لەبەریتانیا بەسەدان دووكان و ماركێتی كورد بەرشاڵاوی پۆلیس كەوتن

پ.دهۆك دوای شەش ساڵ كاركردن نووسینگەی رزگاركردنی رفێندراوانی ئێزیدی ئەوە ئاشكرادەكات كەزیاتر لە سێ هەزار ئێزدی بێسەروشوێنن و دەشڵێت:» دوو هەزاریان هێشتا لەژێر دەستی داعشدان». خەیری بۆزانی، سەرپەرشتیاری دۆسیەی رزگاركردنی رفێندراوانی ئێزیدی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» لەماوەی حەوت ساڵی رابردوو لەكۆی شەش هەزار و (417) رفێنراوی ئێزیدی تائێستا سێ هەزار و (445) كەس رزگاركراون و زیاتر لەدوو هەزار كەسی دیكە هێشتا لەژێر دەستی داعشدان». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد، بەردەوام دەبن لە رزگاركردنی رفێنراوان تاهەموویان رزگاردەكەن و هەموو داتاو زانیارییەكان بەشێوەیەكی وردو زانستی دۆكیۆمێنت دەكەن. دەربارەی گواستنەوەی نوسینگەی رزگاركردنی رفێندراوانی ئێزیدی لەدهۆكەوە بۆ هەولێر، بۆزانی هێمای بۆ ئەوەكرد كەبڕیارەكە لەلایەن نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمەوە دراوە. سەرپەرشتیاری دۆسیەی رزگاركردنی رفێندراوانی ئێزیدی، وتیشی:»وتمان سەرەتا لەدهۆك بێت، چونكە سەرەتای پرۆسەی رزگاركردنی رفێنراوان بوو، رۆژانە ژمارەیەكی زۆر لەكەسوكاری قوربانیان سەردانی نووسینگەیان دەكرد، بەڵام ئێستا خەڵكێكی زۆر كەم سەردان دەكەن «. سەرپەرشتیاری دۆسیەی رزگاركردنی رفێندراوانی ئێزیدی، ئەوە دووپاتدەكاتەوە سەرۆكی حكومەتی هەرێم زۆر پشتگیرییان دەكات لەڕووی ماددی و مەعنەوییەوە. دوای دەركردنی یاسای رزگاربووانی دەستی داعش لەپەرلەمانی عێراق بەڕێوەبەرایەتی گشتی تایبەت بەكاروباری رفێنراوان لەبەغدا دامەزراوەو نوسینگەیەك لەشەنگال یان لەموسڵ دەكرێتەوەو ئەوەی بەیەكێكی دیكە لەهۆكارەكانی گواستنەوەیان دادەنێت.

شاناز حەسەن بەشێك لەهاووڵاتیان بۆ دابەزاندنی كێشی زۆریان روودەكەنە هۆڵەكانی لەشجوانی و وەزشی تێدا دەكەن، بەڵام بەشێكی دیكە سیستمی خۆراكی كیتۆ بەكاردەهێنێت بۆ خێرا دابەزاندنی كێش، لەوبارەیەشەوە پزیشكی پسپۆر هۆشداری دەدات كەدەبێت لەژێر چاودێری پزیشك و رێنماییەكاندا بێت ئەگەر نا تووشی نەخۆشی جیاواز دەبنەوە. كیتۆ یەكێكە لەو بەرنامە خۆراكیەی كە لەجیهاندا بۆ دابەزاندنی كێش و چارەسەركردنی نەخۆشی و كەمی ڤیتامینات بەكاردێت و لەئێستاشدا لەكوردستان لەلایەن بەشێك لەهاووڵاتیانەوە پەیڕەو دەكرێت تاكێشی زۆریان داببەزێنن. زارا حەسەن تەمەن (40) ساڵ،  كێشی (110) كیلۆ بووە، پێشتر زیاتر لەهەشت مانگ چۆتە هۆڵی لەشجوانی و (30) كیلۆ لەكێشی دابەزاندووەو وتیشی:» زۆر سوودم لەسەردانكردنی هۆڵی لەشجوانی بینیوە، بەڵام كاتێكی زیاترت پێویستە تا ئەوكاتەی كێش داببەزێنیت». زارا باسی لەوەشكرد دوای ماوەیەك پشوودان كێشی (12) كیلۆیەك زیادی كردووەتەوەو جارێكی دیكە لەڕێگەی سەردانی پزیشكییەوە بەڕێنمایی تەندروستی بیری لەوەكردووەتەوە كەكێشی زیاتر داببەزێنێت، وتی:»لەماوەی كەمتر لەدوو مانگدا (22) كیلۆ لەكێشم دابەزاندووە بە بەرنامەی خۆراكی كیتۆ، گرنگی ئەم بەرنامەیە ئەوەیە زوو كێشم دادەبەزێت و هەستی برسێتیم نیە، دەتوانم زاڵبم بەسەر خۆمدا».  لەهەمان كاتدا نامۆ جەزا، تەمەن (41) ساڵ كەسێكی دیكەیە كە بەهۆی بەرنامەی خۆراكی كیتۆوە  تووشی كێشەی تەندروستی بووەو وەك خۆی دەڵێت:» ماوەی زیاتر لەساڵێكە بە نەخۆشی دڵ و بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن دەناڵێنم، كێشم (١٢٢) كیلۆ بووەو ئێستا (74) كیلۆم».  نامۆ دەشڵێت:» بەهەموو ژیانم خەوم بەئەوەوە دەبینی كە كێشم دابەزێت كەهەموو كەس پێی سەیر بوو لەو ماوەیەدا (48) كیلۆ داببەزێنم». بۆ كێش دابەزاندن لەڕێگەی بەرنامەی خۆراكییەوە یان سەردانكردنی هۆڵەكانی لەشجوانییەوە دەبێت، كە لەئێستادا زۆربەی هاووڵاتیان پەنای بۆ دەبەن. شاتوو جەبار، راهێنەر لەیەكێك لەهۆڵەكانی لەشجوانی لەسلێمانی، بەهاوڵاتی وت :» ئێمە تابتوانین رێنمایی خەڵكی بەتایبەتی ژنان دەكەین لەڕێگەی وەرزشكردن و سەردانیكردنی هۆڵەكانی لەشجوانیەوە كێشیان دابەزێنن، چونكە كەسەكە كالۆری زۆر دەسوتێنێت و وزەی خۆی بەكاردەهێنێت و بۆ توندبوونەوەی پێست وەرزشەكە باشترە». وەك راهێنەر جەختی لەوەشكردەوە وەرزشكردن باشترین رێگەیە بۆ كێش دابەزاندن و وتیشی :» راستە ماوەیەكی زیاترت دەوێت تادەگەیتە ئەو كێشەی خۆت مەبەستە، بەڵام بە بەرنامەیە و دواتر تووشی كێشەی تەندروستی و جەستەیی نابیتەوە». شاتوو جەبار ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد زۆربەی بەرنامە خۆراكییەكان بەتایبەت»كیتۆ»، كێشەی دوای دەستهەڵگرتنیان لەبەرنامەكە هەیە، كەزۆربەی ئەوانە تووشی سكچون و رشانەوە و شلبوونەوەی پێستی لەش دەبن و لەكۆتایدا نەخۆشی گورچیلە و ئازاری گەدەیان تووش دەبێت. ئەوانەی سەردانی هۆڵەكانی لەشجوانی دەكەن لەماوەی مانگێكدا دوو بۆ سێ كیلۆ لەكێشیان دادەبەزێت، بەڵام لەڕێگەی بەرنامەی خۆراكییەوە لەماوەی مانگێكدا زیاتر لە (10) كیلۆ لەكێش دادەبەزێت. سۆران عوسمان، خاوەن و راهێنەر لەهۆڵی لەشجوانی سۆران جیم، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» پێویستە هەموو مرۆڤێك بۆ كێش دابەزاندن پەیڕەوی بەرنامەی خۆراكی و وەرزشكردن بكات، تا هەردووكیان پێكەوە هەم كێشی دابەزێت و ببێتە خاوەن جەستەیەكی جوان و لەڕووی تەندروستیشەوە تووشی كێشەی تەندروستی نابێت». ئەم راهێنەرە ئەوەشی روونكردەوە رێجیمكردن چەندین كێشەی تەندروستی بەدوای خۆیدا دەهێنێت  بەتایبەت بەرنامەی خۆراكی كیتۆ كە بەهیچ شێوەیەك كاری پێناكەن بەو پێیەی كەمترین كاربۆهیدرات وەردەگرێت و زۆرین چەوری دەتوێنێتەوە. سۆران عوسمان جەختی لەوەشكردەوە» لەوانەیە بەرنامەی خۆراكی كیتۆ لەهەندێك كەسدا نەجاحەتی زۆر باشی هەبێت، بەڵام ئەوەیە بۆ هەموو كەس باش نیە». پزیشكێكی پسپۆری خۆراكی باس لەبەرنامەی سیستمی خۆراكی كیتۆ بۆ دابەزاندنی كێش دەكات و دەڵێت:» ئێستا زۆربەی خەڵكی حەزی بەبەرنامەی خۆراكی خێرا هەیە بۆ كێش دابەزاندن». ئیسرا كەمال، پزیشكی پسپۆری خۆراكی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «كیتۆ لەكۆندا بۆ نەخۆشی گەشكە و ئێستاش بۆ نەخۆشی شەكرەو كەمكردنەوەی چەوری سیانی لەخوێن و رێككرنەوەی كێشەی هێلكەدان و  ئێستاش بۆ كێش دابەزاندن بەكاردەهێنرێت». ئەم پزیشكە ئەوەی روونكردەوە ئێستا زۆربەی خەڵكی حەزی بەبەرنامەی خۆراكی خێرا هەیە بۆ كێش دابەزاندن و وتی:» زۆربەی كەس كەدێتە لامان ئەوە پێشنیار دەكات كەكێشی زوو دابەزێت و هەستی برسێتی كەمدەكاتەوە و لەماوەیەكی كەمدا چەند كیلۆیەكی زۆر لەكێشی دابەزێت». دكتۆرە ئیسرا پێشیوابوو هەموو بەرنامەیەكی خۆراكی و بەتایبەتیش بەرنامەی خۆراكی كیتۆ پێویستە بەپێی نەخۆشی كەسەكەو بونیەتی جەستەیی و كێشەكەی دیاری بكرێت و دەبێت لەژێر چاودێری پزیشكی پسپۆردا بێت بەشێوەی زانستی، ناكریًت تەنیا پلانێك بێت و دواتر كێشی دوو ئەوەندە زیادببێتەوە. لەبارەی سودەكانی كیتۆوە ئەوەی روونكردەوە كە بۆ كۆنترۆڵكردنی شەكرە مرۆڤەكان دەپارێزێت و لەماوەیەكی كەمدا كێشی زۆر دادەبەزێت، بەڵام بێگومان بە بەرنامەیەكی پزیشكی نەبێت زیانیشی هەیە، دەبێتە نەقسی ڤیتامینەكان و لەبری سوود زیان بەكەسەكە دەگەیەنێت.

نامۆ سەربەست   ماوەی چەند رۆژێكە نەمانی كارەبا لەناوەڕاست و باشوری عێراقدا بووەتە كێشەیەكی گەورەو بەهۆیەوە لەزۆرین و شارو شارۆچكەكاندا خۆپیشاندان بەردەوامەو هەندێكیش هەڵیانكوتایە سەر وێستگەكانی بەرهەمهێنان و دابەشكردنی كارەبا لەشارەكانیاندا لەكاتێكدا (80) ملیار دۆلار بۆ دابینكردنی خەرجكراوە. دروستبوونی قەیرانەكە لەئەوەوە دەستیپێكرد كەكۆماری ئیسلامی ئێران ئەو غازە سروشتییەی دەینارد بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا لەعێراقدا رایگرت، بەبیانووی ئەوەی عێراق بڕی چوار ملیار دۆلاری شایستەی ئەو غازەی نەداوە. حكومەتی عێراق بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا پشت دەبەستێت بەئەو غازەی لەئێرانەوە هاوردەی دەكات، بەڵام بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە ناتوانێت راستەوخۆ پارەكە بداتەوە بەئێران، بەڵكو دەبێت لەئەژمارێكی بانكیدا دایبنێت و ئێران تەنیا بۆ كڕینی پێداویستیی مرۆیی وەك خواردن و دەرمان بەكاری بهێنێت. هاوكات لەگەڵ بڕینی سەرچاوەی وزەكەیدا، بەهۆی چەند هێرشێكەوە بۆ سەر تاوەرەكانی گواستنەوەی كارەبا، قەیرانەكە زۆر گەورەتربوو، بەجۆرێك رۆژی هەینی رابردوو زیاتر لە 99٪ی ناوەڕاست و باشوری عێراق بێ كارەبا بوون و هەندێك ناوچە بۆ زیاتر لە (72) كاتژمێر كارەبای نیشتیمانییان نەبوو، هەندێك سەرچاوەی حكومیش بەكەناڵی سۆمەریە نیوزیان راگەیاند، كە نەمانی كارەبا بەهۆی كێشەیەكی هونەرییەوە بووەو بەهۆیەوە وێستگەكان 99٪ی تواناكەیان لەدەستداوە. ئێران لەڕێگەی كۆمپانیایەكەوە هەژموونی خۆی بەسەر وەزارەتی كارەبای عێراقدا دەسەپێنێت بەهۆی ئەو قەیرانەوە ماجد حەنتوش وەزیری كارەبا دەستی لەكار كێشایەوەو مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران ئەحمەد خەیری، بەڕێوەبەری گشتی كۆمپانیای گواستنەوەی كارەبای لەسەر كارەكای لابردو شانەیەكی قەیرانی بەسەرۆكایەتیی خۆی بۆ چارەسەری كێشەكان پێكهێناوە. قەیرانی كارەبا لەعێراقدا هەمیشە وەك كێشەیەكی ئەزەلی ناودەبرێت و وێڕای گۆڕینی چەندین وەزیرو بەوتەی ماجد حەنتوشی وەزیری دەستلەكاركێشاوەی كارەبا، خەرجكردنی زیاتر لە (80) ملیار دۆلار، هێشتا بەردەوامە، چونكە كێشەكە زیاتر لەڕەهەندێكی هەیەو ئیرادەیەكی راستەقینە نییە بۆ چارەسەركردنی. یەكێك لەڕەهەندەكان بوونی گەندەڵی و بەش بەشێنەی سیاسییە، كەبووەتە مایەی ئەوەی گەندەڵەكان لێپێچینەوەیان لەگەڵ نەكرێت و سزا نەدرێن، محەمەد ئەلغەزی پەرلەمانتاری عێراق لەو بارەیەوە دەڵێت:»بابەتەكە ئەوەیە كە بەیەكتر دەڵێن تۆ لەوەزیرەكەی من بێدەنگ بەو منیش لە وەزیرەكەی تۆ بێدەنگ دەبم، بۆیە لێپێچینەوە لەكەس ناكرێت و كەس سزا نادرێت. ئەوەتا ئەمبارەكانی وەزارەتی كارەبا چۆڵكراوە لە محەویلەكان، چونكە كاندیدی حزبەكان بردوویانە تا لەهەڵمەتی هەڵبژاردندا بەكاری بهێنن». هاوكات لایەنی ئەمنی و تەقاندنەوەی تاوەرەكان بەشێكی تری هۆكارەكەیە كە دەبێتە هۆی نەمانی كارەبا. ئەگەر چی هەموو جارێك هێزە ئەمنییەكان دەڵێن هێرشەكان لەلایەن داعش یان رێكخراوە تیرۆریستییەكانی ترەوە كراوە، بەڵام جاسم ئەل جەبارە نوێنەری پارێزگای سەڵاحەدین لەپەرلەمانی عێراق دەڵێت:»چەند لایەنێكی سوودمەند لەپشت هێرشی بەردەوامی سەر تاوەرەكانەوەن، كەسانێك هەن بازرگانی بەئەو سوتەمەنییەوە دەكەن كە بۆ موەلیدە ئەهلییەكان دابیندەكرێت، بۆیە ئەگەر كارەبای نیشتیمانی بەردەوام بێت ئەوان زیان دەكەن» لەلایەكی دیكەوە زۆرێك هۆكاری سەرەكیی كێشەی كارەبا دەگێڕنەوە بۆ دەستوەردانی ئێران لەدۆسیەكەدا، قاسم فەهداوی وەزیری پێشوی كارەبای عێراق بەماڵپەڕی عەینی هەواڵیی راگەیاند:»هەندێك وادەزانن چارەسەری كێشەی كارەبا تەنیا بەدەست وەزارەتی كارەبایە، بەڵام وەزارەتەكانی دارایی و نەوت و هێزە ئەمنییەكانیش بەشدارن، ئەوە بێجگە لەدەستوەردانە دەرەكییەكان». فەهداوی ئەوەی ئاشكراكرد وەزارەتی نەوت لەساڵی 2008دا بەڵێنیدا تاساڵی 2013 غاز بۆ سەرجەم وێستگەكان دابینكات، بەڵام تائێستا نەیكردووە، بەمەرجێك ئەو غازەی لەئێرانەوە دێت لەوە كەمترە كە لەكێڵگەكانی بەسرەو باشوردا بێسود دەسوتێن، وتیشی:»عەبدول جەبار لعێبی وەزیری پێشوتری كارەبا ویستی غازی كێڵگەی نەهران عومەر بەكاربهێنێت، بەڵام بەهۆی بەرژەوەندیی حزبەكان و كاریگەریی دەرەكییەوە نەیانهێشت». زۆرینەی ئەوانەی لەسەر دۆسیەی كارەبای عێراق دەدوێن كۆكن لەسەر ئەوەی بەهۆی هەژمونی ئێرانەوە بەسەر عێراقدا ئەو دۆسیەیە چارەسەر نابێت، چونكە بووەتە مایەی داهاتێكی گەورە بۆ ئەو وڵاتەو ئەو میلیشیا عێراقییانەی سەر بەئێرانن هاوكات، خالد ئەلئەسەدی پەرلەمانتار لەبەرنامەی (لعبە الكراسی) كەناڵی شەرقیەدا وتی:»كۆمپانیایەك دەسەڵاتی بەسەر وەزارەتی كارەبادا گرتووە كەوەزیر و سەرۆك وەزیرانیش دەزانن كێیە، بەڵام كەس جورئەتی ئەوەی نییە كارەبا لەدەست ئەو كۆمپانیایە خۆماڵی بكات»، كە مەبەست لێی كۆمپانیایەكی سەر بەكۆماری ئیسلامی ئێرانە. ئەسەدی ئاشكراشیكرد:» ئەو كۆمپانیایە، لەڕێگەی بەرتیل و پاڵپشتیی وڵاتێكی دەرەكییەوە هەژمونی وەرگرتووە، كۆمپانیاكە هی سەركردە باڵاكانی ئەو وڵاتەیەو ئەو پارەیەی لەگەندڵیی وەزارەتی كارەباوە دەستی دەكەوێت دەیداتە ئەوان، تەنانەت هەندێك جار دەستوەردەداتە دامەزراندنی وەزیرەكانیشەوە». زۆرینەی ئەوانەی لەسەر دۆسیەی كارەبای عێراق دەدوێن كۆكن لەسەر ئەوەی بەهۆی هەژمونی ئێرانەوە بەسەر عێراقدا ئەو دۆسیەیە چارەسەر نابێت، چونكە بووەتە مایەی داهاتێكی گەورە بۆ ئەو وڵاتەو ئەو میلیشیا عێراقییانەی سەر بەئێرانن، بەجۆرێك تەنانەت رێگانادەن وەزارەتی كارەبا وێستگەی كارەبایی تیشكی خۆر دابمەزرێنێت، تاداهاتی ئێران و حزبە سیاسییەكان لەبازرگانیكردنیاندا بەسوتەمەنییەوە كەمنەكاتەوە. بەدەر لەداهاتە داراییەكەشی، هەمیشە كارتێكی فشارە بۆ سەر عێراق تا زیاتر هەژمونی خۆی بەسەردا بسەپێنێت. محەمەد ئەلغەزی پەرلەمانتاری عێراق ئەوەی دووپاتكردووەتەوە كە دروستكردنەوەی قەیرانی كارەبا بەم شێوە قورسەو لەكاتی ئەم گەرما زۆرەی عێراقدا كەپلەكانی گەرمی لە سەروو (50) پلەوەیە، بۆ ئەوەیە كارتێكی فشار بێت تا هەڵبژاردنەكانی مانگی تشرینی یەكەم دوابخرێت، چونكە «ئێرانییەكان هەستدەكەن حزبە لایەنگرەكانی ئەو هێشتا ئامادە نین بۆ هەڵبژاردن و كاتی زیاتریان پێویستە».  

 هاوڵاتى . دهۆك دوای شەش مانگ مانەوەی لەزینداندا رۆژنامەنووس  قارەمان شوكری بۆ ماوەی حەوت ساڵ حوكم دەدرێت، مامی دەڵێت:» دەزگا ئەمنییەكان مۆبایل و ئایپاتی هەموو خوشك و براكانی قارەمانیان بردووەو تائێستاش لای ئەوانە، تووشی شۆكێكی گەورە بوون كە وتیان حەوت ساڵ حكوم دراوە». هێشتا زامی سزادانی پێنج رۆژنامەنووسەكەی بادینان ساڕێژ نەبووەو بەرپرسان بەردەوامن لەسزادان و حوكمدانی رۆژنامەنووسانی بادینان، رۆژی 21ی حوزەیرانی مانگی رابردوو حوكمدانی حەوت ساڵ دەدەن بەتەنگەی قارەمان شوكری رۆژنامەنووسدا. قارەمان شوكری لە (27)ی مانگی یەكی ئەمساڵ لەلایەن هێزێكی ئەمنی پارێزگای دهۆك دەستگیردەكرێت لەنێو ماڵەكەی خۆی لەكۆمەڵگای سیریێ‌ سەر بەناحیەی شێلادزێ‌. قارەمان شوكری، تەمەن (26) ساڵ  ماوەیەك وێنەگر بووە لەتەلەفزیونی كەی ئێن ئێن، بەڵام پێش دەستگیركردنی هیچ كارێكی راگەیاندنی نەدەكرد تەنها ئیشی وێنەگری دەكرد بۆ  ئاهەنگی بووك و زاوا، لەژیانی خۆیدا سێ جار دەستگیركراوە، جارێك مانگێك، جارێكی تر (97) رۆژ، ئەمجارەش ئەوە زیاتر لەشەش مانگە دەستگیركراوەو حوكمی حەوت ساڵی بەسەردا سەپێندراوەو خاوەنی پێنج براو سێ‌ خوشكی دیكەیە. باوكی قارەمان، شوكری رۆژنامەوان بوو لە 31/12/ 2016 لەڕووداوێكی تەمومژاویدا گیانی لەدەستدا، تەرمی شوكری لەشوێنێكی قەدەغەكراو دۆزرایەوە لەناوچەی نێروەو رێكان. نیعەمەت زەینەدین، مامی قارەمان شوكری لەلێدوانێكدا بۆ  هاوڵاتى  ئاماژە بەوە دەدات كە دوای چوار مانگ لەدەستگیركردنی، رۆژێك كەسێك تەلەفون بۆ دایكی دەكات دەڵێت لەفڵان رۆژ دەتوانن خۆت و خوشكێكی قارەمان بچنە چاكسازی دهۆك و بیبینن و دوای ئەوە دوو جاری تر بانگكراون بۆ بینینی قارەمان. نیعمەت زەینەدین ئەوەشی خستەڕوو كە سەرەتا دەزگا ئەمنییەكان پێیان راگەیاندوون كە قارەمان بەهۆكارێكی سیاسی دەستگیرنەكراوە بەمزووانە ئازاددەكرێت، بەڵام ماوەیەكی زۆر چاوەڕێ‌ بووین و قارەمان ئازاد نەكرا، «بەڕاستی تووشی شوكێكی گەورە بووین كە وتیان حەوت ساڵ حوكم دراوە». نیعمەت زینەدین وتیشی: « دەزگا ئەمنییەكان مۆبایلی و ئایپاتی هەموو خوشك و براكانی قارەمان-یان لێ وەرگرتووەو تائێستاش لای ئەوانە،  پێش دوو رۆژ دایكی قسە لەگەڵ قارەمان دەكات، پرسیاری دۆخەكەی دەكات لەوەڵامدا قارەمان دەڵێت دۆخی من زۆر خراپە، دایكیشی پێی دەڵێت بۆچی كوڕەكەم دۆخەكەت خراپە، قارەمانیش پێی دەڵێت بڕیار دەرچووە حەوت ساڵ زیندان دەكرێم ، ئیتر نازانین ئەم بڕیارە لەچ شوێنێك دەرچووە . هاوكات مامی قارەمان ئەوەشی دووپاتكردەوە كە بەمەبەستی بەدواداچوون لەسەر كەیسەكەی قارەمان پارێزەریان بۆ گرتووە كەبزانن بەچ هۆكارێك حەوت ساڵ حوكم دراوە، وتیشی:»21ی حوزەیران رۆژی دادگایی كردنی قارەمان بوو، لەدوای دەرچوونی بڕیارەكە، قارەمان دووجار تەلەفونی كردووە، تەنها ئەوەی بەئێمە وتووە:» من تازە رویشتم تا حەوت ساڵی زینداكردن قورسە ئازاد بكرێم و رزگارببم». مامی قارەمان بۆ  هاوڵاتى  ئەوەشی دووپاتكردەوە كەپارێزەرێكیان گرتووە لەم روژانە بەدواوە دەست بەكارەكانی خۆی دەكات، وتیشی: »حەزمان دەكرد دوای بڕیارەكە قارەمان ببینین، بەڵام بەرپرسانی دهۆك وتیان تامانگێكی تر ناتوانن قارەمان ببینن». پەیامنێری  هاوڵاتى  پەیوەندی بەپارێزەری قارەمان كرد، بەڵام ئامادەنەبوو هیچ لێدوانێك بدات بەپاساوی ئەوەی تازە دۆسیەكەیانی وەرگرتووە

نامۆ سه‌ربه‌ست كاردانەوە نێودەوڵەتییەكان لەسەر حكومەتی هەرێم توندتر دەبێتەوە دوای پەسەندكردنی شەش ساڵ زیندانی بۆ رۆژنامەنوسانی بادینان و داوا دەكرێت پەلە بكرێت لەچاكسازیكردن لەسیستمی دادوەریدا. رۆژی 20ی حوزەیرانی 2021، دادگای پێداچوونەوە بڕیارەكەی دادگای پەسەند كرد تایبەت بەسزادراوانی بادینان، بۆ هەریەك لە (شێروان شێروانی، ئەیاد كەرەم، گوهدار محەمەد ئەمین، شڤان سەعید، هاریوان عیسا). بڕیارەكە لەنووسراوەكەی دادگادا كە پێشتر یەكێك لەتۆمەتەكان سیخوڕیكردنی بۆ باڵیۆزخانەكانی ئەمریكاو ئەڵمانیای لەخۆ گرتبوو، لابرابوو تادووبارە حكومەتی هەرێم نەخاتەوە ژێر فشارو ناڕەزایی ئەو دوو وڵاتە. دەركردنی ئەو بڕیارە وێڕای ناڕەزایەتیی شەقام و رێكخراوە مەدەنییە ناوخۆییەكان، كاردانەوەی توندی دەرەكیشی بەدوای خۆیدا هێناو حكومەت و سیستمی دادوەریی هەرێمی كوردستانی رووبەڕووی رەخنەی توندی نێودەوڵەتی كردەوە بەجۆرێك نووسینگەی هەولێری نێردەی نەتەوەیەكگرتووەكانی عێراق رایگەیاند كە» پێویستە ریفۆرمێكی بەپەلە لەسیستمی دادوەری و دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستاندا بكرێت». دوای دەركردنی بڕیارەكە مارتن هوس، باڵیۆزی یەكێتی ئەوروپا لەعێراق، لەتویتێكدا نووسی:» ئازادی رادەربڕین و ئازادی میدیا لەگەڵ سیستمی دادوەریی سەربەخۆ، پێكهاتە سەرەكییەكانی دیموكراسین». دواتریش تویتێكی تری كردو وتی:» تۆقیوین لەبڕیارەكەی دادگای پێداچوونەوەی هەولێر كە سزای شەش ساڵ زیندانیكردنی بەسەر پێنج رۆژنامەنوس و چالاكواندا پەسەندكرد كە لەمانگی ئایاردا سەرەڕای كەموكورتیی رێوشوێنەكان و دەنگۆی خراپ مامەڵەكردن كە لەلایەن نەتەوەیەكگرتووەكانەوە دیاریكرابوون، حكومدرابوون». هەر هەمان رۆژ نوێنەرایەتی یەكێتی ئەوروپا لەعێراق بەیاننامەكی دەركردو تیایدا ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە «لەدانیشتنەكاندا رێز لەبنەما ستاندەرەكانی دادگاییەكی دادپەروەرانە نەگیراوە، نیگەرانییەكان لەسەر دەنگۆی ئەشكەنجەدان و دەستڕانەگەیشتنی تیمی بەرگری بەدۆسیەكان و فشاری سیاسییە لەسەر كەیسەكە». هەروەها وتیشی:»یەكێتی ئەوروپاو نوێنەرایەتی وڵاتانی ئەندامی یەكێتی ئەوروپا لەعێراق هانی دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان دەدەن كەپێشنیارەكانی راپۆرتە هاوبەشەكەی 12ی ئایاری یونامی و كۆمسیۆنی باڵای مافەكانی مرۆڤی نەتەوەیەكگرتووەكان جێبەجێبكەن، بەتایبەتی ئەوانەی پەیوەندیدارن بەگێچەڵپێكردن و ترساندن و تۆڵەلێكردنەوە دژی رۆژنامەنوسان و بەرگریكارانی مافی مرۆڤ و چالاكوانان تایاسای سزادان وەك كەرەستەیەك بەكارنەهێندرێت بۆ سنورداركردنی ئازادیی رادەربڕین». داوای چاكسازی  بەپەلە لەسیستمی دادوەریدا دەكرێت بەهۆی پەسەندكردنی شەش ساڵ زیندانی بۆ رۆژنامەنوسانی بادینان هاوكات نوسیگەی هەولێری نێردەی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ عێراق (یونامی) و بەرپرسی نووسینگەی هەولێری باڵیۆزخانەی كەنەدا لەعێراق، نیگەرانی خۆیان لەبڕیارەكە دەربڕی.  نووسینگەی یونامی لەهەولێر لەتویتێكدا داوای ریفۆرمی بەپەلەی كرد لەسیستمی دادوەریی و دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستانداو نووسیویەتی:»بەداخەوە بڕیارەكەی دوێنێی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان جەخت لەوە دەكاتەوە كە سیستمی دادوەری و دامەزراوەیی هەرێمی كوردستانی عێراق پێویستی بەڕیفۆرمی بەپەلە هەیە، تا لەداهاتوودا رێگە لە ئەم جۆرە لەبارچوونەی دادوەریی بگیرێت.» هەروەها ئاشلی دورێك بەرپرسی نووسینگەی هەولێری باڵیۆزخانەی كەنەدا نووسیویەتی:»نائومێدین بە بڕیارەكەی دوێنێی دادگای پێداچوونەوە بەپەسەندكردنی سزادانی شێروان شێروانی و شڤان سەعید و ئەیاز كەرەم و هاریوان عیساو گوهدار زێباری». هاوكات جەختی لەوەش كردبووەوە» كاری رۆژنامەنوسانەی بێ بەربەست كلیلی كۆمەڵگایەكی كراوەو زانیارە.» ماڵپەڕی عەرەب نیوز هەواڵی پەسەندكردنی سزای سەر رۆژنامەنوسان و چالاكوانانی بادینانی بڵاوكردەوەو لەكۆتایی هەواڵەكەدا نووسیویەتی:»كوردستانی عێراق خۆی وەك پەناگەیەك بۆ عێراقییە هەڵاتووەكان و وەبەرهێنە بیانییەكان دەناسێنێت، بەڵام بەردەوام رووبەڕووی رەخنەی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ دەبێتەوە سەبارەت بەئازادی رادەربڕین». كاردانەوە ناوخۆییەكان لەسەر ئاستی ناوخۆییش كاردانەوەكان بەردەوامن و بەدەر لەگردبوونەوەو خۆپیشاندانەكان، رێكخراوە مەدەنییەكان و چالاكوان و رۆژنامەنوسان و كەسایەتی و لایەنە سیاسییەكان سەركۆنەی بڕیارەكەیان كردو بەنایاسایی و نادادپەروەرانەو دەستوەردانی حزبی و بەتایبەتیش خودی سەرۆكی حكومەتی هەرێمیان ئەژماركرد. یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەڕێگەی لێپرسراوی ناوەندی كاروباری یاسایی حزبەكەیەوە راستەوخۆ مەسرور بارزانی بەدەستتێوەردان لەبڕیارەكەی دادگا دەخاتەڕوو و دەڵێت:» پێشتر بڕ‌یارەكە لەلایەن سەرۆكی حكومەتەوە درابوو». تەلار لەتیف، لێپرسراوی ناوەندی كاروباری یاسایی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان، لەكۆنگریەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند:»لەدۆسیەی دەستگیركراوانی بادیناندا پێشتر بڕ‌یارەكە لەلایەن سەرۆكی حكومەتەوە درابوو، چۆن دەبێت سەرۆكی حكومەت بەشداری لەبڕ‌یاری دادگادا بكات یان بڕ‌یاری پێشوەختەی هەبێت لەسەر تاوانباركردنی كەسێك؟». راشیگەیاند:»بڕیارەكەی سەرۆكی حكومەت، لەقۆناغی تۆمەتباركردنیش چووبووە دەرەوە، چونكە ئەوانی تاوانباركرد، لەكاتێكدا ئەمە كاروباری دادگاكانەو ئەمەش دۆخی دادگاو دادوەری خستووەتە ‌ژێر پرسیارەوە». ناوبراو راشیگەیاند كە دەسەڵاتی دادوەریی بەرەو ناهاوسەنگی دەڕوات و سەروەریی یاسا پێشێل دەكرێت و دەبێت دەسەڵاتی دادوەری تەواو سەربەخۆ بێت. تەلار بڕیارەكەی بەنایاسایی داناو پێیوابوو كە هەر لەقۆناغی لێكۆڵێنەوەو دادگایی و بڕ‌یارو دواتریش بڕ‌یاری دادگای پێداچوونەوە سەرلەبەری نایاسایی بوون. لەلای خۆشیەوە چۆمان محەمەد، رێكخەری ژوری یاسایی و ئەندامی جڤاتی نیشتیمانی بزوتنەوەی گۆڕان لەنووسینێكدا باسی لەوە كرد كەئیرادەیەكی سیاسی زاڵ هەبوو بۆ سزادانی ئەو چالاكوانانە و ئەوەش پەیامێكە بۆ تاك بەتاك و كەسە سیاسییەكان، چۆمان نووسیویەتی:»دەركەوت لەناوەڕۆكی بڕیارەكەوە هیچ گرنگییەك بەفشارو ناڕەزاییەكانی ناوخۆ نادەن، رای هاووڵاتیان و دامەزراوە فەرمییەكان قورساییان نیە، پەسەندكردنی ئەم بڕیارە پێشبینیكراو بوو، چونكە خواست و ئیرادەی سیاسی زاڵ هەبوو بۆ سزادانی ئەم چالاكوانانە، رای پێشوەختەی سەرۆكی حكومەت لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی دیارترین بەڵگەیە». لەدوای دەرچوونی بڕیارەكەی دادگای پێداچوونەوە، چاوەكان و فشارە مەدەنییەكان لەسەر نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمن تابڕیاری لێبوردنی تایبەت بۆ ئەو رۆژنامەنوس و چالاكوانانە دەربكات، بەتایبەتی كە پێشتر لەچەندین دەزگای راگەیاندندا بڵاوكرایەوە كە سەرۆكی هەرێم نیگەرانیی لەسزادانی ئەو چالاكوانانە دەربڕیوە. لەوبارەیەوە عەلی حەمەساڵح ئەندامی پەرلەمانی كوردستان نامەیەكی ئاراستە كردووەو نووسیویەتی:» وەك شاهیدێك لەتەواوی دادگاییكردنەكە ئامادەبووم، گوێبیستی وردەكاریی تۆمەتەكان و وتەی تۆمەتبارو نوێنەری داواكاری گشتی و نوێنەری ئەنجومەنی ئاسایش و دادوەر بووم، بەدڵنیایی هیچ بەڵگەیەك نەبوو بیسەلمێنێت ئەمانە بەشێكن لەگروپێكی سیخوڕی یان گروپی چەكداریان هەبێت». لەدرێژەی نامەكەیدا عەلی حەمەساڵح دەڵێت:»بیستبووم لەچەندین كۆبوونەوە نیگەرانیت پیشاندابوو بەم حكومدانە، ئێستا كاتی بڕیارو هەڵوێستی ئێوەیە، بەپێی یاسا دەركردنی لێبوردنی تایبەت لەدەسەڵاتی ئێوەیە. هەموو ئەو مەرجانەی دەبێ بۆ لێبوردنی تایبەت دەربكرێت لەم دۆسیەیەدا هەیە. پێشتر لێبوردنی تایبەت بۆ چەندین تاوانبار دەركراوە. ئەگەر ئەم دەسەڵاتە یاساییە بۆ راستكردنەوەی ئەم هەڵەیە بەكارنەیەت و ئەم زوڵمە لەسەر ئەم قوربانیانە لانەدات، ئیدی بۆچی باشە؟ چاوەڕێی بڕیاری ئێوەین». لەچاوەڕوانیی سەرۆكی هەرێمدا كەسوكارو پارێزەرانی دۆسیەی رۆژنامەنوس و چالاكوانانی بادینان دوای بڕیارەكەی دادگای پێداچوونەوە بەپەسەندكردنی شەش ساڵ زیندانیكردن، داوا لە نێچیرڤان بارزانی دەكەن كە لێبوردنیان بۆ دەربكات. روگەش جەباری، خێزانی شێروان شێروانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئێمە تەواو شۆك بووین بە بڕیارەكەو تەنیا ماوە سەرۆكی هەرێم خۆی وەك مرۆڤێك و كوردێك مامەڵە لەگەڵ تاكەكانی كۆمەڵگەكەی بكات، كەكوردین دوور لەسیاسەت لێیان خۆش ببێت، ئێمە سوپاسی دەكەین». هاوكات ئەیهان سەعید، نوێنەری كەسوكاری زیندانیان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» ئێمە ئەم بڕیارەش رەتدەكەینەوە چونكە سومعەی هەرێم ناشرینتر دەكات، ئەمە تەحەداكردنی رای گشتی خەڵك و رای دەرەوەیە، بۆیە هەرێم بەگشتی باجەكەی دەدات». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە لەچاوەڕوانی بڕیاری لێخۆشبوونی سەرۆكی هەرێمی كوردستاندان» تەنها نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەتوانێت كەدەنگی ناڕەزایی لەسەر ئەو پرسە نەهێڵێت».

    عەمار عەزیز   سوپای توركیا لەبۆرودمانكردنی چیای شەنگال بەردەوامەو بەرپرسانی حەشدی شەعبی ئەنجومەنی خۆبەڕێوەبەری شەنگال هۆشداری دەدەن و ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە رێگانادەن خەونی ئەردۆغان بێتەدی بۆ داگیركردنی شەنگال و موسڵ و كەركوك. رەجەب تەیب ئەردۆغان، لەمانگی رابردوودا لەوتارێكدا ئەوەی دووپاتكردەوە كە»شەوێك هێرش دەكەنە سەر شەنگال»، ئەم وتانەی ئەردۆغان لەئێستادا لەڕێگەی بۆرودمانی چیای شەنگالەوە دەستیپێكردووە. جێگری بەڕێوەبەری ئەنجومەنی خۆبەڕێوەبەری شەنگال، دەڵێت:» توركیا دەیەوێت شەنگال و موسڵ و كەركوك بخاتە ژێر كۆنتروڵی خۆی، ئەمە خەونە بۆ ئەردۆغان». حەسۆ ئیبراهیم، جێگری بەڕێوبەری ئەنجومەنی خۆبەڕێوەبەری شەنگال بەهاوڵاتی وت: «سوپای توركیا بەهەمان شێوەی ناوچەكانی تری هەرێمی كوردستان، بوونی پەكەكەی لەشەنگال كردووە بەبیانوو، ئەمە لەكاتێكدایە كە لە 2018 بەفەرمی پەكەكە لەشەنگال نەماوە». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد توركیا دەیەوێت شەنگال و موسڵ و كەركوك و زۆر شاری تر بخاتە ژێر كۆنترۆڵی خۆی، «ئەمە خەونە بۆ ئەردوغان ، شەنگال بۆ هیچ  هێزو لایەنێك چۆڵناكەین .» حەسو ئیبراهیم وتیشی: « توركیا دوژمنێكی زۆر كونە، كاتێك ناوی پەكەكە دێت توركیا دەڵێت ئەوانە كافرو زەردەشتین، پەكەكە لەشەنگال نەماوە فكرەی ئاپۆ بەلای ئێمە فكرێكی ئازادی و دیموكراتییەو هەر لەدوای 2014 ئەو فكرەمان گرتووەو رێكخستنمان كردووەو ئەمەش شتێكی هەڵە نیە». فەرماندەیەكی حەشدی شەعبی لەشەنگال دەڵێت:»توركیا ناتوانیت هێرشی سەرزەمینی بكاتە سەر شەنگال». خال عەلی ، فەرماندەی حەشدی شەعبی لەشەنگال بە هاوڵاتی وت: « هۆكاری بۆردوومانكردنی سوپای توركیا بۆ سەر شەنگال خەتای خۆمانە، چۆن لەكاتی ئازادكردنی شەنگال لەژێردەستی داعش، پەكەكە لەڕۆژئاواوە هاتن و هاوكاری  ئێمەیان كرد، لەپاڵ ئەو هاوكاریكردنە راهێنانی سەربازییان بەكۆمەڵێك گەنجی ئێزیدی كرد كەئێستا لەناو رێزەكانی یەبەشەدان، ئێستا ئەو گەنجانە لەكاتی خۆپیشاندان وێنەی ئاپۆ بەرزدەكەنەوە، ئەوەش توركیا نیگەران دەكات، ئێمە هیچ جارێك هەڵوێستی پەكەكەو هاوكاریكردنی ئەوان لەبیرناكەین، بەڵام ئەوەی ئێستا لەلایەن هەندێك كەسەوە دەكرێت زیان بەشەنگال دەگەیەنێت .» « هەركەسێك ئاپۆی خوشبووێت با وێنەكەی لەماڵی خۆی هەڵبواسیت، بەڵام لەدەرەوەو لەكاتی خۆپیشاندان هەڵەیە»، خال عەلی وای وت. هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كەتوركیا ناتوانیت هێرشی سەرزەمینی بكاتە سەر شەنگال و رێگەیان پێنادەین، بۆیە داوای لەهەموو دەزگا ئەمنییەكان كرد بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ دۆخی ناوچەكە بكەن.  

عەمار عەزیز چەند رۆژێكە سوپای توركیا بۆردومانكردنی سنوری قەزای ئامێدی و زاخۆو بەراوری باڵایان كەمكردووە بەپێی وتەی بەڕێوەبەری ناحیەكانی باتیڤاو كانی ماسێ، بەو هۆیەوە دانیشتوانی پێنج گوند چوونەتەوە سەر زەوی و باخ و رەزەكانیان. سوپای توركیا لە 23ی نیسانی ئەمساڵدا هێرشی سەربازیی بۆ ناوچە سنورییەكانی بادینان دەستپێكرد كە بەو هۆیەوە بەقوڵایی دەیان كیلۆمەتر خاكی هەرێمی كوردستانی داگیركردووە. هاووڵاتییەكی گوندی هرور دەڵێت: »چەند رۆژێكە بۆردومانی توركیا كەمیكردووە، بەڵام پێشتر زۆر زۆر بوو». شڤان هروری، بەهاوڵاتى وت:» پێش چەند هەفتەیەك سوپای توركیا رۆژانە چەند جارێك دەوروبەری گوندی هروریان بۆردوومان دەكرد، بەڵام ئەوە چەند رۆژە زۆر كەمیكردووە ، خەڵكی گوندیش لەماڵەكانی خۆیان دەردەچن، هەندێكیان دەچنە سەر رەزو باخی خۆیان و هاتۆچووش ئاسایی بووەتەوە». شڤان باسی لەوەشكرد كە لەڕۆژانی هەینی و شەممە ژمارەیەك خێزانی دهۆك سەردانی گوندەكە دەكەن بەمەبەستی گەشت و سەیران و سەردانی خزم و كەسوكاریان، پێشتر لەدڵەڕاوكێ‌ و ترسێكی زۆردابوون. فەرهاد مەحمود، بەڕێوەبەری ناحیەی باتیڤا سەر بەقەزای زاخۆ لەلێدوانێكدا بە وت:» نزیكەی هەفتەیەكە سوپای توركیا بۆردومانكردنی سنوری ناحیەكەی راگرتووە، ئەوەش وای كردووە وردە وردە خەڵك بگەڕێتەوە سەر ناوچەكانی خۆیان». ناوبراو وتیشی:» پێشمەرگە هیچ پێشڕەوەییەكی نەكردووە، هۆكاری كەمكردنەوەی بۆردوومانكردن تائێستا دیارنیە، بەڵام باس لەكەمبوونەوەی چەكدارانی پەكەكە دەكرێت لەو سنوورانەدا». هەروەها بەڕێوەبەری ناحیەی باتیڤا سەر بەقەزای زاخۆ، ئاماژەی بەوەشكرد لەكۆی (75) گوند لەسنوری ناحیەی باتیڤا، (11) گوند لەماوەی ساڵێكدا چۆڵكراون، هەزاران دۆنم زەوی لەسنوری ناحیەكە سووتان، وتیشی:»مەترسی هەر ماوەو ئەگەری بۆردوومانكردنیش لەئارادا هەیە ، بۆیە ناتوانین بەخەڵكی خۆمان بڵێن سەردانی گوندەكانی خۆیان بكەنەوە». هاوكات بەڕێوەبەری ناحیەی كانی ماسێ ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە بۆردومانەكانی سوپای توركیا كەمیكردووەو دەشڵێت:» پێشمەرگە بەهیچ شێوەیەك پێشڕەوی نەكردووە، هەر لەو جێگایەن كەپێش ئوپەراسیۆنی سوپای توركیا دەستپێ‌ بكات، لەوێدابوون، پاسەوانی سنوریش تەنها چوار خاڵی سەربازییان داناوە». سەربەست سەبری، بەڕێوەبەری ناحیەی كانی ماسێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» دوای دوو مانگ ژیان لەپێنج گوندی سنوری كانی ماسێ‌ ئاسایی دەبێتەوە، خەڵك دووبارە گەڕاوەتەوە سەر گوندەكانی خۆیان و دەست بەژیانی خۆیان دەكەن». هێما بۆ ئەوەش دەكات كە بۆردوومانكردنی فرۆكە جەنگییەكانی توركیا بۆ سەر ناوچەكە زۆر كەمبووەتەوە،»سوپای توركیا ناوچە ستراتیژییەكان كەخۆی مەبەستی بووە كۆنترۆڵی كردووەو زیاتر نەهاتووەتە پێش». سەربەست سەبری، جەختی لەوەشكردەوە كە بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەو هاووڵاتیانەی زیانیان پێگەیشتووە، لیژنەیەك پێكهێنراوە بەمەیدانی سەردانی چەند شوێنێكیان كردووەو لەگەڵ ئەو كەسانە سەربەست سەبری، جەختی لەوەشكردەوە كە بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەو هاووڵاتیانەی زیانیان پێگەیشتووە، لیژنەیەك پێكهێنراوە بەمەیدانی سەردانی چەند شوێنێكیان كردووەو لەگەڵ ئەو كەسانە قسەیان كردووە بۆ تۆماركردنی زیانەكانیان، هەركاتێك تەواو ببێت ئەنجامی راپۆرتەكە رەوانەی پارێزگای دهۆك دەكەن بەمەبەستی قەرەبووكردنەوەیان.

ماردین نورەدین كۆتایی هەفتەی رابردوو لەبەشێك لەناحییەكانی سەر بەپارێزگای سلێمانی ناڕەزایەتی و گردبوونەوە ئەنجامدراو باس لەخۆپیشاندانی فراوانیش دەكرێت بەهۆی كەمبوونەوەی پێدانی كاتژمێرەكانی كارەبا، بەرپرسانی كارگێڕی دەیخەنە ئەستۆی حكومەتی هەرێم. رۆژی پێنجشەممەی هەفتەی رابردوو هاووڵاتیانی ناحیەی عەربەت، لەبەردەم بینای بەڕێوەبەرایەتی ناحییەكەدا گردبوونەوەو تێیدا مۆڵەتی یەك هەفتەیاندا بە بەڕێوەبەری ناحییەكە تاكێشەی كەمیی كارەبا چارەسەر بكەن. هەروەها بەهۆی كەمیی كارەباوە بەشێك لەهاووڵا‌تیانی ئاغجەلەرو گوندەكانی قەڵاسێوكە و عەسكەر، خۆپیشاندانیان كردو رێگای ئاغجەلەر – كۆیەیان داخست و رێگەیان نەدا هیچ ئۆتۆمبێلێكی بارهەڵگرو ئۆتۆمبێلی هاووڵاتییانیش تێبپەڕێت. هاوكات بڕیاربوو دوێنێ یەكشەممە خۆپیشاندان لەقەزای سەیدسادق ئەنجامبدرێت، بەڵام رێکخەری خۆپیشاندانەكە دەڵێت بەڵێنیان پێداون كاتژمێرەكانی كارەبا لە (12) كاتژمێرەوە بكەنە (18 بۆ 20) كاتژمێر. شادمیر سدیق، رێكخەری خۆپیشاندانەكەی سەیدسادق لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:»شێخ سالار بەڕێوەبەری كارەبای سلێمانی پەیوەندی پێوەكردین كەكاتژمێرەكانی پێدانی كارەباتان لە (12) كاتژمێر بۆ (18 تا 20) كاتژمێر دەبێت، بەڵام گردبوونەوەو خۆپیشاندان مەكەن». ناوبراو باسی لەوەشكرد چاوەڕێی ئەوەن كە بزانن بەڵێنەكە تاچەندێك جێبەجێ دەكرێت، ئەگەر نەكرا «ئەوا خۆپیشاندانەكان لەگرێزەوە دەبەینە بەردەم قایمقاییەت و بەڕێوەبەرایەتی كارەبا». هاوكات باسی لەوەشكرد هەڤاڵ ئەبوبەكر، پارێزگاری سلێمانی لەڕێگەی پەیوەندی تەلەفونییەوە لەگەڵ دیاری رەفیق، قایمقامی سەیدسادق قسەی كردووەو ئەوانیش پشتیوانیان دەربڕیوە بۆ داواكارییەكانیان. دیاری رەفیق قایمقامی قەزای سەیدسادق لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:»دۆخی كارەبا لەئێستادا لەهەموو كوردستان خراپە نەك تەنیا لای ئێمە رەنگە ئێمە لەكۆمەڵێك شوێن باشتر بین، ئەگەر خۆپیشاندانیش بكرێت لەسەیدسادق ئێمە لەبەرەی خەڵكین و پشتیوانی خەڵكین، خەڵك داواكانیان رەوایە بەتایبەتی لەئێستادا دۆخی كارەبا زۆر خراپە». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد هیچ بوجەیەك بۆ كارەبا تەرخان نەكراوە، بەڵام ئەوەی هەیە بەرنامەیەكی محەتەیەكی گەورەیان هەیە لەنێوان سەیدسادق و گوندی گامێش تەپە، ئێستا كاری تێدادەكرێت، ئەویش بۆ باشتركردنی ئەو لۆدانەیە لەسەر هێڵی كارەباو هەریەكە لەقەزای پێنجوێن و هەڵەبجەو خورماڵ و سەیدسادق و شارەزور هەمووی سودی لێوەردەگرێت. ناوبراو ئەوەشی دووپاتكردەوە كە لەڕۆژانی پێشوو نووسراوی فەرمیان بۆ وەزارەتی كارەبا ناردووە لەڕێگەی پارێزگای سلێمانییەوە و ئاگاداریان كردوونەتەوە كەدۆخی كارەبا خراپەو پێویستە حكومەتی هەرێم چارەسەری بكات. كەمبوونەوەی كاتژمێرەكانی كارەبا لەدوای 15ی حوزەیرانی مانگی رابردووەوە هاووڵاتیانی ناوچە جیاجیاكانی نیگەران كردووەو لەئێستادا هەندێ ناوچە تەنها (12) كاتژمێر كارەبای نیشتمانیان پێدەدرێت. بڕیاربوو لەگەرمیان و راپەڕین خۆپیشاندان ئەنجامبدرێت، بەڵام بەشێك لەهاووڵاتیان هۆشیاریدانەكەیان گەیاندبوو بەبەرپرسانی كارگێڕیو بەو هۆیەوە سێ بۆ چوار كاتژمێر كارەبای نیشتمانییان بۆ زیاد كراوەتەوە. رەمك رەمەزان قایمقامی قەزای چەمچەماڵ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لەچەمچەماڵ تائێستا بارودۆخی كارەبا باشە، بەهیمەتی هەموو لایەك لەسێ ساڵی رابردوودا توانیمانە كەمترین گرفتمان لەبواری كارەبادا هەبێت، ئێمە تەنیا گرفتی ئاوی خواردنەوەمان هەیە، ئەویش لەهەوڵداین لەڕێگەی حكومەتەوە لەچارەسەر نزیك بووینەتەوە». رۆژی پێنجشەممەی رابردوو هاووڵاتیانی ناحیەی عەربەت چوونە بەردەم بەڕێوەبەرایرتی ناحییەكەو تەنها یەك هەفتە مۆڵەتیاندا ئەگەر كارەبا چارەسەر نەكرێت خۆپیشاندانەكان دەستپێدەكەنەوە. دابان مەحەمەد بەڕێوەبەری ناحییەی عەربەت بە هاوڵاتى وت:»داواكاری خۆپیشاندەران داواكاریەكی سەرتاسەرییە، ئەم كێشانەش سەرتاسەرییە گشتگیرە، سەبارەت بەكێشەی ناحیەكەی خۆمان نووسراومان بەرزكردۆتەوە لەسەر كەموكوڕی داواكانی خەڵك ئەمڕۆ بۆ قایمقامییەتی سلێمانی لەوێشەوە بۆ پارێزگای سلێمانی، ئاماژەمان بەتوڕەی و هیلاكی و ماندوبوونی خەڵك داوە». بەڕێوەبەری ناحیەی عەربەت ئەوەشی خستەڕوو كە «ناكرێت حكومەتێكی مەركەزی دەس نوقاوی ناشەفافی بێ پیلان نەتوانێت چارەسەری گیروگرفتەكانی (25) ساڵی رابردوو بكات، ئێمە بەركەوتنمان هەیە لەگەڵ خەڵك بۆ باسكردنی گلەیی و گازندە زۆر پێویستەكانی روو دەكەنە ئێمە، ئێمەش هەم توانای دەسەڵاتی دارایی هەم ئیداریمان تەواو لەبەردەست نیە كە بەپێی پێویست هاوكارییان بكەین». بەڕێوەبەری ناحیەی عەربەت جەختی لەوەكردەوە كەكێشەكان كێشەی قوڵن، وتیشی:» لەڕاستیدا سەرۆكی حكومەت بەدەرەجەی یەك بەدەرەجەی دوو جێگرەكەی و وەزیرەكانی هەرسێ لایەنی پێكهێنەر  بەحزبەكەی خۆشمەوە (بزوتنەوەی گۆڕان) لەبەردەم بەرپرسیارێتیەكی ئەخلاقیدان، پارەو بوجەی ئەم وڵاتە لەدەستی دوو ماڵبات و دوو كۆمپانیاو دوو حزب، ئەگەر دەتوانن ئەمە بكەن فەرموون دەست بەكاربن، من وەك بەڕێوبەری ناحیە خۆم دەبمە پاسەوانی پڕۆژەكانیان پارێزەری ئیشەكانیان و گفتارو كردارەكانیان». «ئەگەر ئەمەیان پێ ناكرێت ئەم كابینەی حكومەتە زۆر بەڕاشكاوی بێتە سەر شاشەكان لەڕاگەیاندنەكان بڵێن ئێمە ئەم خاڵانەمان پێ جێبەجێ ناكرێت و هۆكارەكان ئەمانەن»، قایمەقامی ناحیەی عەربەت وای وت. سەرۆكی فراكسیۆنی سەوز لەئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەڵێت:» نیگەرانی خەڵك لەوەدایە حكومەت پێشوەختە خەمی چارەسەركردنی كێشەكان ناخوات». رزگار حەمەنوری سەرۆكی فراكسیۆنی سەوز لەئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بەهاوڵاتى وت:» هەر كێشەیەكی خزمەتگوزاری یان هەر كێشەیەك پەیوەندی بەقوتی خەڵكەوە هەبێت ئێمە قسەی لەسەر دەكەین، نیگەرانی خەڵك لەوەدایە حكومەت لەكاتی پێویست یان پێشوەختە خەم ناخوات». رزگار حەمەنوری هێمای بۆ ئەوەشكرد ئێستا سەرەتای وەرزی هاوینە مانگی حەوت و هەشت زۆر گەرمە خەڵك وەسایلی فێنككەرەوە زۆر بەكاردەهێنێت، پێویستە حكومەت پێشوەختە كێشەی كەمی كارەبا چارەسەر بكات كەدەزانن لۆد دەكەوێتە سەر كارەبا پێشتر چارەسەری بكەن. سەرۆكی فراكسیۆنی سەوز لەئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئەوەشی روونكردەوە «ئەگەر خوا نەخواستە وەزعی كارەبا خراپتر بوو بێگومان كۆبوونەوەی فەرمی یان نافەرمی بۆ دەكەین، ئیتر ئەوەی دیكەی دەكەوێتەوە سەر حكومەتی هەرێم». لەژمارە (1925) هەفتەی رابردوودا، ئومێد ئەحمەد، وتەبێژی وەزارەتی كارەبای حكومەتی هەرێم لەچاوپێكەوتنێكدا لەڕۆژنامەی هاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو كە ژێرخانی شەش هەزارو (600) مێگاوات كارەبایان هەیە، بەڵام بەهۆی نەبوونی غازەوە ناتوانن بیخەنە كارو لەئێستادا تەنها سێ هەزارو (300) مێگاوات كارەبا بەرهەمدەهێنن و لەتوانایاندایە رۆژانە (13 بۆ 15) كاتژمێر كارەبای نیشتمانی دابین بكەن. هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كەهەزار مێگاوات كارەبای غازی لەپارێزگای دهۆك ئامادەیەو تەنها گەیاندنی غازی پێویستە كە لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لەسەر خەتن تا بۆری غازی بۆ رەوانە بكەن و غازەكە دابین بكرێت، ئەوكات هەزار مێگاواتی دیكە دەچێتە نێو سیستمی كارەباوەو ئەوكات دەتوانن (18 بۆ 19) كاتژمێر كارەبا بدەنە هاووڵاتیان.

  شاناز حەسەن ئەندامێكی لیژنەی پەروەردەو خوێندنی باڵا دەڵێت: بەشێك لەسەرۆكی زانكۆكان بەمەحسوبیەت و مەنسوبیەت لەسەر بنەمای حزبی دانراون و رەچاوی توانای بڕوانامەی زانكۆیی نەكراون"، سەرۆكی زانكۆی سلێمانی و سەڵاحەدینیش پێیانوایە مەرجەكان بڕوانامەی ئەكادیمی و پلەی زانستییە بۆ بوون بەسەرۆكی هەر زانكۆیەك. ‌ئاشنا عەبدوڵا ئەندامی لیژنەی پەروەردەو خوێندنی باڵای پەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: "مەحسوبیەت و مەنسوبیەت بڕست و توانای لەزانكۆكانی كوردستان بڕیوە، ناكرێت لەكۆی (18) سەرۆكی زانكۆو هاوتاكانیان، (10)یان پارتی و هەشتیان یەكێتی پڕیان كردبنەوە". ئاشنا عەبدوڵڵا ئاماژەی بەوەشكرد لەكۆی (18) زانكۆو هاوتای زانكۆیی، تەنیا دوو كەس مەرجە یاساییەكانیان تێدایە، (12) كەسیشیان مەرجە یاساییەكانیان بەسەرچووە، وتیشی:" سەرۆكی زانكۆ هەیە هیچ مەرجێكی یاسایی تێدا نەبووە، لەساڵی 2009 بەوەكالەت دانراوەو تائێستا بەردەوامە، دوو زانكۆ هەن لەهەرێمی كوردستان بەهیچ شێوەیەك پابەند نین بەیاساوە".  پەرلەمانتارەكەی گۆڕان جەختیش لەوەدەكاتەوە ئەم بەدواداچوونانەی پشتڕاست كردووەتەوەو بەبەڵگەوە بەرزیكردووەتەوە بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆكی حكومەت و وەزارەتی خوێندنی باڵا "حزب ویستویەتی و بەخواستی ئەو دانراوە". سەرۆكی زانكۆی سلێمانی دەڵێت مەرجە یاساییەكانی تێدایەو ماوەكەشی تەواو نەبووە. رەزا حەسەن، سەرۆكی زانكۆی سلێمانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: " لەساڵی ٢٠١٩وە دانراوم و مەرجە یاساییەكانم تێدایەو كاتی یاسایشم تەواو نەبووە كەماوەی چوار ساڵە". جەختی لەوەشكردەوە مەرجەكان زمان و خزمەت و پلەكەیە كەپێویستە پرۆفیسۆر بێت، بۆیە من مەرجەكانم تێدایەو بەڕەسمی پۆستەكەم وەرگرتووە".  لەهەمان كاتدا سەرۆكی زانكۆی سەڵاحەدین پێی وابوو ئەم بابەتانە پێویستە خاڵەكان دیاریبكرێت و روونبكرێتەوەو وتی: "ناكرێت قسە لەسەر هەموو سەرۆكەكان بكرێت بەناوی چەند كەسێكەوە هەمووی تیشكی بكرێتەسەر، چونكە كەس بەبێ مەرج و هەڵسەنگاندن دانەنراوە". جەوهەر فەتاح، سەرۆكی زانكۆی سەڵاحەدین وتیشی:" ماوەی ساڵ و نیوێكە بەوەكالەت سەرۆكم، ساڵانە رادەگەیەنرێت و كەسی شیاو وەردەگیرێت و پۆستەكان پڕدەكرێتەوە"

    هاوڵاتى   سەركەوتنی پێشبینیكراوی ئیبراهیم رەئیسی كە متمانەپێكراوی خومەینی و خوێندكاری خامنەیی و یاری وەفاداری قاسم سولەیمانی بووە، سەرنجەكانی بۆ خۆی راكێشاوەو رەنگە یەكێك بێت لەو سەرۆكانەی كەزۆرترین تۆمەتی سەركوت و زیندانیكردن و لەسێدارەدان لەمێژووی كۆماری ئیسلامی ئێراندا بیگرێتەوە. رەئیسی زیاتر لە (40) ساڵ لەهەستیارترین ناوەندە جیاوازەكانی سەر بەدەزگای دادوەریی، لێكۆڵینەوەو چاودێریی و ئەمنیی كۆماری ئیسلامی ئێران بڕیاربەدەست بووە و تۆمەتبار دەكرێت بەسزادان و لەسێدارەدان و گولـلەبارانكردنی (17) هەزار نەیاری كۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (1988) كە ژمارەیەك لەو نەیارانە سەر بە حزبە چەپەكانی كورد بوون. زۆربەی میدیاكانی جیهان رەئیسی وەك كەسێكی توندڕەوو بكوژی زیندانیان ناودەهێنن كە لەلیستی سزاكانی ئەمەریكادایە دژی ئێران و میدیا عەرەبییەكان ئەو بەجێگرەوەی خامنەیی و هۆكارێك بۆ پووچەڵكردنەوەی ئەگەری كودەتا لەناوخۆی سیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران لەقەڵەمدەدەن. بەدەر لەهەموو هەواڵ و شیكردنەوەكان رەئیسی لە (18) ساڵیی تەمەنی خۆیەوە متمانەپێكراوی روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی ئێران بووەو بەكەمترین تەمەنەوە هەر بەفەرمانی خومەینی لەدامەزراوە دادوەرییەكانی ئێراندا جێگیر كراوەو رۆڵی بەرچاوی هەبووە لەسەركوت و لەناوبردنی نەیارانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوخۆی وڵاتەكەدا. لەكاتێكدا ئێران بەهۆی سزاكانی ئەمەریكاوە لەقوڵترین قەیرانی دارایی مێژووی خۆیایەتی، بەڵام رەئیسی دوای سەركەوتن لەهەڵبژاردنەكان، لەیەكەم دیداری تەلەفیزیۆنیدا رایگەیاند ئەگەری رێككەوتنی ئێران و ئەمەریكا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر بەرنامەی موشەكی دوورە لە راستییەوە و ئەو ئامادە نییە چاوی بەسەرۆكی ئەمەریكا بكەوێت. لەقەمسەڵەی سەربازییەوە تا عەبای دادوەریی.. سەید ئیبراهیم رەئیسولساداتی ناسراو بەئیبراهیم رەئیسی لەساڵی (1960) لەشاری مەشهەد لەپارێزگای خوراسان لە رۆژهەڵاتی ئێران لەبنەماڵەیەكی ئایینیی ئەو شارە لەدایكبووەو بەوەچە لەدایك و باوكەوە دەچێتەوە سەر نەوەكانی زەیدی بن عەلی كوڕی سەجاد كەدەكاتە ئیمامی چوارەمی شیعەكان. رەئیسی لەتەمەنی پێنج ساڵییەوە باوكی لەدەست دەدات و دواتر لەگەڵ چوونە خوێندنگەی سەرەتاییەوە سەرقاڵی خوێندن لەبواری ئایینی شیعەدا دەبێت و زۆربەی پلەكانی خوێندنی ئایینیی لەشارەكانی مەشهەد و قوم بەپلەی باڵا دەبڕیت. ئیبراهیم رەئیسی كە لەساڵی (1979) و لەگەڵ رووخانی حكومەتی محەمەد رەزا پەهلەوی دوایین پاشای ئێران یەكێك بووە لە رێكخەرە سەربازیی و ئەمنییە سەرەكییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران، لەتەمەنی (20) ساڵیدا و بەفەرمانی روحەڵڵا خومەینی دەبێتە یاریدەدەری دادوەری داواكاری گشتیی لەشاری كەرج و دوای سێ مانگ بەبڕیارێك دەبێتە سەرۆكی داواكاری گشتی لەو شارە، بۆیە لەو سەردەمەوە چیتر رەئیسی جلوبەرگی سەربازیی لەبەر نەكردووە و تەنها بەمێزەرە و عەباوە دەركەوتووە. ئەو لەساڵی (1985) دەبێتە جێگری سەرۆكی داواكاری گشتیی كۆماری ئیسلامی ئێران لەتاران و دواتر لەساڵی (1987) بەفەرمانی راستەوخۆی خومەینی رادەسپێردرێت بۆ چارەسەری كێشەكانی دەزگای داد لەپارێزگاكانی (كرماشان، لورستان، سمنان) كە ئەمەش ئاماژە بووە بەوەی كە خومەینی تا چ ئاستێك متمانەی بە رەئیسی هەیە. سەرۆكی سەركوت و سێدارە.. رئیسی (36) ساڵ بەسەركوت و زیندانی و لەسێدارەدان حوكمی كردووە، چونكە لەتەمەنی (18) ساڵییەوە یەكێكە لەتۆمەتبارە سەرەكییەكانی لەسێدارەدان و گولـلەبارانكردنی (17) هەزار نەیاری كۆماری ئیسلامی ئێران لەزیندانەكانی ئەو وڵاتەدا. ساڵی (1988) دوای تەواوبوونی جەنگی هەشت ساڵەی نێوان ئێران و عێراق، خومەینی بەفەرمانێك دەستەیەكی بۆ لەسێدارەدانی نەیارانی كۆماری ئیسلامی لەزیندانەكانی ئێران پێكهێنا كە یەكێك لەئەندامانی ئەو دەستەیە كە بە(دەستەی مەرگ) ناودەهێنرێن ئیبراهیم رەئیسی بوو، شارەزایان پێیان وایە كۆتایی جەنگی نێوان عێراق و ئێران باشترین هەل بووە بۆ سەركوتی سەرجەم نەیارانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەو وڵاتە. حزبی موجاهیدنی خەلقی ئێران رایگەیاندووە بە فەرمانی دەستەی مەرگ زیاتر لە (10) هەزار ئەندام و لایەنگری ئەو حزبە كە نەیاری كۆماری ئیسلامی ئێران بوون لەگەڵ زیاتر لەچوار هەزار كەسی لایەنگران و ئەندامانی حزبەكانی دیكە لەئێران لەسێدارە یان گولـلەباران كراوەو لەلایەكی دیكەوە سەرەڕای ئەوەی بەرپرسانی ئێران ئەو ژمارانە رەتدەكەنەوە، رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی (ئەمنستی) سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان رایگەیاندووە؛ ژمارەی ئەو كەسانەی لەساڵی (1988) لەلایەن دەستەی مەرگەوە بڕیاری سێدارەو گولـلەبارانكردنیان بەسەردا جێبەجێكراوە چوار هەزار و (482) كەس بوون. لەلایەكی دیكەوە ئاگنێس كاڵامار، ئەمینداری رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی سەر بەنەتەوەیەكگرتوەكان رایگەیاندووە رەئیسی لەكاتێكدا خۆی بەبەرگریكاری مافەكانی مرۆڤ دەزانێت كە لەدەیەی (80) بەتایبەت لەساڵی (1988) بەڵگەی روون هەیە لەسەر پێشێلكارییەكانی مافی مرۆڤ لەلایەن ئەوەوە. رئیسی لەساڵی (1989) تا (1994) سەرۆكی داواكاری گشتیی شاری تارانی پایتەختی ئێران بووەو لەساڵی (1994) بووەتە سەرۆكی ناوەندی لێكۆڵینەوەی سەر بەدەزگای دادی كۆماری ئیسلامی ئێران و دواتر لەساڵی (2004) تا ساڵی (2014) بووەتە جێگری یەكەمی سەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی ئێران. ئەو لەساڵی (2011) تائێستاش بەفەرمانی خامنەیی سەرۆكی داواكاری گشتیی تایبەت بەزانایانی ئایینیی هەموو ئێران دەستنیشان كراوە. رەئیسی بۆ ماوەی (14) ساڵ لەژێر دەستی عەلی خامنەیی وانەی (جیهاد و قیساس)ی لەگەڵ مەكاسبی موحەڕەمە (بازرگانیی حەرامكراو)ی خوێندووە و توانیویەتی دواتر دكتۆرا لەبواری فیقهـی شیعەو مافە كەسییەكان لەزانكۆی موتەهەری لەتاران وەربگرێت و گەورەترین پلەی زانستی ئایینیی لەناوەندی زانستی ئایینیی قوم ببڕێت كە بەچوارەم پلە ناودەهێنرێت و باڵاترین پلەی زانستی ئایینیی شیعەیە لەقوم. دوای بڕینی و تەواوكردنی خوێندنی ئایینی و زانستی ماوەی ساڵانێك وەك مامۆستای زانكۆ لەبواری (فیقهـ و دادوەریی و ئابوریی) وانەی وتووەتەوە. رەئیسی لەساڵی (2004) بە بەدەستهێنانی (80%)ی دەنگەكانی ئەنجومەنی دەستبەژێری رێبەری (ئەنجومەنی خوبرەگانی رەهبەری) وەك نوێنەری پارێزگای (خوراسانی باشور) بووە ئەندامێكی ئەو ئەنجومەنەو لەئێستادا ئەندامی دەستەی سەرۆكایەتی ئەو ئەنجومەنەیە كە بەیەكێك لەهەستیارترین دامەزراوەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران هەژمار دەكرێت. رئیسی خاوەنی شەش كتێبە لەبوارەكانی (زانستی ئایینیی و ئابوریی) و  زۆربەی وتارو نووسینەكانیشی لەسەر ئەو دوو بوارە و پەیوەندیی و گرێدراویی ئەو دوو بوارە پێكەوە بووە. رەئیسی دوای ئەوەی لەساڵی (2017) بە بڕیاری خامنەیی بوو بەسەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی ئێران، توانی ژمارەیەك دادوەرو كارمەندی خاوەن پێگە و پێشینە لەو دەزگایە كە بەنەیاری ئەو ئەژمار دەكران دووربخاتەوە و ژمارەیەكیشیان بەزیندانیكردن سزا بدات و رەنگە ئەم رووداوە لەدەزگای دادی ئێران یەكێك بێت لە رووداوە مێژووییەكان كە هەم ئاماژەیە بەگەندەڵبوونی ئەو دەزگایە و هەمیش ئاماژەیە بەتەشەنەكردنی نەیارانی كۆماری ئیسلامی لەئێران. رەئیسی لەساڵی (2019) لەلایەن وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریكا بەهۆی پێشێلكارییەكانی مافی مرۆڤەوە خرایە لیستی سزای نێودەوەڵەتییەوەو ئەمەریكا رایگەیاند؛ رەئیسی دەستی لەسەركوتی نەیارانی ناوخۆو دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێراندا هەیە. رئیسی داوای خوێنی قاسم سولەیمانی دەكات.. ئیبراهیم رەئیسی لەسەر گۆڕی قاسم سولەیمانی كاندیدبوونی خۆی بۆ سیانزەیەمین هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران راگەیاند، كەئەمەش ئاماژەیەكی بەهێزە كە یارێكی وەفاداری سولەیمانییە و دەیەوێت لەسەر رێچكەو رێبازی ئەو فەرماندە سەربازییەی كۆماری ئیسلامی ئێران بەردەوام بێت. ئەو لەزستانی ئەمساڵ سەردانی بەغدای پایتەختی عێراق كردو بە راشكاوی رایگەیاند كە یەكێك لەهۆكارە سەرەكییەكانی گەشتەكەی بۆ بەغدا لێكۆڵینەوەی خێرایە لەدۆسیەی كوشتنی قاسم سولەیمانی بۆ ئەوەی لەنزیكەوە ئاگاداری كارەكانی دەزگای دادوەریی عێراق بێت بۆ بە ئەنجامگەیاندنی دۆسیەكە، ئەو گەشتەی رەئیسی ئاماژەبوو كە وەك یارێكی وەفاداری سولەیمانی دەیەوێت داوای خوێنەكەی لەعێراق و ئەمەریكا بكات. خاوەن دەسەڵاتترین كاندید.. بەفەرمانی خامنەیی لەساڵی (2016) تا ساڵی (2019)  ئیبراهیم رەئیسی وەك خاوەنداری مەزارگەی (ئیمام رەزا) لە مەشهەد كەئیمامی هەشتەمی شیعەكانە، دەستنیشان دەكرێت، ئەم مەزارگەیە زیاترین داهاتی ئابوریی نانەوتیی بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران هەیە، چونكە ساڵانە (30) ملیۆن كەس سەردانی ئەو مەزارگەیە دەكەن و بڕە پارەیەك وەك خێر بۆ سندوقەكانی تەرخان دەكەن، بەڵام بەرپرسان رایانگەیاندووە ئەو مەزارگەیە رۆژانە سێ ملیار تمەن خەرجی هەیە كەدەكاتە (122) هەزار دۆلار لەكاتێكدا هەندێك سەرچاوە داهاتی ساڵانەی ئەو مەزارگەیە بەزیاتر لە (15) ملیار دۆلار دەخەمڵێنن. رەئیسی كە ساڵی (2017) خۆی بۆ دوانزەیەمین هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی كاندید كردبوو لەبەرامبەر حەسەن رۆحانی شكستی هێنا ، بەبەدستهێنانی نزیكەی (16) ملیۆن دەنگ واتە (38%)ی دەنگەكان كە دەكاتە زیاترین دەنگی ركابەری دۆڕاو لەمێژووی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی ئێراندا تۆمار كرد، چونكە پێش ئەو لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی ساڵی (2009) میر حسێن موسەوی، سەرۆكی بزوتنەوەی سەوز-ی سەر بە ریفۆرمخوازان لەبەرامبەر مەحمود ئەحمەدی نەژاد (13) ملیۆن دەنگی بەدەستهێنا، بەڵام نەیتوانی سەركەوتن بەدەستبهێنێت. جارێكی دیكە رەئیسی بەختی خۆی لەئەمساڵداو لەسیانزەیەمین هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی ساڵی (2021) لەئێران تاقیكردەوەو بە بەدەستهێنانی (18) ملیۆن دەنگ كە دەكاتە (62%) كۆی (28) ملیۆن لەدەنگەكان، كورسیی سەرۆك كۆماریی مسۆگەر كرد. بەهۆی پشتیوانیی هەمەلایەنەی باڵی محافزكارو تەنانەت ژمارەیەك لە ریفۆرمخوازان و رێكخستنی ئەو هەڵبژاردانانە بەشێوەیەكی ئەندازیاریی لەبەرژەوەندیی رەئیسی، سەركەوتنی ئەو پێشبینیكراو بوو. هەر لەگەڵ سەركەوتنی چاوەڕوانكراوی رەئیسیدا كیم جونگ ئون، سەرۆكی كۆریای باكور پیرۆزبایی لێكردو داوتریش سەرۆك و بەرپرسانی ڤەنزوێلا و ڤێتنام ، كوباو توركیاو نەمساو ئیمارات و قەتەرو سوریاو عێراق پیرۆزباییان لێكرد. شكستی پێشبینیكراوی ریفۆرمخوازن.. سەركەوتنی رەئیسی بووە هۆی یەكدەستبوونی دەزگای جێبەجێكار (حكومەت) و دەزگای یاسادانان (پەرلەمان) بۆ محافزكاران، رەنگە ئێستا باڵی ریفۆرمخواز لەهەمو كاتێك زیاتر بێ پەڕوباڵتر بێت، چونكە بێگومان بە لەدەستدانی حكومەت و پەرلەمان لەماوەی ساڵێكدا داهاتوویەكی ناڕوون بۆ ئەو باڵەی كۆماری ئیسلامی ئێران چاوەڕوان دەكرێت. یەكەمجار ریفۆرمخوازان پەنایان بۆ حەسەن خومەینی، كوڕەزای روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەرو رێبەری پێشوی كۆماری ئیسلامی ئێران برد بۆ ئەوەی خۆی بۆ هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی كاندید بكات، بەڵام ئەو لەژێر كاریگەریی دیدارێكی عەلی خامنەیی لەخۆكاندیدكردن پاشگەز بووەوەو دواتر ئەو باڵە پەنایان بۆ محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران برد كەئەویش رایگەیاند كاری دیپلۆماسی و پسپۆڕییەتەكەی بۆ خزمەت بەكۆماری ئیسلامی ئێران لەهەموو شتێك بۆ گرنگترە، بۆیە هێندەی دیكە ریفۆرمخوازان بێهیوا بوون. دوایین فریادڕەسی ریفۆرمخوازان ئیسحاق جیهانگیری، جێگری سەرۆك كۆمار بوو، بەڵام كاندیدبوونی ئەو لەلایەن ئەنجومەنی چاودێریی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە رەتكرایەوە بۆیە ئەو باڵەی كۆماری ئیسلامی بەدەستێكی بەتاڵەوە بەشداریی ئەو پڕۆسەیان كردو ئەنجامەكەشی بەسەركەوتنی پێشبینیكراوی رەئیسی كۆتایی هات. رەئیسی خەونی پاكسازیی كۆماری ئیسلامیی ئێرانی هەیە.. مێژووی دەسەڵات و بڕیاربەدەستبوونی رەئیسی دەتوانێت ئاماژەیەكی گرنگ بێت بۆ پاكسازیی نەیارانی ئێستای كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوخۆی سیستمی كۆماری ئیسلامی ئێراندا و هەموو ئاماژەكان بەدەر لەزۆربەی شیكردنەوەكان ئەوە دەردەخەن كە هێزی ئیداری و یاسایی و ئابوری و سەربازیی رەئیسی بەكاربهێنرێت بۆ پاكسازیی لەسیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران بەمەبەستی درێژكردنەوەی تەمەنی دەسەڵاتی ئەو كۆمارە ئیسلامییە لەئێران و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  بەزمانێكی دیكە شێوازی ئەندازیاریی سیانزیەمین هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران و سەركەوتنی رەئیسی بەمەبەستی لەبێژنگدانی سیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران بووە.  

نامۆ سه‌ربه‌ست دوای (10) ساڵ له‌هه‌وڵدان، دواجار دیموکراته‌کان توانییان به‌هاوکاریی چه‌ند ئه‌ندامێکی کۆنگرێسی ئه‌مریکا پرۆژه‌ یاسای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی (یاسای ده‌سه‌ڵاتپێدان بۆ به‌کارهێنانی هێزی سه‌ربازی AUMF) ی ساڵی 2002 یان تێپه‌ڕێنن، ئه‌و یاسایه‌ی بووه‌ بنه‌مای داگیرکردنی عێراق له‌لایه‌ن ئه‌مریکاوه‌. هۆکارو بیانوی ده‌رکردنی یاساکه‌ له‌و کاته‌دا، کاردانه‌وه‌ بوو به‌رامبه‌ر رووداوه‌کانی 11ی سێپته‌مبه‌رو هه‌وڵی ئه‌مریکا بۆ له‌ناوبردنی قاعیده‌و تاڵیبان و پاشانیش ئه‌وانه‌ی به‌هاوکاری تیرۆر ناویده‌بردن. به‌پێی ده‌ستوری ئه‌مریکا سه‌رۆک فه‌رمانده‌ی گشتیی هێزه‌ چه‌کداره‌کانه‌، به‌ڵام راگه‌یاندنی جه‌نگ له‌دژی وڵاتێک یان به‌ره‌یه‌ک، له‌ده‌سه‌ڵاته‌کانی کۆنگرێسه‌، واته‌ سه‌رۆک به‌بێ ڕه‌زامه‌ندیی کۆنگرێس ناتوانێت شه‌ڕ له‌گه‌ڵ هیچ وڵاتێک بکات، به‌ڵام یاسای AUMF که‌دوای رووداوه‌کانی 11ی سێپته‌مبه‌ر له‌لایه‌ن کۆنگرێسه‌وه‌ ده‌رکرا، ده‌سه‌ڵاتیدا به‌سه‌رۆک که‌ بتوانێت «هه‌موو هێزێکی پێویست و گونجاو دژی هه‌ر لایه‌نێک که‌ سه‌رۆک دیاریده‌کات به‌وه‌ی پلانی داڕشتووه‌ یان ده‌سه‌ڵاتیداوه‌ یان جێبه‌جێی کردووه‌ یان هاوکاربووه‌ له‌هێرشه‌کانی 11ی سێپته‌مبه‌ردا به‌کاربهێنێت»، ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ش توانای دایه‌ جۆرج ده‌بلیو بوشی سه‌رۆکی ئه‌وکات تائه‌فغانستان و دواتریش عێراق داگیربکات. دوای راگه‌یاندنی تێپه‌ڕاندنی پرۆژه‌ یاساکه‌ به‌ (286) به‌رامبه‌ر (161) ده‌نگ، که‌ تیایدا (49) ئه‌ندام کۆنگرێسی کۆماری چوونه‌ پاڵ دیموکراته‌کان و ده‌نگیان پێداو ده‌بێت ئه‌نجومه‌نی پیران ده‌نگی پێبده‌ن و سه‌رۆکیش ره‌زامه‌ندیی له‌سه‌ر نیشان بدات تا ببێته‌ یاساو ئه‌وه‌ی پێشتر هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌، نانسی پێلوسی سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران رایگه‌یاند:»له‌و کاته‌وه‌ که‌کۆنگرێس له‌ساڵی 2002 دا ده‌نگی به‌ده‌سه‌ڵاتپێدان بۆ به‌کارهێنانی هێزی سه‌ربازیی داوه‌، نزیکه‌ی (20) ساڵ تێپه‌ڕیوه‌و (10) ساڵیش تێپه‌ڕیوه‌ به‌سه‌ر کۆتایهێنانی فه‌رمیی به‌ئۆپراسیۆنه‌ سه‌ربازییه‌کانی ئه‌مریکا له‌عێراق، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌مڕۆ دوای (10) ساڵ له‌ئه‌و کۆتایی پێهێنانه‌، گه‌له‌که‌مان به‌پێی ده‌سه‌ڵاتپێدانێکی کۆنی هێزی سه‌ربازیی کارده‌کات». پیلۆسی راشیگه‌یاند:» ترس هه‌یه‌ له‌به‌کارهێنانی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌و پێشتریش وه‌ک ده‌سه‌ڵاتپێدانێکی ره‌ها، به‌کارهێندراوه‌ بۆ چه‌ند پرۆسه‌یه‌کی سه‌ربازیی نا په‌یوه‌ندیدار به‌ئامانجی یاساکاوه‌«. ئه‌گه‌رچی جۆ بایدن سه‌رۆکی ئه‌مریکا رایگه‌یاند که‌ پشتگیریی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاساکه‌ ده‌کات، به‌ڵام پێده‌چێت له‌ناو سیناتۆره‌کاندا رایه‌کی جیاواز هه‌بێت، هه‌ربۆیه‌ پێنج سیناتۆری ئه‌ندامی لیژنه‌ی په‌یوه‌ندییه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی پیران، له‌نامه‌یه‌کدا بۆ سیناتۆر بۆب مێندێز سه‌رۆکی لیژنه‌که‌، داوایانکردووه‌ کاتی زیاتریان پێبدرێت بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ له‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌که‌، چونکه‌ کاتێکی زۆر به‌سه‌ر ده‌رچوونی یاسای ده‌سه‌ڵاتپێدانه‌که‌دا تێپه‌ڕیوه‌. هه‌روه‌ها به‌پێی به‌دواداچوونێکی ماڵپه‌ڕی Just Security ی ئه‌مریکیی، چاودێرانی دۆخه‌که‌ ده‌ڵێن که‌ ئه‌و پێنج ئه‌ندامه‌ ده‌سه‌ڵاتی ره‌تکردنه‌وه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌که‌یان نییه‌، به‌ڵکو ئه‌وه‌ ته‌نیا هه‌وڵێکه‌ بۆ به‌لاڕیدابردن و دواخستنی، تا له‌بری ئه‌وه‌ی له‌لایه‌ن لیژنه‌ی تایبه‌تمه‌نده‌وه‌ ره‌زامه‌ندی له‌سه‌ر بدرێت، یاساکه‌ ببرێته‌ هۆڵی ئه‌نجومه‌نی پیران و بخرێته‌ گفتوگۆو ده‌نگدانی گشتییه‌وه‌. زۆرێک له‌یاساکان له‌ئه‌مریکادا، پێویست ناکات ببرێته‌ هۆڵی ئه‌نجومه‌نی پیران و ده‌نگدانی سه‌رجه‌م یان زۆرینه‌ی سیناتۆره‌کان، به‌ڵکو ته‌نیا پێویستی به‌وه‌ هه‌یه‌ لیژنه‌ی تایبه‌تمه‌ندی ئه‌و بواره‌ ره‌زامه‌ندیی له‌سه‌ر نیشانبدات و ده‌نگی پێبدات. پاڵپشتیکردنی جۆ بایدن له‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌که‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، سه‌رۆکی نوێ ستراتیج و سیاسه‌تێکی جیاوازی له‌عێراقدا گرتووه‌ته‌ به‌ر که‌دووره‌ له‌هێزو پرۆسه‌ی سه‌ربازیی و ده‌یه‌وێت له‌ڕێگای ئابوری و پشتیوانیکردنی سیاسییه‌ بێلایه‌نه‌کانه‌وه‌ ئه‌و عێراقه‌ دیموکراسییه‌ دروستبکات که‌ له‌سه‌ره‌تاوه‌ ئه‌مریکییه‌کان به‌ڵێنیان دابوو. له‌و باره‌یه‌وه‌ گۆڤاری فۆرین پۆلیسی ئه‌مریکی له‌ڕاپۆرتێکدا باس له‌ئه‌وه‌ ده‌کات که‌ئه‌مریکا تاکه‌ وڵاته‌ بتوانێت «عێراقی نوێ» دروست بکات و ده‌توانێت پشت به‌عێراقییه‌کان ببه‌ستێت که‌ خۆیان ئه‌رکی خۆیان هه‌ڵبگرن بۆ ده‌ستخستنی ئه‌و عێراقه‌ نوێیه‌. راپۆرته‌که‌ هێمای بۆ ئه‌وه‌کردووه‌ که‌ ئه‌و یاسایه‌ی هه‌ڵوه‌شێندراوه‌ته‌وه‌ هیچ په‌یوه‌ندییه‌کی به‌ ئه‌و کارانه‌وه‌ نییه‌ که‌ له‌ئێستادا داواکراوه‌ واشنتۆن له‌عێراقدا بیکات، هاوکات ئیداره‌ی بایدن هه‌میشه‌ جه‌خت له‌ئه‌وه‌ ده‌کاته‌وه‌ که‌هه‌رگیز هه‌ڵه‌کانی ئیداره‌کانی پێش خۆی دووباره‌ ناکاته‌وه‌، به‌تایبه‌تی له‌دۆسیه‌ی کشانه‌وه‌ی یه‌کلایه‌نه‌ی هێزه‌کانی ئه‌مریکادا له‌عێراق له‌ساڵی 2011دا که‌ بووه‌ مایه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی داعش، به‌ڵکو ئه‌مجاره‌ تیمی ئاسایشی نیشتیمانیی بایدن هه‌ندێک هه‌نگاوی کرداریی گرنگیان ناوه‌ بۆ هه‌مه‌ئاهه‌نگییه‌کی پته‌و له‌گه‌ڵ به‌غداددا وه‌ک په‌یوه‌ندیکردنی بایدن به‌مسته‌فا کازمی سه‌رۆک وه‌زیرانی عێراق و به‌ستنی گفتوگۆی ستراتیجی عێراقیی له‌واشنتۆن. گفتوگۆی ستراتیجیی نێوان عێراق ئه‌مریکا له‌نێوان وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی هه‌ردوو وڵاتدا، له‌ڕۆژی 7ی نیسان له‌واشنتۆن، به‌پێی رێککه‌وتنی (چوارچیوه‌ی ستراتیجیی نێوان عێراق و ئه‌مریکا)ی ساڵی 2008 ئه‌نجامدرا که‌ بابه‌ته‌کانی ئابوری و وزه‌، ئاسایش، دژایه‌تیی تیرۆر، بابه‌ته‌ سیاسییه‌کان و هاوکاریی له‌بواره‌کانی خوێندن و رۆشنبیریدا له‌خۆده‌گرێت. به‌ڵام ئه‌م هه‌نگاوانه‌ ته‌نیا سه‌ره‌تان و بردنه‌وه‌ی یارییه‌که‌ له‌عێراق، پێویستی به‌دروستکردنی هه‌ژمونێکی ئه‌مریکیی به‌هێز هه‌یه‌ تا ئێران له‌عێراقدا لاواز بکرێت و تێچووی ده‌ستوه‌ردانی ئێران به‌رزبکرێته‌وه‌، چ له‌ڕووی مرۆیی و چ له‌ڕووی داراییه‌وه‌، به‌وه‌ش به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی هه‌وڵه‌ عێراقی و ئه‌مریکییه‌کان بۆ نه‌هێشتنی ده‌سه‌ڵاتی ئێران زۆر سه‌خت ده‌بێت، به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ سه‌ربگرێت، ده‌بێت ئه‌مریکا له‌یارییه‌که‌دا بمێنێته‌وه‌.  دوای کوژرانی قاسم سوله‌یمانی و ئه‌بومه‌هدی موهه‌ندیس ئێران ده‌رکردنی هێزه‌ ئه‌مریکییه‌کانی له‌عێراق کردووه‌ته‌ ئه‌وله‌ویه‌تی خۆی، به‌ڵام زۆرێک له‌عێراقییه‌کان ده‌یانه‌وێت بمێنێته‌وه‌، چونکه‌ وه‌ک هۆکارێک ده‌یبینن بۆ دروستبوونی سوپایه‌کی عێراقی پرۆفێشناڵ و پارێزه‌ری راسته‌قینه‌ی عێراقیشه‌ له‌به‌رامبه‌ر کۆنترۆڵکردنیدا له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه‌. راپۆرته‌که‌ی فۆرین پۆلیسی ئه‌وه‌ی خستۆته‌ڕوو که‌ ده‌بێت پاراستنی سه‌رکرده‌ سیاسییه‌ عێراقییه‌کان ئه‌وله‌ویه‌تی یه‌که‌می ئه‌مریکابێت، چونکه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌ نیازپاکه‌کانی وه‌ک مسته‌فا کازمی و به‌رهه‌م ساڵح و چه‌ندینی تر، کاتێک هه‌وڵی دژایه‌تیکردنی گه‌نده‌ڵی و سه‌رکوتکردنی میلیشیاکان ده‌ده‌ن، روووبه‌ڕووی هه‌ڕه‌شه‌ی توند ده‌بنه‌وه‌و له‌ژێر مه‌ترسیی تۆڵه‌ لێکردنه‌وه‌دان، نه‌ک هه‌ر ئه‌وان به‌ڵکو فه‌رمانده‌ ئه‌منییه‌ عێراقییه‌کانیش، کاتێک فه‌رمانه‌ یاساسییه‌کان جێبه‌جێده‌که‌ن تووشی هه‌مان کێشه‌ ده‌بنه‌وه‌. ئه‌گه‌ر چی دوای هه‌ڵبژاردنی ئیبراهیم ره‌ئیسی به‌ سه‌رۆک کۆماری ئێران، مسته‌فا کازمی جه‌ختیکرده‌وه‌ که‌ په‌یوه‌ندییه‌کانی له‌گه‌ڵیدا ناوازه‌یه‌و سوره‌ له‌سه‌ر پێشخستنی په‌یوه‌ندیی نێوان هه‌ردوو وڵات، به‌ڵام ئه‌وه‌ نابێته‌ مایه‌ی تێکچوونی په‌یوه‌ندییه‌کانی له‌گه‌ڵ بایدندا. له‌وباره‌یه‌وه‌ حه‌یده‌ر موسه‌وی به‌ڕێوه‌به‌ری (سه‌نته‌ری بڕیاری سیاسی عێراقی) به‌ ئاژانسی سپۆتنیکی رایگه‌یاند:»کازمی هه‌وڵده‌دات موغازه‌له‌ی ئێران بکات به‌هیوای ئه‌وه‌ی ئاشنایه‌تی ئێران و هاوپه‌یمانه‌کانی تاران له‌عێراق به‌ده‌ستبهێنێت تا حکومه‌ته‌که‌ی بۆ درێژترین کاتی له‌توانادابێت به‌رده‌وامبێت، چونکه‌ ده‌زانێت سه‌رۆکه‌ نوێیه‌که‌ی ئێران (ئیبراهیم ره‌ئیسی) ده‌بێته‌ خاڵێکی وه‌چه‌رخان له‌ناوچه‌که‌دا». ئه‌مریکای بایدن جیاوازه‌ له‌ئه‌مریکای تره‌مپ، دیموکراته‌کان ئاساییه‌ به‌لایانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ره‌وته‌ توندڕه‌وه‌کاندا لێکتێبگه‌ن، ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان بهێنێته‌ دی، بۆیه‌ له‌وانه‌یه‌ واشنتۆن غه‌زه‌لی کازمی له‌گه‌ڵ ئێراندا وه‌ک هه‌وڵێک بۆ هێورکردنه‌وه‌ی گرژییه‌کانی نێوان ئێران و ئه‌مریکا ئه‌ژماربکات، به‌تایبه‌تی له‌چاوه‌ڕوانیی گه‌ڕانه‌وه‌دا بۆ رێککه‌وتنه‌ ئه‌تۆمییه‌که‌ی ڤییه‌نا. جیاوازییه‌کی تری ئه‌مریکای بایدن له‌ئه‌مریکای تره‌مپ ئه‌وه‌یه‌، که‌ وه‌ک له‌ڕاپۆرته‌که‌ی فۆرین پۆلیسیدا هاتووه‌؛ ئه‌مریکای بایدن له‌بری هێزی سه‌ربازیی هێزی ئابوری به‌کارده‌هێنێت و له‌ڕێگایه‌وه‌ ده‌توانێت بگاته‌ بوارێکی فراوانتر له‌عێراقدا. له‌ئێستادا ساڵانه‌ واشنتۆن نزیکه‌ی (500) ملیۆن دۆلار به‌شیوازی جیاجیا له‌هاوکاریی به‌رگریی و پێشخستندا بۆ عێراق خه‌رج ده‌کات، به‌ڵام عێراقییه‌کان داوای ئه‌زمونی زیاتر ده‌که‌ن له‌بازرگانی و ته‌کنه‌لۆجیاو بواره‌کانی تردا به‌تایبه‌تی بواری هاوکاری ئابوریی. بۆیه‌ گۆڤاره‌که‌ دوای گفتوگۆ له‌گه‌ڵ چه‌ند شاره‌زایه‌کدا ده‌گاته‌ ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی له‌ئێستادا ده‌بێت ئه‌مریکا لیژنه‌یه‌کی هاوبه‌ش بۆ هاوکاریی ئابوریی له‌نێوان خۆی و عێراقدا پێکبهێنێت، هاوشێوه‌ی ئه‌وه‌ی له‌حه‌فتاکانی سه‌ده‌ی رابردووه‌وه‌ له‌گه‌ڵ سعودیه‌دا دایمه‌زراند تا ئابوریناس و داراییناسه‌ ئه‌مریکییه‌کان بتوانن هاوکاری ریاز بکه‌ن سامانه‌ نه‌وتییه‌که‌ی به‌شێوه‌یه‌کی کاریگه‌ر به‌کاربهێنێت بۆ به‌ره‌وپێشبردنی وڵاته‌که‌ی. هێشتا رۆڵی واشنتۆن قورسایی خۆی لای جه‌ماوه‌رو سیاسییه‌کانی عێراق هه‌یه‌، ده‌بێت ئه‌مریکا ئاماده‌بێت ئه‌گه‌ر سه‌رکرده‌ عێراقییه‌کان دیموکراسیه‌تییان لاوازکرد، ئه‌وا هه‌موو جۆره‌ هاوکارییه‌کی ئابوری و دیبلۆماسی هه‌ڵپسێرێت تا ئه‌و عێراقه‌ دیموکراسییه‌ نوێیه‌ی به‌ڵێنیدابوو له‌دایک ببێت.  

ماردین نورەدین   سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بەدەركردنی بڕیارێك تایبەت بەچاودێری پەرلەمانتاران بۆ پرۆژەكانی نیشتەجێبوون و وەبەرهێنان كاردانەوەی توندی پەرلەمانتارانی لەفراكسیۆنە جیاوازەكان لێكەوتووەتەوەو داوا دەكەن كە»دەبێت سەرۆكی پەرلەمان بیسەلمێنێت كە ئەو سێ پەرلەمانتارە كێن بەرتیلیان وەرگرتووە». رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بڕیارێكی دەركرد لە 22ی حوزەیرانی 2021، كە تایبەت بوو بەسەردانیكردنی پەرلەمانتاران بۆ پرۆژەكانی وەبەرهێنان كە رێگەیان پێنادات بەتەنها سەردانی ئەو پرۆژانە بكەن، بەڵكو دەبێت لەڕێگەی لیژنە هەمیشەییەكانەوە بێت.  دوابەدوای ئەو نووسراوەی، رێواز فایەق جارێكی تر روونكردنەوەی لەسەر ئەو نووسراوەی داو تێیدا هاتووە كە»ژمارەیەكی زۆری دەزگاكانی راگەیاندن پەیوەندی دەكەن سەبارەت بەنووسراومان ژمارە (١٧٥٥ لە ٢٢/٦/٢٠٢١) تایبەت بەسەردانیكردنی پڕۆژەكان لەلایەن ئەندامانی بەڕێزی پەرلەمانەوە، لێرەوە بۆ هەموولایەكی رادەگەیەنین كەنووسراوی ئاماژە بۆكراو، تەنها كاركردنە بەماددەكانی (٤٠، ٤١) لەپەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان، كەتایبەتن بەدەسەڵاتی لیژنە هەمیشەییەكانی پەرلەمانی كوردستان بۆ چاودێری و سەردانی مەیدانیی كارو پڕۆژەكان بەبڕیارو میكانیزمی یاسایی و پەیڕەوی كارپێكراو». بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتى دوای كاردانەوەی پەرلەمانتاران لەسەر بڕیارەكەی سەرۆكی پەرلەمان لەئێستادا رێواز فایەق تووشی «ئیحراجییەكی گەورە بووەتەوەو نازانێت چۆن لێی دەرباز ببێت»، هەروەها پرسەكە گەیشتووەتە «دەزگای هەواڵگری پاراستی پارتی». ئەندامێكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان دەڵێت:» ئەو نووسراوەی بە نا پەیڕەوی دەزانین، ئەوە كۆت و بەندكردنی پەرلەمانتارانە و ئەم بابەتە بەئاسانی هەزم ناكرێت». لوقمان وەردی ئەندامی فراكسیۆنی یەكێتی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد بەپێی مادەی (22) بڕگەی شەشەم ئەركی پەرلەمان چاودێری و چاودێری كردنە، بۆیە ئەو نووسراوەی كەكراوە بۆ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران بە نا پەیڕەوی دەزانن، وتیشی:» ئەمە بۆ كۆت و بەندكردنی پەرلەمانتارانە بۆ چاودێریكردن، ئەمە كارێكی نا پەیڕەویەو تێڕوانینی فراكسیۆنی یەكێتیمان داوەتە سەرۆكایەتی پەرلەمان «. ناوبراو ئەوەی دووپاتكردەوە كە دەبێت پەرلەمانتار ئازاد بێت لەوەی چۆن بەدواداچوون بۆ كاری پەرلەمانی دەكات»ئەم بابەتە بەئاسانی هەزم ناكرێت لەلایەن ئێمەوە، بۆ گومان بخرێتە سەر موئەسەسەو دامەزراوەی پەرلەمانەوە، كەقسەمان لەگەڵ دەستەی سەرۆكایەتی كردووە دەڵێن هیچ ناوێك و بەڵگەیەك لای ئێمە نییە، ئەی كە نییە چۆن شكۆی پەرلەمانتاران و پەرلەمان لەكەدار دەكەن». «ئەگەر پەرلەمانتار هەبووبێت خراپ پێگەو دەسەڵاتی پەرلەمانی بەكارهێنابێت بۆ مەبەستی شەخسی، ئەگەر ناوێك هەیە یان كەسێك هەیە، ئەگەر سەرۆكایەتی پەرلەمان گومان لەسەر كەسێك دەكات، رێكاری پەیڕەوی بەرامبەر بگیرێتەبەر لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە پێكبێت دواتر ئەو كەسە رووبەڕووی یاساو دادگا بكرێتەوە بۆ ئەوەی سزای خۆی وەربگرێت»، لوقمان وەردی وای وت. ئەندامێكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ كەپارتێكی ئۆپۆزسیۆنن دەڵێت:» ئەو بڕیارەی سەرۆكی پەرلەمان دەریكردووە تەواو نایاساییەو بەهیچ شێوەیەك پێوەی پابەند نابین و لێی قبوڵ ناكەین». مژدە مەحمود، ئەندامی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» ئەو بڕیارە تەواو نایاساییە، چونكە پەیڕەوو دەسەڵاتی داوە بەپەرلەمانتاران بۆ چاودێریكردن». ناوبراو ئەوەشی دووپاتكردەوە كە رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان بەو بڕیارە نایاساییەی ئەوەندەی تر پەرلەمانی بچوككردووەتەوە بەرانبەر بەحكومەت، وتیشی:» سەرۆكی پەرلەمان دەبێت بیسەلمێنێت ئەو سێ پەرلەمانتارە كێن و ناویان بهێنێت ئەگەر راست بێت بەرتیلیان وەرگرتووە با بۆیان پەردەپۆش نەكات، چونكە ناكرێت (105) پەرلەمانتاری دیكە تۆمەتبار بكات». هاوكات ئەندامێكی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان پێیوایە كەسەرۆكی پەرلەمان كەوتووەتە هەڵەیەكی یاسایی زۆر گەورەوە. ‌ئەبوبەكر هەڵەدنی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: «لەبەرئەوەی هیچ پاڵپشتێكی یاسایی نییە و پێچەوانەی دەستورو یاسای هەڵبژاردن و پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستانە، كەدەسەڵاتی بەدواداچوونی داوە بەپەرلەمانی كوردستان چ وەك خۆی چ وەك ئەندامێكی لیژنەی پەرلەمانی، هیچ كەس بەدەر نییە لەلێپرسینەوەو بەدواداچوون جگە لە (خودا)، هەموو كەس لەبەردەمی پەرلەمانتار شایستەی لێپرسینەوەیە». ناوبراو پێشیوابوو سەرۆكی پەرلەمان كەوتووەتە هەڵەیەكی یاسایی زۆر گەورەوەو پێوستە «ئەو هەڵەیەی كەئەنجامی داوە بەئاراستەكردنی ئەو نووسراوە راستبكاتەوە، هەر كەسێك كردوویەتی با ناوەكەی ئاشكرابكرێت». هەروەها فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری لەبەیاننامەیەكدا سەركۆنەی بڕیارەكەی سەرۆكی پەرلەمان دەكەن و دەڵێن:»ئەوەندەی حزب و شەخس و حكومەت لەهەوڵی بێبەهاكردن و شكاندن و زڕاندنی ناوو شكۆی پەرلەمان و پەرلەمانتارانن، ئێوەش بەهۆی لاوازی و پاشكۆ بوونتانەوە بوونەتە بەشێك لەو پیلانەو نەتانتوانیوە رێزی پێگەی خۆشتان و پەرلەمانیش بپارێزن». فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری ئەوە دووپاتدەكاتەوە كەهەر جۆرە بڕیارێك لەدەرەوەی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان كە ئەرك و دەسەڵات و مافی پەرلەمانتاری دیاریكردووە، رەتدەكەنەوەو ئەو بابەتەی كەسەرۆكی پەرلەمان فڕێیداوەتە میدیا، خەریكە هەندێ كەس و گروپ رایگشتیی پێ چەواشە دەكەن و بەكاریدەهێنن بۆ شكاندن و لێدان لەشكۆی پەرلەمانی كوردستان كەڕاستەوخۆ نوێنەرایەتی دەنگ و ئیرادەی خەڵك دەكات . ئەندامێكی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی كوردستان دەڵێت:» ئەندامی پەرلەمان مافی كۆكردنەوەی زانیاری هەیە لەسەر هەر پڕۆژەیەك و هەر بابەتێك كەبیەوێت چاودێری بكات». شوان كەریم، ئەندامی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»سەرۆكی پەرلەمان پاڵپشت بەدوو مادەی پەیڕەوی نووسراوەكەی كردووە لێكتێگەشتن و تێڕوانینی جیاواز لەنێوان فراكسیۆنەكان و ئەندامانی پەرلەمان و سەرۆكی پەرلەمان هەیە، هەریەكە و بەجۆرێك خوێندنەوە بۆ بڕگەكە دەكات، لەئەسڵدا ئەو ماددانە ئاماژە بەوەدەكەن ئەندامی پەرلەمان مافی كۆكردنەوەی زانیاری هەیە لەسەر هەر پڕۆژەیەك و هەر بابەتێك». پەرلەمانتارەكەی پارتی پێشیوابوو  هەڵەكە لەوەدایە كە لەكۆبوونەوەكانی رابردووی ناو لیژنە داوایان كردووە پەرلەمانتاران خۆیان بپارێزن لەچوون بۆ پڕۆژەكان بەتەنها، لەبەرئەوەی ئەو پڕۆژانە پڕۆژەی وەبەرهێنانن بابەتێكە گفتوگۆو تێبینی زۆر لەسەرە، «ئەندامێكی پەرلەمان بەتەنیا سەردانی پڕۆژەیەك بكات یان بەدواداچوونی كەسی بكات لەوانەیە گومان بكەوێتە سەریان». شوان كەریم ئەوەشی روونكردەوە كە داوایان كردووە راستەوخۆ لەگەڵ سەرۆكی پەرلەمان دابنیشن بۆ زیاتر روونكردنەوەی ئەو بابەتە ئایا ئەو سەرچاوانەی ئەو زانیاریانە بەسەرۆكی پەرلەمان دراوە لەڕێگەی نووسراوی فەرمیە یان بەڵگەیەكی لایە یان بەزارەكی زانیاری پێی دراوە؟، وتیشی»دەمانەوێت بگەینە راستی و دروستی ئەو بابەتەو ئەوكاتە راستییەكان رادەگەیەنین». بۆ ئەم پرسە؛ هاوڵاتى چەند جارێک پەیوەندی بەڕێواز فایەق سەرۆکی پەرلەمانی کوردستانەوە کرد، بەڵام پەیوەندییەکە بەردەست نەبوو.

شاناز حەسەن دادگای پێداچوونەوە دوا پلەی بەبڕیارەكەی سزادراوانی بادیناندا دووبارە و سزای شەش ساڵ زیندانی كردنیانی پەسەند كرد، هەموو پشتگیرییە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەكان نەبووە فریادڕەسیان و دوا پلەی وەرگرت و تەنها كەسوكاریان چاوەڕێی بڕیاری لێخۆشبوون دەكەن لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە. رۆژی 20ی حوزەیرانی 2021، دادگای پێداچوونەوە بڕیارەكەی دادگای پەسەند كرد تایبەت بەسزادراوانی بادینان، دوێنێ یەكشەممە ئەو بڕیارە راگەیەندرا بۆ هەریەك لە(شێروان شێروانی، ئەیاد كەرەم، گوهدار محەمەد ئەمین، شڤان سەعید، هاریوان عیسا). روگەش جەباری، خێزانی شێروان شێروانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئێمە تەواو شۆك بووین بەبڕیارەكە و تەنیا ماوە سەرۆكی هەرێم خۆی وەك مرۆڤێك و كوردێك مامەڵە لەگەڵ تاكەكانی كۆمەڵگەكەی بكات، كەكوردین دوور لە سیاسەت لێیان خۆش ببێت، ئێمە سوپاسی دەكەین». هاوسەری شێروان شێروانی پێشیوابوو ئەو بڕیارە دەركەوت، كە سزاكە تەواو سیاسییەو پەیوەندی بەسیاسەتەوە هەیە، نەك سزای كەسانێك كە شتێكیان كردبێت و لێیان خۆش ببن. پارێزەری شێروان شێروانی رایگەیاند ئەمڕۆ دەستەی گشتی دادگای پێداچوونەوە بڕیاری سزای زیندانیكردنی چالاكوانانی وەك خۆی پەسەندكردو بڕیارەكەش دواپلەی وەرگرت. محەمەد عەبدوڵا، پارێزەری رۆژنامەنوس شێروان شێروانی بەهاوڵاتى وت:» ئەمڕۆ دەستەی گشتی دادگای پێداچوونەوە بڕیاری سزای زیندانیكردنی چالاكوانانی وەك خۆی پەسەندكردو بڕیارەكەش دواپلەی وەرگرت». ناوبراو باسی لەوەشكرد، دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان داوای پارێزەرانی سزادراوانی بادینانی رەتكردەوە كەداوای راستكردنەوەی بڕیاری دادگای پێداچونەوە (تصحیح القرار تمیز )یان كردبوو، بەوەش دادگای پێداچوونەوە بڕیاری دادگای تاوانی دووی هەولێری پەسەندكرد بەسزادانی هەریەك لەو پێنج چالاكوانە بۆ ماوەی شەش ساڵ».  «لەڕووی یاساییەوە هیچ قۆناغێكی راستكردنەوەی بڕیاری دادگا نەماوە تەنها لێخۆشبوونی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە»، پارێزەرەكەی شیروانی وای وت. رۆژی 16ی شوبات دادگای تاوانەكانی دووی هەولێر بڕیاریدا بەشەش ساڵ زیندانیكردن بۆ پێنج چالاكوان و رۆژنامەنووسی سنوری بادینان بەتۆمەتی (كۆكردنەوەی زانیاری قەدەغەكراو، كاركردن بۆ گروپی چەكداری و پێدانی زانیاری بەلایەنی دەرەكی، بەمەبەستی تێكدانی ئاسایشی كوردستان)، بڕیارەكەی دادگای هەولێر بەپێی ماددەی 21ی سزادانی عێراقی بوو كە تایبەتە بەتێكدانی ئاسایشی هەرێم و كاركردن بۆ لایەنی دەرەكی. یەكێك لەدەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم دەركردنی بڕیاری لێبوردنی تایبەت و گشتییە بۆ سزادراوان كە لەزیندانەكاندان، چوار ساڵ جارێك پەرلەمانی كوردستان لەڕێگەی یاسایەكەوە پێشنیار بۆ ئازادكردنی زیندانیكراوانی حوكمدراو دەردەكات و سەرۆكایەتی هەرێم دوای سەیركردنی پێشنیارەكە بڕیاری لەسەر دەدات. دوێنێ یەكشەممە سەنتەری میترۆ بۆ ئازادی رادەربڕین و بەرگری لە رۆژنامەنووسان داوای لە نێچیرڤان بارزانی كرد كە بڕیاری لێخۆشبوونیان بۆ دەربكات، لەبەیاننامەكەیاندا ئاماژە بەوە كراوە كە»وەك پێشتر داوامان لێكردبووی لەبارەی سزادراوانی بادینانەوە، ئەمجارەش داوا دەكەین بڕیاری لێخۆشبوون بۆ سزادراوانی بادینان دەربكەن». برای گوهدار محمەمەد بۆ هاوڵاتى  ئەوەی خستەڕوو كە رۆژی شەممە گوهدار پەیوەندی پێوە كردووەو داوای كردووە كەڕۆژنامەنووسان و چالاكوانان فشارەكانیان زیاتر بكەن. زیدان محەمەد، برا گەورەكەی گوهدار، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»بارودۆخی دایكم زۆر خراپەو زۆر بەدووبارە پەسەندكردنەوەی بڕیارە نیگەرانین، بەڵام چارمان نیە و تەنیا لەسەرۆكی هەرێم داواكارین بڕیارێك بدات».  ناوبراو پێشیوابوو ئەوان» بێتاوانن» و شەش ساڵ زیندانی تەمەنێكە بۆ كوڕێكی گەنج كە هیچ تاوانێكی نەكردووە. نوێنەری كەسوكاری زیندانیكراوان دەڵێت:»ئەم بڕیارە هێندەی تر سومعەی هەرێمی كوردستانی ناشرین كرد، ئەمە تەحەدای خەڵكە».

ئارا ئیبراهیم بەپێی داتا فەرمییەکانی حکومەتی هەرێم داهاتەکانی نەوت‌و ناوخۆ زیاترن لەملیارێک دۆلار، بەڵام کابینەی نۆیەم بەسەرۆکایەتیی مەسرور بارزانی بەردەوامە لەلێبڕینی مووچەی مووچەخۆران. مەسرور بارزانی لەکاتی سوێندخواردنی لەپەرلەمانی کوردستان بەڵێنی دا کەکابینەکەی چاکسازی ئەبجام بدات‌و شەفاف بێت لەسێکتەرە جیاوازەکاندا، بەڵام پاش تێپەڕبوونی زیاتر لەدوو ساڵ هیچ دۆسێیەک روون نییە. هاوڵاتى بەدواداچوونی وردی بۆ داهاتەکانی نەوت‌و ناوخۆ کردووە بەپێی داتا فەرمییەکانی حکومەتی هەرێم. داهاتی نەوت حكومەتی هەرێم رۆژانە (460) هەزار بەرمیل نەوتی خاو هەناردەی دەرەوە دەكات و مانگانە (13) ملیۆن و (800) هەزار بەرمیل دەكات و لەئێستادا هەر بەرمیلێك نەوتی خاو بە (76) دۆلارەو ئەگەر هەرێم بە (11) دۆلار كەمتر بیفرۆشێت لەنەوتی برێنت ئەوا (897) ملیۆن دۆلار دەكات و بەدینار دەكاتە یەك ترلیۆن و (318) ملیار دینار. داهاتەكانی ناوخۆ داهاتی ناوخۆیی و نانەوتی هەرێمی كوردستان مانگانە گەیشتووەتە (350) ملیار دینارو مانگانە بەپێی وتەی بەرپرسانی وەزارەتی دارایی كە بە پەرلەمانتارانیان راگەیاندووە. داهاتی ناوخۆو نانەوتی لەدوای قاچاغی و ئەوەی لەوەزارەتی دارایی تۆماردەكرێت لەسەرتاسەری هەرێم مانگانە (350) ملیار دینارە كە لەداهاتەكانی (گومرگی دەروازە سنورییەكان، سەرپێچی و موڵەت و ژمارەكردنی ئوتومبێل و مۆڵەت نوێكردنەوە، باج، پارەی كارەباو ئاو، رسوماتی خانوو و تەلاری بازرگانی و مۆڵەكان، ..هتد پێكهاتووە. (350) ملیار دینارەكە بەم شێوەیەیە كە سەد ملیار دیناری مانگانەی داهاتی رسومات و خزمەتگوزارییەكان، (160) ملیار دیناری گومرگی دەروازە سنورییەكان و زیاتر لە (90) ملیار دیناری داهاتی باجەكان. سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم بۆ هاوڵاتى ئاشكرا كرد كەبڕیاردراوە لەڕێگەی چاكسازیكردن و سنورداركردنی قاچاغچێتی لەدەروازە سنورییەكان داهاتەكانی ناوخۆ لە (350) ملیار تاكۆتایی ئەمساڵ بگەیەننە (400) ملیار دینار. هاوكاریی دارایی هاوپەیمانان هاوپەیمانان بەسەركردایەتی ئەمریكا بۆ هاوكاریكردنی هێزەكانی پێشمەرگە مانگانە (19) ملیۆن و (700) هەزار دۆلار كەنزیكەی (28) ملیار و (959) ملیۆن دینار دەكات دەداتە وەزارەتی پێشمەرگەو موچەی لیوا هاوبەشەكان و پێداویستییە سەربازییەكانیان بۆ ئامادە دەكەن. بەغداو یاسای بودجەی 2021 سەرەڕای ئەوەی لە 31ی ئازاری 2021 یاسای بودجە پەسەندكراو پشكی هەرێم جێگیركرا، بەڵام پاش سێ مانگ لەدەرچواندنی تائێستا جێبەجێ نەكراوەو هەرێمی كوردستان داهاتی نەوتی نەداوە بەعێراق و بەغداش هیچ بڕە بودجەیەكی نەناردووە، تەنها مستەفا كازمی بڕیاریداوە تاوردەكارییەكان تەواودەبێت (200) ملیار دینار رەوانەی هەرێم بكرێت و واژۆی كردووەو بڕیارە لەم هەفتەیەدا بگاتە هەرێم. دانەوەی قەرزەكان یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری دارایی و وەبەرهێنان و ئەنجومەنی راژە رایگەیاند كە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بەردەوام و مانگانە (253) ملیۆن دۆلار كە دەكاتە (379) ملیار دینار دەداتەوە بەقەرز. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەپەرلەمانی كوردستان لەساڵی رابردوو رایگەیاند كە كابینەكەی (28) ملیار دۆلار قەرزارەو بەرنامەیان هەیە بۆ دانەوەی ئەو قەرزانە، بەڵام وردەكاری چۆنێتی وەرگرتنی قەرزەكان و دانەوەی ئاشكرا نەكرد. «داهاتەكانی نەوت‌و ناوخۆی هەرێم ملیارێك دۆلاریان تێپەڕاند» ئەندامێكی فراكسیۆنی یەكگرتوو دەڵێت: »مووچەخۆران تەنها لەسەدا (59)ی موچە وەردەگرن سەرەڕای ئەوەی داهاتەكانی ناوخۆو نرخی نەوت زیادیان كردووە». شێركۆ جەودەت، ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» (57) پەرلەمانتار واژۆمان كردووە كە حكومەت بێتە پەرلەمان و بڕیاری كۆتایی لەسەر لابردنی لێبڕینی لەسەدا 21%ی موچە بهێندرێت، ئەگەر نەهاتن ئەوا پەرلەمان دەتوانێت بڕیاربدات كە لێبڕینی موچە نەمێنێت ئەو دەسەڵاتەی هەیە». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد كە سەرەڕای ئەوەی موچەخۆران لەسەدا 21%ی موچەیان لێدەبڕدرێت، بەهای دیناریش بەرانبەر بەدۆلار لەسەدا 20% دابەزیوە، واتا موچەخۆرانی هەرێم لەئێستادا لەسەدا (59)ی موچەكانیان وەردەگرن. شێركۆ جەودەت ئەوەشی دووپاتكردەوە «ساڵێكە حكومەتی هەرێم باسی چاكسازی دەكات و لێبڕینی موچە بەردەوامە سەرەڕای ئەوەی نرخی نەوت دووقات زیادی كردووە ئێستا بەرمیلێك نەوتی خاو بە (76) دۆلارە، داهاتی نەوت كە بەدۆلارە دەكرێتەوە بەدینار لەسەدا (20) زیادی كردووە بۆ حكومەت». « بەپێی ژمارەو داتا فەرمییەكانی حكومەتی هەرێم، داهاتەكانی نەوت و ناوخۆ یەك ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە، بەڵام حكومەت بێ منەتە بەرانبەر خەڵك و هاووڵاتییەكانی، فەرموون چاكسازی لە موچەدا بكەن و موچەی بندیوارەكان ببڕن و موچەی تەواو دابەش بكەن». ئەندامێكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی كوردستان ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە ئەولەویەتیان ژیان و گوزەرانی خەڵكەو دەشڵێت:» پەرلەمان بڕیاریش بدات لێبڕینی موچە كۆتایی پێبێت ئەگەر حكومەت جێبەجێی نەكات سوودی نابێت». عوسمان كەریم، ئەندامی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئەمڕۆ دووشەممە كە كۆبوونەوەی پەرلەمانە باسی موچەو قوتی ژیانی خەڵك دەكەین، چونكە ئەوە ئەولەویەتمانە لەگەڵ دامەزراندنی سێ یەكەمەكانی زانكۆكانی هەرێم». ناوبراو هێمای بۆ ئەوەشكرد كە پەرلەمان ناتوانێت بەبێ هەماهەنگی حكومەت بڕیار لەبارەی كۆتایی هێنان بەلێبڕینی موچەوە بكات، وتیشی:»ئەگەر پەرلەمان بڕیاری كۆتایی هێنان بە لێبڕینی موچەش بكات كەحكومەت نەیەوێت جێبەجێی بكات هیچ سوودی نابێت، بۆیە بەهەماهەنگی لەگەڵ ئەنجومەنی وەزیران ئەو بڕیارە بدرێت باشترە». پەرلەمانتارێكی گۆڕان دەڵێت داهاتەكانی ناوخۆ (350) ملیار دیناری تێپەراندووە. دابان محەمەد ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»  نرخی نەوت نزیكی (30) دۆلار بوو، ئێستا نرخی نەوت (76) دۆلارە، وەزیری سامانە سروشتییەكان بێدەنگە، نرخی بەنزین (550) دیناربوو، ئێستا (800) دینار بەرەو ژوورە، لێدوان و قسەیەكی نیە». ناوبراو ئەوەشدەخاتەڕوو كە ئەوكات (120) ملیۆن دۆلار لەداهاتی نەوت بۆ موچە تەرخان دەكراو موچە بەلێبڕینی 21% دابەش دەكرا، «ئێستا (300) ملیۆن دۆلار لەداهاتی نەوت بۆ موچە تەرخان دەكرێت لێبڕین هەر لە 21% و وتەیەكی نیە! پارەی نەوت لەبانكەكانی توركیا كێشەی بۆ دروستدەبێت، زۆر كەس روونكردنەوە دەدەن ئەو نەبێت». دابان محەمەد، جەختلەوەدەكاتەوە  چەند بڕیارێكی ئەنجومەنی وەزیران هەبوو بۆ پێداچوونەوەی مەلەفی نەوت و كەمكردنەوەی خەرجیەكان، ئەویش وەك پێكهێنانی هێزی هاوبەش بۆ خاڵە سنورییەكان تائێستا هیچی لێ شین نەبووە. كۆمپانیا هەیە، تەنیا لەسەدا پێنجی نەوتی هەرێم بەرهەم دەهێنێت و خاوەنی 62% ی كێڵگەیەكە، بەڵام (607) ملیۆن دۆلاری خەرجی ماوە لای حكومەتی هەرێم وەریبگرێتەوە!!!». سەرچاوەیەكی باڵای حكومەتی هەرێم كە لەبەر هەستیاری پێگەكەی نەیویست ناوی بهێندرێت، بۆ  ئەوەی باسكرد كەحكومەتی هەرێم لەپێش پەرلەمانتارانەوە دەیەوێت لێبڕینی موچە نەمێنێت، بەڵام توانای دارایی هەر ئەوەندەیە. لەبارەی داهاتەكانی نەوت و ناوخۆوە وتی:»داهاتەكانی ناوخۆ گەیشتووەتە ئەو ژمارەیە كەباسی دەكەیت، بەڵام داهاتی نەوت لەسەدا (48)ی لێ دەڕوات بۆ خەرجییەكان و حەقی گواستنەوەو شایستەی كۆمپانیاكان و بەشێكیشی بۆ دانەوەی قەرزەكانە، ئەوەی پەرلەمانتاران باسی دەكەن لەوردەكارییەكانی ئەو پرسە تێنەگەیشتوون یان لایان نییە».  

شاناز حەسەن سەرەڕای ئەوەی لەكارنامەی پەرلەماندا بوونی نییە، بەڵام پەرلەمانتارێكی پارتی دەڵێت كۆبوونەوەی ئەمڕۆی پەرلەمان بەئامادەبوونی حكومەت دەبێت و پرسی لێبڕینی موچە تاووتوێ دەكرێت. ساڵێکی تەواو بەسەر بڕیاری لێبڕینی موچەدا تێدەپەڕێت و سەرەڕای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بۆ دوو هێندەی ساڵی رابردوو و زایدبوونی داهاتەکانی ناوخۆش، بەڵام حکومەت بۆ ئەم مانگەش موچە بەلێبڕینی لەسەدا (21) دابەشدەکات. پەرلەمانی كوردستان لەنووسراوێكدا بانگهێشتی سەرجەم ئەندام پەرلەمانەكان دەكات بۆ دانیشتنی ژمارەی (16)ی خولی بەهارەی ساڵی سێیەمی ئەم خولەی پەرلەمانی كوردستان، بڕیارە دانیشتنەكە ئەمڕۆ دووشەممە 28-6-2021 كاژێر 11:00 بەڕێوەبچێت. بەپێی كارنامەكە شەش تەوەر لەكۆبوونەوەكە باسدەكرێن كەهیچیان باسی لێبڕینی موچەی تێدا نییە. پێش دوو هەفتە فراكسیۆنەكانی پەرلەمان بەدوو یاداشتی جیاواز (55) واژۆ و (65) واژۆ بەجیا كۆكرایەوە بۆ بانگهێشتی حكومەتی هەرێم لەسەر لێبڕینی موچە. هێڤیدار ئەحمەد ئەندامی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی كوردستان وتی:»ئەمڕۆ كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستانە بەحزوری حكومەتی هەرێمی كوردستان». ناوبراو وتیشی:»لەحكومەت دەپرسین، نەوت بەرزبۆوە، بۆ موچە هەر بەلێبڕینەوە دەدرێت؟، باج زیادبووە، داهاتی گومرك زیادبوە، تاپۆ، رسومات هەر هەمووی زیاد بووە، بۆ هەر موچە بەلێبڕیبەوە دەدرێت؟». بڕیارە هەریەك لە وەزیری سامانە سروشتیەكان و وەزیری هەرێم بۆ كاروباری بەغدا و وەزیری پلاندانان و سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران ، سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیری دارایی ئامادەی كۆبوونەوەی ئەمڕۆی پەرلەمان بن، بەڵام سەرۆكی حكومەت ئامادە نابێت. ئەندامێكی فراكسیۆنی یەكگرتوو‌‌‌: گومانمان هەیە ئامانج لەو تەوەرە زۆرانەو ونكردنی گفتوگۆی پرسی لێبڕینی موچە بێت. ئەبوبەكر هەڵەدنی، ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتوو، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» دەبێت سەرۆكایەتی پەرلەمان روونكردنەوە بدات بەئێمەو بەخەڵكیش بۆ مانگێكە كۆنەبووەتەوەو ئێستاش دێت جەلسەیەكی تولانی دادەنێت كە لەوانەیە مانگێكی بوێت». ناوبراو وتیشی:» گومانمان بۆ دروست بووە ئامانج لەم هەموو بڕگە زۆرو زەبەندە ونكردنی یاداشتی پەرلەمانتارانە، نەك لێبڕینی موچەی ونكردووە و لێبڕینی موچەی هێناوەتە ناوەوە». هەڵەدنی ئەوەی دووپاتكردەوە كە لەیاداشتەكەیاندا وتوویانە هەڵگرتنی لێبڕینی موچە، بەبڕیارێكی تەشریعی پەرلەمان كۆتایی پێبێت ئەگەر حكومەتیش ئامادە نەبێت. زیاد جەبار، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی ئاماژەی بەوەكرد كە ئەوە بەرنامەی كارەو دانراوە، دەبێت هەر تەوەرێك هەقی خۆی پێبدرێت بەتایبەت لێبڕینی موچە، وتیشی:» پێشتر چەندین جار پەرلەمانتاران داوایان كردووە دانیشتنی پەرلەمان لەسەر كۆتایهاتنی لێبڕینی موچە بكرێت و كاتەكەی دواخراوە، هیوادارین ئەمڕۆ بكرێت». ئەندامێكی لیژنەی یاسایی لەپەرلەمانی كوردستان دەڵێت:»تەنها داوامان كردووە پرسی لێبڕینی موچە باس بكرێت نەك شتی دیكە». روپاك ئەحمەد، ئەندامی لیژنەی یاسایی لەفراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» تەوەرەكان زۆرن و ئێمە تەنیا داوامان كردبوو لێبڕینی موچە بێت، بۆیە پێویستە بەتەنیا ئەو پرسە باسبكرێت». ئەندامێكی دیكەی پەرلەمان لەفراكسیۆنی گۆڕان پێیوابوو دەبێت كاتی تەواو هەبێت كە وەزیرە پەیوەندیدارەكان دێنە پەرلەمان وەڵامی پرسیارەكان بدەنەوە. رزگار حەمەد، پەرلەمانتاری گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان، بەهاوڵاتى  وت:» ئێمە تەنیا دەمانەوێت لەسەر لێبڕینی موچە و داهاتەكانی حكومەت قسە بكەین، كە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و نزیكبوونەوەی رێككەوتنەكان لەگەڵ بەغدا بوونی هەیە». ناوبراو ئەوەشی روونكردەوە كەوەڵامی پێویستی پەرلەمانتاران بدرێتەوە لەلایەن وەزیرەكانەوە كە جێگەی قەناعەتی پەرلەمانتاران بێت.