ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

نامۆ سەربەست چەند وڵاتێك دەستیانكردووە بەهەنگاونان بۆ دەركردنی (پاسپۆرتی كۆرۆنا) تاوەكو كارئاسانی بكەن بۆ گەشتكردنی هاووڵاتییەكانیان و ئامادەبوون لەچالاكی و كۆبوونەوەكاندا تا لەو رێگەیەوە جوڵەی ئابوورییەكان زیاتر ببێت. ئەم جۆرە پاسپۆرتە دەكرێت لەڕێی ئەپڵیكەیشنێكەوە بێت لەسەر مۆبایلە زیرەكەكان و لەوانەشە هاوشێوەی پاسپۆرتی ئاسایی دەربكرێت و كەسەكان بتوانن بەكاری بهێنن، لەهەندێك وڵاتیش لەشێوەی بڕوانامەیەكی دیجیتاڵیدا دەدرێت. ئامانج لەدەركردنی ئەم جۆرە پاسپۆرتە بەخشینی ئازادیی زیاترە بەئەوانەی پێكوتیان وەرگرتووە بۆ جوڵەو هاتوچۆو گەڕان، كە دەبێتە مایەی بووژانەوەی زیاتری ئابوری و كەمكردنەوەی شوێنە داخراوەكان و سەركەوتنی چالاكییە هونەری و كلتوری و وەرزشییەكان. ئامانجێكی تری هاندانی هاووڵاتییانە بۆ وەرگرتنی پێكوتەكە، تا بتوانن بچنە هەر شوێنێك بیانەوێت. هەندێك وڵات بەكرداریی دەركردنی ئەم جۆرە پاسپۆرتەی جێگیر كردووە، كە رێگا بەهاووڵاتییەكانی دەدات لەسەر ئاستێكی فراوان گەشتبكەن و بەشداریی لەچالاكییەكاندا بكەن، بۆیە خاویی هەندێك وڵاتی تر لەكوتانی هاووڵاتییەكانیدا، ترسی ئەوەیان لەلا دروستدەكات لەڕێڕەوەكە دوابكەون. لەم راپۆرتەدا هەنگاوەكانی چەند وڵاتێك دەخەینەڕوو لەدەركردنی پاسپۆرتی كۆرۆنا و ناواخنەكانیان. شانشینی یەكگرتوو: لەئێستادا ئەو شوێنانەی خراونەتە ئاستی (مەترسیی گەورە)وە؛ وەكو یانە شەوانەكان؛ مەرجی ئەوەیان دانەناوە ئەو كەسانەی سەردانیان دەكەن بیسەلمێنن كوتراون. ئەوە وێڕای ئەوەی بۆریس جۆنسۆن سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا ئاشكرایكرد پلانگەلێكیان هەیە بۆ ئەوەی تاكۆتایی ئەیلولی داهاتوو:»كوتانی تەواوەتی ببێتە مەرج بۆ چوونە ژوورەوەی یانە شەوانەكان و ئەو شوێنانەی تریش كەخەڵكی زۆری تێدا كۆدەبێتەوە». بەپێی ئەو رێوشوێنە نوێیانە، هاووڵاتیان دەبێت بەڵگەیەك بخاتەڕوو بیسەلمێنێت پێكوتی وەرگرتووە، ئەوەش لەڕێگای ئەپڵیكەیشنی (كۆڤید پاس Coved Pass)ی سەر بەدەستەی تەندروستیی نیشتیمانیی بەریتانی. ئەو ئەپڵیكەیشنە، یان ئەپڵیكەیشنە هاوشێوەكانی لەشانشینی یەكگرتوودا، وادەكات ئەوانەی پێكوتی تەواویان وەرگرتووە، لەكاتی گەڕانەوەیاندا لەزۆرینەی ئەو وڵاتانەی خراونەتە لیستی سوری بڵاوبوونەوەی كۆرۆناوە، پێویست نەكات كەرەنتین بكرێن. بەپێی داتاكانی حكومەتی بەریتانیا، تائێستا (30) وڵات رەزامەندییان نیشانداوە لەسەر قبوڵكردنی پاسپۆرتی كۆرۆنای بەریتانیا، لەنێویاندا ئیسپانیاو یۆنان. بەڵام هەڵگری پاسپۆرتەكە دەبێت بەر لەگەشتەكەی چێكی یاساكانی ئەو وڵاتە بكات كەدەیەوێت گەشتی بۆ بكات. یەكێتی ئەوروپا: پاسپۆرتی كۆرۆنای یەكێتی ئەوروپا لەسەرجەم (27) وڵاتەكەی ئەندامی یەكێتییەكەداو سویسراو ئایسلەندا نەرویج و لیختنشتاین كاری پێدەكرێت. هاووڵاتییانی وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا دەتوانن پاسپۆرتەكە لەسەر ئەپڵیكەیشنێك دابەزێنن، یاخود كۆپییەكی كاغەزی هاوشێوەی پاسپۆرتی ئاسایی وەبگرن، بەبێ هیچ تێچوویەك. پاسپۆرتەكە بۆ ئەوانەش بەردەستە كە هاووڵاتیی وڵاتانی دەرەوەی یەكێتییەكەن، بەڵام بەشێوەیەكی یاسایی لەیەكێك لەو وڵاتانەدا دەژین و مافی گەشتكردنیان بۆ وڵاتانی تری ئەندامی یەكێتییەكە هەیە. بەوپێیەی بەریتانیا چیتر ئەندامی یەكێتییەكە نییە، بۆیە بۆ هاووڵاتییانی ئەوێ بەردەست نییە. پاسپۆرتەكە دەدرێتە ئەوانەی پێكوتیان وەرگرتووە، یان كاتێكی زۆر كەمە پشكنینیان كردووەو ئەنجامەكەی سالب بووە یان ماوەیەكی كەمە لەپەتاكە چاك بووەتەوە. هەڵگری پاسپۆرتەكە لەكاتی بڕینی سنوردا لەناو یەكێتی ئەوروپادا، پێویستی بەپشكنین و كەرەنتین نابێت فەڕەنسا: حكومەتی فەڕەنسا پاسپۆرتێكی تەندروستیی دەركردووە، رێگا بەهاووڵاتییەكانی دەدات بچنە چێشتخانەكان و سواری فڕۆكە و شەمەندەفەر ببن. لەئێستادا ئەو شوێنانەی زیاتر لە (50) كەس دەگرێت، كردوویانەتە مەرج كە دەبێت كەسەكە بەڵگەیەك نیشانبدات پێكوتی وەرگرتووە یان ئەنجامی پشكنینی كۆرۆناكەی سالب بووە، تاوەكو بتوانێت بچێتە ژوورەوە. حكومەتی فەڕەنسا بڕیاریشی داوە دەبێت لەسەرەتای مانگی ئابەوە هەموو گەورەكان دەستبكەن بەوەرگرتنی پاسپۆرتەكەو ئەو منداڵانەشی تەمەنیان لە (12) ساڵ زیاترە لە (30) ئەیلولەوە دەستبكەن بەوەرگرتنی. هەروەها بۆ دەستخستنی پاسپۆرتەكەش، دەبێت كەسەكە بەڵگە پێشكەشبكات كەپێكوتی تەواوی وەرگرتووە، یان ئەنجامێكی نوێی پشكنین بخاتەڕوو كە چاكبووەتەوە یاخود تووش نەبووە. لەسەرەتای دەركردنی بڕیارەكەوە، هەموو كۆتایی هەفتەیەك سەدان هەزار كەس لەشوێنە جیاوازەكانی فەڕەنسادا خۆپیشاندان دژی پاسپۆرتی كۆرۆناو بەزۆر كوتانی كارمەندانی كەرتی تەندروستی ئەنجامدەدەن و رۆژی شەممە 31ی تەمموز بۆ هەفتەی سێیەم لەسەریەك خۆپیشاندانەكان دووبارە بوونەوەو ژمارەی خۆپیشاندەران بەڕێژەیەكی بەرچاو زیاتر ببوو. خۆپیشاندەران هۆكارەكەیان بۆ ئەوە گێڕایەوە، ئەو بڕیارانە دەبێتە مایەی جیاكاریی لەنێوان هاووڵاتییانداو رێگریی لەئازادییەكانیان دەكات. ئیسرائیل: وڵاتی ئیسرائیل لەئەمساڵدا پاسپۆرتی كۆرۆنای كردە مەرج و دەبوایە كەسەكان بەڵگەیەك نیشانبدەن بیسەلمێنێت كوتراون یان چاكبوونەتەوە، ئەو هەنگاوەی حكومەت وایكرد خەڵك زیاتر خۆیان بكوتن، بەتایبەتی گەنجەكان. دوای دابەزینی رێژەی توشبوون بەپەتاكە، حكومەت ئەو رێوشوێنەی راگرت، بەڵام ئێستا كەژمارەی توشبوون دیسان كەوتووەتەوە هەڵكشان، حكومەت بەمدواییانە رایگەیاند پلانیان داناوە بۆ دووبارە سەپاندنەوەی ئەو رێوشوێنانە. بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی تایمز ئۆف ئیسرائیل Times Of Israel سیستمەكە ناونراوە سیستمی پاسپۆرتی سەوزو رێگا دەدات كەسانی سەروو (12) ساڵ لەئەوانەی خۆیان كوتاوە یان چاكبوونەتەوە یان ئەنجامی پشكنینی سالبیان وەرگرتووە، ئامادەی چالاكییە گەورەكان ببن و بچنە شوێنە گشتییەكانەوە. پاسپۆرتە نوێیەكە لە 29ی تەمموزەوە كەوتووەتە بواری جێبەجێكردنەوە و چالاكییە كلتوری و وەرزشییەكان و هۆڵەكانی وەرزش و خواردنگەكان و كۆنفرانسەكان و شوێنە گەشتیارییەكان و شوێنەكانی پەرستن دەگرێتەوە. چین: ساڵی رابردوو وڵاتی چین سیستمی (كۆدی وەڵامدانەوەی خێرا)ی بەردەستخست كە كەسەكان بەسەر رەنگەكاندا دابەشدەكات، بەجۆرێك رەنگی سەوز رێگا بەكەسەكە دەدات بەبێ هیچ كۆتێك بجوڵێت، بەڵام خاوەنی رەنگی زەرد دەبێت حەوت رۆژ لەماڵەوە بمێنێتەوە. رەنگەكان كۆمەڵێك داتای زۆری حكومی و كۆمەڵێك زانیاری لەخۆدەگرن كە كەسەكە خۆی دابینیكردووە و لەزۆرێك لەشوێنە گشتییەكانی چین نیشاندانی رەنگی وەڵامدانەوەی خێراكە، كراوەتە مەرجی چونە ژورەوە. بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی ساوس چاینا مۆرنینگ پۆست South China Morning Post  لەمانگی ئازاری رابردووەوە چین بڕوانامەیەكی تەندروستیی دیجیتاڵی دەركردووە، باری كوترانی كەسەكەو ئەنجامی پشكنینی كۆرۆنای تێدا دەرخراوە، بەڵام ئەو بڕوانامەیە تەنیا بۆ هاووڵاتییە چینییەكان بەردەستە، كە هیوادارن لەداهاتوودا وەك پاسپۆرتی كۆرۆنا ئەژماربكرێت و وڵاتانی تر ددانیپێدابنێن تاوەكو بۆ گەشتی دەرەوەی وڵاتیش بتوانن بەكاری بهێنن. بەڵام تائێستا دیارنییە چین لەگەڵ كام وڵاتانەدا لەگفتوگۆدایە بۆ داننان بەو بڕوانامەیەدا وەك پاسپۆرتی كۆرۆنا. ئەمریكا: مانگی نیسانی رابردوو كۆشكی سپی بەدوریگرت پاسپۆرتی زۆرەملێی كوتانی كۆرۆنا دەربكات و رایگەیاند كە» دەبێت ماف و تایبەتمەندێتیی هاووڵاتییان بپارێزرێت»، بەڵام بەپێی راپۆرتێكی پەیمانگای ئێم ئای تی تێكنۆلۆجی MIT Technology وێڕای ئەو بڕیارەی كۆشكی سپی، چوار ویلایەت ئەپڵیكەیشنی كوتانەكەیان كارا كردووەو هەندێك ویلایەتی تر رێوشوێنی تایبەت بەخۆیان داناوە بۆ زیاتركردنی رێژەی خۆكوتان. ویلایەتی كالیفۆرنیا بڕیاریداوە لەسەرەتای ئەم مانگەوە داوا لەهەموو كارمەندانی بواری تەندروستیی ویلایەتەكە بكات بەڵگەی كوتان نیشانبدەن یاخود هەفتانە پشكنین بكەن و ئەنجامەكەی نیشانبدەن. ویلایەتی نیویۆرك لەناوەڕاستی ئەیلولی داهاتوەوە، رێكارێكی هاوشێوە دەگرێتەبەرو كارمەندەكانی بەفەرمانبەرانی شارەوانی و پۆلیس و مامۆستایانیشەوە، داواكراودەبن خۆیان بكوتن یان هەفتانە پشكنین بكەن. ئوستورالیا: ئەو ئوستورالییانەی خۆیان كوتاوە، لەئێستادا بڕوانامەی دیجیتاڵییان لەسەر مۆبایلەكانیان پێیە. دان تیهان وەزیری گەشتوگوزاری ئەو وڵاتە رایگەیاند:» پاسپۆرتی كۆرۆنا مافی گەشتكردن بۆ دەرەوەی سنور دابین دەكات بۆ ئەوانەی خۆیان كوتاوە تەنانەت لەو كاتانەشدا كەڕێوشوێنی داخستن و قەدەغەی هاتوچۆ كارابێت، یان هەندێك ناوچەی وڵات بەهۆی تەشەنەی نەخۆشییەكەوە داخرابێتن». هەروەها راشیگەیاند:» پێدانی ئازادی زیاتر بەئەوانەی خۆیان كوتاوە، هانی ئەوانی تر دەدات بچن پێكوتی كۆرۆنا وەربگرن»

هاوڵاتى ئێران زیاتر لە (40) ساڵە گۆڕەپانی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانە لەكاتێكدا دەسەڵات و حكومڕانییەكەی لە لێواری هەڵدێریشدا خۆی دەرباز كردووە و توانیویەتی سەركوتی سەرجەم ئەو ناڕەزایەتییانە بكات و لەجیاتی جێبەجێكردنی داواكارییەكان خوێنی خۆپیشاندەرانی رشتووە. سەرەڕای سەركوت و سێدارە، هەژاری و برسێتی (60) ملیۆن كەس لەكۆی (84) ملیۆن دانیشتوانی ئێران، ئەوەی لەمێژووی كۆماری ئیسلامی ئێران و ئۆپۆزسیۆنەكەی بەدی دەكرێت رەنگە بەهێزیی و سەركوتی دەسەڵات لەئێران تەنها هۆكار نەبێت بۆ مانەوە و پاراستنی حكومڕانییەكەی بەڵكو لاوازیی و پەرتەوازەیی ئۆپۆزسیۆن بەسەرجەم لایەنەكانییەوە هۆكار و فاكتی سەرەكییە بۆ مانەوەی تەنها كۆمارە شیعەكەی ئێران لەناوچەكەدا. جیاوازیی پێكهاتە سەرەكی و نەتەوەییەكانی وەك (فارس، كورد، تورك، عەرەب، بلوچ) لەلایەك و جیاوازیی ئایینی و مەزهەبیی وەك (شیعە، سوننە، زەردەشت، یارسان و...) و قەیرانی حوكمڕانی و نەبونی ئازادی سیاسی و عەداڵەتی كۆمەڵایەتی وای كردووە ئێران بە بەردەوامیی گۆڕەپانی كەفوكوڵی سەرهەڵدان بێت، بەڵام لەبەرامبەردا خاوەنی ئۆپۆزسیۆنێكی پەرتەوازەو لاواز بێت كە ناكرێت پشتی پێ ببەسترێت بۆ رووخانی دەسەڵات و خوڵقاندنی وەرچەرخانێكی گەورە لەئێران، بۆیە لەوەسفی ئەم دۆخەدا دەكرێت بوترێت ئاش لەخەیاڵێك و ئاشەوان لە خەیاڵێك. لەئێستادا كە دۆخی ئابوریی و دارایی ئێران لەخراپیدا رۆچوەو فشارە نێودەوڵەتییەكان و لەسەروی هەمویانەوە ئەمەریكا تەنگی بەدەسەڵات و حوكمڕانیی ئەو وڵاتە هەڵچنیوە، قەیرانی نەبوونی ئاو و بڕینی كارەباش بوەتە هۆی ئەوەی ناڕەزایەتیی لەچەند شارێكی پەراوێزخراوو گەورەی ئێران سەرهەڵبدات و ئەم ناڕەزایەتییانەش بگاتە پایتەختی وڵاتەكەو هیوایەكی دیكە لای ئەوانە دروستبكات كە خەون بە روخانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە دەبینن. خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی لەسایەی سەركوت و سێدارە.. كۆماری ئیسلامی ئێران خاوەنی كارنامەیەكی رەشە لەسەركوتكردنی نەیاران و ناڕازییان چونكە ئەو وڵاتە تەنها لەساڵی (1988) زیاتر لەچوار هەزار زیندانیی سیاسی و نەیاری خۆی بەفەرمانی روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەرو رێبەری پێشوی كۆماری ئیسلامی ئێران لەسێدارە داوەو بەپێی راپۆرتی ساڵانەی رێكخراوی مافەكانی مرۆڤی ئێران ژمارەی لەسێدارەدانەكان لەساڵێكدا لەنێوان (200) بۆ (300) كەسە بەمەش دەكرێت كۆماری ئیسلامی ئێران لەماوەی (42) ساڵی حوكمڕانیدا زیاتر لە (10) هەزار كەسی لەسێدارە دابێت كەئەمەش روونە ئاستی سەركوت لەو وڵاتە چەند توندو بێبەزییانەیە. ئامارەكانی ئێران دەری دەخەن كەساڵانە نزیكەی (650) هەزار كەس لەو وڵاتە بە تۆمەت و تاوانی جیاواز سزای زیندانیان بەسەردا دەسەپێت و ئەگەر ئەو رێژەیە بە نێوەنج وەرگیرێت ئەوا لەتەمەنی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەسەر ئێراندا (27) ملیۆن كەس لەكۆی (84) ملیۆن هاووڵاتی بە لانیكەم بۆ جارێكیش بێت، زیندانیی كراون. ئاستی سەركوت و سزای زیندایی لەو وڵاتە وایكرد كە محەمەد خاتەمی، لەساڵی (1997) بەدروشمی (ئازادی رادەربڕین) بەشداریی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لە ئێران بكات و بەم دروشمەش رێژەی (80%)ی كۆی دەنگەكان كە دەیكردە زیاتر لە (29) ملیۆن دەنگ بەدەستبهێنێت و بەجیاوازیی (13) ملیۆن دەنگ شكست بە ركابەرەكەی بهێنێت و زیاترین ژمارە دەنگەكان لەمێژووی ئێراندا بۆ خۆی تۆمار بكات، كە ئەمەش ئاماژەبوو بۆ ئەوەی دانیشتوانی ئێران تا چ ئاستێك تینوی ئازادین. هەر خۆپیشاندان و سەرهەڵدانێك كە لەماوەی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا بەمەبەستی ئازادی و داواكاریی سیاسی و كۆمەڵایەتیی و خزمەتگوزاریی ئەنجام درابێت لەساتی یەكەمییەوە كوژراوو برینداری لێدەكەوتووەتەوە لەنوێترین رووداویشدا لە رێككەوتی (17/7/2020) لەپارێزگای خوزستان بەهۆی نەبوونی ئاوو گەندەڵیی لەدامودەزگاكانی حكومەت خەڵكی چەند شارو شارۆچكەیەكی ئەو پارێزگایە كە زۆرینەیان لەنەتەوەی عەرەب بوون خۆپیشاندانیان رێكخست و لەیەكەم رۆژی ئەو خۆپیشاندانە دوو كەس بەهۆی تەقەی هێزە ئەمنییەكانەوە گیانیان لەدەستداو تا شەشەم رۆژی ئەو ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانانە ژمارەی ئەو كەسانەی گیانیان لەدەستداوە بووەتە هەشت كەس كە سەرجەمیان گەنجن. خامنەیی بەپەیامێك خوێنی خۆپیشاندەران دەڕێژێت.. عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران وەك باڵاترین دەسەڵاتی سیاسی و مەرجەعێكی ئاینیی (شیعە) بەپەیامێكی چەند وشەیی دەتوانێت چارەنووسی خۆپیشاندەران و ناڕەزاییانی ناو ئەو وڵاتەكە بەمەبەستی سەركوت و سزا دیاری بكات چونكە هەندیكجار پۆلیس و هێزە ئەمنییە رەسمییەكانی دیكە هەوڵدەدەن نەبنە مایەی توندوتیژیی زیاتر بەمەبەستی هێوركردنەوەی دۆخەكە، بەڵام پەیامێكی خامنەیی لەسەر خۆپیشاندەران ئاستی توندوتیژییەكانی هێزە ئەمنییەكانی تا كوشتن و خوێنڕشتن بەرزكردووەتەوە. خامنەیی لەكاتی توندبوونەوەی ناڕەزایەتییەكان دەستەواژەی (بەكرێگیراوی دوژمن، سیخوڕ، ئاژاوەگێڕ، شەقاو، فریودراو) بۆ خۆپیشاندەران بەكاردەهێنێت كە واتای ئەوەیە هێزە ئەمنییەكان دەبێت بەتوندترین شێواز هێز لەدژی خۆپیشاندەران بەكاربهێنن و سەركوتیان بكەن. خۆپیشاندانەكانی ساڵەكانی (2009) بەهۆی ناڕەزایەتیی بزوتنەوەی سەوز لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی و سەركەوتنی مەحمودی ئەحمەدی نەژاد بەهۆی ساختەكارییەوە زیاتر لە (60) كەس بە تەقەی هێزە ئەمنییەكان گیانیان لەدەستدا. لەناڕەزایەتییە سەرتاسەرییەكانی ساڵی (2018) تا (2019) نزیكەی (180)كەس هەر بەتەقەی هێزە ئەمنییەكان گیانیان لەدەستدا، چونكە بەبڕوای شارەزایان عەلی خامنەیی بە پەیامەكانی لەو ساڵانەدا فەرمانی كوشتنی خۆپیشاندەرانی دەدا. سەركوتی كورد.. لەساڵی (1979) تائێستا كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەنەیاری سەرەكیی كۆماری ئیسلامی ئێران ئەژمار دەكرێت و ئەو دەسەڵاتەش وەك ناوچەیەكی مەترسیداری ئەمنییی لەو جوگرافیایە دەڕوانێت كەكورد تێیدا نیشتەجێیە و هەر لە رێككەوتی (19/8/1979) بەفەرمانی راستەوخۆی روحەڵڵا خومەینی، رێبەری پێشوو دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی ئێران بەبیانوی سەركوتی هێزە چەكدارەكان و حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هێرش دەكرێتە سەر خۆپیشاندەرانی كورد كە بۆ مافی نەتەوەیی خۆیان لەچوارچێوەی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و رووخانی سیستمی پاشایەتی لەئێران هاتبووە ئاراوە. فەرمانەكەی خومەینی بووە هۆی ئەوەی لە رۆژێكدا بە (21) هێڵی كۆپتەر هێرش بكرێتەسەر خۆپیشاندەرانی شاری (سنەو مەریوان و سەقزو بانە و..) تەنها لەشاری سنە و لە رۆژێكدا بەهۆی هێرشی ئاسمانیی و تۆپبارانكردنی ئەو شارە (22) كەس گیانیان لەدەستداو ئەمەش خوێناویترین سەركەوتە لەمێژووی دەستپێكردنی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەسەر ناوچەكەو ئێراندا. كورد سەرەڕای ئەوەی خاوەنی پرسی نەتەوەییە، بەڵام  لەگەڵ سەركوت و توندوتیژیی دەسەڵاتیشدا دەستبەرداری خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران نەبووە و زۆرجار پێشەنگی بزوتنەوە مەدەنی و كۆمەڵایەتییەكانی شارە گەورەكانی ئەو وڵاتە بووە، بۆیە ئازایەتی و بوێری هێمایەكن كە كوردی لەناوچەكانی دیكەی ئێران پێدەناسرێتەوە. ساڵی (1999) دوای دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجالان، رێبەری پارتی كرێكاران كوردستان لەلایەن توركیا، خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی سەرجەم رۆژهەڵاتی كوردستان و تەنانەت تارانی پایتەختی ئێرانیشی گرتەوەو شارو شارۆچكە كوردنشینەكان لەشێوازی راپەڕینێكی سەرتاسەری رژانە سەر شەقامەكان و دروشمی نەتەوەیی و پشتیوانیی لەئۆجالانیان دەوتەوە و لەبەرامبەردا كۆماری ئیسلامی ئێران بەتوندترین شێوەو رەوانەكردنی هێزە ئەمنیی و چەكدارییەكانی شارەكانی دیكەی ئێران هەوڵی سەركوت و سزای خۆپیشاندەرانی كوردی دا و نزیكەی (70) كەس بەهۆی تەقەی هێزە ئەمنییەكان و لەژێر ئەشكەنجە و ئازاری دەزگای هەواڵگریی ئێران (ئیتلاعات) گیانیان لەدەستدا. هیچ كات ئاماری قوربانیانی ئەو خۆپیشاندانە بە رەسمی لەلایەن دەزگاكانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە رانەگەیەنرا، بەڵام ئەوەی بەدی كراوە لەو سەردەمەدا توندترین سەركوت دژی خۆپیشاندەران و ئەو كەسانەی دەستگیركراون بەكارهێنراوە ژمارەی دەستگیركراوانی كورد بەئاستێك زۆر بووە كە لەزیندان و گرتوخانەكانی ناوچەكانی خۆیان جێیان نەبووەتەوە و بۆ زیندانە گەورەكانی ناوچەی هەمەدان و تەبرێز و تاران گوازراونەتەوەو خراونەتە ژێر توندترین ئەشكەنجەو ئازارەوە و هەندێكیان لەژیرا ئازارو ئەشكەنجەدا گیانیان لەدەستداوە و تەرمی هەندێك لەو قوربانییانە رادەستی بنەماڵەكانیان نەكراوەتەوەو لەشوێنی دوورە دەست فڕێدراوە و دواتر تەرمەكانیان دۆزراونەتەوە. ئۆپۆزسیۆن دەسەڵاتی ئێران بەهێز دەكات.. لەساڵی (1979)و لەگەڵ هاتنەسەركاری كۆماری ئیسلامی ئێران ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندانی جیاواز لەسەرتاسەری ئەو وڵاتە سەریهەڵداوە بەڵام هەریەكە لەم ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندانانە نەبوونەتە هۆی رووخان یان وەرچەرخانێكی گەورەی مێژوویی لەسیستمی سیاسی و دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی كە هۆكارەكەشی بۆ كۆمەڵێك پرسی كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابوریی و ئاینیی دەگەڕێتەوە و لەسەرووی هەموو ئەمانەش ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێزی رێكخراو كە وەك بەدیلی دەسەڵات لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران دەركەوێت بەدی ناكرێت. رەنگە لەمێژووی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێراندا ساڵێكی بەبێ خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی سەرتاسەریی بوونی نەبووبێت، هاوكات ئۆپۆزسیۆنەكانی ئەو دەسەڵاتە كە سەرەكیترینیان لەكوردو موجاهیدنی خەڵق و ئەوانەی خوازیاری گەڕانەوەی سیستمی پاشایەتی (سەڵتەنەت خواز) و كۆمۆنیستەكان بە گشتی پێكدێن ویستویانە خۆیان بكەنە خاوەنی ئەو ناڕەزایەتییانە لەكاتێكدا سەرجەم «ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی» ناكۆكیی قوڵیان لەگەڵ یەكتر هەیەو ئەو وزەیەی بەكاری دەهێنن بۆ دژایەتی و شاكاندنی یەكتر، بوەتە مایەی خێرو بەهێزبونی كۆماری ئیسلامی ئێران. ئەگەرچی كورد وەك ئۆپۆزسیۆن و نەیاری كۆماری ئیسلامی ئێران لەئۆپۆزسیۆنەكانی دیكە رێكخراوترە، بەڵام ئەوانیش لەمێژووی خۆیاندا خاوەنی شەڕی ناوخۆن و كۆمەڵە و حزبی دیموكرات لە رۆژهەڵاتی كوردستان لەدژی یەكتر شەڕیان كردووە، بۆیە ئاساییە دەسەڵات باكی بەو جۆرە ئۆپۆزسیۆنە نەبێت كە لەجیاتی ئەوەی دژایەتیی حوكمڕانیی بكەن، لەدژی یەكتر چەك بەكاربهێنن. لەلایەكی دیكەوە كۆماری ئیسلامی ئێران بەدانیشتن و دانوستانی نهێنیی لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی كورد و لایەنەكەنی دیكە بووەتە هۆكارێك كە ناكۆكییەكانی نێوان ئۆپۆزسیۆن زیاتر بێت و ئاشكرابوونی ئەم دانوستانە نهێنییە بێ ئەنجامانە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی بووەتە هۆی لاوازیی پێگەی جەماوەریی حزب و لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن. رێككەوتن بۆ رووخانی رژێمی ئێران بەگشتی دوو جۆری ئۆپۆزسیۆن، دژی كۆماری ئیسلامی ئێران بوونی هەیە، یەكێك ئەو لایەن و باڵەی كە لەناوخۆی كۆماری ئیسلامی و ئێراندایەو بە ریفۆرمخواز دەناسرێت و ئەوانیش لەناوخۆیاندا دابەش دەبن بەچەند بیروبۆچوونێكی جیاواز، بەڵام ریفۆرمخوازان هیچ كات خوازیاری نەمانی سیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران نەبوون و ئۆپۆزسیۆنەكە دیكەش كە لەلایەن و پێكهاتە جیاوازەكانی كوردو بلوچ  و تورك و فارس و عەرەب و سوننە پێكدێت، زۆربەی لەدەرەوەی ئێرانن و بەئۆپۆزسیۆنی تاراوگە ناویان دەهێنرێت. پاش (39) ساڵ لەدەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران، ئۆپۆزسیۆنی تاراوگە لەساڵی (2018) و دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیی خوێندكارانی زانكۆو مامۆستایان و چین و توێژە جیاوازەكان لەئێران رێككەوتنێكی هاوبەشیان لەژێر ناوی (یەكڕیزیی بۆ ئازادی و یەكسانی لە ئێران) واژۆ كرد كە بە(پەیمانی رووخانی رژێمی ئێران) ناودەهێنرێت. بەرچاوترین لایەنی بەشداربووی رێككەوتنەكە بریتی بوون لە (یەكێتی دیموكراتیی ئازربایجان، بزوتنەوەی كۆماریخوازە دیموكرات و لاییكەكانی ئێران، حزبی دیموكراتی ئەهواز، حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران، حزبی دیموكراتی كوردستان، كۆمەڵەی رێكخراوی كوردستانی حزبی كۆمۆنیستی ئێران، كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان، حزبی گەلی بلوچ، یەكێتیی فیداییانی ئێران، ئەنجومەنی كاتی سۆسیالیستە چەپەكانی ئێران). هەروەها ئەم پەیمانە بە ئامانجی كەمكردنەوەی ناكۆكییەكانی نێوان ئۆپۆزسیۆنی ئێران و بەمەبەستی رووخانی كۆماری ئیسلامی و دامەزراندنی سیستمی فیدڕاڵی، (كۆماری پەرلەمانی) لەئێران و جیاكردنەوەی دین لەدەسەڵات و حوكمڕانیی، لەنێوان ئەو لایەنانە واژۆ كرا لەكاتێكدا حزبی موجاهیدینی خەلق و لایەنەكانی سەر بەسیستمی پاشایەتیی و چەند لایەنێكی ئیسلامیی كورد لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەشداریی ئەو پەیمانەیان نەكرد. ساڵی (2020) جارێكی دیكە لەگەڵ توندبوونەوەی قەیرانە ئابورییەكانی و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییە مەدەنییەكان رەزا پەهلەوی كوڕی محەمەدڕەزا پەهلەوی، دوایین پاشای ئێران لەپەیامێكدا بەبۆنەی نەورۆز داوای یەكگرتویی و یەكێتیی لەسەرجەم لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی ئێران كرد بەمەبەستی هەنگاوی هاوبەش بۆ گۆڕینی دەسەڵات لەئێران بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج بوو تەنها ژمارەیەكی كەم لەسەركردە بێ ناونیشانەكانی نەتەوەی فارس و سەرۆكی چەند حزبێكی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان پشتیوانیان لەو پەیامە كرد. هەنگاوە لاوازەكانی ئۆپۆزسیۆنی تاراوگەی ئێرانی لەدەركردنی بەیاننامە و گردبونەوەی ناڕەزایەتیی بەژمارەی كەمی جەماوەر لەوڵاتانی ئەوروپا زۆر زیاتر نەڕۆیشتوە و ئەمەش خەڵكی ئێرانی لەوە سارد كردوەتەوە كەپشت بە رێكخستن یان ئاڕاستەكردنی ئەو ئۆپۆزسیۆنە ببەستن لەلایەكی دیكەوە بەشێك لەو ئۆپۆزسیۆنەكە كە لەنەتەوەی فارسن و بە نەتەوەی باڵادەست لەئێران ئەژمار دەكرێن دژی هەموو ئەو داواكاریانەی نەتەوەو گەلانی دیكەی ئێرانن كە لەچوارچێوەی باڵادەستیی نەتەوەی فارسدا نەگونجێت. شارەزایانی سیاسی پێیان وایە لەگەڵ ئەوەی ئاستی سەركوت و سێدارەی كۆماری ئیسلامی ئێران توندە، بەڵام ناكرێت متمانە بەئۆپۆزسیۆنێك بكرێت كەدوای (39) ساڵ لەدەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بیر لەدروستكردنی هاوپەیمانی بۆ رووخانی ئەو دەسەڵاتە بكاتەوە. كۆتایی ریفۆرمخوازان.. كۆماری ئیسلامی ئێران كە هەرزوو لەناوخۆیدا بەسەر دوو باڵی ریفۆرمخوازو محافزكاردا دابەشبوو باڵی ریفۆرمخواز كە لەلایەن محەمەد خاتەمی، پێشەنگایەتیی دەكرێت و ئەو لە دوو خولی چوار ساڵەدا سەرۆك كۆماری ئێران بوو لەئێستادا لەچالاكیی خراوەو هەموو چالاكییەكی میدیایی و رێكخراوەیی لێ قەدەغە كراوە، جگەلەوەش زۆربەی سەركردەو پێشەنگەكانی ریفۆرمخوزان لەچوارچێوەی سەركوتی (بزوتنەوەی سەوز)دا لەزیندانن و یان لەماڵەكانیاندا دەستبەسەرن. ریفۆرمخوازان كە خۆیان بەئۆپۆزسیۆن ناودەهێنن و دەڵێن پشتیان بەدەنگی جەماوەر بەستووە لەهەڵبژاردنەكانی ئەمساڵی پەرلەمان و سەرۆك كۆمارییدا پاشەكشێی بەرچاویان كردو زۆرینەی رەهای كورسییەكانی پەرلەمان كەوتەدەست محافزكاران و ریفۆرمخوازان تەنها (18) كورسییان لەكۆی (290) كورسی پەرلەمان بەدەستهێنا لەكاتێكدا لەساڵی (1999) توانبویان (90%)ی دەنگەكانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی ئێران بۆ خۆیان مسۆگەر بكەن و لەساڵی (2013)ی خولی یانزەیەمی سەرۆك كۆماریی كە پشتیوانییان لە حەسەن رۆحانی كرد، توانیان زیاتر لە (18) ملیۆن دەنگ  كۆبكەنەوە رۆحانی بكەنە سەرۆك كۆمار، رۆحانی جارێكی دیكە لەساڵی (2017) بە پشتیوانیی ریفۆرمخوازان توانی (23)ملیۆن دەنگ بەدەست بهێنێت ببێتەوە بەسەرۆك كۆمار بەڵام ئەمساڵ لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لە ئێران هیچ كاندیدێكیان سەركەوتنی بەدەست نەهێنا و ئیبراهیم رەئیسی بە (18) ملیۆن دەنگ بووە سەرۆك كۆمار. سەرۆكایەتیی سێ دەزگای سەرەكیی حوكمڕانیی كەبریتین لە(دادوەریی، پەرلەمان، حكومەت) لەئێران كەوتوەتە دەست محافزكاران و بەمەش خەونی ریفۆرم و ئاڵوگۆێ‌ لەسیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران لەسەر دەستی ریفۆرمخوازان كۆتایی پێهاتوە و پێچەوانەی رابردوو كە خەڵك لە خۆپیشاندانەكاندا پشتیوانیی ریفۆرمخوازانیان دەكرد ئێستا دروشمی زۆربەی خۆپیشاندەران بووەتە دژایەتیی ئەو لایەنەی كۆماری ئیسلامی ئێران. دەسەڵاتی خوێنڕێژ بەخوێن دەڕوات!.. دەسەڵات لەئێران وەڵامی زۆربەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی مێژووی وڵاتەكەی بەتوندترین شێواز داوەتەوەو لەنوێترین رووداویشدا كاتێك خەڵكی خوزستان بۆ داوای چارەسەری كێشەی (25) ساڵەی كەمیی ئاوی ناوچەكەیان رژاونەتە سەر شەقامەكان، لەشەش رۆژدا هەشت گەنجیان لێ كوژرا، دەركەوت كە  داواكردنی سەرەتایترین و سەرەكیترین ماف لەو وڵاتە چۆن بە توندوتیژیی وەڵام دەدرێتەوە، بۆیە زۆرجار لەسەر كۆماری ئیسلامی ئێران ئەم دێڕە مێژوییە دووبارە دەكرێتەوە «دەسەڵاتێك كە بە خوێن هاتبێت هەر بە خوێن دەڕوات».

كاوە ڕەش ‎دۆمینك رۆب،وەزیری دەرەوەی بەریتانیا، لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاندوە : بەریتانیا ئیدانەی ئەو هێرشە نایاسایی و ناڕەوایە دەکات کەکرایە سەر کەشتییەکی بازرگانی لەکەنارەئاوییەكانی عومان، کە بووەهۆی کوشتنی هاوڵاتییەكی بەریتانیی و كەسێكی رۆمانی. وەزیر دەڵێ: ‎ئێمە لەو بڕوایەداین كەئەو هێرشە لەلایەن ئێرانەوە ‎بەئەنقەست، ئامانج دراوە، پێشێلکردنی ئاشکرای یاسای نێونەتەوەییە لەلایەن ئێرانەوە. ‎بەپێی ‎هەڵسەنگاندنەکانی بەریتانیا، گەیشتوینەتە ئەو ئەنجامەی کەئێران لە 2ی تەمموزدا، هێرشی کردۆتەسەر (ئێم ڤی مێرسەر) لەئاوی نێودەوڵەتی عومان، بەبەکارهێنانی درۆنی ئاڕاستەكراو لەئاسمانەوە. ‎وەزیری دەرەوەی بەریتانیا، هۆشداری بەئێران دەدات و دەڵێ:  پێویستە ئێران کۆتایی بەو جۆرە هێرشانە بهێنێت و رێگری لەدووبارەبوونەوەی بكات. هەروەها رێ بەکەشتییەکان بدات کە بەئازادانە بەئاوە نێودەوڵەتییەكاند رێ بکەن كەبەیاسا رێپێدراوە. ‎بەریتانیا، لەگەڵ هاوبەشە نێودەوڵەتییەکانی کاردەکات لەسەر وەڵامێکی هاوبەش،  بۆ ئەو هێرشە ناپەسەندەی ئێران، لەكاتێكی گونجاودا. ‎راگەیاندنی ئەو بەیاننامەیەی وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لەدوای ئەوە بڵاوبووەتەوە، كەگفتوگۆو پەیوەندی نێوان وەزیری دەرەوەی ئیسڕائیل، یار لاپیدو، وەزیری دەرەوەی بەریتانیا ئەنجامدراوە، لەسەر هەڵوێستی هەردوولا لەمەڕ هێرشی تاران و كوژرانی هاووڵاتییەكی بەریتانیی لەناو ئەو كەشتییەی ٢٩ی  تەمموز كرایە ئامانج. وەزیری دەرەوەی ئیسڕائیل دەڵێ، هاوبەشە بەریتانییەكەم ئاگادا كردۆتەوە لەسەر وەشاندنی گورزی سەربازیی بۆ سەر تاران. وەزیر ئاماژەی بەوەشداوە كەئێران بەتەنها کێشەیەکی ئیسرائیلی نییە، بەڵکو هەناردەکاری تیرۆرو هۆكاری وێرانکردن و ناسەقامگیرییە بۆهەموومان و ئازاری گشت لایەكی داوە،  بۆیە پێویستە جیهان لەبەرامبەر كارە تیرۆریستیەكانی  ئێران، چیتر بێدەنگ نەبێت. هەریەكە لەبەریتانیاو ئەمەریكا پێیان وایە، كەحکومەتی تاران لەپشت هێرشەكەوەیەو دەڵێن، لەبەرامبەر ئەوپێشێلكردنەی یاسا نێودەوڵەتیەكاندا، دەبێ تۆڵە لەئێران بكرێتەوە. هاوكات سەرۆكوەزیرانی ئیسڕائیل نەفتالی بنتی، دەڵێ: بەڵگە  هەیە کەدوژمنە لەمێژینەیەکەمان  ئێران بەرپرسیارە لەو هێرشەدا. سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل هۆشداریدا کە»ئەوان دەزانن بەو شێوەیەی خۆیان دەخوازن پەیام  بۆ ئێران بنێریین و لەكاتی گونجاودا گورزی لێ بوەشێنن. هەرچەندە تاران هەموو ئەو تۆمەتانە  رەتدەكاتەوەو بەبێ بنەمایان دەزانێ. ناوەندی تووێژینەوەی، هێنری جاکسۆن لەبەریتانیا، پێی وایە، کەحکومەتی بەریتانیا، زۆردواكەوتووە لەوەڵامی پێشێلكارییەكان بۆ سەر بەریتانیاو هاوبەشەكانی و زۆر لەمێژە ئەو وڵاتە،  دەستدرێژیی و بەدکاریەکانی ئێرانی پشتگوێخستوە. هەروەها ئەو ناوەندە، حکومەتی بەریتانیا، تۆمەتبار دەكات بەوەی كە رێگەی بە رژێمی ئێران داوە، بەئارەزووی خۆی كوشتن و زیندانی كردن و فڕاندنی هاووڵاتیان پشتگوێ بخات. داوا دەكەن كەدواجار بەریتانیا، هەنگاوی كرداری بهاوێژێت بەرامبەر سەركێشیی و گەمژەییەكانی تاران . سام ئارمسترۆنگ، بەڕێوەبەری پەیوەندییەکان لەناوەندی هێنری جاکسۆن، بەڕۆژنامەی دەیلی مەیڵی راگەیاندوە : بەریتانیا بۆ ماوەیەکی زۆرە، ئەو هەڕەشەو دەستدرێژیانەی ئێرانی پشتگوێخستوە، لەڕفاندنی هاووڵاتیانی بەریتانی وەك (نازەنین زەغاری) تا هێرشەکان بۆ سەر کێڵگە نەوتییەکانی سعوودییو هەروەها  رفاندنی بەلەمەكانی هەڵگری ئاڵای بەریتانیا. ئێستا کەحکومەتی بەریتانیا، دەرەنجامە کوشندەکان و كردەوە ناپاکیەكانی ئێرانی بینیوە، دواجار دەبێت کاربکات، بۆ وەستاندنی لێرەدا. سەرەتای ئەم هەفتەیە، هاووڵاتییەكی بەریتانیی و هەروەها ئەندامێکی دیكەی دەستەی كەشتییەكی بازرگانی  ئیسرائیلی كەخەڵكی رۆمانیا بوون،  لەكەشتییەكی نەوت گواستنەوەدا، بەناوی (ئێم ڤی مێرسەر) گیانیان لەدەستدا. ئیسرائیل و هاوبەشەكانی، ئێران بەتێوەگلان لەو كردەوەیە تۆمەتبار دەكەن بەوەی، لەڕێگای درۆنی بۆمبڕێژكراوە، بەناوی درۆنی كامیكاز، ئەو كەشتییەی تەقاندووەتەوە. سەید خەتیبزاده، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، لەكۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاندووە: کەئێران لەو دەستدرێژییه تێوەنەگلاوەو بێبەریە لەو هێرشە. هەرلەمیانەی کۆنفڕانسەكەدا بانگەشەو تۆمەتەكانی ئیسرائیلی بە «بێبنەما» ناوزەدكرد.

ئارا ئیبراهیم سەرۆكی پەرلەمان دوا بزماری بەتابوتی پرۆژەی بودجەی ئەمساڵدا كوتی كە رۆژی شەممەی رابردوو خولی بەهارەی راگەیاندو تا مانگێكی دیكە پەرلەمان كۆبوونەوە ئەنجام نادات، لەكاتێكدا كە حكومەتی هەرێم دوای سەد رۆژ لەگەیشتنی پرۆژە بودجەی 2021 ئامادەنەبووە رەوانەی پەرلەمانی بكات. ‌رێواز فایەق، سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، بە بەیانێك كۆتایی خولی بەهارەی راگەیاند، بەمەش پەرلەمانی كوردستان بۆ ماوەی مانگێك دەچێتە پشووی فەرمییەوە، هەرچەندە پشووی بەهارەی پەرلەمان دەبوایە لەمانگەكانی (٧) و (٨) بووایە، بەڵام پێشتر دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان بۆ ماوەی مانگێك وەرزی یاسادانانی درێژكردەوە. بەپێی دەقی بەیانەكەی سەرۆكی پەرلەمان كە تێیدا هاتووە:» بەپێی بڕیاری ژماە (٧)ی ساڵی ٢٠٢١، ماوەی درێژكردنەوەی خولی بەهارەی ساڵی سێیەم لەخولی هەڵبژاردنی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، لە ٢٠٢١/٧/٣١ كۆتایی دێت و پاڵپشت بەم بڕیارە دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمانی كوردستان بڕیاری راگەیاندنی كۆتاییهاتنی (خولی بەهارەی ساڵی سێیەم لە خولی هەڵبژاردنی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانی دا». بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان دەبێت لەمانگی تشرینی یەكەم 10ی هەموو ساڵێك پرۆژە بودجەی ساڵی داهاتوو ئامادە بكرێت تا لەماوەی دوو مانگدا پەرلەمان راپۆرتی خۆی لەسەر ئامادە بكات و خوێندنەوەی بۆ بكات و دواتر پەسەندی بكات، بەڵام ئەمساڵیش پرۆژەی بودجەی 2021 تەنها لەسەر كاغەز لەدۆڵابەكانی حكومەتی هەرێمدا هەڵگیراوەو رەوانەی پەرلەمان نەكراوە. پەرلەمانی كوردستان بەپێی پەیڕەو سێ ئەركی هەیە كە (دەرچواندنی یاسا، یاسای بودجە، چاودێریكردنی كارەكانی حكومەتی هەرێم)، بەڵام لەخولی چوارەم و ئەم خولەی ئێستا (خولی پێنجەم) دوو ئەركی لەدەستداوەو تەنها یاسا دەردەكات بەبێ چاودێریكردنی حكومەت بوونی یاسای بودجە كۆبوونەوەكان ئەنجامدەدات. سەرۆكی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان دەڵێت:» بەردەوام لە سیراعداین لەگەڵ حكومەت و سەرۆكایەتی پەرلەمان بۆ ناردنی پرۆژەی بودجە، باڵام ئیتر بۆ ئەمساڵ ناردنی هیچ سوودی نییە». شێركۆ جەودەت، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»پەرلەمان پەكخراوە بەمەبەست كە نەتوانێت چاودێری كارەكانی حكومەت بكات بەتایبەت ئەو بابەتانەی پەیوەندی بەژیانی خەڵكەوە هەیە كە مەسەلەی بودجە یەكێكە لەوانەو بەنایاسایی حەوت ساڵە وجودی نییە». ناوبراو پێیوابوو كە ماوەیەكی زۆرە لە»سیراعداین لەگەڵ سەرۆكایەتی پەرلەمان و حكومەتدا فشارەكانمان بەردەوامە، بەڵام تازە هاتنی پرۆژەی بودجەی 2021 هیچ سوودی نابێت و شەڕ بۆ پرۆژە بودجەی 2022 دەكەین». سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی كە لەهەمانكاتدا سەرۆكی لیژنەی داراییە لەپەرلەمانی كوردستان ئاماژە بەوە دەدات كە»پەرلەمان بەهۆی نەهاتنی پرۆژەی بودجەوە ناتوانێت چاودێری حكومەت بكات و شەلەل بووە». زیاد جەبار، سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لە راستیدا ئێمە تائێستا چاوەڕێن حكومەتی هەرێم پرۆژە بودجەی 2021 رەوانەی پەرلەمان بكات، بەڵام تائێستا دیار نییە، ئەوەی كە گرنگە ناردنی پرۆژەكەیەو كۆبوونەوەی نائاسایی بۆ دەكەین و ئێمە ئامادەكاریمان بۆ كردووە». هەروەها باسی لەوەشكرد كە حەوت ساڵە یاسای بودجە نەبووەو هەر كاتێك بێت باشترە لەوەی كە نەگاتە پەرلەمان، بەڵام «پێویستە ئامادە بكرێت بۆ پرۆژە بودجەی 2022». هاوكات سەرۆكی لیژنەی دارایی هێمای بۆ ئەوەشكرد كە»نا تەبیعییە حەوت ساڵە پرۆژەی بودجە نەهاتۆتە پەرلەمان كە دادپەروەری و شەفافییەت بەرجەستە نابێت لەسەرچاوەكانی داهات و خەرجییەكان». زیاد جەبار ئەوەی دووپاتكردەوە كە یاسای بودجە نەبێت، پایەی سێیەمیش كە چاودێری كردنی حكومەتە هەموو جومگەكانی تێكداوە» پەرلەمان تووشی شەلەل دەبێت». پێشەوا هەورامی، ئەندامی فراكسیۆنی پارتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»پشووی پەرلەمان راگەیەندراوەو دانیشتەكان دەكەوێتە مانگی داهاتوو، باشترە كار بۆ پرۆژە بودجەی 2022 بكرێت لەئێستاوە». ناوبراو باسی لەوەشكرد، حكومەتی هەرێم تا ئەو (200) ملیارەی بەغدا نەگەیشت بەرچاوڕوونی نەبووە، بۆ پرۆژە بودجەی 2021، ئێستا كە بڕیارە مانگانە ئەو بڕە بێت و دەكەوینە مانگی نۆ بۆ كۆبوونەوەكانی پەرلەمان باشترە كار بۆ پرۆژە بودجەی ساڵی داهاتوو بكرێت. ماوەی زیاتر لەسەد رۆژە، وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم پرۆژە بودجەی 2021 رەوانەی سەرۆكایەتی حكومەتی هەرێم كردووەو لەئەنجومەنی وەزیرانیش لیژنەیەكی باڵا پێداچوونەوەیان تێدا كردووەو ئامادە كراوە بۆ رەوانەكردنی بۆ پەرلەمان، بەڵام تائێستا حكومەتی هەرێم نەیناردووەو تەنها دەڵێن لە ئامادەكارییەكانی بەردەوامن و بەم زووانە رەوانە دەكرێت. پرۆژە بودجەی 2021ی حكومەتی هەرێم بە (15) ترلیۆن دینار خەمڵێندراو نزیكەی دوو ترلیۆن و (900) ملیار دینار كورتهێنانی تێدابوو. بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی كە نەیویست ناوی بهێندرێت بۆ هاوڵاتى ئەوەی دووپاتكردەوە كە یاداشت دراوەتە وەزیری دارایی و ئابووری تا بیگەیەنێتە ئەنجومەنی وەزیران و كار بۆ پرۆژە بودجەی 2022 بكرێت. بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» وەزارەتی دارایی بەگشتی و بەڕێوەبەرایەتی گشتی بودجەی سەر بەوەزارەت زۆر ماندووبوون لەئامادەكردنی پرۆژە بودجەی 2021 كە پرۆژەیەكی شەفاف بوو سەرجەم داهاتە نەوتی و نانەوتییەكان و قەرزەكانی لەخۆگرتبوو، لەكاتێكدا حەوت ساڵە پرۆژەی بودجە نەبووە، كاتێكی زۆر خەریكی ئامادەكردنی بووین». هەروەها جەختی لەوەشكردەوە كە یاداشتی ئامادەكاری پرۆژە بودجەی 2022 دراوەتە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی و ئابووری كە بڕیارە ئەم هەفتەیە لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران تەسلیمی سەرۆكایەتی حكومەتی بكات، وتیشی:» زۆر درەنگە بۆ ئامادەكردنی پرۆژە بودجەی ساڵی داهاتوو، چونكە وەزارەت لەمانگی چواردا نووسراو بۆ وەزارەتەكان دەكات كە خەمڵاندنی خۆیان بۆ داهات و خەرجییەكان بخەنەڕوو ئەوەش پرۆسەیەكە چەند مانگێكی دەوێت تا وەڵام دەدەنەوە، بۆیە ئەگەر لەئێستاشەوە كاری تێدابكەین سێ بۆ چوار مانگی دیكەی دەوێت». هاوكات ئەو بەرپرسەی وەزارەتی دارایی پێشیوابوو ئەگەر تەنها بۆ سێ مانگیش بووە، پرۆژە بودجەی 2021 رەوانەی پەرلەمانی كوردستان بكرێت تا ببێتە بنەمایەك بۆ بودجەی ساڵی داهاتوو» تا دادپەروەری لەدابەشكردنی داهاتەكان و بەپێی ژمارەی دانیشتوان پرۆژەكان جێبەجێ بكرێت، سەرەڕای ئەوەی لە قەیرانی دارایداین، بەڵام بوونی یاسای بودجە باشترە لەنەبوونی، چونكە گەندەڵی ناشەفافییەت زیاتر دەكات كە حەوت ساڵە هەرێم بەو شێوەیە كاردەكات». «ئەگەر پرۆژەی 2021 نەچێتە پەرلەمان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوەو پێمان بڵێن ئامادەكاری بكەن بۆ بودجەی ساڵی داهاتوو، ئەوا ئێمە بنەمایەكی باشمان هەیە بۆ ئامادەكردنی بودجەی 2022 و بۆ ئەمساڵیش دەتوانین حساباتی دارایی رەوانەی پەرلەمان بكەین لەڕێگەی حكومەتی هەرێمەوە»، بەرپرسەكەی وەزارەتی دارایی وای وت.

عەمار عەزیز. دهۆك «سێ‌ جار كڕین و فرۆشتنم پێكرا، جارێك لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز سعودی و جاری دووەم لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز سوری، دواینجاریش لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز عێراقی، مامەڵەی هەرسێكیان زۆر خراپ بوو بەتایبەت پیاوە سورییەكە كە هەموو شتێكی خراپیان لەگەڵم كرد، ئەوەی لەمێشكیاندا بوو دەیانكرد». ئیبتیهاج ئەمین بەرەكات، تەمەن 18 ساڵ ، خەڵكی گوندی حەردانە سەر بە قەزای شنگال، لە رێكەوتی 3ی ئاب 2014 لەبازگەی ناحیەی سنون لەگەڵ خێزانەكەی كەوتنە دەست چەكدارانی داعش،  هەشت خوشك و سێ‌ برای هەیە، تا ئێستا دایك و باوك و چوار خوشك و برایەكی بێسەروشوێنن. ئەو ژن و كچانەی لە 3ی ئابی 2014 كەوتنە دەست چەكدارانی داعش دەیان چیرۆكی ناخهەژین و ناخۆش لای ئەوان ماونەتەوە كەهەرگیز لەبیری ناكەن كە حەوت ساڵ بەسەر ئەو رووداوەدا تێپەڕ دەبێت و تائێستا نەكەوتوونەتەوە ژیانی ئاسایی خۆیان. رۆژی 3ی ئاب، یەكێكە لەو رۆژانەی كە لای كوردو ئێزیدییەكان و عێراق لەبیر ناكرێت كە هەزاران ژن و كچی ئێزیدی كڕین و فرۆشتنیان پێوەكرا لەلایەن رێكخراوی داعشەوە، بەڵام لایەنە پەیوەندیدارەكان هێشتا زامی ئازاری ئێزیدیەكانیان ساڕێژ نەكردووە وەك خۆیان دەڵێن.  ئیبتیهاج ئەمین  بەرەكات، کاتی هێرشی داعش بۆ ناوچەکە تەمەنی  11 ساڵ بووە، یەكێك لەو کچ‌و ژنانەیە كە كەوتبووە دەست چەكدارانی داعش.  ئەو باس لەچۆنیەتی دەستگیركردنی خۆی و مامەڵەی چەكدارانی داعش دەكات و بە وت:»دوای ئەوەی ئێمە دەستگیركراین لەلایەن چەكدارانی داعش ئێمەیان گواستەوە بۆ سوریا، دوای هەشت رۆژ ژن و پیاو لێك جیاكرانەوە، دوای ئەوە ئێمەیان گواستەوە بۆ گوندی كۆجۆ». هەروەها وتیشی:»چەند مانگێك لەوێ‌ ماینەوە، دواتر جارێكی تر ئێمەیان گواستەوە بۆ گوندی تل قسەب، ئینجا ئێمەیان گواستەوە بۆ تەلەعفەر، دواینجار ئێمەیان بردە هوڵی گالاكسی لە ناوەندی شاری نەینەوا . ئیبتیهاج  دەڵێت سێ‌ جار كڕین و فرۆشتنی پێكراوە، جارێك لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز سعودی و جاری دووەم لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز سوری، دواینجاریش لەگەڵ پیاوێكی بە رەگەز عیراقی» مامەڵەی هەرسێكیان زۆر خراپ بوو بەتایبەت پیاوە سوریەكە، كە هەموو شتێكی خراپیان لەگەڵ كردم، ئەوەی لە مێشكیاندا بوو دەیانكرد». ئەو ژنە رزگاربووەی دەستی داعش باسی لەوەشكرد كە جگە لەئیشە خراپەكانیان دەبوایە رۆژانە پێنج نوێژیان بكردایە لەگەڵ خوێندنی قورئان، «جارێك لای پیاوە سوریەكە نوێژم نەكرد بەسووندە لەمنیدا، دواینجار لەبەر لێدان و سوكایەتی بەناچارییەوە نوێژم كرد». ئیبتیهاج لەگەڵ دوو لەهاوڕێیكانی خۆی لەسوریا هەوڵی خۆدزینەوە لەداعش دەدەن بەڵام هەوڵەكەیان سەرنەكەوت و چەكدارانی داعش زانیان دواتر دەستگیركران، «لەبەر كارە خراپەكانی داعش لەگەڵ دوو لەهاوڕێیەكی خۆم لەسوریا هەوڵماندا خۆبدزینەوەو بگەینە خێزانەكانمان، بەڵام هەرزوو چەكدارانی داعش زانیان، ئێمەیان دەستگیركردو سێ‌ مانگ لەناو توالیتێكدا زیندانیان كردم». دواینجار ئیبتیهاج دەفروشرێتە پیاوێكی بە رەگەز عیراقی لەشاری موسڵ، بەڵام دوای ماوەیەكی كەم لەلایەن فرۆكەكانی هاوپەیمانی پیاوە عێراقیەكە دەكوژرێت، دوای ئەوە لە رێگای چەند كەسێكەوە ئیبتیهاج رزگاردەكرێت، بەڵام ئەو نەیویست باس لەناوەرۆكی پلانەكە بكات كەچۆن رزگاركراوە.  ئێستا ئیبتیهاج لەكەمپی خانكێ‌ لەگەڵ كەسوكارەكەی ژیان دەگوزەرێنێت وتی:» لەبەر نەبوونی ئیش و هەڵی كار هەندێكجار كرێكاری دەكەم تا بڕێك پارە بەدەستبهێنم «. « لەساڵی 2018 لەشاری موسڵ رزگاركرام، تائێستاش دایك و باوكی من لەگەڵ چوار خوشك و برایەكم بێسەروشوێنن، راستە ئازادكراوم، بەڵام بەداخەوە حكومەتی عێراق هیچ هاوكاری ئێمەیان نەكردوە، یاسایەك دەرچووە لەپەرلەمانی عیراق كەچەندین بڕگە و ماددەی تایبەت بەئێمەوە پەسندكراوە، بەڵام بەداخەوە تائێستا یەك دینارمان وەرنەگرتووە «. نووسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی دەستی داعش، دوا ئاماری رفاندن و رزگاركراوان و مەزارە تەقێنراوەكان و ئاوارەكانی ئێزیدی بڵاودەكاتەوەو ئاشكرای دەكات، تائێستا سێ هەزارو (550) كەس رزگاركراون و (104) كەسیش لەوان شەهیدكراون و  دوو هەزارو (763) كەسی تریش لە رفێنراوەكان ماون و تائێستا رزگارنەكراون. لە راگەیەندراوەكەی نووسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی ئاماژە بەوەش دراوە « ژمارەی ئێزدییەكان لەعێراق ( 550) هەزار كەسە، (360) هەزاریان لەهێرشی داعش ئاوارە بوون و (150) هەزاریان گەڕاونەتەوە شنگال ، لەسەرەتای هێرشەكەی داعش بۆ سەر شنگال (1293) كەس شەهید بوون و (2745) بێ‌ دایك و باوك ماون . هەر بەپێی ئامارەكە (82) گوڕی بەكۆمەڵ و دەیان گۆڕی تاكە كەسیش تاوەكو ئێستا دۆزراونەتەوە، هەروەها (68) شوێنی پیرۆزی ئایینی و مەزارگای ئێزدییەكان تەقێنراونەتەوە ، نزیكەی (100) هەزار كەسیش بۆ دەرەوەی وڵات كۆچیان كردووە .  لەكۆتایی راگەیەندراوەكە هاتووە، لەئەنجامی هێرشەكەی داعش لەمانگی ئابی ساڵی 2014 (6417) كەس لەژن و پیاو رفێنراون ، لەو ژمارەیەش (3550) كەسیان كە پێكدێن لە ژن و پیاوو منداڵی كوڕو كچ رزگاركراون ، هەروەها (104) كەسیش لەوان شەهیدكراون و (2763) كەسیشیان تاوەكو ئێستا ماون و رزگارنەكراون.

پ.دهۆك حەوت ساڵ لەمەوبەر ئێزیدییەكان لە 3ی ئابی 2014 بەڕۆژی رووناك لەلایەن داعشەوە هێرشیان كرایەسەرو هەزاران ژن و مناڵ و گەنج و پیاو بوونە قوربانی و هەزاران كەسیشیان بەو هۆیەوە كۆچیان كرد بۆ وڵاتانی ئەوروپاو زێدی خۆیان بەجێهێشت. دوای داگیركردنی موسڵ لەلایەن خەلافەتی داعشەوە، رۆژی 3ی ئابی 2014 پەلاماری شەنگالیان داو پیاوەكانیان كوشتن و ژن و مناڵەكانیان بەرەو تەلەعفەرو موسڵ و دواتر بەرەو سوریا و شاری رققە رفاند. ژنان و كچانی داعش كڕین و فرۆشتنیان پێوە دەكرا لەنێوان چەكدارەكانی داعشدا و منداڵەكانیشیان پەروەردەی توندوتیژی و كاری توندڕەوانە دەكران. لێپرسراوی بەشی راگەیاندن و پەیوەندییەكان لە لقی 17ی پارتی شەنگال دەڵێت:» ئێزیدییەكان كوردن و ئایینەكەیان جیاوازە، بۆیە 3ی ئاب داعش ئەو كارەساتەی خوڵقاند». ئدریس زوزانی ، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن و پەیوەندییەكان لە لقی 17ی پارتی شەنگال كە ئێستا لەپارێزگای دهۆك دەوام دەكەن لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت: « رۆژی 3ی ئابی 2014 بەلای پارتی-یەوە فەرمانێك بوو بەسەر ئێزیدییەكاندا هات، ئەمە پێشتر دیراسەت كرابوو ئەوانەی ویستیان لە شەنگال بدەن زۆر بەجددی هاتوون بۆ ناو گۆڕەپانەكە، دەیانویست دوو شت بكەن، یەكەم، دۆخی شەنگال تێكبدەن و دووەم دەیانویست ئێزیدییەكان. لە قەومیەتی خۆیان كە كوردن دووربكەونەوە، چونكە ئێزیدی كوردن و ئایینەكەیان جیاوازە، بۆیە ئەو كارەساتە گەورەیەیان بەرامبەر ئەنجامدا».  « ئەو هێزو لایەنانەی پارتی تۆمەتباردەكەن بەوەی شەنگالی بەجێهێشتووە لەئەسڵدا ئەوان خیانەتكارن، هەر ئەوانە شەنگالیان كوشت، هەر ئەوانن كەخەڵكی ئێمە لەبەرئەوان ناتوانن بگەڕێنەوە زێدی خۆیان، بۆ ناوخۆو دەرەوەش زۆر روون و ئاشكرا بووە كە ئەوانە قبوڵ ناكەن رێككەوتنی بەغداو هەولێر جێبەجێ‌ بكرێت، ئەوەش لەبەر ئەجێندای تایبەت بەخۆیان، بەهیچ شێوەیەك خیانەتمان لەخەڵكی شەنگال نەكردووە، بەپێچەوانەوە خزمەتكاری ئێزیدی و خەڵكی شەنگالین تاماوین بەرگرییان لێ‌ دەكەین، ئێمە خاوەنی قەزیەی شەنگالین» ئدریس زۆزانی وای وت. جێگری ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات دەڵێت:» لە 3ی ئابدا لەم رۆژەدا هەموو جیهان بێ‌دەنگ بوون لەبەرامبەر ئەو كارەساتەی كە رووبەڕووی ئێزیدییەكان بووەوە». حەسۆ ئیبراهیم، جێگری ئەنجومەنی خۆسەری دیموكرات بە هاوڵاتى وت: « رۆژی 3ی ئابی 2014 بەگەورەترین كارەساتی چەرخی 21 دادەنێن، لەم رۆژەدا هەموو جیهان بێ‌دەنگ بوون لەبەرامبەر ئەو كارەساتەی كە رووبەڕووی ئێزیدییەكان بووەوە، راستە لەماوەی رابردوو هەندێك پەرلەمانی وڵاتە ئەوروپییەكان رۆژی 3ی ئابی 2014یان وەكو جینۆساید ناساندووە، بەڵام بەداخەوە تەنها قسەكانیان لەسەر كاغەز ماوەتەوەو هیچ شتێكی كردەیی بۆ خەڵكی شەنگال نەكراوە«. هەروەها حەسۆ ئیبراهیم باسی لەوەشكرد كە رەخنەیان لەحكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستانە كە خۆیان بێ‌دەنگ كردووە لەبەرامبەر قەزیەی شەنگال «تەنها هەندێك شت دەكەن تا ئێزیدییەكان سەرقاڵ بكەن و هەندێك جار ئاوا  باس لە شەنگال دەكەن كەئێستا دۆخەكەی نائارامە و كێشەی تێدایە، نایانەوێت قەزیەی شەنگال بە جینۆساید بناسرێت لەعێراق و تەواوی ناوەندە نێودەوڵەتییەكان، چونكە ئەگەر بووە جینۆساید هەموو ئەوانەی بوونە هوكاری كوشتن و رفاندنی ئێزیدییەكان ئاشكرا دەكرێن و دواتر دەدرێنە دادگا «. «داوا لەحكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان دەكەین دەستبەرداری ئەو سیاسەتە هەڵەیە بن كە چەندین ساڵە بەرامبەر خەڵكی شەنگال ئەنجامی دەدەن، قسەیەكی كوردی هەیە كە دەڵێت با هیچ كەسێک گوێزی خۆی لسەر دڵی ئێمە نەشكێنێت، داوا لەهەردوو حكومەت دەكەین چیتر گوێزی خۆیان لەسەر دڵی ئێزیدییەكان نەشكێنن ،پێویستە هەردوو حكومەت پێداچوونەوە بەسیاسەتی خۆیاندا بكەن، بەشێوەیەك كارێك بكەن لەبەرژەوەندی ئێزیدییەكان نەك بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان «حەسۆ ئیبراهیم وا دەڵێت. فەرماندەی حەشدی شەعبی لە شەنگال پێیوایە ئەگەر هەر لەدوای ئازادكردنی شەنگال پارتی دەستبەرداری ئیدارە كۆنەكە ببوایە حكومەتی عێراق ئیدارەیەكی نوێی دادەنا. خال عەلی، فەرماندەی حەشدی شەعبی لەشەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «رۆژی 3ی ئابی 2014 جینۆساید و كۆمەڵكۆژییە، چارەسەرنەكردنی دۆخی شەنگال و كێشەكان بەشێكی زۆر پەیوەندی بەپارتییەوە هەیە، ئەگەر هەر لەدوای ئازادكردنی شەنگال پارتی دەستبەرداری ئیدارە كۆنەكە ببوایە، دڵنیام حكومەتی عێراق ئیدارەیەكی نویێ‌یان دادەناو قایمقامێكی تازەیان دادەنا، چونكە نابێت قەزایەك بێ‌ ئیدارە و قایمقام بێت «. خال عەلی ئەوەشی روونكردەوە كە هەرلە رۆژی هێرشكردنی داعش بۆ سەر شەنگال تائێستا بەرگرییان لەخاكی شەنگال كردووەو ئەركی خۆیانەو هیچ منەتێكی تێدا نییە.  

شاناز حەسەن بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی ئاماژە بەوە بەوە دەدات لەسەدا 9ی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان لەئێستادا ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووە. حەربی كەتۆ، بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لە وەزارەتی تەندروستی، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت:»ئامارەكان بەژمارە ورد نین، چونكە دەقە بەدەقە دەگۆڕێت، بەڵام بەپێی ژمارەی دانیشتوان تائێستا نزیكەی لەسەدا 9ی دانیشتوانی هەرێم ڤاكسینیان وەرگرتووە». لەهەرێمی كوردستان زیاتر لە 131 بنكەی وەرگرتنی ڤاكسین هەیەو هاووڵاتیان لە رێگەی سیستمی  ئۆنلاینی كورد ڤاكس-ەوە دەتوانن ناوی خۆیان و زانیاری تەمەن و شوێنی نیشتەجێبوونیان دیاریبكەن و بەكۆدێك دێتەوە بۆ ژمارە موبایلەكانیان و كات و بنكەی وەرگرتنی ڤاكسینەكەیان بۆ دیاریدەكرێت. هەروەها بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی هەرێم، ئەوەشی روونكردەوە رۆژانی شەممە تایبەت كراوە بەفەرمانبەران و رۆژانی سێشەممە بۆ مامۆستایان تا بتوانن زۆرترین هاووڵاتی ڤاكسین وەربگرێت. هاوكات حەربی كەتۆ، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد لەئێستادا ژمارەیەكی زۆر هاووڵاتیان دەیانەوێت ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرن و وتیشی:» خەڵكەكە زیاتر روو لەوەرگرتنی ڤاكسین دەكەن، چونكە شەپۆلی سێیەمی كۆرۆنایەو مەترسییەكە زیاتر بووەو خەڵكیش هۆشیار بووەتەوە كە تەنیا چارەسەری ئەم ڤایرۆسە وەرگرتنی ڤاكسینە». تائێستا لەهەرێمی كوردستان زیاتر لە 460 هەزارو 300 كەس ناویان لەسیستمی كوردڤاكس بۆ وەرگرتنی ڤاكسین تۆمار كردووە.  

عەمار عەزیز حەوت ساڵ بەسەر كارەساتی ئێزییدیەكاندا تێپەڕ دەبێت كە گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان و بەشێك لەهێزە عێراقییەكان لەژێر جنگی داعش دەریانهێنا، بەڵام هێشتا برینەكانی ساڕێژ نەكراوەو هەزاران كەسیان بێسەروشوێنن. رۆژی 3ی ئاب بووەتە رۆژێكی لەبیرنەكراو بەتایبەت بۆ ئێزیدییەكان كە خاك و خەڵكەكەی لەدەست داعش رزگاركران لەلایەن گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان و بەشێك لەهێزە عێراقییەكان. رۆژی 9ـی تشرینی یەكەمی 2020 هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان لەژێر ناونیشانی «ئاساییكردنەوەی دۆخی شەنگال» رێككەوتنێكیان واژۆكرد، ئامانج لەڕێككەوتنەكە كشانەوەی سەرجەم هێزە چەكدارەكان بوو لەشەنگال و دەستپێكردنی ئاوەدانكردنەوەی شەنگال و گێڕانەوەی ئاوارەكان بوو بۆ قەزاكە. رێككەوتنەكە بەشێوەیەك بوو، دۆخی شەنگال بۆ پێش ساڵی 2014 و هاتنی داعش بگەڕێندرێتەوە، كاتێك لەو ساڵەدا داعش زنجیرەیەك تاوانی گەورەی بەرامبەر ئێزیدییەكان ئەنجامداو جگە لەكوشتنی سەدان ئێزیدی، هەزاران ژنی ئێزیدی رفاند، ئەوەش بەیەكێك لەگەورەترین تاوانەكانی مێژووی عێراق تۆمار دەكرێت. شەنگال دەكەوێتە باكووری رۆژئاوای موسڵ و لەچوارچێوەی پارێزگای نەینەوادایە، (50) كیلۆمەتر لەسنوری شاری حەسەكە لەسوریا دوورە و (70) كیلۆمەتر لەسنورەكانی توركیاوە دوورە. چارەنووسی رفێنراوانی ئێزیدی و پرۆسەی رزگاركردنیان عیدو خەلەف، خەڵكی قەزای شنگالە، ماوەی حەوت ساڵە چاوەڕێی رزگاركردنی باوك و دوو براو خوشكێكی خۆی دەكات لەلێدوانێكدا بە وت:» باوكم هەر لەدوای كارەساتی شەنگال لەگەڵ دوو براو خۆشكێكم بێسەرشوێنن، نازانین مردوون یاخود هێشتا لەژیاندا ماون، شوێنێكمان نەهێشتووە كەسەردانمان نەكردبێت، حەوت ساڵە چاوەڕێ‌ دەكەم ، بێزاربووین لەچاوەڕوانی». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە بەرپرسانی عێراق هیچ شتێكیان بۆ نەكردوون»ئەوەی كراوە بەسوپاسەوە حكومەتی هەرێم زیاتر لەسێ هەزار رفێنراوی ئێزیدی لەژێر دەستی داعش رزگاركرد، ئەگەر ئەوان نەبان ئەوانەش رزگار نەدەبوون». «رۆژ و شەو دەژمێرم، تەنها و تەنها چاوەڕێی هەواڵێكی خۆشی رزگاربوونی باوكم و براو خوشكی خۆ دەكەم، هیوادارم بەرپرسانی عێراق و هەرێم كێشەكانمان چارەسەر بكەن و بەزووترین كات رفێنراوەكانمان رزگاربكەن»، عیدۆ خەلەف وای وت. سەرپەرشتیاری دۆسیەی رزگاركردنی رفێندراوانی ئێزیدی ئامارەكانی ئازادبووانی ئێزیدی و بێسەروشوێنانیان بۆهاوڵاتى دەخاتەڕوو. خەیری بۆزانی، سەرپەرشتیاری دۆسیەی رزگاركردنی رفێندراوانی ئێزیدی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: «  لەماوەی حەوت ساڵی رابردووەوە لەكۆی شەش هەزار و (417) رفێنراوی ئێزیدی تائێستا سێ هەزار و (445) كەس رزگاركراون و زیاتر لەسێ هەزار كەسی تر هێشتا لەژێر دەستی داعشدان». هەروەها دڵنیایدایە كەسوكاری بێسەروشوێنانی ئێزیدی كەكارەكانی نووسینگەی رزگاركردنی رفێنراوان بەردەوام دەبێت تا هەموویان رزگار دەكەن. گەڕانەوەی ئاوارە ئێزیدییەكان عەلی مچۆ، خەڵكی گوندی تل قەسەبە سەر بە قەزای شەنگال، ماوەی حەوت ساڵە لەكەمپی شاریا سەر بەشاری دهۆك دەژیت بە وت: « كاتێك ئێمە ئاوارەی هەرێمی كوردستان بووین وتمان چەند مانگێك لەدهۆك دەبین و دواتر دەگەڕیێنەوە ، قەد بیرمان لەوە نەكردبووەوە حەوت ساڵ بمێنینەوە، لە هەموو شتێك بێزاربووین، لەژێر خێوەتدا و بەم گەرمایە ژیانمان وەك دوزەخ وایە ، ئەوەندە گەرمە ، لەزستانیش بەهۆی سەرما ناحەوێینەوە». عەلی مچۆ ئەوەی دووپاتكردەوە كەهەموو كەسێك حەزدەكات بگەڕێتەوە سەر خاكەكەی خۆی بەڵام لەكاتی داعش خانووەكەی تەقێنراوەتەوەو خزمەتگوزاری وەكو ئاوو كارەبا نیە، وتیشی:»گەڕانەوەی ئێمە بووە بەخەون». لێپرسراوی بەشی راگەیاندن لەناوەندی هاوبەشی هەماهەنگی قەیرانەكان كەسەرپەرشتی هەموو كەمپەكانی ئاوارەیی سنوری پارێزگای دهۆك دەكات دەڵێت:»(65) هەزارو (282) ئاوارەی ئێزیدی لەدهۆكدان». كاروان زەكی، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن لەناوەندی هاوبەشی هەماهەنگی قەیرانەكان كەسەرپەرشتی هەموو كەمپەكانی ئاوارەیی سنوری پارێزگای دهۆك دەكەن لەلێدوانێكدا بە  وت: «ئێستا (65) هەزار و (282) ئاوارە لەسنوری پارێزگای دهۆكدا دەژین، دەرگا كرایەوە بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان بۆ زێدی خۆیان، ئێمە هیچ رێگرێیان لێناكەین ، بەپێچەوانەوە هاوكار دەبین بۆ گەڕانەوەیان، بەڵام رێژەی گەڕانەوەی ئاوارەكانی شەنگال زۆر كەمە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی شەنگال لە رووی ئەمنی و كەمی خزمەتگوزاریی .» «تەنها لە 13ی تەمموزی ئەم ساڵ (237) خێزان لە شەنگالەوە دووبارە گەڕاونەتەوە دهۆك، ئێمە دووبارە چاوپێكەوتن لەگەڵ ئەو ئاوارانە دەكەین كەدەگەڕێنەوەو شوێنیان بۆ دابیندەكەین»، كاروان زەكی وا دەڵێت. كەمپی خانكێ لە پارێزگای دهۆك دوو هەزارو (692) خێزان لەخۆدەگرێت، بەڕێوەبەری كەمپەكە دەڵێت:» گەڕانەوەی ئاوارەكان زۆر كەمە». پیر عەلو كەچەل، ماوەی چوار ساڵە بەڕێوەبەری كەمپی خانكێ‌-یە، دوو هەزارو (692) سەرۆك خێزانی قەزای شەنگال لەناو كەمپی خانكێ‌ دا دەژین بە وت « لەماوەی چوار ساڵدا تەنها نزیكەی (100) خێزان گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان، ئەمەش رێژەیەكی زۆر كەمە». ناوبراو پێیوابوو ئەگەر وابڕوات و دۆخەكە هەر چارەسەرنەكرێت حەوت ساڵی تریش ئاوارەكان ناگەڕێنەوە، وتیشی:»تا پێشمەرگە نەگەڕێتەوە و رێككەوتنی بەغداو هەولێر بەتەواوی جێبەجێ‌ نەكرێت بەدڵنیایەوە ئاوارەكان ناگەڕێنەوە». ئەنجومەنی خۆسەری شەنگال: هاوكار دەبین بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان فارس حەربۆ، بەرپرسی بەشی پەیوەندییەكانی  ئەنجومەنی خوسەری دیموكرات لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» هەموو ئەو هێزانەی لەشەنگالن بەفەرمی سەر بە حكومەتی عیراقن بە یەبەشەوە، لەڕووی ئەمنییەوە شەنگال زۆر ئارامە و هیچ كێشەیەكی ئەمنی تێدا نیە». حەربۆ پێیوابوو نەگەڕانەوەی ئاوارەكان هیچ پەیوەندی بەدۆخی ئەمنییەوە نییە، وتیشی:»تائێستا لەسەدا 35%ی ئاوارەكانی شەنگال گەڕاونەتەوە، 10% روویان لەدەرەوە كردووە، ئەوانەی دیكەش لەهەرێمی كوردستانن».  فارس حەربو ئەوەی دووپاتكردەوە كەهەوڵدەدەن هەموو ئاوارەكان بگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان و هەر ئاوارەیەك بگەڕێتەوە لەبازگەكان زۆر هاوكاردەبن كەدێنە شەنگالیش بەپێی توانا هاوكاریی ئەو خێزانانە دەكەن. قایمقامی شەنگال: دۆخی ئەمنی شەنگال لەهەولێر باشترە قایمقامی قەزای شەنگال دەڵێت:» حكومەتی عیراق زۆر كەمتەرخەم بووە بەرامبەر ئەو كارەساتە گەورەیەی بەرامبەر بەخەڵك كراوە». فەهد حامد، قایمقامی قەزای شەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: « شەنگال لە رووی ئەمنییەوە لەهەولێرو بەغداش باشترە، ئەوانەی دەڵێن دوخی شنگال ئارام نیە دیارە هەندێك مەبەستیان پێ‌ هەیە و هیچ لەدۆخی شەنگال نازانن». هەروەها قایمقامی شەنگال هێمای بۆ ئەوەكرد كەخانووە رووخاوەكان تائێستا وەك خۆیان ماونەتەوە، ئەوەی ئێستا دەكرێت زۆرینەیان رێكخراوەكانی ناوخۆو دەرەكی دەیكەن وتیشی:» تائێستا دەیان خۆیندنگاو نەخۆشخانەو شوێنە گشتییەكانیان نۆژەن كراوەتەوەو هەزاران هەلی كار بۆ گەنجان و خەڵكی ناوچەكە لەلایەن ئەو رێكخراوانەوە جێبەجێ كراوە.  «»تەنها لەمانگی 6ی ساڵی 2020  تاوەكو كۆتایی ساڵی رابردوو حەوت هەزار خێزان لە هەرێمی كوردستان گەڕانەوە شەنگال، بەڵام دوای راگەیاندنی رێككەوتنی هەولێرو بەغدا كە لەمانگی 10ی ساڵی 2020  ئیمزاكراوە ، گەڕانەوەی ئاوارەكان زۆر كەمبووتەوە ، ئێستاش خەڵك دەگەرێتەوە بەڵام لەوانەیە لە حەفتەیەكدا تەنها سێ تا چوار خێزان بگەڕێنەوە، كە ئەمەش رێژەیەكی زۆر كەمە» فەهد حامد وای وت. راگرتنی هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان هەڵدانەوەی گوڕە بەكۆمەڵەكانی شەنگال هەر لە 24ی تشرینی یەكەمی 2020 تائێستا راگیراوە، هیچ وادەیەك بۆ دەستپێكردنەوەی كارەكە دیارینەكراوە، لە هەمانكاتیشدا زیاتر لە (200) روفاتی كوجۆ لەپزیشكی دادی بەغدان تائێستا پشكنینەكانیان تەواو نەبووە. مەروان جدعان، نوێنەری كەسوكاری گوندی كۆجۆ لەكەمپی چەم مشكۆ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» زۆر نیگەران و توڕەین لەبەرپرسانی بەغدا، نزیكەی حەوت ساڵە هاوارو تكا دەكەین گوڕەكان هەڵبدرێنەوە  و رووفاتەكانمان لەبەغدا بگوازنەوە بۆ زێدی خۆیان، بەڵام بەداخەوە داواكارییەكانمان جێبەجێ‌ نەكراون، داوای هیچ شتێكی گەورەمان نەكردووە، ئەمە ئەركی حكومەتی عێراقە پێویستەكە ئەم كارەیەمان بۆ بكات». دوو برای مەروان بەدەستی چەكدارانی داعش شەهیدكراون، تەرمی هەردوو براكەی لەگەڵ سەدان تەرمی تر لەپزیشكی دادی بەغدان، كەسوكارییان لەچاوەروانیدان تا بەخاكبسپێردرێن «زۆرجار لەكاتی هاتنی وەفدی حكومەتی عێراق و هەرێم بۆ كەمپی چەم مشكۆ داوامان لێكردوون پەلەبكەن لەتەواوكردنی پشكنینەكان بۆ رووفاتەكان، چونكە كەسوكاری قوربانیان بێزاربوونە لەو هەموو چاوەڕوانیە، وا بڕوات دەبێت چەند ساڵێكی تریش هەر چاوەڕوان بین». ئەندامێكی دەستەی دۆزینەوەو هەڵدانەوەی گۆرە بەكۆمەڵەكانی ئێزیدییەكان لە شەنگال دەڵێت:» هەڵدانەوەی گۆرەكان لەدەسەڵاتی بەغداددایەو ئەوان رایانگرتووە». فەلاح حەسەن، ئەندامی دەستەی لێكۆڵنەوەو كۆكردنەوەی زانیاری لەتیمی نیشتیمانی هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان سەر بەحكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ  جەختی لەوەكردەوە كەهەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان ماوەیەكە راگیراوە، ئەوەش بەهۆی پەتای ڤایرۆسی كۆرۆنا، وتیشی:»دواینجار كە دەستمان بەهەڵدانەوەی گوڕە بەكۆمەڵەكان كرد لە 24ی تشرینی یەكەمی 2020 دوای ئەوە كارەكە راگیرا و هەر لەوكاتەوە تائێستا هیچ گوڕێكی بەكۆمەڵ هەڵنەدراوەتەوە«. فەلاح حەسەن ئەوەشی ئاشكراكرد كە (20) گوڕی بەكۆمەڵ هەڵدراونەتەوە، لەناو ئەو گۆڕانەدا تەرمی زیاتر لە (350) كەس دەرهێنراون، هەموو روفاتەكان رەوانەی پزیشكی دادی بەغدا كراون بەمەبەستی ئەنجامدانی پشكنین بۆ رووفاتەكان ، لەم ژمارەیە تەنیا (104) رووفات لەبەغدا گەڕێنرانەوە بۆ گوندی كوجۆو لەوێ‌ بەخاكسپێردراون ، زیاتر لە (200) تەرم لەپزیشكی دادی بەغدان كە هێشتا پشكنینیان تەواو نەكراوە « . یەكەم گۆڕی بەكۆمەڵی ئێزدییەكان لە 15ی ئازاری 2019 بەبڕیاری حكومەتی عیراق لەگوندی كۆجۆی قەزای شەنگال دەستپێكرا، تیادا (364) تەرم لە (17) گۆڕدا دەرهێنران، ئەوەش بەپێی ئاماری فەرمی تیمی روفاتەكان سەر بە حكومەتی عێراق . «هەندێك گۆڕی بەكۆمەڵ بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما، كاریگەری كردووەتەسەر بەشێك لەگۆڕەكان و هەڵدانەوەو ناسینەوەی ناسنامەی تەرمەكان دوو جار قورس كردووە».  

شاناز حەسەن ‌ماوەی زیاتر لەهەفتەیەكە ژمارەی تووشبووان بەڤایرۆسی كۆرۆنا لەهەرێمی كوردستاندا لەبەرزبونەوەدایەو هاووڵاتیانیش بەلێشاو روودەكەنە بنكە تەندروستییەكان بۆ وەرگرتنی ڤاكسین. رۆژی دووشەممە 26ی تەمموز، سامان بەرزنجی لەپارێزگای دهۆكەوە هۆشداریدایە هاووڵاتیان كە بچن ڤاكسین لەخۆیان بدەن، ئەوەش دوای ئەوەی ئامارێكی مەترسیداری تووشبوانی راگەیاند كە زیاتر لەسێ هەزار كەس بووە لە (24) كاتژمێردا. هەروەها هەریەك لەپارێزگای سلێمانی و هەولێر چەندین رێنماییان بڵاوكردەوە بۆ خۆپاراستن لەكۆرۆناو وەرگرتنی ڤاكسین. هاووڵاتیان بەدەم داواكارییەكەی وەزارەتی تەندروستییەوە دەچن بۆ وەرگرتنی ڤاكسین. محەمەد محێدین، پیاوێكی تەمەن (46) ساڵە لەشاری سلێمانی، باس لەوە دەكات خۆی و كوڕەكەی چەندین كاتژمێر نۆرەیان گرتووە تابتوانن ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرن و وتی:»رۆژێك زیاتر لەچەند كاتژمێرێك نۆرەمان گرت تا بتوانین ڤاكسینەكە وەربگرین و خۆمان لەمەترسی تووشبونی كەمبكەینەوە». محەمەد و كوڕەكەی دوو ژەمە ڤاكسینیان وەرگرتووەو بەهاوڵاتى وت:»ئێستا لەڕووی دەرونیشەوە زۆر ئارامترین، چونكە هەست دەكەم بەرگریم پەیدا كردووەو بەهێزترم بەرامبەر ڤایرۆسەكە». هاووڵاتیەكی شاری كەلار باس لەوە دەكات هەردوو ژەمە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو  بەهاوڵاتى وت:» وەرگرتنی ڤاكسین یەكێكە لەڕێكارە خۆپارێزییەكان و پێویستە هەموو هاووڵاتیان وەریبگرن و هیچ مەترسییەكی نیە». سەردار بابەكر، كوڕێكی تەمەن (31) ساڵە دانیشتووی كەلارە، وتی:» راستە بەم وەرزی گەرمایە چەندین كاتژمێر دەبێت نۆرە بگری بۆ وەرگرتنی ڤاكسین، بەڵام پاراستنی تەندروستی لەهەموو شتێك گرنگترە». لەشاری هەولێریش خەڵكی بۆ وەرگرتنی ڤاكسین رۆژانە چەندین كاتژمێر چاوەڕوانن تا بتوانن ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرن. بێدار موسا، كوڕێكی تەمەن (32) ساڵە لەشاری هەولێر، ماوەی دوو هەفتەیە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو ئێستا لەچاوەڕوانی ژەمی دووەمی ڤاكسینەكەیە، بە وت: «من زۆر بەپەلەم لەوەرگرتنی ڤاكسینەكە، چونكە دەزانین تاكە هۆكارە بۆ پەیداكردنی بەرگری بەرامبەر ڤایرۆسی كۆرۆنا». ئەم كوڕە ئەوەی گێڕایەوە، پێش وەرگرتنی ڤاكسینەكە لەڕووی دەروونیەوە زۆر نائارام بووە و وتی:» هیچ هەست بەمەترسی ناكەم، بەڵام لەگەڵ ئەوەش خۆم دەپارێزم». بێدار ئێستا چاوەڕوانی ئەوەیە نۆرەی بێت ژەمی دووەمی ڤاكسینەكە وەربگرێت. هاوكات شڤان جەمال، (23) ساڵ، دانیشتووی دهۆكەو دوو رۆژە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووە، بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو خەڵكانێكی زۆر لەئێستادا چاوەڕوانی وەرگرتنی ڤاكسینن و جێگەی دڵخۆشییە كە دەچن بۆ وەرگرتنی لەكاتێكدا پێشتر خەڵك ترسی هەبوو لەوەرگرتنی ڤاكسینەكە. شڤان ئەوەشی روونكردەوە كە پێشتر زۆر دەترسا لەبەكارهێنانی ڤاكسینەكە، بەڵام هیچ نیشانەیەكی نەبووەو تەنیا وەك هەر دەرزییەكی دیكە بووە. رۆژنامەیهاوڵاتى بۆ هاندانی هاووڵاتیان تا دووربن لە ڤایرۆسی كۆرۆنا لەڕێگەی ئەم راپۆرتەوە دەیەوێت پاڵپشتی بۆ وشیاركردنەوەی هاووڵاتیان ئەنجامبدات. شێنێ‌ خدر، تەمەن (34) ساڵ، دانیشتووی هەڵەبجە، ماوەی هەفتەیە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو بەهاوڵاتى وت:» من رۆژێك زیاتر نۆرەم گرت تا توانیم ڤاكسینەكە وەربگرم، بەڵام ئاواتەخوازم بتوانم ژەمی دووەمیش وەربگرم، چونكە ئێستا هەست دەكەم بەرگرییەكم بۆ ڤایرۆسەكە هەیە و ترسم كەمتر بووەتەوە». ئەم كچە، ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، دوای ئەوەی خۆی ڤاكسینەكەی وەرگرتووە و دایكی و باوكی بردووە بۆ ئەوەی ئەوانیش ڤاكسینەكە وەربگرن و لە مەترسی كۆرۆنا بەدوور بن. شێنێ‌، جەختی لەوەشكردەوە»جێگەی خۆشحاڵییە زۆربەی خەڵك لەئێستا دەیانەوێت ڤاكسینەكە وەربگرن و ماوەی چەندین كاتژمێر هەوڵی بەدەستهێنانی بدەن». بەڵێن مستەفا، تەمەن (٢٩) ساڵ، وتی:» پێویستە هەموومان بچین و ڤاكسین وەربگرین، چونكە هیچ ترسی نیە و تاكە هۆكارە بۆ زیادكردنی بەرگری لەشمان لەو ڤایرۆسە». لەمانگی سێی ئەمساڵەوە ڤاكسینی كۆرۆنا گەیشتە هەرێم و تائێستا زیاتر لە (200) هەزار ڤاكسین بەهەرسێ جۆرەكەیەوە گەیشتووەتەوە هەرێمی كوردستان. ئارام رۆستەم، راوێژكاری وەزیری تەندروستی، لەلێدونێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئێمە تائێستا نەمانتوانیوە ڤاكسینی كۆرۆنا بكڕین، چونكە كۆمپانیا ئەمریكی و ئەڵمانەكە تەنیا لەگەڵ كۆڤاس   مامەڵە دەكەن و ئەوانیش زیاتر لەگەڵ دەوڵەت هەڵسوكەوت دەكەن و ئێمەش دەوڵەت نین، بۆیە نەمانتوانیوە بیكڕین». كۆڤاس، كۆڕبەندێكی جهانییە، بۆ كڕین و فرۆشتنی ڤاكسین، تەنیا كار لەگەڵ دەوڵەتەكان دەكات. دكتۆر ئارام رۆستەم، روونیشی كردەوە كەوەزارەتی تەندروستی، لەپلانیدایە، دوو ملیۆن و (400) هەزار ژەم ڤاكسین بكڕن لەسەر بودجەی حكومەتی هەرێمی كوردستان. راوێژكارەكەی وەزیری تەندروستی ئەوەشی خستەڕوو كە لیژنەیەكیان پێكهێناوە بۆ كڕینی ڤاكسین و تائێستا زۆر گرێبەستیان كردووە لەگەڵ زۆر لە كۆمپانیاكان و هیوادارن لەماوەیەكی كورتدا بتوانن بیكڕین. هەروەها جەختی لەوەشكردەوە «ئەو وەفدەی ئێستا لەواشنتنە لەڕێگەی ئەوانەوە كارمان بۆ بكەن بۆ ئەوەی بتوانین ڤاكسین لەئەمریكا بكڕین». «ئێستا هەموو ئەمەلمان ڤاكسینە چینیەكەیە، كە خۆشمان وەك وەزارەت بەكارمانهێناوە و گونجاوە، بۆیە لەوانەیە بتوانین بیكڕین»، راوێژكارەكەی وەزیری تەندروستی وادەڵێت. تائێستا لەهەرێمی كوردستان زیاتر لە (214) هەزار تووشبووی كۆرۆنا دەستنیشانكراون، (192) هەزار و (351) کەس لەو تووشبووانە چاكبوونەتەوە و چوار هەزارو (689) تووشبووش گیانیان لەدەستداوە.

ماردین نورەدین وەزیرێكی كابینەی نۆیەم لەسەر پشكی گۆڕان دەڵێت:» هەوڵمانداوە ئەو بەڵێنانەی بەخەڵكمان داوە جێبەجێی بكەین و پاشەكشەی لێناكەین»، بەرپرسێكی پێشووی جڤاتی نیشتمانی گۆڕانیش دەڵێت:»گۆڕانی پێشوو و ئێستا دروست جیاوازی نێوان نەوشیروان مستەفاو عومەری سەید عەلی-یە». ‌بزوتنەوەی گۆڕان وەكو هێزێك و قەوارەیەكی بەهێز لە 25/7/2009 دەركەوت، بەڵام دەستپێكی بیرۆكەكە و راگەیاندنی وەك قەوارەیەكی سیاسی و لیستێك بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ مانگی چواری ساڵی ٢٠٠٩، بەدیاریكراوی رۆژی ١١/٤/٢٠٠٩ كاتێك نەوشیروان مستەفا لەدیدارێكدا لەگەڵ رۆژنامەی «الشرق الاوسگ»ی لەندەنی ژمارە ١١٠٩٢ ئاشكرای كرد كە رێبەرایەتی لیستێكی تایبەت دەكات، جیاواز لەلیستی حزبەكانی تری كوردستان، بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان. بزوتنەوەی گۆڕان لەخولی سێیەمی پەرلەمان لە 2009دا بووە خاوەنی (25) كورسی پەرلەمان بە رابەرایەتی نەوشیروان مستەفاو دواتر لە 2013 توانی (24) كورسی بەدەستبهێنێتەوە، بەڵام لەهەڵبژاردنەكانی 2018 و پاش ساڵێك لەكۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا كورسییەكانی پەرلەمانی بۆ نیوە دابەزی و تەنها (12) كورسی بەدەستهێنا. كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا لە 19ی ئایاری 2017 وای كرد كێشە ناوخۆییەكانی لەناو بزوتنەوەكەدا زیاتر كرد بەتایبەت دوای دانانی عومەر سەید عەلی وەك رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، بەو هۆیەوە بەشێك لەهەڵسوڕاوە دیارەكانی خانەی راپەڕاندن و جڤاتی نیشتمانی وازهێنانی خۆیان لەبزوتنەوەكە راگەیاند كە ئێستا بە»هەڵسوڕاوانی خوار گردەكە» ناو دەبرێن. بزوتنەوەی گۆڕان لەكابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بە رێككەوتن لەگەڵ پارتی چوار وەزیرو چوار وەكیل وەزیرو چەند بەڕێوەبەرێكی گشتی بەشدارەو دروشمیان سەروەری یاساو شەفافییەت بووە، بەڵام بەشێك لەو هەڵسوڕاوانەی وازیان لەبزوتنەوەكە هێناوە رەخنەبارانی دەكەن.  عەبدولڕەزاق شەریف، ئەندامی پێشووی جڤاتی نیشتمانی گۆڕان یەكێك بوو لەوانەی دەستی لەكاركێشایەوە بەهۆی نیگەرانییەكانی لەسیاسەتی كاركردنی بزوتنەوەی گۆڕان، لەلێدوانێكدا بەبۆنەی ساڵیادی گۆڕانەوە بەهاوڵاتى وت:» جیاوازی نێوان گۆڕانی پێشوو لەگەڵ گۆڕانی ئێستا دروست جیاوازی نێوان نەوشیروان مستەفا و عومەری سەید عەلی-یە». هەروەها وتیشی»گۆڕان لەدوای مەرگی كاك نەوشیروان وەك پرۆسەیەكی سیاسی و رێكخراوەیی و جەماوەری بۆ گۆڕانكاری كۆتایی هات دەكرێ ئێستا ناوێكی تری لێبنرێ، بەڵام هەموو ناوێك و تەنیا گۆڕان نا ....». ئەوانەی لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندان داكۆكی لەبزوتنەوەكە دەكەن سەرەڕای ئەوەی داوای پێداچوونەوە بەسیاسەت و كاركردنی بزوتنەوەكەدا دەكەنەوە. هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی لەپشكی گۆڕان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: «هێزێكی سیاسی پێویستی بەوە هەیە كەبەردەوام هەڵسەنگاندن بۆ خۆی و بۆ بارودۆخەكە بكات بۆ ژینگەی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی وڵاتەكەی خۆی بكات، پەیوەندی لەگەڵ دەنگدەرەكانی و جەماوەرەكەی و دامودەزگا دەوڵەتی و دەستورییەكانداو رێكخراوە مەدەنییەكان و میدیا و پەیوەندییەكان و دیبلۆماسییەتدا بكات». ناوبراو پێشیوابوو كە بزوتنەوەی گۆڕان هێزێكی جەماوەریی و دەنگدەرە پێویستی بەهەڵسەنگاندنەوەی بەردەوام هەیە، وتیشی»پێویستی بەوە هەیە توانای وەڵامدانەوەی بارودۆخەكەی هەبێت، توانای نوێبوونەوەی سروشتیانەی لەنێو خۆیدا هەبێت، ئەوەش لەسەر بنەمای هەڵسەنگاندن و رەخنە لەخۆگرتن و تووێژینەوە و خوێندنەوەی قۆناغەكان و رووداوەكان و كاتەكان و شوێنەكان و بارودۆخەكان دەتوانێت ئەم كارە بكات». هاوكات هەڤاڵ ئەبوبەكر پێشیوابوو بەلایانەوە پەسەندە كە بەردەوام بزوتنەوەی گۆڕان بتوانێت بەهەمان ئەو هێزو تەوژمەی كە هەیبووە كاربكات و داكۆكیكەرو پارێزگارێكی راستەقینەی داوا رەواكانی خەڵك بێت و بتوانێت بنەماكانی دەوڵەتداری بەهێزو پتەو جێگیر بكات، پێویستی بەوە هەیە لەپڕۆسەی بەخۆداچوونەوەی بەردەوامدا بێت. بەهۆی كێشە ناوخۆییەكانی گۆڕانەوە، بزوتنەوەكە پێنج ئەندامەكەی فراكسیۆنەكەی لەبەغدا لەدەستدا و ئەو (12) ئەندامەی پەرلەمانی كوردستانیش تەنها شەش كەسیان پابەندن بەسیاسەتی رێكخراوەیی بزوتنەوەكەوە. بەڵێن ئیسماعیل پەرلەمانتاری گۆڕان بەهاوڵاتى وت»بزوتنەوەی گۆڕان لەنێو خەمی خەڵكدا دروستبووە و ناڕەزایی خەڵك لەسیستمی حوكمڕانی و لە چەقبەستویی حزبایەتی لەگۆمی مەنگی كوردستان كە دروست بوو ئەو گۆمەی شڵەقان، هەموو خەمەكەو بەرنامە سیاسییەكانی و هەموو ئەو میكانیزمانەی گرتویەتیە بەر بۆ جێبەجێكردنی بەرنامە سیاسییەكەی بۆ خەڵك بووە». ئەو پەرلەمانتارەی گۆڕان ئەوەشی باسكرد كەهەموو ئەو خەباتە مەدەنیانەی لەسەر شەقام لەكاتی ئۆپۆزسیۆنبووندا كردی لەڕێگەی میدیایی و جەماوەرییەوە و هەموو ئەو خەباتە مەدەنیەی لەنێو پەرلەمان كردی و ئەو خەباتەی ئێستاش لەنێو دەسەڵات دەیكات، تاكە ئامانج لێی خەمی خەڵكە كە بەگژداچوونەوەی گەندەڵی و عەدالەتی ئیجتیماعی و حوكمڕانیەكی رەشیدو سەروەری یاساو بەشداریكردنی خەڵك لەسەروەت و سامانی سەرزەوی و ژێرزەوەی ئەم وڵاتە. هەروەها وتیشی:»ئەمەش وای كردووە گۆڕان بەو هەموو دژایەتیكردنەوە كەكرا بەو هەموو سزادان و قوربانییەی كە دای بەخۆی لە پێناو خەڵكدا و سەرەڕای ئەو موئامەرە نوێیانەی كەهەیە، بەڵام هێشتا بزوتنەوەكە لەسەر قاچی خۆی وەستاوە، ئەو خەڵكانەش كە گلەیی و گازندەیان لەبزوتنەوەی گۆڕان هەیە هەر گۆڕان بەتاكە دەرچەی چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێمی كوردستان و گەیاندنی هەرێمی كوردستان بەهەرێمێكی بەهێزو كەناری ئارامی دەزانن». هاوكات بەڵێن ئیسماعیل پێشیوابوو كە بزوتنەوەی گۆڕان پاشەكشەی لەهیچ پرسێكی خەڵكی كوردستان نەكردووە، ئەو سەوابتانەی كە پەیوەندی بە بەرنامەی سیاسیەت و ئامانجی گۆڕانەوە هەیە بزوتنەوەكە و نوێنەرەكانی و جەماوەرەكەی لەسەری بەردەوامن»ئەو رووداوانەی كە روودەدەن و هەموو ئەو كەیسانەی كە هەیە لەهەرێمی كوردستان بزوتنەوەی گۆڕان نەك لەهیچی پاشەكشەی نەكردووە، بەڵكو هەمیشە بە بەهێزترەوە بەتێڕوانین و ئایدیا و میكانیزمی باشترەوە هەوڵی بۆداوە». وەزیرێكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر پشكی گۆڕان داكۆكی لە بزوتنەوەكەی دەكات و دەڵێت:» هەوڵمانداوە كە كار بكەین بۆ ئەو بەڵێنانەی كە بەخەڵكمان داوەو هەوڵبدەین زۆرترین خۆشگوزەرانی بۆ خەڵك دابین بكەین». كوێستان محەمەد وەزیری كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لەسەر پشكی بزوتنەوەی گۆڕان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لەماوەی (12) ساڵی تەمەنی بزوتنەوەی گۆڕاندا بەدڵنیاییەوە داوای مافی خەڵك و ئازادی و خۆشگوزەرانیمان بۆ خەڵك كردووە، چ لەخولی سێ و چوارو پێج لەپەرلەمان پڕۆژەیاساو بڕیارمان تەقدیم كردووە». ناوبراو وتیشی:»بەفعلی لەكابینەی هەشت و نۆ ئەو سەردەمەی لەحكومەت بووین و هەوڵمانداوە كار بكەین بۆ ئەو بەڵێنانەی كە بەخەڵكمان داوە و زۆرترین خۆشگوزەرانی بۆ خەڵك دابین بكەین». كوێستان محەمەد ئەوەشی دووپاتكردەوە كە «بەهیچ شێوەیەك لەهیچ قۆناغێكدا نە پاشەكشەیان كردووە نە پاشەكشە دەكەین، لەو بەڵێنانەی كە بەخەڵكمان داوە»

شاناز حەسەن ماوەی زیاتر لەهەفتەیەكە، لەهەرێمی كوردستان ژمارەیەكی زۆر لەتووشبوون و گیانلەدەستدان بەكۆرۆنا تۆمار دەكات، بەرپرسانی تەندروستیش هۆكارەكەی بۆ هاتنی زۆری گەشتیار لەڕۆژەكانی جەژن و پابەندنەبوونی هاووڵاتیان بەڕێكارە خۆپارێزییەكانەوە دەگێڕنەوە. بەبۆنەی جەژنی قوربانەوە لەماوەی یەك هەفتەدا نزیكەی نیو ملیۆن گەشتیار روویان لەپارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كردو هاووڵاتیانیش بۆ جەژنە پیرۆزە سەردانی یەكتریان دەكرد بەبێ ئەوەی ماسك بەكاربهێندرێت تەوقەو ماچ ئەنجامدەدرا. پارێزگاری سلێمانی دەڵێت دووركەوتنەوە لەقەرەباڵغی و جێبەجێكردنی رێنماییە تەندروستییەكان و وەرگرتنی ڤاكسین تاكە چارەسەرو خۆپارێزییە. هەریەك لەپارێزگاكانی سلێمانی و هەولێر و دهۆك داوایان لە حكومەتی هەرێم كردووە ئەگەر بۆ یەك هەفتەش بێت قەدەغەی هاتوچۆ لەنێوان پارێزگاكانی هەرێمدا رابگەیەندرێت. هەڤاڵ ئەبوبەكر، پارێزگاری سلێمانی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت:»تەنیا پێویستە هاووڵاتیان زۆر بەباشی پەیڕەوی رێنماییەكان بكەن و تاكپارێزی و دووركەوتنەوە لەقەرەباڵغی و مەودای نێوان كەسەكان تاكە رێگەیە بۆ كەمكردنەوەی خۆپارێزییەكان». پارێزگاری سلێمانی جەختی لەوەكردەوە كە تاكە هەوڵیان بۆ دەسخستنی زیاتری ڤاكسینەكەیە و   هەوڵدەدەن لە رۆژێكدا زۆرترین كەس ڤاكسینەكە وەربگرێت تا لە زووترین كاتدا ژمارەیەكی زۆری هاووڵاتیان سوودی لێ ببینن. بریكاری وەزیری تەندروستی قەدەغەی هاتوچۆ و كەمكردنەوەی دەوامی فەرمانگەكان و داخستنی شوێنە قەڕەباڵغەكان بە چارەسەری كەمكردنەوەی تووشبووان دەزانێت. رەهێڵ فەرەیدون، بریكاری وەزیری تەندروستی، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» لە قۆناغی زۆر مەترسیداری كۆرۆناداین و هەر دێت و حاڵەتەكانیش زۆرترو مەترسیدارتر دەبن». بریكاری وەزیری تەندروستی ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، پێش جەژن، كیتەكانی پشكنینی كۆرۆنایان لەلایەن كۆمپانیایەكەوە بەبێ‌ بەرامبەر پێدراوەو ئێستا هیچ كێشەی كیت و پشكنینیان نییە. لەبارەی بەكارهێنانی ماسكیشەوە وتی:»خەڵكی پابەندنین بە رێكارەكانی خۆپارێزییەوە كە ئەوە هەڵەیەكی گەورەیەو ئێستا لەلایەن سەنتەرە جیهانی و زانا عالەمییەكانەوە ئەوە دووپاتكراوەتەوە كە تاكە رێگەی خۆپارێزی ماسكەو پێویستە بەكاربهێنرێت». لەدوای جەژنی قوربانەوەو هاتنی ژمارەیەكی زۆری گەشتیار بەتایبەت لەناوەڕاست و خوارووی عێراقەوە بۆ ناوچە گەشتیارەكانی هەرێم و پارێزگای دهۆكیش بەتایبەتی بۆتە هۆی زۆربوونی حاڵەتەكانی تووشبون لەو پارێزگایەو رۆژی دووشەممەی رابردوو زەنگی مەترسی لێدرا. بەرپرسی راگەیاندنی تەندروستی دهۆك مەترسییەكی گەورە لەبارەی كۆرۆناوە لەپارێزگاكەیاندا باس دەكات و دەڵێت:» زۆری گەشتیاران كۆرۆنایان زیاد كردووە». حەمزە رەزیفی، بەرپرسی راگەیاندنی تەندروستی دهۆك، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:»ئێستا دۆخی نەخۆشخانەكانمان باش نین، چونكە  زیاتر لە (130) نەخۆش هەیە لەسەر ئۆكسجینن و (35) نەخۆشمان هەیە لەسەر هەناسەدانی دەستكردن كە ئەو ژمارەیە مەترسیدارە بۆ پارێزگاكە». هۆكاری زۆری ژمارەی تووشبوونی لەم هەفتەیەدا بۆ ئەوە گێڕایەوە كە ژمارەیەكی یەكجار زۆر گەشتیار روویان لەناوچە گەشتیارەكان كردووەو  وتیشی:» ژمارەی پشكنینەكانیش زۆرتر بوون، بۆیە تووشبوو بەو رێژەیە بەرزبووەتەوە». بەرپرسی راگەیاندنی تەندروستی دهۆك جەختی لەوەشكردەوە كە هەموو هەنگاوەكانی خۆپارێزی لەم قۆناغەدا گرنگە، بۆیە هەر بڕیارێك بدرێت لپێناو هاووڵاتیاندا پێویستە جێبەجێبكرێت. ئاسۆ حەوێزی، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» زیادبوونی تووشبون لەم هەفتەیەدا زۆر هۆكاری هەیە،  وەك هاتنی  گەشتیارو پەیوەست نەبوونی خەڵكی بە رێكارەكانی خۆپارێزی و هاتنی  كۆرۆنا دەلتا هەموویان پێكەوە، هۆكاری زۆری حاڵەتەكانن». وتەبێژی تەندروستی هەرێم، وتیشی» رێكارەكان لەئێستادا وەك خۆی ماون و بەردەوامین بۆ توندكردنەوەی رێنماییەكانیش یەكێك بووە لەئەولەویەتمان». پزیشكانی پسپۆر ئاماژە بەوە دەكەن كەزۆربەی ئەوانەی لەئێستادا تووشی كۆرۆنا دەبن گەنجن، بەهۆی زۆری تێكەڵابوون و پەیوەست نەبوون بەڕێكارەكانی خۆپارێزییەوە. محەمەد ئازاد، پزیشك لە نەخۆشخانەی گشتی كەلار كەڕۆژانە پشكنین بۆ تووشبووانی كۆرۆنا دەكات بەهاوڵاتى  وت:» رۆژانە كۆی ئەو نەخۆشخانەی سەردانمان دەكەن تووشبووی كۆرۆنانن و تاك تاكیان هەیە كە كۆرۆنایان نەبێت». هەروەها ئاماژەی بەوەكرد  رۆژانە (37) نەخۆش دەبینێت كە زیاتر لە (35)یان تووشبووی كۆرۆنان و بەدەنگمە تێیاندایە ماسك بەكاربهێنێت. دكتۆر محەمەد ئازاد ئەوەشی باسكرد كە ئەوانەی لەئێستادا تووشی كۆرۆنا دەبن زۆربەیان گەنجن، هۆكارەكەی بۆ زۆربوونی تێكەڵاووبوون لە جەژندا گەڕاندەوە كە زۆر كاریگەرییەكی گەورەی هەبووە. ئەو پزیشكەی نەخۆشخانەی كەلار پێیوابوو تاكە هۆكار بۆ كەمبوونەوەی ژمارەی تووشبوون، خۆپارێزی تاك و هۆشیاركردنەوەیە كە ئێستاش خەڵكانێك هەن باوەڕیان وایە كۆرۆنا راست نیە و بوونی نیە، كۆمەڵێكیش هەن باوەڕبان بەخۆپارێزی نیە كە كەمترین كەس ماسك بەكاردەهێنێت. هاوكات، زانا جەزا، پزپشكێكی پسپۆری نەخۆشیەكانی هەناوو دڵ، لەسلێمانی، رۆژانە زیاتر لە (20) نەخۆش لە نۆرینگەكەی خۆی دەبینێت، بۆهاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو كە ماوەی دوو هەفتەیە ئەوانەی سەردانی دەكەن سێ بەشیان تووشبووی كۆرۆنان و گەنجن. زانا جەزا باسی لە راپرسییەك كرد كەخۆی دیاریكردووە، سێ بەشی ئەوانەی سەردانی دەكەن، گەنجن و رۆژانە(8بۆ9) كاتژمێر لەدەرەوەن و لەچەژندا تێكەڵاوییان زۆر بووەو سەردانی سەیرانگاكانیان كردووەو  ماسكیان بەكارنەهێناوە.

  ئارا ئیبراهیم حكومەتی هەرێم بۆ مووچەی مانگی حەوتی ئەمساڵ مووچەی تەواو دابەشكرد بەبێ لێبرین و لە بەغداوە دڵنیایی دەدرێت لەناردنی مانگانەی 200 ملیار دینارەكە بۆ هەرێمی كوردستان. بەپێی یاسای بودجەی 2021ی عێراق، حكومەتی هەرێم پشكی لەسەدا 12.67ی بۆ دیاری كرا لەبەرنبەر ناردنی داهاتی 250 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بە نرخی كۆمپانیای سۆمۆی نیشتمانی عێراق و لەسەدا 50ی داهاتە نانەوتییەكان. پاش 17 جار لە چوونی وەفدی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم، مستەفا كازمی بەڵێنیدا مانگانە بڕی 200 ملیار دینار رەوانەی هەرێمی كوردستان بكات. مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەگەڵ قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، كەمال ئەترووشی وەزیری سامانە سرووشتییەكان و د.دارا رەشید وەزیری پلاندانان كۆبوونەوە  و سەرۆكی حكومەت رایگەیاند :» پێمخۆشە بە مووچە خۆرانی هەرێمی كوردستان رابگەیێنم كە بڕیاری ئەنجوومەنی باڵای ئابووری و بڕیاری ئەنجوومەنی وەزیرانیشە كە لەم مانگەوە لێبڕینی مووچە نامێنێت و بەبێ لێبڕین مووچە دابەش دەكرێت». سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان راشیگەیاند:»ئەگەر حكومەتی فیدراڵیش بەردەوام بێت لە جێبەجێكردنی بەڵێنەكەی و ناردنی ئەو بەشە بودجەیەی كە لە چوارچێوەی یاسای بودجەی فیدراڵی لەسەری رێككەوتووین، ئەوە حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بەردەوام دەبێت لە پێدانی مووچە لە كاتی خۆی و بە تەواوی». هاوكات، ‌وتەبێژی جێگری سە‌رۆكی حكومە‌ت رایگەیاند :» ئە‌نجومە‌نی باڵای ئابوری ھە‌رێم  بڕیاریدا موچە‌ی مووچە‌خۆران بە‌تە‌واوە‌تی تە‌مویل بكرێت و ھیچ بڕە‌ پارە‌یە‌كی لێ كە‌منە‌كرێتە‌وە‌«. ئەوەشی دووپاتكردەوە كە ئە‌م بڕیارە‌ی حكومە‌تی ھە‌رێم، پاش ئە‌وە‌ دێت كە‌ حكومە‌تی عێراق لە‌سە‌ر بنە‌مای یاسای بودجە‌ی 2021 عێراق بڕە‌ پارە‌یە‌ك كە‌ 200 ملیارە‌ وە‌ك سلفە‌ی دارایی بۆ ھە‌رێم دە‌نێرێت. دوو ئەندامی پەرلەمانی عێراق دڵنیایی دەدەن كە بەغدا مانگانە ئەو 200 ملیار دینارە رەوانەی هەرێم دەكات تا مستەفا كازمی سەرۆكی حكومەت بێت. سەركەوت شەمسەدین، ئەندامی هاوپەیمانی هیوا لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت:» بەپێی ئەو بەدواداچون و گفتوگۆیانەی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی عێراق كردومانە كە هەرێم داتاو ئامارەكانی داهاتە نانەوتییە فیدراڵییەكانیان پێداون». هەروەها وتیشی:» بەپێی رێكەوتنێكی سیاسی لەنێوان مستەفا كازمی و حكومەتی هەرێمدا مانگانە 200 ملیار دینار رەوانە دەكرێت تا كۆتایی ساڵ، بەڵام شەش مانگی پێشوو قەرەبوو ناكرێتەوە، واتا دەتوانین بڵێن بەكۆی ساڵەكە مانگانە 100 ملیار دینار دەكات». سەركەوت شەمسەدین، ئەوەشی دووپاتكردەوە كە دڵنیاییان وەرگرتووە كە تا مستەفا كازمی سەرۆكی حكومەتی عێراق بێت ئەو برە پارەیە دەنێردرێت بۆ هەرێم، وتیشی:» حكومەتی هەرێم مولزەم كراوە تەنها بۆ مووچە ئەو پارەیە خەرج بكات». سەركەوت ئەوەشی ئاشكرا كرد كە وەزیری دارایی عێراق تا ئێستاش ئامادە نییە لەدەرەوەی یاسای بودجە پارە بۆ هەرێم رەوانە بكات، بۆیە بەبریاری مستەفا كازمی لەرێگەی بانكی ناوەندی عێراقەوە ئەو 200 ملیار دینارە دەنێردرێت. هاوكات، رێبوار كەریم وەلی، ئەندامێكی دیكەی فراكسیۆنی هیوایە، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى  جەختی لەوەكردەوە كە لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق و دەستەی دەروازە سنورییەكان و دیوانی چاودێری دارایی قسەیان كردووە، وتیشی:» تا ئێستا بریارەكە ئەوەیە كە مانگانە ئەو 200 ملیار دینارە رەوانەی هەرێم بكرێت و هیچ كێشەیەكی ئەوتۆی لەسەر نییە

      نامۆ سەربەست   دامەزرێنەری پێگەی ویكلیكس كەهەزاران مەلەفی نهێنی سەربازیی و دبلۆماسی ئەمریكاو چەندین وڵاتی دیكەی ئاشكرا كرد لەئێستادا ئەمریكا داوا لەبەریتانیا دەكات رادەستی بكات تادادگایی بكات، بەڵام لایەنگرانی ئەوە دووپاتدەكەنەوە كەئەو تەنها رۆژنامەنوسێك بووەو مەلەفە نهێنییەكانی ئاشكراكردووە. دوای ئەوەی لەمانگی كانونی دووەمی ئەمساڵدا، دادگای بەریتانیا رەتیكردەوە جولیان ئەسانج دامەزرێنەری ویكیلیكس رادەستی ئەمریكا بكاتەوە، چونكە دادوەرێك رایگەیاند كە لەژێر مەترسییەكی گەورەی خۆكوشتندایە، بەڕادەیەك كە ناتوانرێت لەزیندانە فیدراڵییەكانی ئەمریكادا رێگەی لێبگیرێت. رۆژی چوارشەممەی 7ی حوزەیرانی 2021 ئەمریكییەكان چەند سازشێكیان پێشكەشی دادگای ئەو وڵاتە كردو چەند دڵنیاییەكیان پێدان كە زۆر دەگمەنن لەمێژووی ئەمریكادا، تا ئەسانج ببرێتە دادگای فیدراڵیی ویلایەتی ڤێرجینیاو بەتۆمەتی سیخوڕیكردن دادگایی بكرێت. لەئێستادا ویلایەتە یەكگرتووەكان رێگای تێهەڵچوونەوەی بەبڕیارەكەی پێشودا پێدراوە تا لەبەردەم دادگای باڵای بەریتانیادا، پێداچوونەوە بەبڕیاری رادەستنەكردنەوەی ئەسانجدا بكرێت، ئەوەش لەسەر ئەو بنەمایەی كە دادگای نزمتر گوێی لەو دڵنیاییانە نەگرتووە، كە چۆن ئەسانج لەلایەن ئەمریكییەكانەوە مامەڵە دەكرێت لەكاتی رادەستكردنیدا. بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریكی، كە لەسەرچاوەیەكی دادگای باڵای بەریتانیاوە وەریگرتووە، ویلایەتە یەكگرتووەكان قایل بووە بەئەوەی كەدوای بڕیاری دادگای ئەمریكا، ئەسانج بگوێزرێتەوە بۆ وڵاتە رەسەنەكەی خۆی كە ئوستورالیایەو ساڵەكانی زیندانیكردنی لەوێ بەسەر ببات. لەماوەی بەڕێوەچونی دادگاییكردنەكەشیدا ناخرێتە زیندانی تاكە كەسییەوەو لەو جۆرە بەندیخانانەدا نابێت كە بە (Supermax) ناسراون، واتە ئەوانەی بەندكراوە زۆر مەترسیدارەكانیان تێدایەو رادەی چاودێری تێیدا لەڕادەبەدەرە و بەوە ناسراون كەمامەڵەی خراپ لەگەڵ بەندكراوەكاندا دەكرێت. تائێستا كاتی دانیشتنی دادگای باڵا بۆ پێداچوونەوەكە دیارینەكراوە، شارەزاكانیش بەڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵیان وتووە، پێشتر زۆر بەدەگمەن روویداوە كەحكومەتی ئەمریكا قایل بێت تۆمەتبارەكان ماوەی سزای زیندانیكردنەكەیان لەوڵاتێكی تر بەسەر ببەن. لەو بارەیەوە جاكوێس سێمێڵمان، پارێزەر لەشاری نیویۆرك و تایبەتمەند لەكەیسەكانی رادەستكردنەوەدا بەڕۆژنامەی دەیلی مەیلی بەریتانی راگەیاند:»بەلەبەرچاوگرتنی بارودۆخەكە ئەوە قایلبوونێكی لۆجیكییە لەلایەن ئەمریكییەكانەوە، چونكە ئەگەر وانەكەن ئەوا ئەگەری زۆرە داوای رادەستكردنەوەكە بدۆڕێنن، بەڕاستی ئەوە جوڵەیەكی سەرنجڕاكێش و داهێنەرانەرانە بوو ئەمریكییەكان كردیان». هەروەها ئامی جێفەرس، هاوپێچی پێشووی وەزارەتی دادی ئەمریكا لەباڵیۆزخانەی وڵاتەكەی لەلەندەن رایگەیاند:» قایلبوونێكی لەو جۆرە لە كەیسی گاری ماك كینۆنی هاكکەریشدا كراوە، كەئەویش هاوشێوەی ئەسانج، مەترسی ئەوەی لەسەربوو خۆی بكوژێت. هاوكات، جێفەرس بەڕۆژنامەی واشینگتۆن پۆستی ئەمریكی وت:»شتێكی باو نییە، بەڵام ویلایەتە یەكگرتووەكان لەدۆخی هاوشێوەدا لەچەند كەیسێكی پێشتردا بەمەرجی لەو شێوەیە قایلبوون». جولیان ئاسانج كە ئێستا تەمەنی (50) ساڵە، بەهۆی داواكردنیەوە لەلایەن وڵاتانی سویدو ئەمریكاوە، ساڵی 2012 چووە باڵیۆزخانەی ئیكوادۆر لەلەندەنی پایتەختی بەریتانیاو لەوێ مافی پەنابەریی دیبلۆماتیی وەرگرت و تا 11ی نیسانی 2019 لەوێ مایەوە. لەو رۆژەدا سەرۆكی ئیكوادۆر بڕیاریدا بەدەركردنی ئەسانج بەبیانووی ئەوەی بە بەردەوامیی مەرجەكانی پەنابەرێتییەكەی پێشێل كردووە و هەر ئەو رۆژە لەلایەن پۆلیسی بەریتانیاوە بەتۆمەتی پێشێلكردنی بڕیاری ئازادكردنی بەكەفالەت دەستگیركراو وێڕای كۆتایی هاتنی ئەو دۆسیەیە، بەڵام هێشتا ئازاد نەكراوەو لەزیندانی بێلمارش لەلەندەن زیندانییە. ئەسانج لەلایەن ئەمریكاوە رووبەڕووی (18) تۆمەت كراوەتەوە، لەوانە پیلانگێڕان و ئاشكراكردنی پەیوەندیی دیپلۆماتیی نهێنی و ئاشكراكردنی زانیاریی و راپۆرتی سەربازیی هەستیار لەسەر جەنگی عێراق و ئەفغانستان. پارێزەرو لایەنگرەكانی دەڵێن، ئەسانج ئەو رۆژنامەنوسێكە و هیچی نەكردووە جگە لەئاشكراكردنی زانیاریی دزەپێكراو كە بووەهۆی ئیحراجبوونی حكومەتی ئەمریكا.  ستێلا مۆریس دەستگیران و پارێزەری پێشوی ئەسانج رایگەیاند كەدەربارەی داوای پێداچوونەوەكەی ئەمریكا قسەی لەگەڵ كردووەو ئاگاداری كردووە كە لەوانەیە داواكەیان بەرەوپێش بڕوات، بەڵام باسی كاردانەوەی ئەسانجی لەسەر ئەو هەواڵە نەكرد. مۆریس كەدوو منداڵی لەئەسانج هەیە بە كەناڵی  SBSی ئوستورالی وت:»نازانین ئەمە تاچەند درێژە دەكێشێت و ئەو تاكەی لە ئەو شوێنە قێزەونەدا زیندانی دەبێت، ئەو كەیسەكەی كۆتایی هاتووە نازانین بۆچی تائێستا لەزیندانە و ئازادناكرێت». دواتریش لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەبەردەم دادگای باڵای بەریتانیادا رایگەیاند:»شەش مانگ لەمەوبەر دادوەر ڤانێسا بارایتسەر رێگریی لەڕادەستكردنەوەی جولیان ئەسانج كرد، چونكە بەندكردنی لەزیندانێكی ئەمریكیدا وەك ئەوە وایە واژۆ لەسەر بڕیاری كوشتنی بكرێت، دەبوایە ئەوە كۆتایی بابەتەكە بوایە». كەیسەكە تاسەر ئێسقان بۆگەنی كردووەو حكومەتی ئەمریكا هەرچییەك بڵێت دەربارەی ئەوەی لەداهاتوودا چۆن مامەڵەی ئەسانج دەكەن، نرخی ئەو كاغەزەی نییە كە لەسەری نووسراوە. «ئەوە ئەو وڵاتەیە كە بەكرێگیراوەكانی ویستیان ئەسانج لەسەر خاكی بەریتانیا بكوژن»، ئەوەی پارێزەرەكانیان دەترساندو دۆكیۆمێنتە یاساییەكانیان دەدزی، ئەوانەی تەنانەت منداڵە شەش مانگەكەمانیان بەئامانج گرت. هاوسەرەكەی ئەسانج راشیگەیاند:» داوا لەئیدارەی بایدن دەكەم كەشتە راستەكە بكەن و ئەم داوایە دوو رۆژ پێش ئەوەی ترەمپ ئۆفیس بەجێبهێڵێت گەیشتووە، ئەگەر ئیدارەی بایدن رژدە دەربارەی رێزگرتنی رۆڵی یاسا و هەمواری یەكەمی دەستوری ئەمریكاو بەرگریكردن لەئازادیی میدیا لەجیهاندا، تاكە شت كەدەتوانێت بیكات ئەوەیە ئەم كەیسە دابخات». لەئیدارەی بایدندا وەزارەتی داد داوایكرد گرتنی ئەو رۆژنامەنوسانەی زانیاریی دزەپێدەكەن لەلێكۆڵینەوەكانیاندا رابگیرێت و ئەوانەی لەپەلاماردانەكەی كاپیتۆڵ هێڵدا هێرشیانكردە سەر رۆژنامەنوسان سزابدرێن، بەڵام ئیدارەكە هێشتا بەردەوامە لەكەیسەكەی ئەسانجدا، چونكە داواكارەكان دەڵێن ئەو هێڵی رۆژنامەنوسیی بەزاندووە و بووەتە پیلانگێری دژی ئەمریكا. مانگی كانونی دووەمی ئەمساڵ ڤانێسا بارایتسەر دادوەری دادگای هەرێمیی بەریتانیا، لەكاتی رێگریكردن لەڕادەستكردنەوەی ئەسانجدا، رایگەیاند كە هیچ گومانێكی نییە لەئەوەی ئەسانج لەئەمریكادا دادگاییەكی دادپەروەرانە دەكرێت، بەڵام ئەو سەرنجی خستەسەر ئەو بەڵگانەی لەلایەن تیمی یاسایی ئەسانجەوە پێشكەشكران كە وتیان تووشی خەمۆكییەكی بەهێز بووە و وەسیەتنامەی خۆی نووسیوە و لەبەردەم قەشەیەكدا داوای پاكبوونەوەی كردووەو گوێزانێكی شاردراوەش لەزیندانەكەیدا دۆزراوەتەوە. دادوەرەكە وتی، ئەگەر ئەسانج بەتاوانی سیخوڕیكردن سزابدرێت، ئەوا دەخرێتە زیندانی فیدراڵیی فلۆرێنس لەشاری كۆلۆرادۆی ویلایەتی ڤێرجینیا، كەتیایدا بەندكراوەكان رۆژانە بۆ ماوەی (23) كاتژمێر لەژوورەوە دەبن و بەنزیكەیی هیچ پەیوەندییەكی مرۆڤانەیان نابێت. بارایتسەر وتیشی:» من دڵنیام لەئەوەی ئەو رێوشوێنانەی لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانەوە باسكران، ناتوانن رێگا لەبەڕێز ئەسانج بگرن رێگایەك بدۆزێتەوە بۆ خۆكوشتن». لەدانیشتنی دواتریشدا بارایتسەر رەتیكردەوە ئەسانج بەكەفالەت ئازاد بكرێت و ئاماژەی بەئەوەدا كە پرۆسەی پێداچونەوەكە هێشتا تەواو نەبووەو ئەسانج هاندەری زۆری هەیە بۆ هەڵاتن. سەبارەت بەپرۆسەی پێداچوونەوەكە، نیك ڤامۆس سەرۆكی پێشتری دەستەی رادەستكردنەوە لەداواكاری شاهانە بەڕۆژنامەی واشینتۆن پۆستی راگەیاند:»نازانم ئەم پێداچوونەوەیە بۆ هێندە زۆری خایاند؟...پێدەچێت لەپشت پەردەوە پارێزەرەكانی ئەسانج و دەستەی رادەستكردنەوەو حكومەتی ئەمریكا، لەگفتوگۆدابن سەبارەت بەتۆمەتەكان و بارودۆخی زیندانیكردنی». تائێستا كاتی دانیشتن بۆ پێداچوونەوەكە دیارینەكراوە، ڤامۆس دەڵێت كاتێك دادگای باڵا دادەنیشێت بۆ داواكەی ئەمریكا، لەوانەیە بەجەلسەیەك یان دووان بگاتە بڕیار، بەڵام ئەوكاتەش هەر كۆتایی نایەت، چونكە لایەنی دۆڕاو دەتوانێت جارێكیتر داوای پێداچوونەوە بكات لەدادگای شاهانەی بەریتانیا. ئەوەش هۆكارێكە كە لەكاتی داواكردندا لە جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا بۆ كۆتایی هێنان بەكەیسەكە، ستێلا مۆریس دەستگیرانی ئەسانج وتی:»ئەگەر ئیدارەی بایدن ئێستا كۆتایی بەئەمە نەهێنێت، كەیسەكە بەشەلەشەل لەدادگاكاندا دەڕوات و بەردەاومدەبێت، بەوەش جولیان بۆ كاتێكی نادیار لەزینداندا دەمێنێتەوە بەبێ ئەوەی ئیدانە كرابێت، لەوێ ئازار دەكێشێت و دابڕاو دەبێت و منداڵەكانیشمان لەباوكیان بێبەش دەكرێن»  

  نامۆ سەربەست   وتەبێژی كۆشكی سپی ئەمریكا ئەوە دەخاتەروو كە  هیچ لایەنێك لە ئەفغانستاندا سەركەوتنی سەربازیی بەدەستنەهێناوەو هیچ ئاهەنگێك بەبۆنەی كۆتایی هاتنی كشانەوەكەوە ناگێڕن، ئەوە شەڕێكی (20) ساڵە بوو بەبێ بەدیهێنانی سەركەوتنی سەربازیی. لەگەڵ خێراتربوونی ریتمی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكادا لەئەفغانستان، ریتمی هێرشەكان و گەڕانەوەی رێكخراوی تاڵیبان خێراتر بوو، تا گەیشتە ئەوەی رۆژی هەینی لەمیانی سەردانی وەفدێكی مەكتەبی سیاسی بزوتنەوەكەدا بۆ مۆسكۆی پایتەختی روسیا، شەهابەدین دیلاوار وتەبێژی وەفدەكە رایگەیاند، 85٪ی خاكی ئەفغانستانیان كۆنترۆڵكردووەتەوە. لەبەرامبەردا بەرپرسانی حكومەتی ئەو وڵاتە رایانگەیاند، تاڵیبان چەند ناوچەیەكی كۆنترۆڵكردووە، بەڵام ئەوەی كەدەڵێت زۆرینەی خاكی وڵاتەكەی بەدەستەوەیە راست نییەو تەنیا هەڵمەتێكی پڕوپاگەندەیە. سەید نزامی فەرماندەی هێزە تایبەتەكانی ئەفغانستان بەئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاند:»دوژمن زیانی گەورەی بەركەوتووەو ئێستا ئێمە لەپێشڕەویداین». وتەبێژی وەزارەتی ناوخۆی ئەفغانستانیش بەئاژانسی خاما پرێسی وڵاتەكەی راگەیاند، چەند شارۆچكەیەك لەچەكدارانی تاڵیبان پاككراونەتەوەو لەژێر كۆنترۆڵی هێزە ئەمنییە ئەفغانییەكاندان. لەلای خۆشیەوە جۆن كێربی وتەبێژی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا، ئامادەنەبوو وەڵامی پرسیارێك بداتەوە سەبارەت بەڕوبەری ئەو ناوچانەی تاڵیبان كۆنترۆڵی كردووەو لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ كەناڵی CNN وتی:»راگەیاندنی كۆنترۆڵكردنی ناوچەو بەدیهێنانی دەستكەوت مانای ئەوە نییە بتوانیت بیپارێزیت، پێموابێت ئێستا كاتی ئەوەیە هێزە ئەفغانییەكان دابەزنە مەیدانی شەڕو بەرگریی لەگەل و وڵاتەكەیان بكەن. ئەوان كەرەستەو تەقەمەنیی پێویستییان هەیە، ئێستا كاتی ئەوەیە ببنە خاوەنی ئیرادە». ئەو جموجوڵانەی تاڵیبان هاوكاتی وتارەكەی جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكایە كەڕۆژی هەینی 9ی حوزەیرانی 2021 رایگەیاند ئەمریكا ئامانجەكانی لەئەفغانستاندا پێكاوەو رۆژی 31ی ئابی داهاتووی وەك دوا وادەی كشانەوەی هێزەكانی وڵاتەكەی لەئەفغانستان دیاریكرد. لەو وتارەدا كە بایدن تایبەتی كردبوو بەكشانەوەكە، روونیكردەوە كەوڵاتەكەی ئەوەی ویستویەتی ئەنجامیداوە كەبریتییە لەڕێگریكردن لەهەر هێرشێك كە لەداهاتوودا لەئەفغانستانەوە بكرێتەسەر وڵاتەكەی و وتی:»ئێمە كۆتایی بەدرێژترین جەنگ دەهێنین لەمێژووی ویلایەتە یەكگرتووەكانداو نەوەیەكی نوێی ئەمریكییەكان نانێرین بۆ شەڕ لەئەفغانستاندا». بایدن جەختیشی كردەوەو دان بەوەدا دەنێت كە تاكەڕێگا بۆ بەدیهێنانی ئاشتی لەئەفغانستاندا بریتییە لەپێكەوەژیان لەگەڵ تاڵیبانداو روونیشیكردەوە كەئەفغانییەكان دەبێت خۆیان بڕیار لەچارەنووسی وڵاتەكەیان بدەن، بەڵام ئەو بەردەوامدەبێت لەیارمەتیدان و هاوكاریكردنیان. بایدن لەوتارەكەیدا بەرگریی لەخێراكردنی ریتمی كشانەوەكە كردو وتی:»ئەوە ژیان رزگار دەكات، ساڵێكی زیاتر لەجەنگ لەئەفغانستاندا چارەسەر نییە، بەڵكو دەبێتە مایەی درێژبوونەوەی شەڕەكان لەو وڵاتە بۆ كاتێكی نادیار». رەتیشیكردەوە كۆنترۆڵكردنی ئەو وڵاتە لەلایەن تاڵیبانەوە حەتمی بێت و وتی هێزی تاڵیبان كە (75) هەزار جەنگاوەری هەیە، نابێتە هاوتای (300) هەزار هێزی ئەمنیی ئەفغانی. بەڵام رووداوەكان وێنایەكی جیاوازی وتەكانی بایدن نیشاندەدەن سەبارەت بەهاوتایی هێز، چونكە پێدەچێت وێڕای زۆریی ژمارەیان، هێزێكی شەڕكەرو خۆڕاگر نەبن لەبەرامبەر تاڵیباندا. لەكاتی شەڕەكاندا بزوتنەوەی تاڵیبان لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند:»ژمارەیەكی زۆر لەبنكە سەربازییەكانی هێزەكانی حكومەت كەوتوونەتە ژێر كۆنترۆڵی موجاهدینەكانەوە». بەیاننامە دەشڵێت:»وێڕای بەرەوپێشچوونەكان و باڵادەستییە سەربازییەكەی، بەڵام هێشتا بزوتنەوەی تاڵیبان بڕوای بەپرۆسەی گفتوگۆو لێكتێگەیشتن هەیەو بەباشترین چارەسەری دادەنێت بۆ كێشەی وڵاتەكە». پێشتریش سوهەیل شاهین وتەبێژی بزوتنەوەكە بە BBC راگەیاند، ئەوان بەرپرس نین لەزیاتربوونی توندوتیژییەكانی ئەم دواییەو جەختیشی كردەوە كەزۆرینەی ناوچەكان لەڕێی گفتوگۆوە كەوتوونەتە دەستیان، دوای ئەوەی سەربازە ئەفغانییەكان رەتیانكردووەتەوە شەڕ بكەن. شاهین ئاشكراشیكرد تاڵیبان رێگا نادات داعش لەئەفغانستاندا گەشەبكات و جەختیكردەوە كەبزوتنەوەكە دژیان دەجەنگێت،»وەفدێكی بزوتنەوەكە لەگەڵ نوێنەرانی كۆمەڵگای ئەفغانیدا لەگفتوگۆدایە بۆ دیاریكردنی پەیكەری گشتیی دەوڵەت و ئەو كارەش بەرەو كۆتایی دەچێت». ئەوانەو هەڵاتنی چەندین سەربازی ئەفغانی بۆ ئێران و تاجیكستان لەكاتی هێرشەكانی تاڵیباندا بۆ سەر خاڵە سنورییەكان، دەریدەخەن كە وێڕای زۆریی ژمارە، بەڵام هێزەكانی حكومەت زۆر سەختە بتوانن رێگا لەپێشڕەویی تاڵیبان بگرن. مانگی رابردوو لەكاتی كۆنترۆڵكردنی خاڵی شیرخان بەندەری سنوریی لەگەڵ تاجیكستاندا، نزیكەی هەزار سەرباز بۆ ئەو وڵاتە هەڵاتن و هەفتەی رابردووش دەستەی ئەركانی ئێران رایگەیاند لەگەڵ حكومەتی ئەفغانستان رێككەوتوون بەگەشتێكی ئاسمانیی بۆ كابولی پایتەخت، ئەو سەربازە ئەفغانیانە بنێرنەوە كە لەكاتی كۆنترۆڵكردنی خاڵی سنوریی ئیسلام قەلعەدا هەڵاتبوونە خاكی ئێران. كۆنترۆڵی زۆرینەی خاڵە سنورییەكانی نێوان ئەفغانستان و دراوسێكانی بووە مایەی دوودڵی ئەو وڵاتانە.  محەمەد نەعیم وتەبێژی مەكتەبی سیاسی تاڵیبان دڵنیایی دایە وڵاتانی دراوسێ و بەڵێنیدا خاڵە سنورییەكان لەكاری ئاسایی خۆیان بەردەوامدەبن. نزیكبوونەوەی شەڕەكان لەسنوری وڵاتانی دراوسێ نیگەرانیی روسەكانی لێكەوتەوەو بۆ رەواندنەوەی ئەو نیگەرانییانە، وەفدێكی مەكتەبی سیاسی تاڵیبان سەردانی مۆسكۆی كردو لەوێ لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا كەڕۆژی هەینی ئەنجامیدا، شەهابەدین دیلاوار وتەبێژی وەفدەكە بەڵێنیدا وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی هاوڕێی ئەفغانستان رووبەڕووی هیچ هەڕەشەیەك نابنەوەو سەردانەكەیان بۆ مۆسكۆ بۆ پێشكەشكردنی هەموو ئەو زانیارییانەیە كە تایبەتن بەئەوەی ئەو ناوینا «ئیمارەتی ئیسلامی». دیلاوار لەكۆنگرەكەدا جەختیكردەوە لەئەوەی بزوتنەوەكە هێز بەكارناهێنێت بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی پایتەختی ویلایەتە ئەفغانییەكان و هیچ هێرشێكیش ناكاتە سەر سەنتەرە ئیداریی و باڵەخانە حكومیی و باڵیۆزخانە و كونسوڵخانەكان، لەتەواوی خاكی وڵاتەكەدا. دڵنیاییشیدا كەبزوتنەوەی تاڵیبان:»گرنتیی ئەوە دەكات كەخاكی ئەفغانستان بەكارنایەت بۆ دەستپێكی هێرشكردنەسەر وڵاتانی تر». هەر هەمان رۆژ سێرگی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی روسیا جەختیكردەوە كە مۆسكۆ داوا لەلایەنە ئەفغانییەكان دەكات رووبكەنە گفتوگۆی سیاسی گشتگیرو وتی:»ئێمە نیگەرانین لەدۆخی ئێستای ئەفغانستان بەهۆی گواستنەوەی شەڕەكان بۆ ناوچەی ترو سەر سنورەكان و چاودێریی شەڕەكان دەكەین لەسەر سنوری تاجیكستان، تا ئەوكاتەی بواری ئۆپراسیۆنەكان لەسنوری ئەفغانستاندا بێت، ئێمە هیچ هەنگاوێك نانێین». لاڤرۆڤ ئاماژەی بەوەشدا كەهەندێك هەوڵ هەیە بە نێوەندگیریی ئەمریكا بۆ دەستپێكردنی گفتوگۆ لەنێوان لایەنە ئەفغانییەكاندا، بەڵام دەبێت ئەفغانییەكان خۆیان بڕیار لەچارەنووسی خۆیان بدەن. كێ بردیەوەو كێ دۆڕاندی؟ دوای رووداوەكانی 11ی سێپتەمبەر، ئەمریكا داوای لەبزوتنەوەی تاڵیبان كرد كەئەوكات دەسەڵاتی ئەفغانستانی بەدەستەوەبوو، ئوسامە بن لادن سەرۆكی قاعیدەی رادەستبكات و نەهێڵێت رێكخراوەكەی لەئەفغانستاندا چالاكیی بكەن، ئەوەبوو تاڵیبان ئەو داوایەی رەتكردەوەو بەهۆیەوە ئەمریكا وڵاتەكەی داگیركرد. دوای تێپەڕینی (20) ساڵ بەسەر ئەوەداو لەئەنجامی گفتوگۆكانی دەوحەی پایتەختی قەتەر لەنێوان ئەمریكییەكان و تاڵیباندا، ئەمریكا بڕیاریدا لەئەفغانستان بكشێتەوە و بزوتنەوەی تاڵیبان لەمانگی نیسانی ئەمساڵدا ئەوەی بەسەركەوتنی خۆی و دۆڕاندنی ئەمریكا لەقەڵەمدا. لەبەرامبەردا ئەمریكییەكان ئەگەرچی كشانەوەكە وەك سەركەوتن دانانێن، چونكە نەیانتوانی بزوتنەوەی تاڵیابان لەناوبەرن، بەڵام بەپرۆسەیەكی سەركەوتووی دەبینن، بەوەی كۆتایی بەهەژمونی رێكخراوی قاعیدە هێناو بن لادنی سەرۆكی رێكخراوەكە لەپرۆسەكەدا كوژرا. لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشەكاندا ئەمریكا بەبەردەوامیی ژمارەی هێزەكانی لەو وڵاتە زیاتر دەكرد، تاساڵی 2011 گەیشتە زیاتر لە (110) هەزار سەرباز. لەگەڵیشیدا خەرجییەكانی زیاتر دەبوو تا لەساڵەكانی 2011 و 2012 دا گەیشتە (100) ملیار دۆلار، دواتر بەرەو كەمبوونەوە چوو تا لەكۆتایی ساڵی رابردوودا مایەوە تەنیا چوار هەزار سەرباز. بەپێی راپۆرتێكی BBC و لێكۆڵینەوەیەكی زانكۆی براونی ئەمریكی، ویلایەتە یەكگرتووەكان بەكۆی گشتی لەساڵی 2001 تاكۆتایی ساڵی 2020، بڕی (978) ملیار دۆلاری خەرجكردووە چ راستەوخۆ لەپرۆسە سەربازییەكاندا، چ وەك هاوكاریی مرۆیی و بەرەوپێشبردن و ئاوەدانكردنەوە. لەسەرەتای شەڕەكەشەوە، دوو هەزارو (300) سەربازی ئەمریكی كوژراون و (20) هەزار و (660) سەربازیش برینداربوون، لەبەرامبەریشدا بەپێی لێكۆڵینەوەكەی زانكۆی براون زیاتر لە (64) هەزار و (100) ئەندامی هێزە ئەمنییەكانی ئەفغانستان گیانیان لەدەستداوە. ژمارەی قوربانییە مەدەنییەكانیش بەپێی راپۆرتی نێردەی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ ئەفغانستان (ئوناما) زیاتر لە (111) هەزار كوژراوو بریندارە. بۆیە زۆرێك دەپرسن كەئایا شەڕی ئەفغانستان، ئەو هەموو خەرجی و قوربانیەی دەهێنا؟ فرانك گاردنەر پەیامنێری كاروباری ئەمنیی BBC دەڵێت:»وەڵامەكە پشت دەبەستێیت بەوەی بەچ پێوەرێك شتەكان دەپێویت؟ ئەگەر بەپێوەری دژە تیرۆری نێودەوڵەتی بێت ئەوا ئامانجەكەی پێكاوە، چونكە لە 2001ەوە هیچ هێرشێكی تیرۆریستی لەئەفغانستانەوە نەكراوەتە سەر هیچ وڵاتێك و تاڵیبانیش گرنتیی داوە كە لەمەودواش ناكرێت. ئەگەر بەپێوەری لەناوبردنی قاعیدە و تاڵیبانیش بێت، ئەوا ئەوان لەناونەچوون و دوای كشانەوەی هێزە بیانییەكان ئەوەتا دەركەوتوونەتەوەو بەهێز بوونەتەوە». لەوبارەیەشەوە جین ساكی وتەبێژی كۆشكی سپی رایگەیاند:»هیچ لایەنێك لەئەفغانستاندا سەركەوتنی سەربازیی بەدەستنەهێناوەو هیچ ئاهەنگێك بەبۆنەی كۆتایی هاتنی كشانەوەكەوە ناگێڕن، ئەوە شەڕێكی (20) ساڵە بوو بەبێ بەدیهێنانی سەركەوتنی سەربازیی»

شاناز حەسەن  لەماوەی پێنج مانگی ئەمساڵدا (216) كەس لەهەرێمی كوردستان بەهۆی هەزارو (509) رووداوی هاتوچۆ گیانیان لەدەستداوەو دوو هەزارو (670) كەسیش برینداربوون. واتا لەهەرێمی كوردستاندا لەماوەی (150) رۆژی ئەم پێنج مانگەی 2021 دا، رۆژانە (10) رووداوی هاتوچۆ روویانداوەو بەو هۆیەوە رۆژانە (17) كەس لەهەرێم بریندار بوون و یەك تا دوو كەسیش گیانیان لەدەستداوە. بەپێی ئاماری فەرمی بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی هەرێم كە سەر بەوەزارەتی ناوخۆیە، وردەكاری ئاماری پێنج مانگی ئەمساڵی بۆ  هاوڵاتى ئاشكراكرد كە لەپارێزگای سلێمانی (484) رووداو، گیانلەدەستدانی (79) كەس و برینداربوونی هەزارو (451) كەسی لێكەوتووەتەوە،  لەپارێزگای هەولێر (371) رووداو (64) كەس گیانیان لەدەستداوەو (380) كەسی دیكەش برینداربوون. هەروەها لەپارێزگای دهۆك (328) رووداو، گیانلەدەستدانی (35) كەس و برینداربوونی (394) كەسی لێكەوتووەتەوەو پارێزگای هەڵەبجەش (39) رووداوی هاتوچۆ، گیانلەدەستدانی هەشت كەس و برینداربوونی (48) كەسی لێكەوتووەتەوە. هاوكات  لەئیدارەی  گەرمیان (122) رووداو، گیانلەدەستدانی (13) كەس و برینداربوونی (157) كەسی لێكەوتووەتەوە، لەئیدارەی راپەڕین (90) رووداوی هاتوچۆ، گیانلەدەستدانی (12) كەس و (108) برینداری لێكەوتووەتەوە، بەهەمان شێوە لەقەزای سۆران (75) رووداو، حەوت گیان لەدەستدان و (132) برینداری لێكەوتووەتەوە. بەرپرسی بەشی ئامارو وتەبێژی هاتوچۆی هەرێم، دەڵێت رووداوەكانی هاتوچۆ بەراورد بەوڵاتانی ئەوروپا زیاترە. ئەسعەد مەلا كەریم، بەرپرسی بەشی ئامارو وتەبێژی هاتوچۆی هەرێم، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» رووداوەكان لەهەرێمدا بەبەراورد بەوڵاتانی ئەوروپا زۆرن، بەڵام ناتوانین بڵێین ئەمساڵ بەبەراورد بەساڵی رابردوو زیادیكردووە». لەبارەی پلانی هاتوچۆی هەرێمەوە بۆ كەمكردنەوەی ژمارەی رووداوەكان و قوربانییەكانی، بەرپرسی بەشی ئامارو وتەبێژی هاتوچۆی هەرێم پێیوابوو ستانداركردنی مۆڵەتی شۆفێری و هێڵی گشتی دەتوانێت چارەسەری زۆری رووداوەكان بكات. هەروەها وتی» ئێستا لەهەرێمدا لەهەر ناوچەو شارو پارێزگایەك مۆڵەتی شۆفێری رێكارەكانی جیاوازی هەیە، بۆیە بەستانداركردنی وەرگرتنی مۆڵەت وادەكات شۆفێری كارامە بكەیتە سەر شەقامەكان و هۆكاربن بۆ كەمكردنەوەی رووداوەكان». بەپێی ئاماری فەرمی بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی هەرێم، كە سەر بەوەزارەتی ناوخۆیی حكومەتی هەرێمە لەماوەی ساڵی 2020دا زیاتر لەدوو هەزار و (897) رووداوی هاتوچۆ روویداوە، بەهۆی ئەو رووداوانەوە چوار هەزارو (772) كەس برینداربوون و (432) كەسیش گیانیان لەدەستداوە، كە پشكی شێری گیانلەدەستدان و بریندارەكان لەپارێزگای سلێمانی بووە.