی گەورە بۆ سەرهەڵدانی جەنگێكی هەمەلایەنە لە ئاگرو ئاسن لەكەنداو دەكرێت كە زۆربەی زلهێزەكان بەخۆیەوە سەرقاڵ دەكات، بۆیە دوور نییە لەهەر ئەگەرێكی رووداوی هێرشكردنە سەر كەشتیی وڵاتانی جیهان و بەتایبەت بەریتانیا، ئیسرائیل، ئەمەریكا جەنگێكی گەورە لە كەنداو روو بدات بەتایبەت كەئێران و عێراق ئەو ئەزمونەیان هەیە و لەماوەی سێ ساڵدا زیانی گەورەیان بە زیاتر لە (500) كەشتیی بازرگانیی و نەوتهەڵگری خۆیان و وڵاتان لە كەنداو گەیاند.

پ. دهۆك سوپای توركیا لەماوەی سێ‌ مانگی رابردوودا زیاتر لە 11 خاڵی سەربازیی لەسنوری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌ جێگیركردووەو لەم هەفتەیەدا تەقەو هەڕەشەیان لەهاووڵاتیانی گوندی هرور كردووەو كونسوڵی توركیا لەهەرێمیش وەڵامی پارێزگاری دهۆك ناداتەوە. هاووڵاتیەكی گوندی هرور دەچێتە دەوروبەری گوند بەمەبەستی كردنی هەندێك گژوگیا بۆ مەڕو ماڵاتەكەی، سوپای توركیا تەقە لەو كەسە دەكەن و دوای ماوەیەك شوێنەكە بەجێدەهێڵێت، دووری شوێنی ئەو دانیشتووەی گوندی هرورەو ناوەندی گوند تەنها 300 مەتر بووە. هەروەها جاری دووەمیش دوو كەسی دیكەی گوندی كێستە بەمەبەستی نۆژەنكردنەوەی بۆری ئاوی گوندەكەیان دەچن، بەڵام سەربازانی توركیا رێگەیان نەداوە بچنە ناو گوندەكەو بۆری ئاوی گوندەكیان نۆژەن بكەنەوە، هەڕەشەی كوشتنیان لێكردوون ئەگەر جارێكی دیكە بگەڕێنەوە. ئەدیب موسا، تەمەن 59 ساڵ، دانیشتووی گوندی هرور باسی رووداوەكە بۆ هاوڵاتى دەكات و وتی:» لەگەڵ كوڕێكم رۆیشتین بۆ دەوروبەری گوند بەمەبەستی كردنی هەندێك گژوگیاو بڕینی چلی لەداری بەڕوو، دوای چەند خولەكێك سەربازانی توركیا بەچەكی سووك تەقەیان لەئێمە كرد، یەكسەر شوێنەكەمان بەجێهێشت و گەڕاینەوە بۆ ماڵەوە، ئەگەر زوو شوێنەكەمان بەجێنەهێشتبا یان بریندار دەبووین یان دەیانكوشتین». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد پێش دوو رۆژ هەر لەگوندەكەیان هاووڵاتیەك دەچێتە سەر جوگەی ئاوی گوند بەمەبەستی ئاودانی باخەكەی، بەڵام سوپای توركیا تەقەی لێ‌دەكەن و دەگەڕێتەوە بۆ ماڵەوە بەم شێوەیە باخەكەی وشك بووە، وتیشی:» لەگوندی كێستەش كە نزیكە لەئێمە سوپای توركیا هەڕەشەی كوشتن لەدوو كەس دەكەن، ئەو دوو كەسە بەنیاز بوون بچن بۆ گوند بەمەبەستی نۆژەنكردنەوەی بۆری ئاو، بەڵام سەربازانی توركیا رێگا بەئەوان نادەن و هەڕەشەی كوشتنیان لێدەكەن» . ئەدیب موسا ئەوەشی خستەڕوو كە زیاتر لەسێ‌ مانگە بەردەوام ناوچەكەیان بۆردوومان دەكرێت، «تائێستا سەرووی هەزار تۆپ لەدەوروبەری گوند دراوە ، نزیكەی 55 خێزان لەناو گوندی هرور دەژین، تائێستا هیچ كەسێك گوندەكەی بەجێنەهێشتووە، هیچ شتێكمان ناوێت تەنها دەمانەوێت واز لەئێمە بێنن بۆ خۆمان بژین، بەداخەوە هیچ كەسێك قسە ناكات، بەرپرسانی هەرێم و بەغدا بێ‌دەنگن وابڕوات مەترسی زیاتر دەبێت بۆ سەر دانیشتوانی گوندەكانی سنوری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌«. سوپای توركیا دەیان كیلۆمەتر خاكی هەرێمی كوردستانی داگیركردووەو دەیان گوند چۆڵكراون و دانیشتوانی چەند گوندێكی دیكەش لەترسی بۆردومان ناتوانن بچنە سەر كارەكانیان. سەربەست سەبری، بەڕێوەبەری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌ لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «پێنج رۆژە چوار گوندی سنوری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌ بێ‌ كارەبا ماونەتەوە، ئەوانیش (ئەدنێ‌، دێشیش، سەرەرۆ، ئورە ) چەند جارێك تیمەكانمان سەردانی ئەو گوندانەیان كردووە بەمەبەستی چاككردنەوەی كارەباكەیان، بەڵام لەبەر بەردەوامی شەڕی توركیاو پەكەكە، سوپای توركیا تەقەشیان لەتیمەكانمان كردووەو ناچاربوون بگەڕێنەوە». بەڕێوەبەری ناحیەی كانێ ماسێ ئەوەی دووپاتكردەوە كەسوپای توركیا تەقە لەدانیشتوانی گوندی هرور دەكات، وتیشی:» لەهەمووشی خراپتر خەڵكی ئێمە بەتایبەت لەگوندی هرورێ‌ دەچنەناو باخەكانیان، بەڵام سوپای توركیا تەقەیان لێ‌دەكەن و ناتوانن ئیشەكانی خۆیان بكەن». «لەسەر تەقەكردنی سوپای توركیا لیژنەیەكمان پێكهێناوە بۆ ئەوەی بزانین هۆكاری تەقەكردنی ئەوان چیە، ئاگاداری قایمقامیەتی قەزای ئامێدیشمان كردووە ئەوانیش ئاگاداری پارێزگای دهۆكیان كردووە، بەرپرسانی پەیوەندیدار ئەم بابەتەیان گەیاندووەتە كونسڵی توركیا لەهەرێمی كوردستان، بەڵام تائێستا هیچ وەڵامێكمان وەرنەگرتووەتەوە» سەربەست سەبری وای وت. بەڕێوەبەری ناحیەی كانێ ماسێ هێما بۆ زیانەكانی شەڕی نێوان سوپای توركیاو پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) دەكات كە لەسەرەتای ئۆپەراسیۆنەكەی توركیا بۆ سەر ناوچەكە 22 هەزارو پێنجسەد دۆنم زەوی ئاوی و وشكانی سووتاون‌و   زیاتر لەحەوت ملیار دیناریش زیانی دارایی خەمڵێندراوە . حكومەتی عێراق دوای هێرش و داگیركارییەكانی سوپای توركیا بۆ سەر خاكی هەرێم لەناوچەكانی بادینان چوار خاڵی سەربازیی داناوە، بەڵام نەتوانراوە رێگری لەهێرش و داگیركارییەكانی سوپای تورك بگیرێت. بەڕێوەبەری ناحییەی كانێ ماسێ ئەوەی دووپاتكردەوە كە بۆ رێگەگرتن لەتەقەی جەندرمەی توركیا لەدانیشتوانی گوندەكانی بادینان پاسەوانی سنوری عیراق خاڵێكی دیكەی سەربازیی دادەنێت، بەڵام هێشتا تۆپباران و گرژییەكان بەردەوامەو ژیانی دانیشتوانی گوندەكان ئاسایی نەبووەتەوە.