ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

شاناز حەسەن پارێزگاری سلێمانی رایگەیاند، بەپێی فەرمانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهۆی زۆری ئیشوكاری هاووڵاتیان بەفەرمانگە حكومیەكان دەوامی سەرجەم فەرمانگەكان ئاساییدەكرێتەوە. سەرەڕای ئەوەی حكومەتی هەرێم ماوەی حەوت مانگە موچە بەلێبڕینی لەسەدا 21% دابەشدەكات، بەڵام بڕیاریانداوە دەوامی سەرجەم فەرمانگەكان زیادبكرێتەوەو تەواوی هەفتە لەیەكشەممە تا پێنجشەمە بێت، بەڵام بەشێك لەفەرمانگەكان بەشێوەی «تەناوب» قەرەبووی فەرمانبەرەكانیان دەكەنەوە. هەڤاڵ ئەبوبەكر، پارێزگاری سلێمانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت: «لەبەر زۆری پێداویستی هاووڵاتیان بەفەرمانگە فەرمییەكانی حكومەت بەتایبەت بەهۆی كردنەوەی ناوەندەكانی خوێندن و زانكۆكانەوە، بۆیە وا دەخوازێت كەدەوامی فەرمانگەكان زیادبكرێتەوە و هەموو رۆژەكانی هەفتە دەوام هەبێت». پارێزگاری سلێمانی جەختی لەوەشكردەوە:» هەموو فەرمانگەكان ئاگاداركراونەتەوە نابێت كارو مامەڵەی هیچ هاووڵاتییەك بەهۆی دەوام نەكردنەوە بوەستێت». « لەئێستا بارودۆخەكە تاڕادەیەك جێگیرەو مەرج و لیژنەمان لەهەموو فەرمانگەكان داناوە تاكارەكان بەخێرایی و بەباشی بڕوات»، پارێزگاری سلێمانی وا دەڵێت. پێشتر بەهۆی لێبڕینی موچەو هاتنی ڤایرۆسی كۆرۆناوە رۆژانی دەوامی فەرمانگەكان كەمكرابووەوە، بەڵام حكومەتی هەرێم بەبڕیارێك دەوامی ئاسایی كردووەتەوە. زەردەشت رەفیق، بەڕێوەبەری راگەیاندنی شارەوانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى  ئاماژەی بەوەكرد وەك سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی لەڕۆژی یەكشەممە دەوامیان هەیە تاڕۆژی پێنجشەممەو تەنیا دەوامی فەرمانبەرەكانمان كردووەتەوە بەتەناوب». زەردەشت رەفیق وتیشی:» ئەم شێوازە كێشە بۆ مامەڵەی هاووڵاتیان دروستدەكات،  بەڵام باری ئابووری و هەم كۆرۆنا واپێویست دەكرێت بەم شێوەیە دەوامبكرێت». بەڕێوەبەری راگەیاندنی شارەوانی سلێمانی جەختی لەوەشكردەوە» هەموو كاری ئێمە بۆ ئەوەیە مامەڵەی هاووڵاتیان نەوەستێت و تائێستاش تەنیا كارمان بۆ ئەوە كردووە». وەزارەتی دارایی و ئابوری لەسەر راسپاردەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران ئاگاداری گەنجینەكانی كردووەتەوە كە لیستی موچە بۆ مانگی (ئایار/5)ی ئەمساڵ ئامادەبكەن بەهەمان میكانزمی پێشوو، واتا لێبڕینی 21% بۆ فەرمانبەران و 50% بۆ پلە باڵاكان. سەربەست عوسمان، بەڕێوەبەری گشتی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی سلێمانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:»ناكرێت لەبەر موچەو كۆرۆنا مامەڵەی هاووڵاتیان رابگیرێت، چونكە كۆرۆنا لەئێستادا هەر نەماوەو موچەش چاكبوونی مەحاڵە، بۆیە ناكرێت كاری هاووڵاتیان دوابخرێت و دواجار تەنیا زیانەكە بەسەر خەڵكی فەقیرو هەژاردا دەشكێتەوە». هەندێك فەرمانگەی حكومەت، دەوامی فەرمانبەرەكانیان كەم نەكردووەتەوە لەبەر بوونی زۆری مامەڵەی هاووڵاتیان. ڤیان حەمە حسێن، بەڕێوەبەری باجی خانوبەرەی یەکی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: »ئێمە هیچ كات نە بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوەو نە بەهۆی لێبڕینی مووچەشەوە دەوامی فەرمانبەرانمان كەم نەكردووەتەوە، چونكە زۆرترین كەس كاری دەكەوێتە فەرمانگەكەی ئێمە». بەڕێوەبەری باجی خانوبەرە پێشیوابوو راستە مووچە دوادەكەوێت‌و پاشەكەوت دەكرێت، بەڵام هاووڵاتیان ناكرێت لەدوو لاوە ببنە قوربانی بەتایبەت بۆ هەندێك لەكارەكان كەدواكەوتنی بەزیانی هاووڵاتیانە بەتەنها.  

ئارا ئیبراهیم وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی دەڵێت:» ئەگەر تەنها كۆی گشتی داهاتەكانی ناوخۆی زۆنی سەوز بگاتەوە حكومەتی هەرێم، حكومەت دەتوانێت بەبێ لێبڕین موچە دابەش بكات». پێشەوا هەورامی، وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»پێش چەند رۆژێك لەمەوبەر لەگەڵ وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم كۆبووینەوە تەفاسیلی داهاتی نەوتمان پێبدات، ئەمە خەمی تەنها ئۆپۆزسیۆن نییە خەمی ئێمەو حكومەتیشە، دوو رۆژی دیكە هەڵبژاردنی لەبەردەمدایە ئەی نایەوێت دەنگ بەدەستبهێنێت كەئەوەش رەزامەندی خەڵكی دەوێت، هیچ كەسێك پێی خۆش نییە لێبڕینی موچە هەیە». دەربارەی ئەوەی تا كەی لێبڕینی موچە بەردەوام دەبێت كە هاووڵاتیان ناڕازین، وتەبێژی فراكسیۆنی  پارتی دەڵێت ئێستاش چاوەڕێی جێبەجێكردنی رێكکەوتنی هەرێم و عێراقن كە ئۆپۆزسیۆن و هەموو لایەنەكان لەگەڵیدابوون» بۆ خۆم لەسەرەتاوە ئەوەم وتووە كە لەناوخۆی هەرێم چارەسەری دۆخی دارایی بكەین، هەتا ئێستا پارەی داهاتی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان ناگەڕێتەوە  بۆ حكومەتی هەرێم، مانگی رابردوو (80) ملیۆن دۆلاریان گەڕاندووەتەوە كە زۆر زۆر زیاترە، ئەگەر هەمووی بنێرنەوە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران كۆتایی پێدێت». پێشەوا هەورامی جەختی لەوەشكردەوە كە:» تەنها لەسەدا 30% باج و خاڵە گومرگییەكان گەڕێندراوەتەوە بۆ حكومەتی هەرێم و لەسەدا 70%ی داهاتەكانی سلێمانی نەگەڕێندراوەتەوە». وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی ئەوەشی خستەڕوو كە داهاتی ئیبراهیم خەلیل و سەرجەم داهاتەكانی زۆنی زەرد دەگاتەوە حكومەتی هەرێم. هاوكات پێشەوا هەورامی پێشیوابوو كە سەرۆكی حكومەتی هەرێم ئامادەیە بۆ خاڵە سنورییەكانی زۆنی زەرد ئەو هێزە هاوبەشەی بڕیاربوو دروستبكرێت و رێگری لەقاچاغچێتی بكەن بینێرێت.

عەمار عەزیز نزیكەی مانگێگە شەڕو بۆردوومانكردن لەسنوری ناحیەی كانی ماسی سەر بەقەزای ئامێدی بەردەوامە، چەند گوندێك بەتەواوی چۆڵكراون و مەترسی زیاتر لەناوچەكەدا هەیەو بەوهۆیەوە حكومەتی عێراقیش چوار خاڵی سەربازیی لەسنوری ناحیەكە جێگیردەكات. سەربەست سەبری ، بەڕێوەبەری ناحیەی كانی ماسی سەر بەقەزای ئامێدی لەلێدوانێكدا  بەهاوڵاتى وت: « شەڕو بۆردوومانكردن مانگێكە لەلایەن سوپای توركیا لەناوچەكەدا بەردەوامە، جگە لەبەركەوتنی زیانێكی زۆر بە خەڵكەكە ترس و دڵەڕاوكێیەكی زۆر لەناو خەڵكی ناوچەكە دروست بووە». ناوبراو  وتیشی « حكومەتی عێراق چوار خاڵی سەربازیی لەسنوری ناحیەی كانی ماسی جێگیركردووە، ئەگەر پێویستی كرد رەنگە هێشتا خاڵی سەربازیی دیكەش دابنێن، بەڵام ئەوە دەمێنێتەوە سەر بڕیاری حكومەتی عێراق». بەڕێوەبەری ناحیەی كانی ماسی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە زیاتر لەدوو هەزار دۆنم زەوی چاندن و باخی هاووڵاتیان سووتاوە. لەكۆی (76) گوند لەسنوری ناحیەی كانی ماسی (14) گوند چۆڵكراون، تەنها لەسنوری ناحیەی كانی ماسی لەساڵی 1991 تائێستا  (12) كەسی سڤیل شەهیدو (310) كەسیش برینداربوون بەهۆی لەشكركێشی توركیاو بۆردوومانەكانیانەوە.  

ئارا ئیبراهیم پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات لەهەرێمی كورستان ژمارەو داتای جیاواز لەبارەی داهاتی نەوت و داهاتەكانی ناوخۆ ئاشكرا دەكەن، ئەندامێكی فراكسیۆنی گۆڕان كە وەزیری دارایی سەر بەبزوتنەوەكەیەتی ئەوە ئاشكرا دەكات كە بەفەرمی 825 ملیار دیناری مانگانە دەگاتە خەزێنەی وەزارەتی دارایی هەرێم. سەرەڕای ئەوەی فشارەكان بۆ نەهێشتنی لێبڕینی موچە لەپەرلەمان بەردەوامەو هاووڵاتیان و فەرمانبەران لەتۆڕەكانی كۆمەڵایەتی فەیسبوك رەخنەی توند لەحكومەت دەگرن، بەڵام بۆ ئەم مانگەش بڕیاردراوە كە لێبڕینی موچە هاوشێوەی شەش مانگی پێشوو بەڕێژەی لەسەدا 21% بۆ فەرمانبەران و لەسەدا 50%ی موچەی پلە باڵاكان ببڕدرێت. هەرچەندە لەچەند رۆژی رابردوودا قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەكۆبوونەوەكانیدا لەگەڵ نوێنەرو بەرپرسانی كونسوڵخانەو یوئێن باسی لەوەكرد كە بڕیارە ئەم هەفتەیە وەفدێكی حكومەتی هەرێم سەردانی بەغدا بكەن بۆ جێبەجێكردنی یاسای بودجە، بەڵام تائێستا بەفەرمی كاتی سەردانەكە یەكلانەكراوەتەوە. پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن  لەپەرلەمانی كوردستان جەخت لەزیادبوونی داهاتەكانی حكومەتی هەرێم دەكەنەوەو بەداتا دەیخەنەڕوو كە مانگانە داهاتی نەوتی و نانەوتی گەیشتووەتە ترلیۆنێك و 170 ملیار دینار. عومەر گوڵپی، ئەندامی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» تەنها ئەو راپۆرتانەی دیلۆیت بۆ فرۆشتنی نەوت كەخۆی گومانی لەسەرە ئەگەر نرخی بەرمیلێك نەوت (10) دۆلار كەمتر بكات لەنەوتی برێنت و ئەگەر لەسەدا 47%ی داهاتی نەوتیش بۆ خەرجییەكانی بڕوات، داهاتی مانگانەی نەوتی هەرێم دەگاتە (600) بۆ (650) ملیار دینار». ناوبراو باسی لەداهاتەكانی ناوخۆ كرد كەتەنها داهاتی خاڵە گومرگییەكان دەگاتە (300) ملیار دینارو داهاتی مانگانەی باج دەگاتە (90) ملیارو داهاتی رسومات دەگاتە سەد ملیار دینار، واتا بەكۆی گشتی (500) ملیار دینار داهاتی ناوخۆیی هەیە لەگەڵ (30) ملیار دیناری مانگانەی هاوپەیمانان بۆ هێزەكانی پێشمەرگە. پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ:داهاتی نەوت و داهاتەكانی ناوخۆ بودجەی مانگانەی هەرێم دەگاتە ترلیۆنێك و (170) ملیار دینار پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ ئەوەی دووپاتكردەوە كە بەداهاتی نەوت و داهاتەكانی ناوخۆ بودجەی مانگانەی هەرێم دەگاتە ترلیۆنێك و (170) ملیار دینار، كە زیاتر لە(200) ملیار دیناری زیاترە لەخەرجی موچەی مانگانەی فەرمانبەرانی هەرێم كەحكومەت باسی (890) ملیار دینار دەكات. عومەر گوڵپی وتیشی:» بڕوامان بە حكومەت نییە كەدەڵێن داهاتی گومرگەكان مانگانە (110) ملیار دینارە بەڵكو (300) ملیار دیناری مانگانەیەو باسی ناكەن». پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵی دادگەری كەپارتێكی ئۆپۆزسیۆنە جەختی لەوەكردەوە كە ئۆپۆزسیۆن لەپەرلەمانی كوردستان (16) كورسی هەیەو ناتوانن بێجگە لە رێكاری مەدەنی لەپەرلەمان شتی دیكە بكەن، وتیشی:» هەر كارو هەنگاوێكی مەدەنی لەهەر شوێنێك بێت بۆ كۆتایی هێنان بەلێبڕینی موچە پشتیوانی لێدەكەین». ئەندامێكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان بە»شاگردی» حكومەت وەسف دەكات و دەڵێت:» ئەوەی حكومەتی هەرێم رازی نەبێت دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان نایخەنە بەرنامەی كارەوە، كەواتە لەگەڵ لێبڕینی موچەدان». مژدە مەحمود، ئەندامی فراكسیۆنی نەوی نوێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»بەپێی ئەو داتایانەی حكومەتی هەرێم خۆی بڵاویدەكاتەوە لەفرۆشتنی نەوتدا كەپێشتر بەشی خۆیان بردووە، لەگەڵ داهاتەكانی ناوخۆ بەزیادەوە بەشی موچە دەكات». هەروەها باسی لەوەشكرد لەپەرلەمانی عێراق رێگە نەدرا بڕێك لەموچەی فەرمانبەران پاشەكەوت بكرێت یان لێی ببڕدرێت، وتیشی:» پەرلەمانی كوردستان نوستووە، ئەوە حەوت مانگە موچە بەلێبڕینەوە دابەش دەكرێت دەنگ ناكەن، ئەگەر فراكسیۆنەكانی دەسەڵات لەگەڵ لێبڕینی موچەدا نین فەرموون وەرن بەیەك دەنگ دانیشتنێكی پەرلەمانی بۆ تەرخان دەكەین، بەڵام رێگە نادرێت لەكاتی دانیشتنەكانیشدا باسی بكەین». پەرلەمانتارەكەی نەوەی نوێ دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستانی تۆمەتبار كرد كە بوونەتە»شاگردی» حكومەتی هەرێم، وتیشی:»ئەوەی حكومەتی هەرێم رازی نەبێت دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان نایخەنە بەرنامەی كارەوە، كەواتە لەگەڵ لێبڕینی موچەدان». «چارەسەری لێبڕین تەنها فشاركردنە لەپەرلەمان یان ئەوەتا شەقام لەحكومەت بگرین و فشارەكان فراوانتر بكەین»، مژدە مەحمود وای وت. كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەساڵی 2019 لەمانگی حەوتدا دەستبەكار بووە كەنزیكبوونەتەوە لەدوو ساڵی كاركردنیان كە لەلایەن پارتی و یەكێتی و بزوتنەوەی گۆڕان پێكهێندراوە و رووی رەخنەكان زیاتر ئاراستەی ئەو سێ لایەنە دەكرێت كەپێكهێنەری حكومەتن. ئەندامێكی فراكسیۆنی بزوتنەوەی گۆڕان لەپەرلەمانی كوردستان ئەوە ئاشكرا دەكات كە لەفرۆشی نەوت و داهاتی ناوخۆو هاوپەیمانان و داهاتی پاڵاوگەكان زیاتر لە (825) ملیار دیناری مانگانە دەگاتە خەزێنەی وەزارەتی دارایی. دابان محەمەد، ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»لەسەرەتای ئەم كابینەیەوە باسی چاكسازیمان كردووە كەحكومەت خۆی نەخاتە بەردەم پاشەكەوت و لێبڕینەوە، بەداخەوە یاسای چاكسازی راپۆرتی یەكەم و دووەمی بەو پێیە بڕوات بەدوو كابینەی دیكەی حكومەت جێبەجێ ناكرێت، ئەوەی گەڕاوەتەوە كاریگەری زۆری لەسەر داهات نەكردووە». ناوبراو باسی لەوەشكرد بۆ زیادكردنی داهات و پەنا نەبرێت بۆ بڕینی قوتی خەڵك باسی كۆمەڵێك پرسیان كردووە كە قاچاغچێتی خاڵە سنورییەكان و گرێبەست و مەلەفی نەوت و بەهەدەردان و گەندەڵی و پرسی كۆمپانیا سێبەرەكانی حزب كە لەژێر سایەی ئەوانەوە خەریكی پارە كۆكردنەوەن كەهیچیان نەخراوەتە بەرنامەی كاری پەرلەمانەوە. وتیشی:» ئەو رێككەوتنەكەی لەنێوان هەرێم و عێراق كراوە لەسەرەتاوە زۆر باس كرا، بەڵام ئێستا بێدەنگی لێكراوەو دەبێت بەغداو هەولێر بەیەك بگەیەنرێت كە بزانرێت ئیمكانی جێبەجێكردنی هەیە یان بە مەقاسە وەك ساڵانی رابردوو بڕێك پارە رەوانە دەكرێت، هێشتا ئەوە یەكلانەكراوەتەوە». هاوكات پەرلەمانتارەكەی گۆڕان ئەوەشی دووپاتكردەوە كە ئەوەی هەیە تەنها مانگانە (350) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ لەگەڵ سەروو (300) ملیۆن دۆلاری داهاتی نەوت دەگاتە وەزارەتی دارایی لەگەڵ پارەی هاوپەیمانان و هەندێ داهاتی پاڵاوتنی نەوت، وتیشی:» ئەو داهاتانە وەك داهاتی فعلی دەچێتە خەزێنەی دارایی، بەڵام ئەوە داهاتی فعلی نییە، چونكە داهاتی ناوخۆ ئەگەر چاكسازی تێدا بكرێت دەگاتە (500) ملیار دیناری مانگانە». بەپێی وتەكانی پەرلەمانتارەكەی گۆڕان داهاتی نەوت ئەگەر تەنها (300) ملیۆن دۆلار بۆ هەر سەد دۆلارێك لە (148) هەزار دینار بشكێنینەوە دەگاتە (445) ملیار دینارو لەگەڵ (30) ملیار دیناری هاوپەیمانان و (350) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ دەگاتە (825) ملیار دینار. دابان محەمەد پێشیوابوو ئەو گەندەڵییەی لەكابینەكانی رابردوو هەبووە ئێستا بەردەوامە، تەنها جیاوازییەكە ئەوەیە لە رابردوودا بەزەقی قسەی لەسەركراوەو ئۆپۆزسیۆن و راگەیاندنی كارا هەبووە، ئێستا ئەوە نەماوە. ماوەی حەوت مانگە بەهۆكاری قەیرانی دارایی، لێبڕینی لەسەدا 21%ی موچەی فەرمانبەران جێبەجێ دەكرێت، سەرەڕای ئەوەی حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی عێراق رێكکەوتنی لەسەر یاسای بودجەی ئەمساڵی عێراق كردووە كە لەبەرانبەر داهاتی رۆژانەی (250) هەزار بەرمیلی هەرێم بەنرخی كۆمپانیای سۆمۆی نیشتمانی عێراق لەگەڵ لەسەدا 50%ی داهاتە فیدڕاڵییەكان تەسلیمی بەغدا بكرێت، لەبەرانبەردا لەسەدا (12.67) بودجە رەوانە دەكرێت. بودجەی ئەمساڵی عێراق لە31ی ئازاری 2021 لەپەرلەمانی عێراق پەسەندكراوەو هێشتا ئاسۆی رێككەوتنەكە لەنێوانیاندا یەكلانەكراوەتەوە كەبڕیارە وەفدێكی تەكنیكی حكومەتی هەرێم بچێتە بەغدا بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 11ی بودجەی عێراق كە تایبەتە بەپشكی هەرێم. وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی: داهاتی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان ناگەڕێتەوە  بۆ حكومەتی هەرێم ئەگەر هەمووی بنێرنەوە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران كۆتایی پێدێت هەریەكە لەسەرۆكی هەرێم و حكومەت لەبەرپرسانی پارتی پێكهاتوون و لەپەرلەمانی كوردستانیش خاوەنی (45) كورسی پەرلەمانن و پارتی تۆمەتبار دەكرێت وەك لایەنێكی دەسەڵات كە دەتوانێت بەداهاتەكان لێبڕینی موچە نەهێڵێت. وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی دەڵێت:» ئەگەر تەنها كۆی گشتی داهاتەكانی ناوخۆی زۆنی سەوز بگاتەوە حكومەتی هەرێم، حكومەت دەتوانێت بەبێ لێبڕین موچە دابەش بكات». پێشەوا هەورامی، وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»پێش چەند رۆژێك لەمەوبەر لەگەڵ وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم كۆبووینەوە تەفاسیلی داهاتی نەوتمان پێبدات، ئەمە خەمی تەنها ئۆپۆزسیۆن نییە خەمی ئێمەو حكومەتیشە، دوو رۆژی دیكە هەڵبژاردنی لەبەردەمدایە ئەی نایەوێت دەنگ بەدەستبهێنێت كەئەوەش رەزامەندی خەڵكی دەوێت، هیچ كەسێك پێی خۆش نییە لێبڕینی موچە هەیە». دەربارەی ئەوەی تا كەی لێبڕینی موچە بەردەوام دەبێت كە هاووڵاتیان ناڕازین، وتەبێژی فراكسیۆنی  پارتی دەڵێت ئێستاش چاوەڕێی جێبەجێكردنی رێكکەوتنی هەرێم و عێراقن كە ئۆپۆزسیۆن و هەموو لایەنەكان لەگەڵیدابوون» بۆ خۆم لەسەرەتاوە ئەوەم وتووە كە لەناوخۆی هەرێم چارەسەری دۆخی دارایی بكەین، هەتا ئێستا پارەی داهاتی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان ناگەڕێتەوە  بۆ حكومەتی هەرێم، مانگی رابردوو (80) ملیۆن دۆلاریان گەڕاندووەتەوە كە زۆر زۆر زیاترە، ئەگەر هەمووی بنێرنەوە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران كۆتایی پێدێت». پێشەوا هەورامی جەختی لەوەشكردەوە كە:» تەنها لەسەدا 30% باج و خاڵە گومرگییەكان گەڕێندراوەتەوە بۆ حكومەتی هەرێم و لەسەدا 70%ی داهاتەكانی سلێمانی نەگەڕێندراوەتەوە». وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی ئەوەشی خستەڕوو كە داهاتی ئیبراهیم خەلیل و سەرجەم داهاتەكانی زۆنی زەرد دەگاتەوە حكومەتی هەرێم. هاوكات پێشەوا هەورامی پێشیوابوو كە سەرۆكی حكومەتی هەرێم ئامادەیە بۆ خاڵە سنورییەكانی زۆنی زەرد ئەو هێزە هاوبەشەی بڕیاربوو دروستبكرێت و رێگری لەقاچاغچێتی بكەن بینێرێت. لەبەرانبەر قسەكانی وتەبێژەكەی فراكسیۆنی پارتی، پەرلەمانتارەكەی گۆڕان وتی:» بەداخەوە كە وادەڵێم لەهەردوو زۆنی زەردو سەوز قاچاغچێتی و گەندەڵی هەیە لەخاڵە سنورییەكان و فرتوفێڵی گومرگی هەیە، بۆ نموونە مەوادێك داخڵ دەكرێت بەناوی مەوادێكی تر گومرگی بۆ دەكرێت».

ئارا ئیبراهیم سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له‌ حکومه‌تى هه‌رێم بۆ هاوڵاتى ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه‌ که‌ به‌مه‌به‌ستى له‌یه‌کتێگه‌یشتن له‌سه‌ر میکانیزمى جێبه‌جێکردنى بودجه‌و ڕه‌وانه‌کردنى پشکى هه‌رێم، وه‌فدى ته‌کنیکى دواى پشووه‌کانى جه‌ژن ده‌گاته‌ به‌غدا و ده‌شڵێت:" هه‌رێم بۆ که‌مکردنه‌وه‌ یان کۆتایى هاتنى لێبرینى موچه‌ چاوه‌رێى ئه‌نجامى سه‌ردانى وه‌فده‌که‌ى هه‌رێمه‌ بۆ به‌غدا تا پێش 25 مانگ پاره‌ بگات". ئه‌مڕۆ 13ى ئایارى 2021، سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له‌ وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێم له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت:" دواى جه‌ژن سه‌ردانى به‌غدا ده‌که‌ین به‌مه‌به‌ستى جێبه‌جێکردنى مادده‌ى 11 له‌ پرۆژه‌ بودجه‌ى عێراقدا که‌ حکومه‌تى هه‌رێم هه‌موو ئاماده‌ییه‌کى ده‌ربریووه‌ ئه‌وه‌ى له‌سه‌ریه‌تى وه‌ک خۆى جێبه‌جێى بکات". هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد که‌ بزانن به‌غدا ده‌یه‌وێت هه‌ژمارى بانکى له‌ هه‌ولێر یان به‌غدا یان تورکیا بکرێته‌وه‌ تا داهاتى 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى رۆژانه‌ به‌نرخى کۆمپانیاى سۆمۆى عێراقى بخرێته‌ سه‌ر ئه‌و هه‌ژماره‌ى دیارى ده‌که‌ن له‌گه‌ڵ داهاته‌ نانه‌وتییه‌ فیدراڵییه‌کان که‌ له‌سه‌دا 50% ده‌درێته‌ عێراق تا له‌به‌رانبه‌ردا پشکى هه‌رێم ره‌وانه‌ بکرێت. هاوکات ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه‌ که‌ حکومه‌تى هه‌رێم چاوه‌رێى ده‌رئه‌نجامى کۆبونه‌وه‌ى ئه‌و وه‌فده‌یه‌ له‌گه‌ڵ به‌غدا تا بزانرێت له‌م مانگه‌دا که‌ى پشکى هه‌رێم ره‌وانه‌ ده‌کرێت و بڕه‌که‌ى چه‌ند ده‌بێت، وتیشى:" حکومه‌تى هه‌رێم ده‌یه‌وێت پێش 25 ئه‌م مانگه‌ پشکى هه‌رێم له‌ به‌غداوه‌ ره‌وانه‌ بکرێت بۆ ئه‌وه‌ى لێبڕینى موچه‌ به‌پێى ئه‌و بره‌ى ده‌گات کۆتایى پێ بهێندرێت یان له‌سه‌دا 21% لێبرین که‌مبکرێته‌وه‌، چونکه‌ هێشتا به‌رچاو روونى نییه‌ له‌وباره‌یه‌وه‌". ده‌رباره‌ى ئه‌وه‌ى داهاته‌کانى ناوخۆى هه‌رێم زیادى کردووه‌و چه‌ندین په‌رله‌مانتار باس له‌وه‌ ده‌که‌ن که‌ مانگانه‌ ده‌گاته‌ زیاتر له‌ 350 ملیار دینار مانگانه‌، به‌ڵام سه‌رچاوه‌که‌ى حکومه‌ت ئه‌وه‌ى روونکرده‌وه‌ که‌ داهاته‌کانى ناوخۆ زیادى کردووه‌ به‌ڵام ناگاته‌ ئه‌و بڕه‌، به‌ڵام له‌ 300 ملیار دینارى مانگانه‌ زیاتره‌. حکومه‌تى هه‌رێم ئه‌وه‌ى باسکردووه‌ که‌ مانگانه‌ 895 ملیار دینارى ته‌نها بۆ موچه‌ ده‌وێت، ناردنى پشکى هه‌رێم له‌م مانگه‌دا له‌گه‌ڵ داهاته‌کانى ناوخۆ ده‌گاته‌ ئه‌وه‌ى موچه‌ به‌ته‌واوه‌تى بدرێت، سه‌رچاوه‌که‌ جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه‌ که‌ هه‌موو کوتله‌کانى ناو ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران (پارتى، یه‌کێتى، گۆران) له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان لێبرینى موچه‌ کۆتایى پێبهێندرێت، به‌ڵام دواجار بڕى ئه‌و پاره‌یه‌ى له‌به‌رده‌ست حکومه‌تدا ده‌بێت ئه‌وه‌ یه‌کلایده‌کاته‌وه‌.  

  هاوڵاتى   كۆماری ئیسلامی ئێران لەدوای رووخانی سەدام حسێن لەعێراق هەموو هەوڵێكی بۆ سەپاندنی هەیمەنی خۆی لە رێگەی سوپای قودسەوە داوەو تەنانەت باڵیۆزەكانیشی سەر بەو سوپایە بوون، بەڵام لەئێستادا یەكێك لەمەرجە سەرەكییەكانی ئەمەریكا بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی و لابردنی سزاكانی سەر ئێران كەمكردنەوەی ئەو هەیمەنە سەربازییەیە. چارەنووسی كۆبوونەوە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا لەنەمسا راستەوخۆ بەئەنجامی دانوستانە نهێنی و ئاشكراكانی ئێران و سعودیە لەبەغدا گرێدراونەتەوە و یەكێك لە مەرجەكانی دیكەی ئەمەریكا، دڵنیاكرنەوە و كەمكرنەوەی دەستوەردانە سەربازییەكانی ئێران لەعێراق و  گرژییەكانی ئەو وڵاتە لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی كەنداو كە لەمەشدا عێراق نێوەندگیری سەرەكی و پێشەنگی رێكخستنی دانوستان و گفتوگۆیە بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران. دور نییە هەوڵە سەربازیی و چەكدارییەكانی ئێران بەفشاری ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی بگۆڕدرێت بەهەوڵێكی سیاسی و دیپلۆماسیی و ئەمەش دانوستانێكی راستەقینە دەبێت لەنێوان باڵی ریفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامی ئێران لەگەڵ واشنتۆن كە ئاماژەكانی لە گەشتەكەی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران بۆ عێراق و هەرێم دەردەكەوێت و بەزمانێكی سادە ستراتیژی نوێی ئێران لەعێراق لەسەربازیی و جەنگەوە بۆ دیپلۆماسی و ئاشتیی دەگۆڕدرێت و ئەمەش بۆ بەئامانجگەیاندنی رێككەوتنی ئەتۆمیی پێویستییەكە بۆ باڵی ریفۆرمخوازان و سەنگی مەحەكە بۆ مانەوەیان لەحكومەت و جومگەكانی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە. زەریف بە سەردانی شوێنی كوشتنی قاسم سولەیمانی لەبەغدا پەیامێكی ئاماژەداری بۆ گۆڕانكاریی لەسیاسەتی رابردوو ستراتیژی نوێی ئێران راگەیاند، چونكە ئەوە چوارەم گەشتی زەریف بوو بۆ عێراق و پێشتر سەردانی ئەو شوێنەی نەكردبوو. ئەگەرچی شارەزایان پێیانوایە بڵاوبونەوەی ئەو تۆمارە دەنگییەی كە تێیدا زەریف، قاسم سولەیمانی بەجێبەجێكاری سیاستی روسیا لەناوچەكەدا ناودەهێنێت و دەڵێت ئەو لەعێراق و سوریا لەژێر كۆنتڕۆڵی حكومەت و دەسەڵاتی وەزارەتی دەرەوەی ئێراندا نەبوە، بوەتە هۆی كاردانەوەی توندی بەرپرسانی محافزكاران لەئێران و ئەویش بە ناچاری وەك رێزلێنانێك خۆی گەیاندوەتە شوێنی كوشتنی قاسم سولەیمانی بۆ ئەوەی فشارەكان لەسەر خۆی كەم بكاتەوە بەڵام بەپێی سەرچاوەكانی هەواڵ زەریف پێش بڵابوونەوەی تۆمارە نهێنییەكەی بڕیاری سەردانی ئەو شوێنەی داوە.   ئەوەی گرنگە بۆ ریفۆرمخوازان و بەشیكی بەرچاو لەخەڵكی ئێران بوژاندنەوەی ئابوریی وڵاتەكەیە، چونكە هەر هەنگاوێكی ریفۆرمخوازان بۆ رێككەوتن و دانوستان لەگەڵ ئەمەریكا دەتوانێت دەستكەوتێكی ئابوریی گرنگ بەدوای خۆیدا بێنیت و بەمەش ئاستی بەشداریی خەڵك لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوی ئەو وڵاتە لە (18/6/2021) بەرز دەبێتەوە و ئەگەری سەركەوتنی ریفۆرمخوزان و بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك كۆماریی بۆ ئەو باڵەی كۆماری ئیسلامی ئێران مسۆگەر دەكات. عێراق فریادڕەسی ئێران و ریفۆرمخوازانە لە رابردودا زۆربەی بەرپرسانی ئێران باسیان لە (32) ملیار دۆلار پارەی ئێران لەعێراق كردوە كە لەلایەن ئەمەریكاوە بلۆك كراوەو ئەمەش پارەیەكی زۆرە بۆ رزگاركردنی ئەو وڵاتە لەو دۆخە قەیرانیاوییەی كە بەهۆی فشارو سزاكانی ئەمەریكاوە گیرۆدەی بوەو ئاماژەكان دەریدەخەن ئێران هەوڵی زۆر دەدات بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پارانە، بەڵام ئەمەریكا نایەوێت بێبەرامبەرو بەئاشكرا رێگە بە ئازادكردنی پارەكان بدات. لە رابردودا و لەسەردەمی باراك ئۆباما، سەرۆكی پێشوتری ئەمەریكا لەساڵی (2016) رۆژنامەنوسێكی ئەمەریكی-ئێرانی بەناوی جیسۆن رەزاییان و سێ كەسی دیكەی ئەمەریكی كە زیاتر لەساڵێك زیندانیی كرابون لەبەرامبەر پێدانەوەی یەك ملیار و (700) ملیۆن دۆلار بەئێران ئازادكران و ئەمەش كاردانەوەی لەئەمەریكا لێكەوتەوەو بەئابڕوچونی و لاوازیی واشنتۆن لە بەرامبەر ئێران لەقەڵەم  درا. ئەمەریكا دەیەوێت لە بەرامبەر گۆڕانكاریی لەسیاسەتی ئێران لەعێراق و ناوچەكەو جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئەو پارانە لەچەند قۆناغێكدا ئازاد بكرێن و ئاماژەكانی ئەم بەڵێنەش لە راگرتنی لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران سەبارەت بەو (32) ملیار دۆلارە لەعێراق بەدی دەكرێت. پێشتر بەرپرسان و راگەیاندنەكانی ئێران بە بەردەوامیی لێدوان و  هەواڵیان لەسەر ئەو پارە بلۆككراوانە بڵاودەكردەوە، بەڵام دوای دەركەوتنی مەرجەكانی ئەمەریكا زۆربەی بەرپرسان و میدیاكان تەنها باسی قەرزێكی پێنج ملیار بۆ حەوت ملیار دۆلاریی فرۆشتنی غاز و كارەبا بەعێراق دەكەن وەك ئەوەی ئەو (32) ملیارە نەمابێت یان ئێران پارەی بلۆككراوی لە عێراق نەبووبێت. ریفۆرمخوازان گرەویی سەرەكییان لە (12) ساڵی رابردودا لەسەر چارەسەری پرسی ئەتۆمیی و دانوستان لەگەڵ ئەمەریكا بوە و ئەگەر ئاوڕێكی خێرا بۆ مێژوی دانوستانی نهێنی و ئاشكرای نێوان ئێران و ئەمەریكا بدرێتەوە، دەردەكەوێت ( عەلی ئەكبەر هاشمی رەفسنجانی، حەسەن رۆحانی، محەمەد خاتەمی، محەمەد جەواد زەریف و .. ) هەموو ئەم بەرپرسانەی كۆماری ئیسلامی ئێران كە پێشەنگی دانوستان و گفتوگۆی نەهێنی و ئاشكرابون لەگەڵ ئەمەریكا سەر بە باڵی ریفۆرمخوازان ئەژمار دەكرێن بۆیە بۆچونێكی باو هەیە كە ریفۆرمخوازان بەرەو رۆژئاوا هەنگاو دەنێن و محافزكاران بەرەو رۆژهەڵات لە كاتێكدا دروشمی سەرەكیی كۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (1979) واتە ئەو كاتەی دەسەڵاتی پاشایەتیی لەئێران كۆتایی پێهات (نە رۆژئاوا نە رۆژهەڵات، كۆماری ئیسلامی ئێران) بوو ئەوەی ئێستا دوای (42) ساڵ لە حوكمڕانی و سیاسەت لەو وڵاتە روودەدات پێچەوانەی دروشمە سەرەكییەكەیە چونكە لەلایەك باڵی ریفۆرمخواز بە رێككەوتنی ئەتۆمیی دانوستان و گفتوگۆ دەكەن لەگەڵ ئەمەریكا و رۆژئاوا و لەلایەكی دیكەشەوە باڵی محافزكار رێككەوتنی (25) ساڵە لەگەڵ چین و رێككەوتنی درێژخایەن و پێنج ساڵە كە (نوێ دەكرێتەوە) لەگەڵ روسیا دەكەن. ئەوەی گرنگە بۆ ریفۆرمخوازان و بەشیكی بەرچاو لەخەڵكی ئێران بوژاندنەوەی ئابوریی وڵاتەكەیە، چونكە هەر هەنگاوێكی ریفۆرمخوازان بۆ رێككەوتن و دانوستان لەگەڵ ئەمەریكا دەتوانێت دەستكەوتێكی ئابوریی گرنگ بەدوای خۆیدا بێنیت و بەمەش ئاستی بەشداریی خەڵك لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوی ئەو وڵاتە لە (18/6/2021) بەرز دەبێتەوە و ئەگەری سەركەوتنی ریفۆرمخوزان و بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك كۆماریی بۆ ئەو باڵەی كۆماری ئیسلامی ئێران مسۆگەر دەكات. عێراق تەنها پردی پەڕینەوەی ریفۆرمخوازانی كۆماری ئیسلامی ئێرانە بۆ گەیشتنی بە رێككەوتن لەگەڵ ئەمەریكا و رۆژئاوا، بۆیە ئەمەریكا بەوردی و بەدیدێكی جیاواز و پێچەوانەی سەردەمی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمەریكا، دەیەوێت ئێران ناچار بكات بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی مل بۆ داواكارییەكانی واشنتۆن بدات و لە رێگەی باڵی ریفۆمخوازەوە دەستی باڵی محافزكارو سوپای قودس لەعێراق كورت بكاتەوە، دیپلۆماسی و ئاشتی ببێتە جێگرەوەی پلان و جمۆجۆڵە سەربازییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوچەكەدا.   سەرچاوەكانی هەواڵی عێراق لەزاری چەند بەرپرسێكی ئاگاداری دانوستانەكان لە بەغدا رایانگەیاندوە؛ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق راستەوخۆ رۆڵ دەگێڕێت بۆ نێوەندگیریی نێوان سعودیە و ئێران و هاوكات بەرهەم ساڵح، سەرۆك كۆماری عێراق لە دیدارێكی لەگەڵ دامەزراوەی (بەیروت ئەنیستیوت) كە راستەوخۆ بەئۆنلاین پەخش دەكرا، ئاماژەی بە خولی نوێی گفتوگۆكانی ئێران و سعودیە كردوەو رایگەیاندوە كە عێراق زیاتر لەجارێك میوانداریی ئەو دو وڵاتەی كردوە بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەنێوانیاندا. عێراق ئاو دەكات بەئاگری جەنگدا عێراق بە رێكخستنی دانوستانی نهێنیی نێوان بەرپرسانی ئەمنی و هەواڵگریی سعودیە و ئێران لە رێككەوتی (9/4/2021) لەبەغدا هەلێكی گەورەی بۆ ئەو دوو وڵاتە رەخساند كە بتوانن گفتوگۆ لەسەر كێشە و گرژییەكانی پێنج ساڵی رابردویان بكەن چونكە لەساڵی (2016) و دوای هێرشكردنە سەر باڵیۆزخانەی سعودیە لە تاران پەیوندییەكانی ئەو دو وڵاتە بە تەواوەتی راگیرابوو بەرپرسانی ئەو دوو وڵاتەش بە بەردەوامیی لێدوانی توند و هەڕەشەئامێزیان دژی یەكتر دەدا بەڵام عێراق بە رێكخستنی ئەو دانوستانانەی كە بڕیارە بەردەوام بێت ئاوی كرد بەئاگری جەنگی نێوان ریازو تاراندا. شاندی ئێران لەكۆبونەوەی نهێنیی نێوان ریازو تاران لەبەغدا پێنج كەس بون كە بەرپرسێكی باڵای سوپای قودس-ی تێدابوە و نوێنەری عەلی شەمخانی، سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانیی كۆماری ئیسلامی ئێران سەرپەرشتیی تیمی دانوستانكار ئێرانی كردوەو لەبەرامبەردا وەفدی بەرپرسانی سعودیە شەش كەس بون كە لەلایەن خالید حومەیدان، سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی سعودیەوە سەرۆكایەتی كراوە. بەرپرسانی عێراق ئاشكرایان كردوە كە ئەو كۆبونەوەی نێوان تاران و ریاز زۆر ئەرێنیی بوە، تەنانەت دور لەچاوەڕوانی هەردوو لایەنەكە بوە، بۆیە بڕیارە لەهەفتەی داهاتودا جارێكی دیكە خولی دوەمی ئەو كۆبونەوەیە لەبەغدا بەڕێوەبچێت و ئەوەش لەكاتێكدایە كە دوای كۆبونەوەو دانوستانی بەرپرسانی هەواڵگریی و ئاسایشیی ریاز و تاران لەبەغدا تائێستا هیچ هەواڵێكی دانیشتن و كۆبونەوەی دیكەی نێوان بەرپرسانی سعودیە و ئێران بڵاونەبوەتەوە. سەرچاوەكانی هەواڵی عێراق لەزاری چەند بەرپرسێكی ئاگاداری دانوستانەكان لە بەغدا رایانگەیاندوە؛ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق راستەوخۆ رۆڵ دەگێڕێت بۆ نێوەندگیریی نێوان سعودیە و ئێران و هاوكات بەرهەم ساڵح، سەرۆك كۆماری عێراق لە دیدارێكی لەگەڵ دامەزراوەی (بەیروت ئەنیستیوت) كە راستەوخۆ بەئۆنلاین پەخش دەكرا، ئاماژەی بە خولی نوێی گفتوگۆكانی ئێران و سعودیە كردوەو رایگەیاندوە كە عێراق زیاتر لەجارێك میوانداریی ئەو دو وڵاتەی كردوە بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەنێوانیاندا. رۆژنامەی (نیۆیۆرك تایمز)ی ئەمەریكی بەپشتبەستن بەچەند سەرچاوەیەكی ئاگاداری عێراق ئاشكرای كردوە كە پێدەچێت گفتوگۆو دانوستانەكانی خولێكی دیكەی نێوان ئێران و سعودیە لەبەغدا بەردەوام بێت و دانوستانەكان لەئاستی باڵیۆزەكانی ئەو دو وڵاتەدا بەڕێوەبچێت. ئێران لە دانوستانەكەی رابردویدا داوای لەسعودیە كردوە فشارەكانی بۆسەر هێزە چەكدارەكانی نزیك لە كۆماری ئیسلامی ئێران لەعێراق و سوریا رابگرێت و دەستبەرداری ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل ببێت و دژایەتیی رێككەوتنی ئەتۆمیی نەكات و لە بەرامبەردا ئێران بەڵێن بە سعودیە دەدات لە رێگەی ئەو كاریگەرییەی كە لەسەر هێزە چەكداراە حوسییەكانی یەمەن هەیەتی، هەوڵ دەدا بۆ گەیشتن بە ئاگربەست و رێككەوتن لەگەڵ سعودیە و لایەنەكانی دیكە لەیەمەن. سەرچاوەكانی هەواڵی ئێران بە رۆژنامەی نیۆیۆرك تایمزیان راگەیاندوە ئەو گفتوگۆیانە لە ئەنجامی فشارەكانی ئەمەریكا لەبەرامبەر سعودیەدا بوە چونكە ئەمەریكا دەیەوێت ناكۆكییەكانی ناوچەكە بەرەو چارەسەر هەنگاو بنێن و سەرنجی واشنتۆن لەسەر روبەڕوبونەوەی چین بێت بەڵام كێشە و ململانێكانی نێوان سعودیە و ئێران زۆر قوڵەو بەم زووانە چارەسەر ناكرێت. خەونی ریفۆرمخوازان لە عێراق.. زەریف لە هەفتەی رابردودا دوای كۆبونەوەكانی لە عێراق و هەرێمی كوردستان گەشتی بۆ (قەتەر،عوممان، كوەیت) كردو لەتویتێكیدا رایگەیاند:» هاوكات لەگەڵ گفتوگۆكانی ڤیەننا پێنج رۆژم لەچوار پایتەختی وڵاتانی عەرەبی تێپەڕاندوە، گفتوگۆی بەرهەمدارم لەگەڵ خۆشەویستان و براكانمدا ئەنجامداوە و هەمومان بەرەو دروستكردنی پەیوەندیی دولایەنی بەهێز و پەیوەندیی بونیادنەری ناوچەیی هەنگاو دەنێین». لەلایەكی دیكەوە ئاژانسی هەواڵی كۆماری ئیسلامی ئێران (ئیرنا) بەناونیشانی (عێراق سەرەكیترین ئامانجی ستراتیژیكی ناوچەییە بۆ ئێران) راپۆرتێكی شیكاریی بۆ گەشتەكەی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەروەی ئێران لەعێراق بڵاوكردوەتەوەو نوسیویەتی: زەریف هەوڵی دا بەسازكردنی دیدار لەگەڵ بڕیاربەدەستەكانی عێراق پەیامی ئاشتیخوازانەی كۆماری ئیسلامی ئێران بەسعودیە و جیهان بگەیەنێت و ستایشی رۆڵی بەغدا بكات بۆ گەیاندنی ئەو پەیامە. محەمەد جەواد زەریف لەگەشتە دوو رۆژیەكەی بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان لەگەڵ زۆربەی كاربەدەست و بەرپرسە باڵاكان و كەسایەتییەكانی (شیعە، سوننە، كورد) كۆبوەوە و لەگەڵ كەسایەتییە شیعەكانی وەك عەمار حەكیم و حەمود هومام دیداری كردوە وهاوكات لەگەڵ (نوری مالیكی، عادل عەبدولمەهدی، حەیدەر عەبادی) سەرۆك وەزیرانی پێشو و پێشوتری عێراق كۆبوەتەوەو لەو كۆبونەوەیەشدا حەنان فەتلاوی و هادی عامری ئامادەبون. زەریف لەگەڵ سەرۆك كۆمار و سەرۆك وەزیران و سەرۆكی پەرلەمان و وەزیری دەرەوە چاوپێكەوتنی كردوەو چاوی كەوتوە بە خەمیس خەنجەر و ژمارەیەك سەرۆك خێڵی سوننە لەعێراق و دوای كۆبونەوە لەگەڵ نوخبەكانی زانكۆ لەعێراق سەردانی هەرێمی كوردستانی كردو لەگەڵ مەسعود بارزانی، سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان (پارتی) و نێچیرڤان بارزانی، سەرۆك وەزیرانی هەرێم و مەسرور بارزانی سەرۆكی هەرێم كۆبوەوە. وەزیری دەرەوەی ئێران دوای كۆبونەوەی لەگەڵ بارزانییەكان رایگەیاند؛ هەوڵدەدەن كە ئاستەنگەكان بۆ بەرفراوانبونی پەیوەندیی هەمەلایەنەی نێوان كۆماری ئیسلامی ئێران و هەرێمی كوردستان لابەرن و رێگریی بكرێت لەخۆشكردنی پەیوەندییەكانی نێوانیان. پەیامەكەی زەریف بۆ كۆبونەوەكانی لەگەڵ بەرپرسانی عێراق و هەرێم و هەروەها دانوستانی سعودیە و ئێران ئاماژەیەكی رونە كە كۆماری ئیسلامی ئێران و بەتایبەت باڵی ریفۆرمخواز پێش ڤیەننا هیوایان لەسەر بەغداو قوڵبونەوەی پەیوەندییەكانییان لەگەڵ عێراق و هەرێم هەڵچنیوە و ئامانجە سەرەكییەكانی ئەم گەشتەش لەبوژاندنەوەی ئابوریی ئێران و  زیندوكردنەوەی دانوستانە ئەتۆمییەكان خۆی دەبینێتەوە بۆیە بەغدا بوەتە شوێنێك بۆ بەدیهاتنی خەونی ئێران بۆ تێپەڕاندنی قەیرانە قوڵە سیاسی و ئابورییەكانی. عێراق پردی پەڕینەوەی ستراتیژیە بۆ ئێران گەشتەكەی زەریف كە بە چوارەم گەشتی وەزیری دەروەی ئێران لەماوەی هەشت ساڵی رابردو و لەدوو خولی كابینەی ریفۆرموخوازان بەسەرۆكایەتی حەسەن رۆحانی بۆ عێراق ئەژمار دەكرێت، دەرخەری ئەو راستیەیە كە باڵێكی كۆماری ئیسلامی ئێران لەژیر فشاری ئەمەریكا یان فشاری ئابوریی و سیاسیی ناوخۆدا پەنا بۆ گۆرانكاریی سیاسی و ستراتیژیی وڵاتەكەی بە هاوكاریی عێراق دەبات و دەیانەوێت بەستراتیژێكی نوێ لەسەر بنەمای كەمكردنەوەی گرژییە سەربازیی و سیاسییەكان، لەلایەك دراوسێكانی ئێران و لەلایەكی دیكە وڵاتانی رۆژئاواو ئەمەریكا دڵنیا بكەنەوەو بەم دڵنیایی و گۆڕانكارییە سیاسی و دیپلۆماسییە بەرەو زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و سەركەوتن لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوی وڵاتەكەیان بپەڕنەوە كەبێگومان دەبێتە هۆی بوژاندنەوەیەكی گەورەی ئابوریی بۆ ئێران.  

  هاوڵاتى رۆژئاڤای كوردستان پێ دەنێتە قۆناغێكی نوێوە بۆ نەوت و گازو رۆژانە (300) هەزار بەرمیل نەوتی خاو دەفرۆشن، بەرپرسی دۆسییەی نەوت لەئیدارەی خۆسەر بۆ هاوڵاتى دەڵێت:» وڵاتانی دونیا چاویان بڕیوەتە ئەو نەوتەی لێرە هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە رۆژئاڤا پشتیوانییەكی نێودەوڵەتی بۆ پەیدا ببێت». رۆژئاڤای كوردستان خەریكە دەبێتە ناوچەیەكی نوێی ململانێ لەنێوان زلهێزەكانی جیهان بەتایبەت ئەمریكاو روسیا، لەئێستاشدا بووەتە هۆی راكێشانی چەندین وڵاتی دیكە كەخۆیان وەك دۆستی كورد لەسوریا پیشان دەدەن. هێزەكانی ئەمریكا كەشەڕی داعشیان كردوەتە بیانووی مانەوەیان لەسوریا، ئیستا شوێن پێی خۆیان لەناوچە نەوتییەكانی رۆژئاڤای  كوردستان قایمكردوە، لەمساڵدا چەند جارێك ئاڵۆزی لەنێوان هێزەكانی ئەمریكاو هێزەكانی روسیا لە رۆژئاڤای كوردستان روویداوە كاتێك هێزەكانی روسیا دەیانویست بچنە كێڵگەیەكی نەوتی لە رمێلان، ئەوەش سەرەتایەكی نوێیە لەو ململانێیەی لەسەر نەوتی رۆژئاڤا دروستبووە. لەماوەی سێ مانگی رابردوودا تائێستا چەند وەفدێكی فەرەنساو بەریتانیاو ئەڵمانیا بەجیا سەردانی رۆژئاڤای كوردستانیان كردووەو لەگەڵ بەرپرسانی ئیدارەی خۆسەر كۆبوونەتەوەو باسییان لەناردنی كۆمپانیا نەوتییەكانی وڵاتەكانیان كردووە بۆ كاركردن لەكێڵگە نەوتییەكانی رۆژئاڤای كورستان، ئەوەش پشتیوانییەكی گەورە دەبێت بۆ كورد. زۆرینەی نەوتی سوریا كەوتووەتە رۆژئاڤای كوردستان و لەهەردوو پارێزگای (دێرەزوور و حەسەكە) كەئێستا هەردووكیان لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە)دان، ماوەی چوار ساڵە لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاو هەسەدەوە سەرپەرشتی دەكرێن كەپێشتر ئەو ناوچانە لەژێر كۆنترۆڵی داعش و گروپە چەكدارەكانی دیكەدا بوون. بەپێی نوێترین ئاماری ئیدارەی خۆسەر لە رۆژئاڤای كوردستان لەئێستادا هەسەدە لە 90%ی كیڵگە نەوتییەكان و  لە 45%ی گازی سروشتیی رۆژئاڤای كوردستان بەپارێزگای دێرەزووریشەوە لەژێر دەستیدایە. (كێڵگەی عومەر)كە لەپارێزگای دێرەزوورە بەگەورەترین كێڵگەی نەوتی سوریا دادەنرێت كە لەكۆتایی ساڵی 2017وە هەسەدە لەژێر دەستی داعش دەریهێناو دوای ئەو كێڵگەی (تەنەك) دووەم گەورەترین كێڵگەی نەوتی سوریایە كەئەویش لەهەمان پارێزگایەو لەلایەن هەسەدەوە سەرپەرشتی دەكرێت. هەر لەپارێزگای دێررەزوور (14) كێڵگەی نەوتی دیكە هەیە كەكۆی نەوتی ئەو پارێزگایە نزیكەی سەد هەزار بەرمیل لە رۆژێكداو لەلایەن ئیدارەی رۆرژئاڤای كوردستانەوە سەرپەرشتی دەكرێت و دەفرۆشرێت، بەڵام تائێستا رێڕەوی فرۆشتنی ئەو نەوتە ئاشكرا نەبووە بەهۆی ئەوەی ئەمریكا ئەركی رەوانەكردنەكەی گرتووەتە ئەستۆ. زۆرینەی نەوتی سوریا كەوتووەتە پارێزگای حەسەكەو گەورەترین كێڵگەی ئەو پارێزگایەش (سوەیدیە)یە كە رۆژانە نزیكەی (120) هەزار بەرمیل نەوتی لێ بەرهەمدەهێنرێت، هەر لەو كێڵگەیەش (26) كێڵگەی غاز هەیە.  كێڵگەی نەوتی رمێلان كەدەكەویتە سنوری پارێزگای حەسەكەو بەدووەم گەورەترین كێڵگەی نەوتی پارێزگاكە دادەنرێت و تەنیا لەو كێڵگەیە نزیكەی هەزارو (332) بیرە نەوتی تێدایە كەبەرهەمی رۆژانەی دەگاتە (95) هەزار بەرمیل. هەریەكە لەكێڵگە نەوتییەكانی (شەدادی، یوسفییە، هۆل، جەبسە) كەوتوونەتە پارێزگای حەسەكەو رۆژانە (33) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنن، هەر لەكێڵگە نەوتیەكانی حەسەكە رۆژانە یەك ملیۆن و (80) هەزار مەتر سێجار گازی سروشتی بەرهەم دەهێنرێت. رۆژئاڤای كوردستان رۆژانە  زیاتر لە (300) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت و لەچەند رێگایەكەوە ئەو نەوتە دەفرۆشێت و ئەمریكاش ئەو رێگایانەی مسۆگەر كردووە بۆ ئەوەی بەربەست بۆ فرۆشتنی نەوتی رۆژئـاڤا دروست نەبێت. ئیبراهیم حامید كە بەرپرسی دۆسییەی نەوتە لەئیدارەی خۆسەر، ئاماژە بەوە دەكات، ئەو نەوتەی بەرهەمدەهێنرێت بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی لەبواری كارەباو كشتوكاڵ و ئاوو خزمەتگوزارییەكانی دیكەدا بەرهەمدەهێنرێت و بەشەكەی دیكەشی دەفرۆشرێت. ئیبراهیم حامید لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» زۆرینەی نەوتی سوریا لە رۆژئاڤای كوردستانە، وڵاتانی دونیا چاویان بڕیوەتە ئەو نەوتەی لێرە هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە رۆژئاڤا پشتیوانییەكی نێودەوڵەتی بۆ پەیدا ببێت. رووبەری خاكی رۆژئاڤای كوردستان (555) كیلۆمەتر دوجایە كە لەسەدا 17ی خاكی هەموو سوریا پێكدەهێنێت كە رووبەرەكەی لەچەند وڵاتێكی ئەوروپاو وڵاتانی عەرەبی وەكو قەتەرو لوبنان و سویسراو بەلجیكا گەورەترە، بەڵام سەرمایەیەكی گەورەی سەرزەوی و ژێرزەوی سوریای لەخۆگرتووە كەنزیكەی لە 45%ی سامانی هەموو سوریا پێكدەهێنێت. لەئێستادا ئەمریكا كار بۆ ئەوە دەكات كۆمپانیاكانی وڵاتەكەی هانبدات لەكێڵگە نەوتییەكانی رۆژئاڤای كوردستاندا وەبەرهێنان بكەن، لەبەرامبەریشدا رووسیا هەوڵدەدات كۆمپانیاكانی خۆی بەرێتە رۆژئاڤای كوردستان و لەگەڵ هەسەدە رێككەوتن بكات، بۆ ئەوەش مۆسكۆ هاوكارییان دەكات بۆ رێككەوتن لەگەڵ رژێمی سوریا. وتەبێژی ئیدارەی خۆسەر پێشبینی ئەوە دەكات نەوتی رۆژئاڤای كوردستان سەرباری سودە ئابورییەكەی هاوكات دەبێتەهۆی  پەیداكردنی دۆستی زیاتر بۆ رۆژاڤا وەك ئەوەی لەباشوری كوردستان دروستبووە، بەدووریشی دەزانێت نەوت ئاڵۆزی لەنێوان هێزەكانی ئەمریكاو روسیا دروستبكات. لوقمان ئەحمێ وتەبیژی ئیدارەی خۆسەر لە رۆژئاڤای كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئەو نەوتەی لە رۆژئاڤای  كوردستان هەیە بووەتە هێزێكی پشتیوانی گەورە بۆ كورد، چونكە بەهۆی نەوتەوە وڵاتان هەوڵی خۆنزیككردنەوە لەكورد دەدەن، ئەوەش كارێكی ئەرێنی دەبێت كەبەرژەوەندی هەردوولای تێدایە». هەروەها وتیشی:» ئەزموونی نەوتی رۆژئاڤای كوردستان جیاوازە لەوەی باشوری كوردستان، بەوپێیەی لەلای ئێمە شەفافییەتی تەواوی هەیە خەڵكی رۆژئاڤا بە روونی دەزانن كەبڕی بەرهەمهێنانی نەوت چەندەو بەچەند دەفرۆشرێت». مانگی ئۆكتۆبەری ساڵی 2019 سیاسەتی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بڕیاری كشانەوەی هێزەكانی لەسوریا دەركردو هێزەكانی بەرەو هەرێمی كوردستان كشانەوە، بەڵام دوای هەفتەیەك جارێكی دیكە ترەمپ بڕیاریدا بەشێك لەهێزەكانی بگەڕێنێتەوە بۆ رۆژئاڤای كوردستان بەبیانووی پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان. دۆناڵد ترەمپ لەكۆتایی كاتی سەرۆكایەتیەكەیدا بەئاشكرا ئەوەی راگەیاند، كەئەوان تەنیا لەبەر نەوتی باكوری سوریا ماونەتەوە كە بەشێكی وڵاتەكەیەتی و بەشێكیشی بۆ كوردەكانە، بەڵام كاتێك جۆو بایدن دەستبەكاربوو لەوتاری دەسپێكی سەرۆكایەتییەكەی رایگەیاند، ئەوان تەنیا لەبەر نەوت لەسوریا نەماونەتەوە، بەڵكو ئامانج و ستراتیژیان لەناوبردنی داعشە.  

عەمارعەزیز بەهۆی بۆردومانەكانی توركیا لەبادینان (34) كەسی سڤیل شەهیدبوون. دەیان گوند چۆڵ كراون و زیانە مادییەكان گەیشتووەتە سێ ملیار دینار بێجگە سوتانی  رەزو باخی هاووڵاتیان، پێش چەند رۆژێكیش گوندی كێستە لەناوچەی بەرواری باڵا چوڵكرا و خەڵكەكەی ئاوارەبوون. بۆردومانەكانی توركیا ماوەیەكی زۆرە بەردەوامەو سوپای توركیا زیاتر لە (45) كیلۆمەتر خاكی هەرێمی كوردستانی بەزاندووەو لەنوێترین داگیركاریاندا پێنج خاڵی دیكەی سەربازییان لە بەرواری باڵا لەبادینان جێگیر كردووە. مەحمود حسێن، موختاری گوندی كێستە لەسنووری بەرواری باڵا لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتىوت:»پێش چوار رۆژ گوندی كێستە بەتەواوی چوڵكراوە بەهۆی شەڕی پەكەكەو توركیا، (32) خێزان لەناو گوندەكەدابوون ئێستا هەموویان ئاوارەی زاخۆ و دهۆك بوونە، ئەرزاق و كۆمەڵێك کەلوپەل بەسەر ئێمەدا دابەشكراون، بەڵام وەك پێویست هاوكاریمان نەكراوە، ئێستاش شەڕی پەكەكەو توركیا لەدەوروبەری گوندەكە بەردەوامە». «ئێمە لەسەر خاكی خۆمان ئاوارەبووین، ماڵەكەی خۆم گواستووتەوە بۆ گوندی بریفكا، بەبەهای (200) ملیۆن دینار زیان بەدانیشتوانی گوند كەوتووە»، موختاری گوندی كێستە وادەڵێت. لەسنوری بەرواری باڵا كەنزیكەی (78) گوندن تائێستا (10 بۆ 15) گوند چوڵكراون، هەر لەدوای 1991 تائێستا لەسنوری بەرواری باڵا (10 تا 15) كەس بەهۆی شەڕی پەكەكە و توركیا شەهیدكراون. ناوبراو باسی لەوەشكرد داوایان لەحكومەتی هەرێم كرد لەگەڵ بەغدا پرسی بۆردومانەكان چارەسەربكات و خەڵكی ناوچەكە قەرەبوو بكرێنەوە. بێجگە لەگوندی كێستە، رۆژی شەممە 8ی ئایار گوندی چەڵكای كریستیان نشین لەسنوری ناحیەی كانێ ماسێ چوڵكرا، ئەمە دەبێتە دووەم گوند لەماوەی یەك هەفتە چۆڵ كرابێت. سوپای توركیا پێنج خاڵی سەربازیی لەسنوری ناحیەی كانێ ماسێ داناوە. باوكی یەكێك لەقوربانییەكانی بۆردومانی توركیا بۆ هاوڵاتى ئاماژە بەوە دەدات تائێستا شەهیدكردنی كوڕەكەی بەشەهید هەژمار نەكراوە. سدقی محەمەد تاهر ساڵح، دانیشتووی ناحیەی شێلادزێ  سەر بەقەزای ئامێدی، كوڕێكی ئەو لە ئەیلولی 2017 بەهۆی بوردوومانی فرۆكە جەنگییەكانی توركیا بۆ سەر ناوچەكە شەهیدكراوە، وتی:» زیاتر لەسێ كوڕەكەم بەهۆی بۆرودمانەكانی توركیا شەهیدبووەو دەچینە لای بەرپرسان تا بەشەهید هەژماربكرێت بەڵام تائێستا بەشەهید هەژمار نەكراوە».  كوڕەكەی سدقی محەمەد لەدایكبووی 1994 بووەو پێنج ساڵ پێشمەرگایەتی كردووەو لەكاتی مۆڵەت وەرگرتن و گەڕانەوە بۆ ماڵەوەیان بە بۆردومانەكانی توركیا كوژراوە»، موچەی پێشمەرگایەتییەكەی كە (545) هەزار بووە دوای شەهیدبوونی تەنها (232) هەزاری پێدەدرێت وەك پێشمەرگەی خانەنشین». سدقی محەمەد تاهر وتیشی:» هیچ شتێكمان ناوێت تەنها داواكاریمان ئەوەیە كوڕەكەم بەشەهید هەژماربكرێت، چونكە بە زۆڵم و لەسەر خاكی خۆی شەهید كرا». سەرۆكی لیژنەی یاسایی لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك دەڵێت ئەوانەی بەهۆی بۆردومانەكانی توركیا تائێستا شەهیدبوون گەیشتووەتە (34) كەس. ئدریس هەركی، سەرۆكی لیژنەی یاسایی لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بە هاوڵاتىوت:» ئێمە هیچ جارێك بێدەنگ نەبووینە لەسەر بۆردوومانی توركیا بۆ سەر ناوچەكانی سنوری پارێزگای دهۆك، بەیاننامەی ناڕەزاییمان دەركردووە و یاداشتمان ئاراستەی دەزگا پەیوەندیدارەكان كردووە». ناوبراو  ئەوەشی ئاشكراكرد كەژمارەی شەهیدانی خەڵكی سڤیل بەهۆی بۆردومانەكانی توركیاو شەڕی سوپای توركیاو پەكەكە گەیشتووتە (34) شەهید، وتیشی:» پێش دوو ساڵ لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك لیژنەیەكمان پێكهێنا بۆ بەدواداچوون لەسەر پرسی زیانی ماددی و گیانییەكان ، تەنها زیانە ماددییەكان زیاتر لەسێ ملیار دینار بووە بێجگە  لەسوتانی سەدان باخ و مێشی هەنگوین». هاوكات سەرۆكی لیژنەی یاسایی لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك پێشنیاری كرد، پەرلەمانی كوردستان یاسایەكی تایبەت بۆ ئەو شەهیدانە دەربكات كەبەهۆی شەڕی پەكەكە و توركیا شەهیدكراون» مافی ئەوانە پلەی شەهیدیان پێبدرێت وەك شەهیدی هاوڵاتى دەرچوونی یاسایەك بۆ ئەوانە گەرەنتیەكی باشە بۆ كەسوكاریان تا لەماف و ئیمتیازاتی شەهیدان بێبەش نەبن».  

شاناز حەسەن لەدوای پەسەندكردنی بڕیاری زیندانیانی بادینان لەلایەن دادگای پێداچوونەوەوە، كاردانەوەی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی لێكەوتەوە، بەشێوەیەك لەلایەن وڵاتانی جیهانییەوە داوا لەسەرۆكی هەرێم دەكرێت لێخۆشبوون بۆ سزادراوان دەربكات. دادگای پێداچوونەوەو ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستان روونكردنەوەیەكی لەبارەی دۆسیەی دەستگیركراوانی بادینان بڵاوكردەوەو رایدەگەیەنێت:»بڕیاردان لەسەر ئەو دۆسیەیە بەپشت بەستن بەزانیاری و بەڵگەو دیكۆمێنتی دروست و بەوپەڕی پیشەیی و یاساییانە و سەربەخۆییانە ‌و بێلایەنانە مامەڵەیان كردووە». لەڕوونكردنەوەكەیاندا ئەوە دەخەنەڕوو» ئەو بڕیارە هێشتا پلەی كۆتایی وەرنەگرتووەو قۆناغی دیكەی تانەلێدانی ماوە كەئەویش قۆناغی داواكردنی راستكردنەوەی بڕیاری پێداچوونەوەیە». پەسەندكردنی سزای شەش ساڵ زیندانی بۆ پێنج رۆژنامەنووسی بادینان، كاردانەوەی وڵاتانی ئەمریكاو ئەڵمانیاو فەرەنساو كەنەداو چەندین رێكخراوی داکۆكیكردن لەئازادی رادەربڕینی لێكەوتەوەو داوا لەسەرۆكی هەرێم دەكەن دەسەڵاتی خۆی بەكاربهێنێت تا لێبووردنیان بۆ دەربكات. هاوكات لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی رایگەیاند:» داوا ده‌كه‌م به‌ڕێز سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان ده‌سه‌ڵاتی خۆی به‌كاربێنێ: دادگا له‌ده‌ستتێوه‌ردانی سیاسی بپارێزێ، سزای ناڕه‌وای سه‌ر گه‌نجه‌ ده‌ستگیركراوه‌كانی بادینان لابه‌رێ و ئه‌و ده‌ستدرێژییه‌ی كراوه‌ته‌ سه‌ر نێرده‌ دیپلۆماسییه‌كان، به‌رپه‌رچبداته‌وه‌.».  فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی كوردستان و عێراق کەداوا دەكەن ئازاد بكرێن و ئەو پەسەندكردنە بە»نایاسایی» ناودەبەن، تەنها مەكتەبی سیاسی پارتی و فراكسیۆنەكەی پەرلەمانیان و حكومەتی هەرێم لە بەیاننامەكانیاندا دەڵێن» بەیاسایی مامەڵە كراوەو دادگا سەربەخۆ بووە». ئەنوەر بازگر: لەم رۆژانەدا نێچیرڤان بارزانی بەقازانجی سزادراوانی بادینان بڕیار دەدات ئەندامێكی ئەنجومەنی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان كە لەمانگی رابردوودا سەندیكای رۆژنامەنووسان لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمدا كۆبوونەوەو تێیدا داوای ئازادكردنی ئەو پێنج رۆژنامەنووسەی بادینانیان كردبوو، دەڵێت:» لەم رۆژانەدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەقازانجی سزادراوانی بادینان بڕیار دەدات، بەڵام بەبێ دانوسان و گفتوگۆ لەگەڵ مەسرور بارزانی نابێت». ئەنوەر بازگر، ئەندامی ئەنجومەنی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان یەكێك بوو لەوانەی لەو سەردانەدا بەشداربوو، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» داوام لەسەرۆكی حكومەتی هەرێم كرد كەئەو رۆژنامەنووسانە ئازاد بكرێن، بەڵام مەسرور بارزانی وتی (دادگا بڕیار دەدات، چ بڕیارێك بدات ئێمە رێزی لێدەگرین». بازگر باسی لەوەشكرد كەسەرۆكی حكومەت وتوویەتی ئەوانە بە كەیسی دیكە دەستگیركراون نەك كاری رۆژنامەنووسی. ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان ئەوەی دووپاتكردەوە كە كاردانەوەكان كاریگەرییان دەبێت كەزۆربەی لایەنەكان و بەتایبەت یەكێتی داوای ئازادكردنیان دەكەن،»رۆڵی نێچیرڤان بارزانی گرنگە كە لەچەند رۆژی داهاتوودا رەنگە بڕیاری خۆی بدات كە لەقازانجی دەستگیركراوان بێت». ئەنوەر بازگر، جەختی لەوەشكردەوە كە نێچیرڤان بارزانی پێی باشە بەقازانجی پرۆسەی دیموكراسی بێت، هەم ئەو داواكارییانەی هەیە كەئەو كۆتا بڕیار بدات كە مروونەت بنوێنێت، وتیشی:» ئەم بڕیارە بەبێ گفتوگۆ لەگەڵ سەرۆكی حكومەت ئاسان نابێت بۆ سەرۆكی هەرێم، ئەوان لەتاووتوێی ئەوەدان كە ئەم كەیسە كۆتایی پێبێت جیاوازترە لەهەموو كەیسەكانی دیكە». « هێشتنەوەی رۆژنامەنووسانی بادینان لەزینداندا كاریگەری سلبی لەسەر كۆی پرۆسەی سیاسی و حوکمڕانی دروست دەكات، بۆیە ناكرێت ئەم دۆسیەیە بەم شێوەیە بمێنێتەوە». هاوكات ئەوەشی روونكردەوە لە رابردوودا خەڵك هەبووە تلیاك كێش بووەو یا بازرگانی موخەدەرات بووە، یان «جاسوس» و پیاوكوژ بووە بەر لێبوردنی گشتی كەوتووە، « حەقە ئەم كەیسە كۆتایی پێبهێندرێت خزمەتی پرۆسەی دیموكراسی دەكات لەهەرێمی كوردستاندا». ئەنوەر بازگر جەختی لەوەشكردەوە كەچۆن كەیسی تیرۆركردنی رۆژنامەنووسان لەسەر حزبەكان كەوتووە، بەهەمان شێوە كەیسی سزادانی رۆژنامەنووسانی بادینان لەسەر»پارتی و حكومەتی هەرێم كەوتووە». رێكخەری سەنتەری میترۆ: نێچیرڤان بارزانی دەسەڵاتی هەیە لێبوردنی تایبەتیان بۆ دەربكات رەحمان غەریب، رێكخەری سەنتەری میترۆ، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» بەدڵنیایەوە نێچیرڤان بارزانی دەسەڵاتی ئەوەی هەیە لێبوردنی تایبەتیان بۆ دەربكات». رێكخەری سەنتەری میترۆ، وتیشی:»داخوازی سەنتەری میترۆش ئەوەیە بڕیارەكە دووبارە تانەیەكی دیكەی لێبدرێتەوە یان سەرۆكی هەرێم دەسەڵاتەكانی خۆی جێبەجێبكات و لێخۆشبوونێكی تایبەتیان بۆ دەربكات». چالاكوانێكی مەدەنی: بڕیارەكەی دادگا بەبێ تێگەیشتنە لەپەیوەندییە ستراتیجیەكان نیاز عەبدوڵڵا، چالاكوانی مەدەنی، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» هەرێمی كوردستان لەڕێگەی بڕیارەكەی دادگاوە، بەتۆمەتباركردنی ئەو وڵاتانە، بەبێ‌ تێگەیشتن لەپەیوەندیە ستراتیجیەكان بڕیاریداوەو ئامانجی پشتی ئەم بڕیارانە بۆ ترساندنی ناوخۆیی و ترساندنی وڵاتانی جیهانە كەدەیانەوێت هاوكاری خەڵكی ئازادیخواز بكەن». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كەبڕیارەكەی دادگا مەترسیدارەو «شەرمەزاریشە بۆ حكومەت و دادگا»، چونكە دەزانرێت «بڕیارەكە لەدەستتێوەردانی خودی مەسرور بارزانی و دەزگای ئاسایش بووە»، بۆیە ئەوە پێمان دەڵێت ئەم حكومەتە دەیەوێت هەموو هاوكاری وڵاتان وەربگرێت بێ ئەوەی هیچ جۆرێك لەئاستی قبوڵكردنی هەبێت بۆ دیموكراسییەت. ئەو چالاكوانە كە لەدانیشتنەكانی دادگای تایبەت بەدادگایی كردنی ئەو رۆژنامەنووسانە ئامادەبووە، دەشڵێت:» بەپێی تۆمەتەكانی دادگا بێت من گەورەترین تاوانبارم، چونكە زۆر بەرپرسی وڵاتانم بینیوەو گفتوگۆمان كردووە، لەوانە پارتی كرێكارانیش، بۆیە ناكرێت ئەوانە بكرێتە تاوان». ئەم چالاكوانە ئەوەشی خستەڕوو  و وتی:»پێویستە ئەو وڵاتانەی حكومەتی هەرێم تۆمەتی داونەتە پاڵ، چیتر ڤیزا نەدەنە ئەو بەرپرس و دەسەڵاتدارو تاوانبارانەی كەدەستیان هەبووە لەئەشكەنجەدان و هەڕەشەكردن لە رۆژنامەنووسان و چالاكوان و ئەوانەش كە ناسنامەیان هەیە لێیان بسەننەوە». نوێنەری زیندانیانی بادینان: دەمانەوێت بڕیارەكە بچێتە دەستەی گشتی بۆ دووبارە پێداچوونەوە ئەیهان سەعید، نوێنەری زیندانیانی بادینان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»بۆ هەموو لایەن دەركەوت كە بڕیارەكە  ناعەدالەتیە و عەیبەیەكی دیبلۆماسییە». هەروەها باسی لەوەشكرد لەگەڵ هەردوو وڵاتی ناوبراو (ئەمریكا، ئەڵمانیا) پەیامیان بۆناردوون و ئاگاداریان كردوونەتەوە، لەسەر خەتن لەگەڵ رێكخراوەكانی مافی مرۆڤی جیهانی و هەموو وڵاتان لەهەوڵدان بۆ پشتگیری پەیداكردن لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. نوێنەری  زیندانیانی بادینان جەختی لەوەشكردەوە « پێویستە پارتی بە رق و كینە لەپەیامی لایەنەكانی دیكە  تێنەگات». هاوسەری شێروان شێروانی: ئەو زوڵمە زۆر گەورەیە شەش ساڵ تەمەنی كەسانێك بەناهەق لەزینداندا بڕوات هاوسەری شێروان شێروانی رۆژنامەنووس دەڵێت:» ئەو زوڵمە زۆر گەورەیە شەش ساڵ تەمەنی كەسانێك بەناهەق لەزینداندا بڕوات». رووگەش جەباری، هاوسەری رۆژنامەنووس شێروان شێروانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» داوام ئەوەیە دووبارە پێداچوونەوە بەبڕیارەكەدا بكرێتەوەو بەعەدالەتانە بڕیار بدرێت، ئەو زوڵمە زۆر گەورەیە شەش ساڵ تەمەنی كەسانێك بەناهەق لەزینداندا بڕوات». هاوسەری شێروان شێروانی ئەوەشی دووپاتكردەوە كەئەوەی ئەوان باسی دەكەن لەسەر شێروان هیچ راست نیەو هیچ بڕە پارەیەكی وەرنەگرتووەو تەنیا بۆ تۆڵەكردنەوە ئەوە دەكرێت بەرامبەریان.

هەڵۆ سەربەست تۆڕی چالاكوانانی عەفرین كە لەكۆمەڵێك رۆژنامەنوس و چالاكی مەدەنی پێكدێن، بەردەوام چاودێری دۆخی ناوچەكە دەكەن و سەرجەم پێشێلكارییەكانی سوپای توركیاو میلیشیا هاوپەیمانەكانی لەناوچەكەدا تۆمار دەكەن و مانگانە بەشێوەی راپۆرت لەڕێی پێگەی تایبەتیی خۆیانەوە لەتۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاوی دەكەنەوە. لەڕاپۆرتی مانگی نیساندا تۆڕەكە پێشێلكارییەكانی دابەشكردووە بۆ حەوت بەشی سەرەكی كەبریتین لە (كوشتن، رفاندن، ئەشكەنجە و دەستدرێژی، گۆڕینی دیموگرافی، داگیركردن، بڕینەوەی درەخت، سەپاندنی سەرانەی دارایی). كوشتن بەپێی راپۆرتی تۆڕەكە لەمانگی نیساندا سوپای توركیاو گروپە چەكدارەكانی پێنج هاووڵاتییان كوشتووەو نوسیویەتی كەڕۆژی 29/3/2021 چەكدارەكانی فەیلەقی شام بە ئەنقەست هاووڵاتی شێخۆ مەنان (35) ساڵیان كرد بەژێرەوەو كوشتیان كەخێزاندارەو خاوەنی دوو منداڵە. هەروەها رۆژی 4/4 هاووڵاتی عمیرات، كە عەرەبە، دوای ئەوەی لەڕۆژی یەكی نیساندا مینێك لەنزیك یاریگای بەلەدی لەناوەڕاستی عەفریندا، بە ئۆتۆمبێلەكەیدا تەقییەوەو خۆی و براكەی و سێ هاووڵاتی تر برینداربوون، رۆژی چواری مانگ بەهۆی بریندارییەكەیەوە گیانی لەدەستدا. كچێك بەناوی زەحا یوسف (19) ساڵ، بەهۆی گێچەڵپێكردنی بەردەوامی چەكدارانی سوپای توركیاو گروپە هاوپەیمانەكانییەوە لەنهۆمی سێیەمی باڵەخانەیەكەوە خۆی هەڵدایە خوارەوەو بەهۆیەوە گیانی لەدەستدا هەروەها، لەڕۆژی 18/4/2021 چەكدارەكانی ئەحرار ئەلشام، هاووڵاتی یەحیا عەلی كە كوردەو دانیشتوی گوندی (كەرزیلە) یە، دەیگرن و سەرەتا لەماڵەكەی خۆیدا ئەشكەنجەی دەدەن و دواتریش دەیبەنە بارەگای ئەمنی گوندەكەو لەوێش بەردەوامدەبن لەئەشكەنجەدانی و دواتر ئازادی دەكەن، بەڵام ئەشكەنجەدانەكەیان بەجۆرێك بوو، رۆژی 21/4 بەهۆی ئاسەواری ئەشكەنجەكەوە، گیانی لەدەستدا." بەڵام لەوانە نەخوازراوتر، راپۆرتەكە باس لەكوشتنی موراد مەزڵوم محەمەد دەكات، كەمنداڵێكی شەش ساڵانەو ئۆتۆمبێلێكی سەربازیی سەر بەمیلیشیاكانی (سوپای نیشتیمانیی) لێیداوەو كوشتویەتی. رفاندن و دەستگیركردن راپۆرتەكە باس لەئەوە دەكات كە لەماوەی ئامادەكردنیدا، (61) هاووڵاتی لەلایەن دەزگای هەواڵگری و سوپای توركیاو پۆلیسی سەربازیی و ئەوانەی ناونراون پۆلیسی ئازادو پۆلیسی مەدەنی و گروپە چەكدارە هاوپەیمانەكانی بەتایبەتی فەیلەقی شام و فیرقەی حەمزە كە بەحەمزات ناسراوە و فەسیلی مەلەك شاو چەكدارەكانی ئەلوەقاص، گیراون و رفێندرێندراون كە هەندێكیان براونەتە خاكی توركیا و هەندێكیشیان هێشتا لەزیندانە ئاشكراو نهێنییەكانی سوریادان و چارەنوسی زۆرینەیان نادیارە، واتە نازانرێت لە چ شوێنێك دەستبەسەرن. بەشێكی زۆری ئەو گرتن و رفاندنانە بەبیانوی ئەوەوەیە كە ئەو هاووڵاتییانە پێشتر پەیوەندیان بە ئیدارەی خۆسەری ناوچەكەوە هەبووە پێش ئەوەی لەلایەن سوپای توركیاوە داگیربكرێت و هەندێكیشیان بۆ ئەوەیە لەبەرامبەر بڕێك پارەدا ئازادیان بكەن. بەپێی راپۆرتەكەی تۆڕی چالاكوانانی عەفرین، كۆی ئەو كەسانەی لەئەو ماوەیەدا ڕفێندراون و گیراون، (61) كەسن كە هەشتیان ژنن و هەشتیان هاووڵاتی بەساڵاچوون و یەكێك لەژنەكانیش منداڵێكی شیرەخۆرەی لەگەڵدا بووە. گۆڕینی دیموگرافی راپۆرتەكە باس لەبەردەوامیی هێزەكانی توركیا دەكات لەهەواڵدان بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای عەفرین بەكەمكردنەوەی كوردو نیشتەجێكردنی عەرەب و توركمان لەناوچەكەدا، بەتایبەتی خێزان و كەسوكاری چەكدارەكانی گروپە هاوپەیمانەكانی و دەڵێت: "داگیركەری توركیا بەهاوكاریی دامەزراوەی (ئیحسانی خێرخوازی) بەنیازی دروستكردنی (247) یەكەی نیشتەجێبوونە لەناوچەی شاخی حاجی حەسنو، بەڕوبەری (100) مەتر دووجا بۆ هەر یەكەیەك". پێشتریش ئۆردوگایەكی لەسنوری چیای گوندی بافلیۆنی ئێزدی بەناوی ئۆردوگای تەعاون دروستكرد بۆ نیشتەجێكردنی (70) خێزانی ئۆردوگانشین و خێزانی چەكدارەكان. ئەوەش دوای ئەوەی تەواوی دانیشتوانی گوندە ئێزدیەكەی بەزۆر ئاوارەكردو بەهاوكاری رێكخراوە ئیخوانییەكان كە قەتەرو كوەیت پاڵپشتییان دەكەن، بڕی (200) دۆلاری دایە هەر خێزانێكی نیشتەجێكراو. هاوكات لەڕێگای رێكخراوی (ولیت هنكر هیلف) هەستاوە بە كەمكردنەوەیەك بۆ نۆژەنكردنەوەی (400) خانو لەناوچەكانی ئەعزاز و عەفرین، تا بدرێتە خێزانی چەكدارەكان كەبریتین لەماڵی ئەو كوردانەی بەزۆر دەركراون، بەڵام دوای ناڕەزایی (28) رێكخراوی جیهانیی، كەمكردنەوەكە راگیرا. لەدوای داگیركردنی عەفرینەوە لەمانگی ئازاری 2018دا تائێستا توركیا (300) هەزار دانیشتوی رەسەنی ناوچەكەی بەزۆر ئاوارەكردووەو لەهەوڵی ئەوەدایە خێزانی چەكدارەكان و تورك و توركمان بخاتە جێیان. سەرچاوەیەك لەشاری جەرابلوسی سنورییەوە رایگەیاندووە، توركیا شارێكی نوێی لەدەشتی شاری جەرابلوسی رۆژئاوا دروستكردووە تاخێزانی ئەو چەكدارانەی تێدا نیشتەجێ بكات كە لەڕۆژهەڵاتی فوراتەوە هەڵاتوون، لەگەڵ هەندێك خێزانی چەكدارانی داعش و موسوڵمانە ئیگۆرەكانی چین. هەر لەچوارچێوەی سیاسەتی بە تورككردندا، بەهاوكاریی سەنتەری (یونس ئەمرە) هەستاوە بەكردنەوەی خولی فێركردن و بەهێزكردنی زمانی توركی بۆ مامۆستاكانی ناوچەكەو هەواڵدان بۆ گۆڕینی مەنهەجی خوێندن و قەدەغەكردنی خوێندنی زمانی كوردی لەخوێندنگاكاندا. بڕینەوەی درەخت درەختی زەیتون ناسنامەیەكی دیارو سەرچاوەیەكی سەرەكیی داهاتنی دانیشتوانی عەفرینەو سوپای توركیاو گروپە چەكدارەكان بەردەوام لەهەوڵی داگیركردنی باغەكانی زەیتون و بڕینەوەی درەختەكانیدان. لەماوەی ئامادەكردنی راپۆرتەكەدا توركیاو گروپەكانی (810) درەختی زەیتون و (40) درەختی هەناریان لەناوچەكەدا بڕیوەتەوە و بەرو خەرمانی هەندێكی تریشیان دزیوە. راپۆرتەكە ئاماژە بەئەوەش دەكات، لەسەرەتای داگیركاریی توركیاوە تائێستا نزیكەی نیو ملیۆن درەخت لەناوچەكەدا بڕدراونەتەوەو مەترسیی لەناوچونی زۆرێك لەدارستانەكان لەئارادایەو ژینگەی ناوچەكەش بەرەو تێكچوون دەچێت. سەرانە چەكدارەكانی گروپی سوڵتان موراد هەستاون بەسەپاندنی سەرانە بەسەر خاوەن دوكان و كلینیكە پزیشكییەكانی شەقامی (الملعب البلدی) بەبیانوی پاراستنیان بەبڕی (100) لیرەی توركی بۆ هەر دوكان یان كلینیكێك. چەكدارەكانی (ئەحرار ئەلشەرقیە)ش هەمان سەرانەیان بەسەر خاوەن دوكان و كلینیكە پزیشكییەكانی ناوچەی نەخۆشخانەی دێرسیمدا سەپاندووە بەبیانوی هەڵواسینی كامێرای چاودێری، بەمەرجێك پێشتر دەزگای هەواڵگریی توركیا كامێرای لەناوچەكەدا داناوە.      

ماردین نورەدین مەسیحییەكانی عەینکاوەی هەولێر پەنا بۆ پەرلەمان دەبەن گفتوگۆ لەبارەی داگیركردنی هەزار دۆنم زەوی كشتوكاڵی لەگەڵ چەند پەرلەمانتارێكدا بكەن، سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵیش دەڵێت:» پێویستە دەست لەو زەویە كشتوكاڵییە هەڵبگیرێت بۆ نیشتەجێبوون». عەبدولستار مەجید سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵ و ئاودێری لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى  ئاماژەی بەوەكرد نزیكەی (15) رۆژ پێش ئێستا نوێنەری جووتیارەكانی عەینكاوە هاتن بۆ لامان بۆ لیژنەی كشتوكاڵ، بەندەو چەند پەرلەمانتارێكی تر لەگەڵیاندا گفتوگۆیان كردو مەسیحییەكان وتیان:» ئێمە بەبەڵگە هەزار دۆنم زەویمان هەیە لەمقاتەعەی پێنج لەنێوان شەقامی (100) بۆ (120) مەتری، دراوە بەكۆمپانیایەك، ئەو كۆمپانیایە سەر بەدەسەڵات و حكومەتە بۆ پڕۆژەی نیشتەجێبوون، ئێمە بەڕاستی رازیی نین باشترین زەوی كشتوكاڵییە و هەر ئەوەمان ماوە لە عەینكاوە و دەوروبەری عەینكاوە، ئەوەشیان داگیركردووە». هەروەها باسی لەوەشكرد كە ئەو هاووڵاتیە مەسیحیانە ئەوەشیان باسكردووە كە زەویەكەیان كردووە بەگەنم و شۆفڵیان لێداوە.  عەبدولستار مەجید وتی: بەپێی یاسای كشتوكاڵ ئەگەر زەویەك دەستیشی لێهەڵگیرابێت بۆ پرۆژەی شارەوانی یان هەر پڕۆژەیەكی دیكەی نیشتەجێبوون كاتێك ئەم زەویە داچێنرا بێت دەبێت لێی بگەڕێن تا دەیدورێتەوە كابرا، ئەوان هاتوون هێشتا بەسەوزی گەنمە وایان كردووە». هاوكات جەختی لەوەشكردەوە كە پێیان راگەیاندوون یەكەمیان نووسراوێكی فەرمی لەسەر داوای خۆتان كەداوایەكیان نووسیوە، نووسراوێكی رەسمیمان ئاراستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووەو دواتریش پێمانڕاگەیاندوون ئامادەین بچینە شوێنەكە، وتیشی:» دواتر هەندێ خەڵك هاتنە سەر هێڵ پێدەچێت سەر بەلایەنی دەسەڵات بن كەوتیان وا نییە، دواتر كەسێك لەخۆیان لەمەسیحییەكان ڤیدیۆیەكی بڵاوكردەوە كەهاوار بۆ بەرپرسەكان دەبات و دەڵێت هەر ئەوەمان ماوە ئەوەشمان لێ داگیرمەكەن، ئەوە پشتڕاستی ئەو بابەتەی كردەوە». «حكومەت دەبێت دەستی لێهەڵبگرێت و واز لەو پڕۆسەیە بهێنێت، هەزار دۆنمی كشتوكاڵی گوناحە بكرێتە زەوێ نیشتەجێبوون، ئێمە سەدەها شوێنمان هەیە سەخەریە (بەردی)یەو بەكەڵكی كشتوكاڵ نایەت، دەكرێت ئەم شوێنانە بكرێتە پڕۆژەی نیشتەجێبوون»، سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵ لەپەرلەمانی كوردستان وا دەڵێت. لەلایەكی دیكەوە یونادم كەنا سەرۆكی كوتلەی رافیدەین لەپەرلەمانی عێراق لەبەرنامەیەكی كەناڵی شەرقیەی عێراقی لەشەوی 6ی ئایاردا باسی لەوەكرد كەمەسیحییەكان زەوی كشتوكاڵییان لێ داگیركراوە لەهەولێرو وتی:»كە باسی زیادەڕۆیی دەكرێت وادەزانن تەنیا لەبەغدا زیادەڕۆیی هەیە بۆ سەر موڵكی مەسیحییەكان، زیادەڕۆیی لەزاخۆوە بیگرە تائێران، لەسنوری عێراق توركیاوە، بەهەموو دهۆكدا بڕۆ، تەنیا لەدهۆكدا زیاتر لە (70) گوند هەیە كێشەم هەیە تێیدا». هەروەها وتیشی:» دواترینیان عەینكاوە بوو، راماڵینی كێڵگەكانی عەینكاوە لەپێناو پرۆژەیەكی وەبەرهێناندا، گەنمەكە نەدوراوەتەوە، بەگرێدەرو بلدۆزەر رایانماڵی، سێ رۆژ لەمەوبەر تەنیا لەعەینكاوە دەست بەسەر (700) دۆنم زەویدا گیراوە».      

ماردین نورەدین سەرۆكایەتی هەرێم وێستگەیەكی بۆ لای شەش لایەنی سیاسی هەرێمی كوردستان ئەنجامداو تێیدا پەیامێكی پێگەیاندن كەدەیانەوێت دەستبكرێتەوە بەپرۆژەی نووسینەوەی دەستور كە لەخولی پێشووی پەرلەماندا كارەكانیان راگیرا. هەریەك لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم لەگەڵ جێگرانی مستەفا سەد قادرو جەعفەر شێخ مستەفا سەردانی كۆمەڵ و یەكگرتوو و گۆڕان و یەكێتی و پارتی و سۆسیالیستیان كرد لەپێناو وەرگرتنی بۆچوونی ئەو لایەنانە تا كۆدەنگییەك دروستبكرێتەوە بۆ دەسپێكردنەوەی نووسینەوەی پرۆژەی دەستور. لەخولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستاندا پرۆژەی دەستور لیژنەیەكی (20) كەسی بۆ پێكهێندرا لەپێنج لایەنی سیاسی و پێكهاتەی مەسیحی و توركمانەكان بوو لەماوەی سێ مانگدا سێ دەروازەی پرۆژەی دەستوریان نووسیوە كە پێشەكی پرۆژەی دەستور لەگەڵ دەروازەی ئایین و ماف و ئازادییەكان و كەمینەكانی كوردستان لەگەڵ دەروازەی پرەنسیپە گشتییەكان، ئەوكات داواكرا ماوەكەیان لەپەرلەمانی كوردستان بۆ درێژبكرێتەوە، بەڵام پەیوەندییەكان لەنێوان پارتی و بزوتنەوەی گۆڕان تێكچوو، سەرۆكی پەرلەمان كەئەوكات یوسف محەمەد بوو رێگەی پێنەدرا بچێتەوە پەرلەمان و وەزیرەكانی بزوتنەوەی گۆڕانیش بەفەرمانی مەكتەبی سیاسی پارتی دوورخرانەوە لەحكومەت. جوڵە سیاسییەكەی سەرۆكایەتی هەرێم لەپێناوی ئەوەدایە لەڕێگەی سازانی لایەنە سیاسییەكانەوە پەرلەمان جارێكی دیكە لیژنەیەك بۆ نووسینەوەی پرۆژەی دەستور پێكبهێنێت. ئەم جوڵەیەی سەرۆكایەتی هەرێم هاوكاتە لەگەڵ داوای سەرۆكایەتی پەرلەمان لەفراكسیۆنەكان كە تا 15ی ئەم مانگە روئیای خۆیان لەسەر دەستپێكردنەوەی نووسینەوەی پرۆژەی دەستور بخەنەڕوو. دانا دارا راوێژكاری یاسایی پەرلەمان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» دەستور دەقێكی نووسراوی بێ روحە، كاتێك روحی دەكرێت بەبەرا كەجێبەجێ بكرێت، دەستور وێڕای داڕشتنە یاساییەكەی رەهەندێكی سیاسی هەیە، ئەگەر جێبەجێ نەكرێت دەبێت بە بەڵایەكی دیكە بەسەر هاووڵاتیان و هەرێمی كوردستان». ناوبراو وتیشی:» ئەم پرسە بوعدێكی پەرلەمانی هەیە، راستە یەكێتی و پارتی زیاتر جوڵەی تێد ا دەكەن و جێ پەنجەی هەموو لایەنەكانی پێوە دیار دەبێت». دانا دارا کە لەسەر پشكی كۆمەڵی دادگەری راوێژكاری یاسایی پەرلەمانە ئەوەشی خستەڕوو هێزێكی وەك كۆمەڵ كەژمارەیەكی گەورەیە ئەگەر لەگەڵی نەبێت رەنگە شەقامەكەشی دەنگی پێنەدات و كاردانەوەی خراپی لێبكەوێتەوە. هەروەها فارس نەوڕۆڵی وتەبێژی سەركردایەتی پارتی لەپارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە لەلێدوانێكدا بە وت:»دەستور بۆ هەر نەتەوەیەك مانایەكی تایبەتی هەیە بەتایبەتی بۆ میللەتێكی چەوساوەی وەك كورد، گرنگە بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام لەهەمووی گرنگتر نەیخەینە ناو چوارچێوەی ململانێ و ئایدۆلۆژیەوەو هەوڵبدەین دەستورێكی مەدەنی كە لەگەڵ دنیای مۆدێرنی ئەم سەردەمە بگونجێت هەبێت». ناوبراو پێشیوابوو تەنیا مەرجی ئەوان ئەوەیە كەدەستورێك بێت كۆی پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی كوردی جێپەنجەیان و رەنگی ئەوانی تێدا بێت، ئێمە دەستور ناكەینە ململانێی ئایدۆلۆژی و ململانێی حزبی». هاوكات شێركۆ جەودەت ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد بێگومان دەستور بەرنامەی پێكەوەژیان و ئیدارەدانی وڵاتەو زەروورەتە، وتیشی:»ئێمە لەپەیڕەوی ناوخۆی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بەرنامەی كارەكانمان هەمووی ستراتیج و لەپێشینەمان بۆ دەستوری هەرێمی كوردستانە، دەستورێك كە جێگەی هەمووانی تێدا ببێتەوەو مافی هەمووان بپارێزێت و مرۆڤ سەنتەر بێت تێیداو هەموو ئاراستەكان لەپێناو پاراستنی كەرامەت و ئازادییەكانی مرۆڤ بێت». ناوبراو ئەوەشی باسكرد كەمەرجەكەیان لەنووسینەوەی دەستور ئەوەیە كە مرۆڤ سەنتەری ئەو دەستورە بێت، ماف و ئازادییەكان تێیدا پارێزراو بێت، كەرامەتی ئینسان و نان و بژێویی، سیستمی لامەركەزی تێیدا چەسپاو بێت و بەرنامەی گەشەپێدانی ئابوری و سەرچاوەی سروشتی و بژێوی ژیان تێیدا پارێزراو بێت.  

هاوڵاتى  سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی كەهاوكات سەرۆكایەتی لیژنەی دارایی و ئابووری لەپەرلەمانی كوردستان دەكات دەڵێت:» هەموو هەوڵێكی حكومەتی هەرێم بۆ رێككەوتن بوو لەگەڵ بەغدا، ئێستا كە رێكەوتن كراوە بڕیارە پشكی هەرێم بێت، پێویستە لێبڕینی موچە نەمێنێت». زیاد جەبار، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئێمە وەكو كاری پەرلەمانی نووسراومان ئاراستەی وەزارەتی دارایی و حكومەت كردووە كە داهاتەكانی ناوخۆ زیادی كردووەو نرخی نەوت بەرزبووەتەوە و پێویستە لێبڕینی موچە نەمێنێت». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد لەماوەی رابردوو كە  قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هاتوونەتە پەرلەمان لەگەڵیاندا گفتوگۆیان كردووەو بەڵێنیانداوە دوای ئەوەی حكومەتی هەرێم بەرچاو روونی دەبێت لەگەڵ بەغدا تایبەت بەجێبەجێكردنی بودجە ئەوكات لێبڕینی موچە نامێنێت. هەروەها باسی لەوەشكرد وەزیری دارایی پێی راگەیاندوون كە چاوەڕێی جێبەجێكردنی رێكکەوتنەكە لەگەڵ عێراق دەكەن و هیچ شتێكی دیكە نییە تا چاوەڕێی بكەن دوای ئەوەی حكومەت بەرچاوی روون دەبێتەوەو لێبڕینی موچە هەڵدەگرێت. سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی ئەوەشی دووپاتكردەوە حكومەتی هەرێم خۆیان دەڵێن داهاتی ناوخۆ زیادی كردووە بۆیە لەگەڵ فرۆشی نەوت دەتوانن موچە بەبێ لێبڕین دابەش بكەن، وتیشی:»ئێمە وەكو فراكسیۆنی یەكێتی و سەرجەم فراكسیۆنەكان پێویستە فشار دروست بکەین بۆ كۆتایی هێنان بەلێبڕینی موچە». سەرەڕای ئەوەی هەردوو وەزارەتی دارایی و ئابووری و پلاندانانی حكومەتی هەرێم پرۆژەی بودجەی 2021 ئامادە كردووەو دوو هەفتەیە حكومەتی هەرێم تاووتوێی دەكات، بەڵام هێشتا بڕیاری ناردنی پرۆژەكە بۆ پەرلەمان یەكلانەكراوەتەوە. زیاد جەبار وتی:» سەرەتا حكومەت بەڵێنیاندا مانگی ئازار پرۆژەكە بنێرن بۆ پەرلەمان، دواتر وتیان بابزانین لەگەڵ بەغدا دەگەینە رێككەوتن، رێكکەوتن كراوەو هێشتا ئەنجومەنی وەزیران گفتوگۆی لەسەردەكات، بەڵام بەپێی زانیارییەكانم بڕیارە بەم زووانە پرۆژەكە بگاتە پەرلەمانی كوردستان». بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتى ، پرۆژە بودجەی 2021ی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق ئامادەكراوە، بەڵام حكومەتی هەرێم دەیەوێت بۆ یەك مانگ پشكی هەرێم رەوانە بكرێت تا بزانرێت مانگانە چەند دەگاتە هەرێم ئەوكات پرۆژەكە رەوانەی پەرلەمان بكەن كەدەكەوێتە كۆتایی ئەم مانگەوە بۆ رەوانەكردنی.

هەڵۆ سەربەست دوای دەیان ساڵ لەهەوڵدان بۆ ئەوەی نوێنەری كۆنگرێس و ئەنجومەنی پیرانیان هەبێت، ساڵی رابردوو لەگەڵ سەركەوتنی دیموكراتەكاندا لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و كۆنگرێس و سیناتۆرەكان، هیواكانی واشینگتۆنی پایتەخت (هەرێمی كۆڵۆمبیا) بۆ بوونە ویلایەتێكی سەربەخۆ زیندوبووەوە. مانگی شوباتی ئەمساڵ كوتلەی دیموكراتەكان كردیانە پرۆژە بڕیارێك و رۆژی 22ی ئەم مانگەش یاساكە لەكۆنگرێس رەزامەندی وەرگرت و ئێستا چاوەڕێی دەنگی سیناتۆرەكانە، ئەوەش پاش (61) ساڵ دێت كەویلایەتێكی دیكە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زیاد بكرێت. لەسەرەتای دەركردنی دەستوری ئەمریكاوە، بەهۆی بڕگەی هەشت لەماددەی یەكەمی دەستوری وڵاتەكەوە كەدەڵێت «كۆنگرێس بەرپرس دەبێت لەبارەگای حكومەت، كەهەرێمێك دەبێت لە (10)میل دووجا (نزیكەی 26 كیلۆمەتر دووجا) زیاتر نەبێت» و نابێت بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت، ئەو ناوچەیە وەك هەرێمێك ماوەتەوەو نەبووەتە ویلایەت.  ئەگەرچی هەمواری ساڵی 1961ی دەستور، رێگای پێدان بەشداربن لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا، بەڵام وێڕای زۆریی ژمارەی دانیشتوانی، ناتوانێت لەئەنجومەنی پیران سیناتۆری هەبێت و لەكۆنگرێسیش تەنیا نوێنەرێكی هەیە كەمافی دەنگدانی نییە. هەر بۆیە دەیان ساڵە دانیشتوان و سیاسەتمەدارانی پایتەخت لەهەوڵی ئەوەدان ببنە ویلایەتێكی سەربەخۆ تا بەوتەی خۆیان «بەشداربن لە پرۆسەی دیموكراسیی وڵاتەكەیانداو لەدەركردنی یاساكاندا دەنگیان هەبێت». شاری واشینگتۆن Washington بەشێكە لە هەرێمی كۆڵۆمبیاو ویلایەت نییە، هەربۆیە بە واشینگتۆن دی سی Washington D. C ناسراوە، پیتەكانی D.C كورتكراوەی هەرێمی كۆڵۆمبیایە District of Columbia. ساڵی رابردوو وەك بەشێك لەهەڵمەتی هەڵبژاردن، دیموكراتەكان ئەو بابەتەیان بەجددی وەرگرت و باسیان كرد، بەڵام دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا، لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ رۆژنامەی نیویۆرك پۆست بەتوندی ئەو پێشنیارەی رەتكردەوە و وتی:»پایتەخت هەرگیز نابێتە ویلایەت، تۆ مەبەستت لەهەرێمی كۆڵۆمبیایە ببێتە ویلایەت؟ بۆ؟ بۆ ئەوەی دوو سیناتۆرو پێنج كۆنگرێسمانی دیموكرات زیادبكەن؟ نا، زۆر سوپاس، ئەوە هەرگیز روونادات.» ئەو لێدوانەی ترەمپ دەریدەخات، هۆكاری سەرەكیی بوون و نەبوونی ویلایەتەكە سیاسییە، چونكە زۆرینەی دەنگدەرانی ئەو هەرێمە دیموكراتن و تائێستا تەنیا یەك جار روویداوە رێژەی دەنگدانیان بۆ كاندیدێكی سەرۆكایەتی لەكۆمارییەكان 20٪ تێبپەڕێنێت و لەدوا هەڵبژاردنیشدا بەڕێژەی 95% دەنگیان بە جۆو بایدن دا. بۆیە رەتكردنەوەی كۆمارییەكان و سوربوونی دیموكراتەكان لەسەری، بەڕادەیەكی زۆر پەیوەندی بەوەوە هەیە. لەهەمان كاتدا دانیشتوانی هەرێمەكەو دیموكراتەكانیش لەگەڵیان، باس لەئەوە دەكەن لەئێستادا دانیشتوانی ئەو هەرێمە، زیاتر لە (700) هەزار كەسن، ئەوەش لە (77) هەرێم و ناوچە زیاترە كەمافی نوێنەرایەتییان هەیە لەكۆنگرێس و ئەنجومەنی پیراندا.  هەروەها لەهەردوو ویلایەتی ڤێرمۆنت و وایۆمینگ زیاترە، بۆیە ئەوانیش مافی خۆیانە نوێنەرو دەنگیان هەبێت و دەڵێن ئەوە سەرەتاییترین مافی مەدەنیی دانیشتوانی ئەو هەرێمەیە. لەئێستادا كە دیموكراتەكان زۆرینەی كۆنگرێس و ئەنجومەنی پیران پێكدەهێنن، رۆژی 22ی حوزەیران یاسایەكیان لەژێر ناوی  (HR 51)دا بەدەنگی (216) بەڵێ بەرامبەر (208) نەخێر تێپەڕاند، تاهەرێمی كۆڵۆمبیا ببێتە ویلایەت. بۆ خۆدەربازكردن لەكێشەی هەمواری دەستور، كەدەڵێت نابێت ناوچەی بارەگای حكومەت ویلایەت بێت (واتە ئەو رووبەرەی باڵەخانەی كۆشكی سپی و كاپیتۆڵ هێڵ و دادگای باڵاو بارەگا سەرەكییەكانی تری تێدایەو هەندێك جار بەمۆڵی نیشتیمانیی ناودەبرێت). بەدەر لەبیانوی نادەستوری بوونی یاساكە، كۆمارییەكان دەڵێن، ئەوە تەنیا هەوڵ و بیانوی دیموكراتەكانە بۆ ئەوەی ئەمریكا بكەنە وڵاتێكی سۆشیالیستی و ژمارەی ئەندامانیان لەكۆنگرێس و ئەنجومەنی پیران زیاتربكەن.   لەیاساكەدا دیموكراتەكان رووبەری ئەو ناوچەیە كە لەدەستوردا دەڵێت نابێت لە (10) میل دووجا زیاتربێت، لەڕووی ئیدارییەوە لەهەرێمەكەی دادەبڕن و دەیخەنە دەرەوەی شارەكەو وەك هەرێمێكی سەربەخۆ دەیهێڵنەوە و نایكەن بەبەشێك لەویلایەتەكە، بەوەش بەشێكی زۆر لەئارگوێمێنتی كۆمارییەكان وەڵامدەدەنەوە كەدەیانوت ئەو بە ویلایەتكردنە دەستوری نییە و پێویستی بەهەمواركردنەوەی دەستور هەیە. بەدەر لەبیانوی نادەستوری بوونی یاساكە، كۆمارییەكان دەڵێن، ئەوە تەنیا هەوڵ و بیانوی دیموكراتەكانە بۆ ئەوەی ئەمریكا بكەنە وڵاتێكی سۆشیالیستی و ژمارەی ئەندامانیان لەكۆنگرێس و ئەنجومەنی پیران زیاتربكەن. هاوكات ئارگوێمێنتێكی تریان ئەوەیە ناوچەیەكی وەك پۆرتۆریكۆ دانیشتوانەكەی زیاتر لەسێ ملیۆن كەسن و هێشتا نەبوونەتە ویلایەت و نوێنەرییان نییە لەكۆنگرێس و ئەنجومەنی پیراندا. دوای دەركردنی بڕیارەكە لەلایەن كۆنگرێسەوە، ئێستا چووەتە بەردەم ئەنجومەنی پیران بۆ دەنگدان لەسەری و بەهۆی ئەوەی ژمارەی دیموكراتەكان زیاترە، پێدەچێت ویلایەتێكی نوێ لەئەمریكادا دروست ببێت و ئاڵاكەی ئەستێرەیەكی تر زیادبكات كەدوایەمین جار، لە 4ی تەمموزی ساڵی 1960دا بوو، كاتێك هاوای بووە ویلایەتێكی سەربەخۆ.                      

  هەڵۆ سەربەست توركیا بەفەرمی رایگەیاند كە گەورەترین سەربازگە (ناوچەی ئارام) لەهەرێمی كوردستاندا دروستدەكەن ئەوەش لەپێناو رێگری لەگەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان. دوای دووڕۆژ لەبڵاوبوونەوەی هەواڵی دروستكردنی سەربازگەیەكی نوێ لەهەرێم،  یەكشەممە دووی ئایاری 2021 خڵوسی ئاكار وەزیری بەرگری توركیا بەیاوەریی سەرۆكی ئەركانی گشتی و فەرماندەی هێزی پیادە سەردانی یەكێك لەسەربازگەكانی وڵاتەكەی كرد لەشرناخ هاوسنور لەگەڵ هەرێمی كوردستان. رۆژی هەینی رابردووش میدیا توركییەكان بڵاویانكردەوە كە سلێمان سۆیلۆ وەزیری بەرگری ئەو وڵاتە، لەكۆبونەوەیەكی داخراوی پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە)دا وتوویەتی، ئەنقەرە لەپرۆسە سەربازییەكانی لەسەر سنورەكانی هەرێمی كوردستان بەردەوامدەبێت و بەرەوپێش دەڕوات. هاوكات جەختی لەگرنگییە ستراتیجییەكەی ناوچەی مەتینای پارێزگای دهۆك كردووەتەوە و وتوویەتی:»وەك ئەوەی لەسوریا كردمان، سەربازگە دروستدەكەین و كۆنترۆڵی ناوچەكە دەكەین، ئەو ناوچەیە ڕێگای قەندیلە، بۆیە كۆنترۆڵی ئەو هێڵە دەكەین» لەوبارەیەوە لیوای خانەنشینی عێراقی ماجد ئەلقوبەیسی بەماڵپەڕی حوڕەی راگەیاند:»حكومەتی توركیا خەریكی فراوانكردنی پێگەیەكی سەربازییە لە ناوچەی مەتینا تا ببێتە گەورەترین سەربازگەو چەقی چالاكییەكانی دژی پەكەكە لەناو عێراقدا». قوبەیسی راشیگەیاند سەبازگە نوێیەكە ئاسانكارییەكی زۆر بۆ پرۆسەكانی توركیا دەكات لەوانە دابینكردنی شوێنی نیشتنەوەی هەلیكۆپتەرو ناوچەی دابڕێندراو بۆ ڕێگریكردن لەجموجوڵ و هاتوچۆی پەكەكە لەنێوان عێراق و سوریا، هاوكات لەنێوان قەندیل و دهۆكدا. بەپێی زانیارییەكانی قوبەیسی، توركیا (37) پێگەی سەربازیی هەیە لەهەرێمی كوردستان و باكوری عێراقدا، كەهەندێكیان بنكەن و هەندێكیان سەربازگەن و دەشڵێت:» ئەو پێگە سەربازییانە نزیكن لەهەولێر و سۆران، ئەوە جگە لەسەربازگە گەورەكەی باشیك كەنزیكەی (80) كیلۆمەتر لە سنورو (40) كیلۆمەتر لەباكوری رۆژهەڵاتی موسڵ دوورە». پێگەكانی توركیا بەقوڵایی (10 تا 80) كیلۆمەتر هاتوونەتە ناو خاكی عێراقەوەو لەناوچەكانی زاخۆو خواكوڕكیش پێگەی هەیەو چوار سەنتەری ئەمنیشی لەناوچەكانی كوخی و زاخۆو بامەڕنی و ئامێدی هەیەو سەرجەمی ئەوانە بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی عێراق دروستكراون.  لەو چوارچێوەیەدا شارەزای ستراتیجی توركیی، جەواد غۆك، بەدوری دەزانێت توركیا رەزامەندیی عێراق وەربگرێت بۆ سەربازگە نوێیەكەی و وتی: «حكومەتی توركیا گرنگیی بەڕەزامەندیی حكومەتی عێراق نادات، بەڵكو یاسای نێودەوڵەتی جێبەجێدەكات بەبەرگریكردن لەئاسایشەكەی، لە تاقیكردەوەكانی پێشوتریشماندا رەزامەندیمان وەرنەگرتووە بۆ دروستكردنی سەربازگەی باشیك یان پێگەكانی ناوچەكانی تر»