ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

پ.دهۆك وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای دهۆك ئەوە ئاشكرادەكات كە»پێش چەند رۆژێك لەدهۆك چەند كەسێك لەسەر دزین و دزەپێكردنی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەلایەن هێزەكانی ئاسایشەوە دەستگیركراون». دوای بڵابوونەوەی هەواڵی دزەپێكردن و دزینی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەدهۆك، رۆژنامەی  هاوڵاتى  بەدواداچوونی بۆ بابەتەكە كرد، دەزگا ئەمنیەكان دەڵێن راستە و وەزارەتی پەروەردە نایاوێت قسەی لەسەر بكات. هێمن سلێمان، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت:» پێش چەند رۆژێك لەدهۆك چەند كەسێك لەسەر دزین و دزەپێكردنی پرسیارەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی لەلایەن هێزەكانی ئاسایشەوە دەستگیركراون، ئەو تۆمەتبارانە لای ئاسایشن و لێكوڵینەوەیان لەگەڵ دەكرێت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە چەند رۆژێكی تر ئەو تۆمەتبارانە رەوانەی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دهۆك دەكرێن و لێكوڵینەوەیەكی وردیان لەگەڵدا دەكەن. هێمن سلێمان وتیشی:»ئەم بابەتە زۆر راستە، ئەگەر راست نەبا بڵاونەدەبووەوە، ئێمە جارێ‌ نازانین ژمارەیان چەند كەسن و كەسەكان كێن مامۆستان یاخود هەندێك كەسی ترن، هەركاتێك رەوانەی ئێمە كران زانیاریی تەواویان لەسەر ئاشكرا دەكەین».    بەپێی زانیارییەكانی  هاوڵاتى  كە لەبەرپرسانی ئەمنی دهۆك دەستی كەوتووە، ئەو گرووپە لەژمارەیەك مامۆستاو پارێزەرو نووسینگەیەكی فرۆشتنی ئامێرەكانی گواستنەوە (بلووتووس) پێكهاتووەو ئێستا لەلایەن ئاسایشی پارێزگای دهۆك دەستگیركراون.  پەیوەندی كرد بەوتەبێژی وەزارەتی پەروەردە تەنها  وتی: « هیچ كۆمێنتێكم لەسەر ئەم بابەتە نیە «.  هاوكات، عومەر عەلی تەها ، بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت: « گشت تاقیكردنەوەكانی 12ی ئامادەیی بەشێوەیەكی زۆر رێكوپێك ئەنجامدراون، دەزگا ئەمنیەكانیش بە روڵی خۆیان هەڵساون بۆ پاراستنی هۆڵەكان، هیچ شتێكی فەرمی بۆ ئێمە نەهاتووە كە پرسیارەكان دزراون، ئێوە دەتوانن لەگەڵ دەزگا ئەمنیەكان قسە بكەن «.

شاناز حەسەن تائێستا لەهەرێمی كوردستاندا تەنها لەسەدا 13ی دانیشتوان ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووەو بەرپرسێكی وەزارەتی تەندروستیش دەڵێت:» 650 هەزار كەس لەهەرێم چاوەڕێی وەرگرتنی ڤاكسینن». لەهەرێی كوردستاندا هەموو ئەوانەی هەردوو ژەمە ڤاكسینەكەیان وەرگرتووە رای جیاوازیان لەسەری هەیەو بەشێكیان دەڵێن دوای وەرگرتنی كەتووشی پەتای كۆرۆنا بوون ئازاریان كەمتر بووە، بەڵام بەشێكیشیان دەڵێن بەقورسی تووشی كۆرۆنا بوون. بەشێك  لەو هاونیشتمانیانەی دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووە  باس لەوە دەكەن ئازاری توشبوون و نیشانەكانیان بەكۆرۆنا كەمتر لەسەر دەردەكەوێت. هێمن مەحمود، تەمەن 37 ساڵ، دانیشتووی سلێمانیەو دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو دواتر تووشی پەتاكە بووە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ڤاكسینەكە وایكردووە ئازاری كۆرۆنا لەسەرم سوكتر بێت، ئەمجارە ئازارەكەی زۆر جیاوازی هەیەو كەمترە، پزیشكەكانیش پێیان وتووم بەهۆی بەكارهێنانی ڤاكسینەكەوەیە». هەروەها فەرحان مەولود، تەمەن 41 ساڵ، دانیشتوی شاری هەولێرەو دوو ژەم ڤاكسینی وەرگرتووە، بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد تووشی كۆرۆنا بووە زۆر بەسووكی و پزیشكەكان پێیان راگەیاندووە كە بەهۆی وەرگرتنی ڤاكسینەوەیە. فەرحان وتیشی:» لەدوای وەرگرتنی ڤاكسینەكە، تەندروستیم زۆر جێگیرەو بەرگریم بەرامبەر ڤایرۆسەكە زۆر بەرزە». هاوكات، شنیار ئەحمەد، كچێكی تەمەن 24 ساڵانەو دانیشتووی شاری هەڵەبجەیە، تائێستا سێ جار تووشی كۆرۆنا بووەو دوو ژەمە ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووە، هێمای بۆ ئەوەكرد لەدوای وەرگرتنی ڤاكسین ئازاری كۆرۆناكە زۆر كەمتر بووەو وتی» پێش وەرگرتنی ڤاكسین و دوای وەرگرتنی تووشی كۆرۆنا بووم، واتا دووجار ڤایرۆسەكەم گرتووە، ئازارەكەی زۆر زۆر كەمترەو بەسوكتر تووشی ڤایرۆسەكە دەبیت». ئەم كچە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، جاری یەكەم ئازارێكی زۆری هەبووەو ماوەیەكی زیاتر ڤایرۆسەكە لەگەڵیدا ماوەتەوەو وتی» دوای وەرگرتنی ڤاكسینەكە دووجاری دیكە تووشی كۆرۆنا بوون، بەڵام بەنیشانەی زۆر كەمترو ئازارێكی كەمتر». لەلایەكی دیكەوە پیاوێكی تەمەن 61 ساڵ دەڵێت سەرەڕای وەرگرتنی ڤاكسین، بەقورسی تووشی پەتای كۆرۆنا بووە. سەعید عەبدوڵا، پیاوێكی تەمەن 61 ساڵی دانیشتووی دهۆكە، دوو ژەم ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووە بەهاوڵاتی وت:» بەئاستێكی قورس تووشبووم لەكاتێكدا دوو ژەمە ڤاكسینیشم وەرگرتووە». ئەم پیاوە زیاتر وونیكردەوەو وتی:» راستە لەوانەیە بەتەواوی بەرگریم پەیدا نەكردبێت بۆ ڤایرۆسەكە، بەڵام هەر دەبوایە كاریگەری لەسەر كەمكردنەوەی ئازارەكەم هەبوایە». بەهەمان شێوە هێرۆ بابانی، تەمەن 31 ساڵ، دانیشتووی هەولێرەو دوو ژەمە ڤاكسینی وەرگرتوەو زۆر بەقورسی تووشی كۆرۆنا بووە. دایكی هێرۆ گێڕایەوە كە كچەكەی لەكۆمپانیایەك كاری كردووە بۆیە هەر زوو دوو ژەمە ڤاكسینی وەرگرتووەو وتی:» لەگەڵ ئەوەشدا ئێستا ماوەی دوو هەفتەیە لەنەخۆشخانەیەو باری تەندروستی جێگیر نیە». دایكی هێرۆ جەختی لەوەكردەوە لەناو خێزانەكەیاندا تەنیا هێرۆ ڤاكسینی كۆرۆنای وەرگرتووەو هەمووشیان تووشی كۆرۆنا بوون و وتی:»تەنیا هێرۆ لەگەڵ ئەوەی ڤاكسینی وەرگرتووە بەقورسی تووشی ڤایرۆسەكە بووە، ئەگینا خۆشم و كوڕو كچەكانی دیكەم زۆر بەسوكی توشبووین». ئەم دایكە ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، ئێستا ترسی هەیە لەوەرگرتنی ڤاكسین و وتی:» دەترسم هەر منداڵێكی ترم ڤاكسینەكە وەربگرێت بەو شێوەیەی هێرۆ بەقورسی تووشی كۆرۆنا ببێت». سوارە عەلی، پزیشكی پسپۆڕی هەناوی لەنەخۆشخانەی شار لەسلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو كەسانەی تەنانەت یەك ژەم ڤاكسین وەردەگرێت، بەرگری بەرامبەر ڤایرۆسەكە پەیدادەكات، بۆیە كە دوو ژەمی وەرگرت دەیپارێزت لەڤایرۆسەكەو بەسوكی تووشی دەبێت». هەروەها ئەو پزیشكە پێشیوابوو ئەو كەسانەشی یەكەم ژەم ڤاكسینی وەرگرتووە باشترە لەوەی هەر هیچ ڤاكسینی وەرنەگرتووە. هاوكات پزیشكەكەی نەخۆشخانەی شار جەختی لەوەشكردەوە تەنیا ئەو كەسانەی گروپی مەترسیدارن (ئەوانەی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە) لەتوشبوون بەڤایرۆسەكە دەبێت بەردەوام خۆپارێزی تەواو بكەن و تەنانەت دوای وەرگرتنی دوو ژەمە ڤاكسینەكەش. تائێستا لەهەرێمی كوردستان لەسەدا 13ی دانیشتوانی ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرگرتووەو هەزاران كەسی دیكە چاوەڕێن لەڕێگەی سیستمی ناو تۆماركردن بۆ وەرگرتنی ڤاكسینەكە. حەربی كەتۆ، بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەپێی ژمارەی دانیشتوان تائێستا نزیكەی لەسەدا 13ی دانیشتوانی هەرێم ڤاكسینیان وەرگرتووە». بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی جەختی لەوەشكردەوە رۆژانە ژمارەیەكی زۆر ناوی خۆیان تۆماردەكەن بۆ وەرگرتنی ڤاكسین و وتی:» تائێستا 650هەزار كەس ناویان تۆمار كردووە». حەربی كەتۆ، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، ئەوانەی ژەمی یەكەمی ڤاكسین وەردەگرن دوای 21 رۆژ لەڕێگەی سیستمەكەوە پەیوەندیان پێوە دەكرێت بۆ وەرگرتنی ژەمی دووەم و وتی:» خەڵكی خۆشیان زۆر چاوەڕێی وەرگرتنی ژەمی دووەمن و دێنەوە تاڤاكسینەكە وەربگرن». بەپێی ئاماری وەزارەتی تەندروستی تائێستا زیاتر لە 750 هەزار ڤاكسینی كۆرۆنا هاتۆتە هەرێمەوە بەهەرسێ جۆرەكەیەوە، كە زیاتر لە 450 هەزار ژەم بەكارهاتووە و پرۆسەكە بەردەوامە رۆژانە ژمارەیەكی زۆر لەهاووڵاتیان ڤاكسین وەردەگرن.

عەمار عەزیز شەنگال بووەتە چەقی كێبڕكێ و ململانێی توندی هێزو لایەنە سیاسییەكان بۆ بەدەستهێنانی سێ كورسی قەزاكەو كورسییەكی كۆتای ئێزیدییەكان یەبەشەو پارتی و حەشدی شەعبی و لایەنەكانی دیكەش كاندیدیان هەیە. هەڵبژاردنی ئەمساڵ بەسیستەمی فرە بازنەیە ئەوەش یەكەم ئەزمونی هاوشێوەی پرۆسەی دەنگدانە لەدوای 2003ەوە، بەو پێیەی پێشتر هەر پارێزگایەك یەك بازنە بوو، بەڵام بۆ ئەم هەڵبژاردنە عێراق دابەشی 81 بازنە كراوە. سەعید بەتۆش، سەرۆكی حزبی پێشكەوتنی ئێزیدی لەشەنگال لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: « ئێمە بۆ كورسی كۆتای ئێزیدی كاندیدێكمان هەیە». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد حەوت كاندید كێبڕكی دەكەن بۆ بەدەستهێنانی كورسی كۆتاو بۆ بازنەی شەنگال كە سێ كورسی بۆ دیاریكراوە، 18 كەس خۆیان كاندید كردووە  كە پارتی، یەكێتی، حەشدی شەعبی، یەبەشە، قائیمەی موحەمەد حەلبوسی، قائیمەی خەمیس خەنجەر، ئەمانەو چەند لایەن و هێزی تر هەموویان كاندید-یان هەیە. لەتەواوی پارێزگای نەنیەوادا، زیاتر لە دوو ملیۆن و 330 هەزار دەنگدەر هەیەو بەسەر هەشت بازنەی هەڵبژاردندا دابەشكراون، پشكی نەینەوا لەپەرلەمانی داهاتووی عیراق 31 كورسییە، كە هەشت كورسی بۆ ژنانە، ئەوەش بەبێ‌ كۆتای كەمینەكان كە چوار كورسییان هەیە، كۆمسیۆن ناوی 401 كاندیدی لەنەینەوا پەسەندكردووەو كێبڕكێی بەدەستهێنانی 31 كورسی دەكەن . لەخولی داهاتووی پەرلەمانی عێراق 9 كورسی كۆتا بۆ كەمینەكان دانراوە كە 65 كاندید لەسەرتاسەری وڵاتدا كێبڕكێی بە دەستهێنانی دەكەن ، ئێزدییەكان بە حەوت كاندید چاویان لەكورسییەكی پەرلەمانی عێراقە. ئیدریس زوزانی، لێپرسراوی بەشی راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەلقی 17 پارتی لەشنگال كە ئێستا لەدهۆك دەوام دەكەن لەلێدوانێكدا  بە وت: « ئێمە سێ‌ كەسی زۆر بەهێزو كاریگەرمان كاندید كردووەو خەڵكی شەنگالن، بەدڵنیاییەوە هەرسێ‌ كاندیدمان دەردەچن و هەرسێ‌ كورسی شەنگال بۆ پارتی دەبێت». لەبارەی گەڕانەوەی ئەوان بۆ شەنگال، ئدریس زوزانی وتی: « بۆ گەڕانەوەمان بۆ شەنگال چاوەرێ‌ی بڕیاری سەرۆك بارزانی دەكەین، هەركاتێك سەرۆك بارزانی بڕیار بدات ئەوا بەدڵنیایەوە دەگەڕێنەوەو وەك پێش 2014 و باشتریش خزمەتی خەڵكی شەنگال دەكەین «. هەروەها عومەر ساڵح، سەرۆكی پارتی ئازادی و دیموكراتی ئێزدییان كەسەر بە یەبەشە و ئاسایشی ئێزدیخانە، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئێمە یەك كەسمان هەیە ئەویش بۆ بازنەی شەنگالمان كاندید كردووە كە یەبەشەو ئاسایشی ئێزدیخان و تەواوی خەڵكی شەنگال پشتگیری دەكەن». عومەر ساڵح پێشیوابوو كاندیدەكەی یەبەشە دەنگێكی زۆر بەدەستدەهێنێت و دەچێتە پەرلەمانی عێراق، بڕوای وابوو كە» خەڵكی شەنگال خەبات و بەرخودانی ئێمە هەرگیز لەیاد ناكات». هاوكات، حەیدەر شەشۆ ، فەرماندەی هێزی ئێزیدخان، كە سەرۆكی حزبی دیمۆكراتی ئێزیدی لەشەنگالە بەهاوڵاتى وت:»كاندیدێكمان هەیە بۆ كێبڕكێی كورسی كۆتای ئێزدییەكان، پێشتر داوامان لەهەموو هێزو لایەنەكانی شەنگال كرد، رێككەوتنێك واژۆبكەین بۆ هەرسێ‌ كورسی بازنەی شەنگال، بەڵام لایەنەكان رازی نەبوون، بۆیە ئێمە بەجیا بەشداردەبین لەهەڵبژاردن و كێبڕكێ‌ لەسەر كورسی كۆتا دەكەین «. حەیدەر شەشۆ باسی لەوەشكرد سەرەتا لەگەڵ كورسی كۆتای ئێزدییەكان نەبوون و داوایانكرد ئەو كورسیە نەمێنێت و بخرێتە سەر بازنەی شەنگال  لەسێ‌ كورسییەوە بكرێتە چوار كورسی ، بەڵام قبوڵیان نەكردووە. «حەوت هێزو لایەن  كێبڕكێ‌ دەكەن بۆ بەدەستهێنانی كورسی كوتا، رێككەوتن كرابا زۆر باشتر دەبوو ئەوكات دەنگی ئێزدییەكان پەرت و بڵاو نەدەبوو»، حەیدەر شەشۆ وای وت.

عەمارعەزیز گوللەی سوپای توركیا تەنها رووی لەگەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان نەكردووە، بەڵكو كەسانی سڤیل و مەدەنیش بوونەتە قوربانی و رۆژی 13ی ئاب هاونیشتیمانیەكی گوندی دێشیش لەكاتی ئاودانی باخەكەی بەتەقەی سوپای توركیا گیانی لەدەستداوە بەپێی وتەی بەڕێوەبەری ناحییەكە. ئیبراهیم حەسەن محەمەد تەمەن 50 ساڵ، خاوەنی حەوت منداڵ خەڵكی گوندی دێشیشە سەر بەناحیەی كانێ ماسێ‌، بەڵام بەهۆی شەڕی پەكەكەو توركیا زیاتر لەچوار مانگ بوو لەزاخۆ دەژیا، رۆژی 13ی ئابی 2021 بەگوللەیەكی دۆشەكەی سوپای توركیا گیانی لەدەستدا. ئەبوبەكر حەسەن محەمەد، برای ئیبراهیمە كەئێستا لەشاری زاخۆ دەژی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت: «لەكاتژمێر 5ی بەرەبەیانی رۆژی 13ی ئاب برایەكەم لەگەڵ هاوڕێیەكی خۆی لەزاخۆوە دەچنە گوندی دێشیش بەمەبەستی ئاودانی باخەكەی، دوای گەیشتنیان بۆ ناو گوند، گوللەیەك بەسەری براكەم دەكەوێت و یەكسەر گیانی لەدەستدا». ئەبوبەكر حەسەن وتیشی: «دەمانەوێت خوێنی براكەم بەبەلاش نەڕوات و بەشەهید هەژمار بكرێت ، ناتوانین بچینە سەر گوندەكانی خۆمان بەردەوام شەڕو ئالۆزی لەنێوان پەكەكە و سوپای توركیا هەیە». گوندی دێشیش بەدووری 10 كم دەكەوێتە ناوەندی ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌، پێش دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی توركیا بۆ سەر ناوچەكانی بادینان 30 تا 40 خێزان لەناو گوند دەژیان، بەڵام لەسەرەتای مانگی نیسانەوە تائێستا گوندەكە چوڵكراوە . سەربەرست سەبری، بەڕێوەبەری ناحیەی كانێ ماسێ‌ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» ئەو هاووڵاتیە بەتەقەی دۆشكەی سوپای توركیا كوژراوەو خاڵە سەربازییەكانی توركیا بەتەواوی گوندەكەیان كۆنتروڵ كردووە». سەربەست سەبری وتیشی:» لەكۆی 76 گوند لەسنوری ناحیەكە  36یان لەژێر دەسەڵاتی ئێمەدا نەماون و  سوپای توركیا لەسەرەوەیەو پەكەكەش لەخوارەوەیە و ئارام نین، بۆیە داوامان لەخەڵك كردووە بەهیچ شێوەیەك سەردانی ئەو گوندانە نەكەن و خۆیان بەرپرسیار دەبن لەڕوودانی هەر رووداوێك». هاوكات، فەرهاد عەبدوڵلا خەڵكی گوندی دێشیشە، هەر لەدوای ئۆپەراسیۆنی توركیا بۆ سەر ناوچەكە ماڵی خۆی گواستووەتەوە بۆ شاری زاخۆ بە  وت:»خاوەنی باخ و زەوی كشتوكاڵین، هەموو مانگێك چەند جارێك دەچنە گوند بۆ مەبەستی ئاودان، ئەگەر نەچین رەنجی ماندوبوونیان بەفیڕو دەڕوات».

شاناز حەسەن بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی دەڵێت:» هەوڵ بۆ دەستپێكردنەوەی پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتی هەرێم و وەزارەتی داراییەوە هەیە، بەڵام  سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان پێیوابوو كە هیچ هەواڵێكی دڵخۆشكەر لەوبارەیەوە بوونی نییە. لەسەرەتای ساڵی 2014 و كاتێك حكومەتی هەرێم قەیرانی دارایی راگەیاند تائێستا كە زیاتر لەحەوت ساڵ دەكات پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەرانی راگرتووە، بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی دەڵێت:» لە پرۆژە بودجەی 2021دا پلە بەرزكردنەوەی فەرانبەران وەك گرفتێكی میلاكات باسكراوە». سەرچاوەیەكی باڵا لە وەزارەتی دارایی و ئابوری حكومەتی هەرێمی كوردستان كە نەیویست ناوی بهێندرێت لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لە بودجەی 2021دا پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران وەك گرفتێكی میلاكات باسكراوەو هیچ بڕە بودجەیەكی تایبەتی بۆ تەرخان نەكراوە». هەروەها وتیشی:»  فەرمانبەر لەكاتی پلە بەرزكردنەوەدا شایستە داراییەكانی كە هەقی خۆیەتی بیدرێتێ‌،  بەڵام بەهۆی قەیرانی دارایی كە بەسەر هەرێمدا هاتووە پلەبەرزكردنەوە راگیرا و ئەمەش وایكرد چەندەها گرفت لەخانەنشین كردن و چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان و لەزۆر لایەنەوە كەموكوڕی دروست بوو لەموچەی فەرمانبەراندا». هاوكات ئەو بەرپرسەی وەزارەتی دارایی ئەوەشی خستەڕوو كە ئێستاش پڕۆژە بودجەیان ناردووە بۆ حكومەتی هەرێم، مەبلەغێكی دیاریكراویان دیارینەكردووە بۆ پلەبەرزكردنەوە، وتیشی:»هەوڵێكی باش هەیە لەلایەن حكومەتی هەرێم و وەزارەتی داراییەوە تا پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران دەستپێبكاتەوە». سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان دەڵێت:» هیچ هەواڵێكی دڵخۆشكەر نییە بۆ دەستپێكردنەوەی پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران». زیاد جەبار، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»لەو كاتەوەی پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران راگیراوە، تائێستا بەردەوام لەلایەن ئێمەی پەرلەمانتارانەوە یاداشت دراوەتە ئەنجومەنی وەزیران و هەوڵمانداوە لەپرۆژەی بودجەدا جێی بكرێتەوە، بەداخەوە تائێستا پڕۆژە بودجەكە نەهاتۆتە پەرلەمان تا كاری لەسەر بكەین». هەروەها سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی پێشیوابوو بەردەوام وەك ئەركی خۆیان داوایان كردووە حكومەتی هەرێم پێداچوونەوە بكات و ئەو مافە شەرعی و یاساییەی فەرمانبەران جێبەجێبكات. زیاد جەبار وتیشی:»تائێستا هەواڵی دڵخۆشكەر نیە و چاوەڕێین، بەو پێیەی حەوت ساڵە  پلە بەرزكردنەوە راگیراوە، بۆیە بێگومان كاریگەری لەسەر خەرجی حكومەت دەبێت چونكە گۆڕانكاریەكی زۆر لە موچەی فەرمانبەراندا روودەدات». هاوكات ئەبوبەكر هەڵەدنی، ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتى وت:»لەئێستادا هیچ پاساوێك بۆ راگرتنی پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران نیە، لەكاتێكدا كە سەرجەم فەرمانبەران  پلە بەرزكردنەوەی ئەو حەوت ساڵەیان بۆ بكرێت شتێكی وا لەداهاتەكان ناگۆڕێت لەكاتێكدا دەقی یاسای چاكسازی وەك خۆی جێبەجێبكرێت». هەڵەدنی پێشنیاری بۆ حكومەتی هەرێم كرد بەپێی زیادبوونی داهاتەكان پلە بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەران دەستپێبكاتەوە. 

ماردین نورەدین وتەبێژی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان جارێكی دیكە دڵنیایی دەداتە موچەخۆران و فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كە ناردنی 200 ملیار دیناری مانگانە لەلایەن بەغداوە بەردەوام دەبێت و ئەمینداری گشتی حكومەتی عێراق بەفەرمی نووسراوی كردووە بۆ ناردنی ئەو بڕە پارەیە. ‌سەمیر هەورامی وتەبێژی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»بەپێی نوسراوی ژمارە (257) كە لەئەمینداری گشتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق حەمید ناعیم ئەلغەزی وەك بڕیار دەرچووە، كە لەكۆبونەوەی 3/8/2021 ئەنجومەنی وەزیران بڕیارێكی داوە پەیوەستە بەهەرێمی كوردستانەوە كەخەرجكردنی 200 ملیار دینار مانگانە وەك شایستەی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بنێردرێت». هەروەها وتیشی:»ئەمە كۆتا بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقە، لەسەر ئەم مەوزوعە لەكۆبوونەوەی سێی مانگ بڕیاری لێدراوەو چواری ئاب ئەمینداری گشتی حكومەتی عێراق كردوویەتی بەبڕیار و بڵاویكردووەتەوە بۆ لایەنە پەیوەندیدارەكان». سەمیر هەورامی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە چاوەڕێین ئەم 200 ملیار دینارە مانگانە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستان  بنێردرێت و بۆ موچەی موچەخۆران خەرجی بكەن. پەرلەمانتارێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دەڵێت:» رێكەوتنی سیاسی تا ئەوكاتەی خزمەت بەبەرژەوەندی هەردوولا بكات جێبەجێ دەكرێت «.  ئەحمەدی حاجی رەشید ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق بەهاوڵاتى وت:» ئەگەر هەڵبژاردنەكان بكرێت لەبەر بوونی هەڵبژاردنەكان و جۆرێك لەهاوپەیمانی نێوان هەندێك هێزی سیاسی كوردی و عێراقی، ئەم 200 ملیارە ئەگەری ئەوەی هەیە بێت». ناوبراو پێشیوابوو هیچ شتێك  لەعێراقدا گرەنتی نییە، ئەگەر بچێتە چوارچێوەی قاڵبە یاساییەكەی ئەوا ناتوانێ ئیلتیزام بكات ئەگەری هەیە تاهەڵبژاردن بەردەوام بێت. بڕیارە 10ی 10ی 2021، هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق ئەنجامبدرێت كە دابەشبووە بەسەر 81 بازنەو سەدان كاندید كێبڕكێی بردنەوەی 329 كورسی پەرلەمان دەكەن.

عەمار عەزیز «سێ جار كڕین و فرۆشتنم پێوە كراو حەوت جار هەوڵی هەڵهاتنم داو 90 حەپم خوارد تا بمرم و لەدەست داعش رزگارم ببێت، بەزۆر دەستدرێژی دەكرایەسەرم كە لەوە ناخۆشتر نییە دەستدرێژی بكرێتەسەر شەرەف كە چۆنێتییەكەی و ئازارەكەی وەسف ناكرێت». حەلا سەفیل ، كچێكی رزگاربووی دەستی داعشە ، زیاتر لەسێ‌ ساڵ لەژێر ئەشكەنجەو مامەڵەی خراپی داعشدا بووە، ئەو هەشت جار هەڵاتووە لەژێر دەستی داعش رزگاربكرێت، جاری هەشتەم توانیویەتی خۆی بگەیەنێتە سوپای عێراق و رزگاری ببێت. حەلا سەفیل، خەڵكی كۆمەڵگای تل قەسەبە سەر بەقەزای شەنگال لەدایكبووی 1996، رۆژی 2ی ئاب 2014 لەناوچەی (قنێ‌) كە حەوت كیلومەتر دوورە لەناوەندی شەنگال، لەگەڵ دایك و باوك و خوشك و براكانی دەكەوێتە دەست چەكدارانی داعش، دوای دەستگیركردنیان ژن و پیاو لێك جیاكرانەوە، دواتر ژن و كچیان گواستنەوە بۆ تەلەعفەر.  دوای سێ‌ رۆژ مانەوە لەتەلەعفەر دەگوازرێنەوە بۆ زیندانی بادۆش لەسنوری شاری نەینەوا، لەزیندانی بادۆش دووبارە دایك و كچەكانیان لێك جیاكرانەوە، ئینجا كچیان گواستەوە بۆ ماڵی ئەسێل نوجەیفی لەناوەندی موسڵ، وەك حەلا سەفیل  بۆ پەیامنێرەكەی هاوڵاتی باس كرد. «كاتێك ئێمەیان گواستەوە بۆ ماڵی ئەسێل نوجەیفی لەوێ‌ ناخۆشترین شت لەژیانی مندا دەستپێكرا ئەویش كڕین و فرۆشتنی كچان بوو ، لەوێ‌ هەندێك چەكداری داعش دەهاتن 10 كچیان دەكڕی، هەندێكی تر پێنج كچیان دەكڕی بەپێی حەزو خواستی خۆیان، دوای كڕین دەیانبرد بۆ شاری رەققە، تەلەعفەر، بەعاج ، ئیتر هەركەسێك بەئارەزوی خۆی بۆ چ شوێنێكی بردبا»، حەلا سەفیل وا دەڵێت . «سێ جار كڕین و فرۆشتنم پێكراوە، دوو لەو چەكدارانە بە رەگەز سعودی بوون و ئەوەی تر عێراقی، ناخۆشترین شت هەر ئەوەبوو كە بەزۆر دەستدرێژییان دەكردەسەرم، لەوە ناخۆشتر نیە دەستدرێژیی بكرێتەسەر شەرەف كە لەهەموو شتێك گرنگترە، هەموو شتێكی خراپیان دەكرد ناتوانم وەسفی بكەم». حەلا باس لەچۆنیەتی خواردنی 90 حەب دەكات تابمرێت و لەژێر دەستی ئەوان رزگاری بێت، وتی:» زۆر بێزاربووم لە چەكدارانی داعش، زۆر شتمان تاقیكردەوە تا بمرین، چەند جارێك هەوڵی خۆ خنكاندنم دا، بەڵام زوو زوو دەیانزانی و رێگەیان بەئێمە نەدەدا خۆمان بكوژین، جارێك دەستی خۆم بڕی، دواینجار لەماڵی كریستیانەكان سێ‌ كارتۆنی حەبی (مقەوی)م بەدەستهێنا، تەنها لەیەك كاتدا 90 حەبی (مقەوی )م خوارد، دوای خواردنی حەب لەهۆش خۆم چووم، هێندە زانیم لەنەخۆشخانەم». حەلا باس لەوەدەكات كە بەو حەبانە نەمردو ئێستاش بەهۆی خواردنی ئەو حەبانە تەندروستیی باش نیە، وتیشی:»كە زانیان حەبم خواردووە یان هەر جارێك هەوڵی خۆ كوشتنم دەدا ئێمەیان لەكارەبا دەداو دەیان سزادانی تر، هەشت جار هەوڵی هەڵهاتنمدا سوودی نەبوو ، لەكۆی ئەو هەوڵانە حەوت جار چەكدارانی داعش زانیان دووبارە منیان دەستگیردەكردو سزایان دەدام بەقورسترین و ناخۆشترین شت كە باس ناكرێت». حەلا كاتی هەڵهاتنی لەدەست چەكدارانی داعش دەخاتەڕوو كاتێك فیرقەی زێڕینی لەشكری عێراق دەگەنە موسڵ ، حەلا بۆ جاری هەشتەم هەوڵدەدات خۆی رزگار بكات»لەبەری چەپی موسڵ بووم، زانیم سوپای عێراق هاتووەتە ناو سەنتەری موسڵ، هەوڵی هەڵاتنمدا بەچەند قۆناغێك خۆم گەیاندە بەری راستی موسڵ و یەكسەر خۆم رادەستی سوپای عێراق كرد، پێش ئەوەی بگەمە بەری راست لە رێگا هەر كەسێك پرسیاری لەمن كردبا نەمدەگووت ئێزیدیم تاگەیشتمە خاڵێكی سوپای عێراق، لە رێكەوتی 1/ 7/ 2017 بەتەواوی لەژێر دەستی داعش رزگاربووم». حەلا سەفیل، پێنج براو سێ‌ خوشكی هەیە، دوای حەوت ساڵ هێشتا چارەنووسی دایك و باوك و سێ‌ برای حەلا دیار نیەو بێسەروشوێنن، حەلا لەگەڵ سێ‌ خۆشكی خۆی و برایەكی لەكەمپی بێرسیف لەسنوری قەزای زاخۆ ژیان دەگوزەرێنێت . حەلا لەدوای رزگاربوون لەژێر دەستی چەكدارانی داعش  لەكەمپی بێرسیف لەگەڵ برایەك و سێ‌ خوشكی ژیان دەگوزەرێنێت و دوای وەرگرتنی چارەسەری دەروونی بۆ ماوەی دوو مانگ، لەگەڵ رێكخراوێك كاری (پاككەرەوە) دەكات لەنەخۆشخانەی كەمپی بێرسیف، وتی:» بەداخەوە لەدوای ئەو هەموو ناخۆشییانە ئیشی پاككەرەوە دەكەم، هەرچەندە ئیشكردن شەرم نیە و شەرەفێكی گەورەیە بۆ من، بەڵام عەیب و شەرمە بۆ بەرپرسانی عێراق و هەرێمی كوردستان كە بەهەموو شێوەیەك ئێمەیان «قوربانیانی ئێزیدییەكانیان پشتگوێ‌خستووە». «كەیسی شەنگال و رزگاربووانی دەستی داعش وەكو یاری منداڵانی لێهاتووەو یاری بەئێسك و پروسك و نەخۆشییەكانی ئێمەوە دەكرێت، هەندێكجار بەناچارییەوە باس لەكەیسی شنگال دەكەن، هیچ شتێك بۆ ئێمە نەكراوە»، حەلا وای وت.

نامۆ سەربەست دەسەڵاتدارانی حزبەكەی ئەردۆغان و دەوڵەت باخچەلی هاوپەیمان دەڵێن كودەتایەك لەوڵاتەكەیاندا بەڕێوەیەو بۆ ئەو مەبەستەش دوای ئاگركەوتنەوەكەی توركیا سەدان كەس دەستگیركراون. هیلال كاپلان مامۆستای دەروونناسی و رۆژنامەنوسی دیاری نزیك لەدەسەڵات و ئەندامی دەستەی بەڕێوەبردنی دامەزراوەی میدیایی تەرەتەی توركیی، لەڕۆژنامەی دەیلی سەباحدا وتارێكی بەو ناونیشانەوە بڵاوكردەوەو ئەوە بووە سەرەتای دەستپێكی هەڵمەتێكی راگەیاندن و سیاسییەكانی ئاكەپەو جەهەپە، كەئەگەری كودەتایەكی نوێ لەتوركیادا هەیە. كاپلان لەوتارەكەیدا دەڵێت ئەو ئاگرانەی ماوەیەكە توركیای گرتووەتەوە:»دەكرێت وەك بیانویەك بەكاربهێندرێن بۆ هەوڵی كودەتایەكی سەربازیی». نووسەرەكە ئاماژەی بەئەوە كردووە پێشبینییەكەی دوای ئەوە دێت كە ستفین كوك شارەزا لەسیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سێ رۆژ بەر لەدەستپێكردنی ئاگرەكان، لەوتارێكدا كە لەڕۆژنامەی فۆرین پۆلیسی بەناونیشانی (درزەكانی رژێمی ئەردۆغان لەزیاتربووندایە)، تیشكی خستەسەر خاڵە لاوازە بەرچاوەكانی حكومەتەكەی ئەردۆغان و لاوازبوونی زیاتری رژێمی توركیا و باسی لەوەشكرد توانای ئەردۆغان بۆ سەپاندن و پاراستنی دەسەڵاتەكەی لەسەرتاسەری توركیادا لاواز بووە و ئەوەش ئەگەری روودانی ناڕەزایی فراوان و زیاتربوونی توندوتیژی و كێبڕكێ سیاسییەكان زیاتردەكات. كاپلان لەوتارەكەیدا دەڵێت:»ئەوانەی چاودێری دەزگا راگەیاندنە رۆژئاواییەكان دەكەن، دەزانن ستیفن كوك یەكێكە لەسێ دژترین نووسەرەكان بەتوركیا، ئەو نووسەرە وتارێكی نووسیوە بە ناونیشانی چۆن ئەردۆغان توركیای كردووەتە وڵاتێكی سوڵتەوی و هەوڵدەدات بیانوو بۆ كوشتنی 251 كەس بهێنێتەوە لەلایەن كودەتاچییەكانەوە «. كاپلان كەسەرپەرشتیی چەند لیژنەیەكی ئەلكترۆنیی ئاكەپە دەكات بەناوی (گروپی ماسیخۆرە) و كاریان هێرشی ئەلكترۆنییە بۆ سەر ركابەر و ئۆپۆزسیۆنەكانی ئاكەپە، لەوتارەكەیدا نووسیویەتی:»هەمان فێل دووبارە دەكەنەوە بەوەی تۆمەتبارم بكەن بەبڵاوكردنەوەی تۆقاندن، وەك ئەوەی چوار مانگ پێش 15ی تەمموزی 2016 باسی ئەگەری كودەتام كرد، بەڵام من پێتان دەڵێم جوڵەی نامۆ هەیەو ئێمەش ئامادەین». دوا بەدوای كاپلان محێدین ئەتامان، مامۆستای زانستە كۆمەڵاتییەكان لەزانكۆی ئەنقەرە و بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی سەنتەری لێكۆڵینەوەی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی، وتارێكی بڵاوكردەوە بەناونیشانی (ئایا ئاگری دارستانەكانی توركیا كودەتایەكی نوێیە دژی حكومەت؟). تیایدا باس لەوە دەكات ئاگرەكان بە ئەنقەست لەلایەن پەكەكەوە كراونەتەوە و بوونەتە بیانوو بۆ گێرەشێوێنان تا توركیا وەك دەوڵەتێكی لاواز نیشان بدەن و هەوڵی كودەتا بدەن. لەچوارچێوەی ئەو هەڵمەتەدا چەندین وتارو بەرنامەو راپۆرتی تەلەفزیۆنیی تریش نووسران و پێشكەشكران، دواتریش پارتی دادو گەشەپێدان لەشاری ئەستەنبوڵ، كۆڕێكی گرت بەناونیشانی، (نمونەی دادو گەشەپێدان لەبەمەدەنیكردنی دەوڵەتی توركیاو شكستپێهێنانی كودەتا سەربازییەكان) تیایدا چەندین سیاسیی و نووسەر بەشدارییانكرد. لەكۆڕەكەدا یاسین ئاكتای راوێژكاری رەجەب تەیب ئەردۆغان وتی:»كودەتا رێگایەكی ناشەرعییە بۆ گەیشتنە حكوم، چارەسەری راستەقینە بەڕێگای پەرلەمانی و سیاسی دەبێت». هەروەها وتیشی:» كودەتا بەسەر دەستورو دامەزراوەكاندا دەبێت و ئەوەش سەری گەندەڵییە، چونكە كودەتا دزین و پێشێلكردنی هەموو پێوەر و نرخ و دەستورەكانە، گەلی توركیا لەكودەتا تێگەیشتووە و رەتی دەكاتەوە». لەبەرامبەر ئەو هەڵمەتەی دەسەڵاتدا، خەڵك و ئۆپۆزسیۆنی توركیاو چاودێرە دەرەكییەكان دەڵێن، ئەوانە تەنیا بۆ شاردنەوەی شكستی حكومەتە لەچارەسەری ئاگرەكاندا، بەتایبەتی ئەو رەخنانەی لەخودی ئەردۆغان گیران لەپای سەردانی بۆ ناوچە سوتاوەكان بەهێزێكی پاسەوانیی زۆرو دابەشكردنی كیسە چا بەسەریاندا. لەلایەكی ترەوە هەوڵی دەسەڵاتە بۆ زیاتر بێدەنگكردنی دەنگە ناڕازییەكان و ئۆپۆزسیۆن بەناوی پشێوینانەوە و بڵاوكردنەوەی ترس و دژایەتیكردنی دەوڵەتەوە. هاوكات بیانویەكی بەهێزە بۆ بەردەوامیی ئەردۆغان لە لەسەركارلابردنی ئەو فەرماندە سەربازییانەی گومانی لە وەلائیان هەیە بۆ خۆی، ئەوەبوو رۆژی 5ی ئاب و لەگەرمەی هەڵمەتەكەدا 30 فەرماندەی سەربازیی بەپلەی جەنەراڵ و ئەدمیراڵ خانەنشینكرد. لە 27ی تەمموزەوە ئاگرەكانی دارستانەكانی توركیا بەردەوامە، جیاوازیی لێدوانی بەرپرسە توركەكان سەبارەت بەژمارەی ئاگرەكان و كوژاندنەوەیان، ناجێگیریی دەرونی خەڵكی ئەو وڵاتەی زیاتر كردووە. هەندێكیان دەڵێن 150 ئاگرەو هەندێك دەڵێن 210 ئاگرە و 200یان كوژێنراوەتەوە. هەروەها 9ی ئاب بەكر باكدمیریلی وەزیری كشتوكاڵ و دارستانی توركیا رایگەیاند، تەواوی ئاگرەكان كوژێندراونەتەوە، بەڵام فەخرەدین ئەڵتۆن سەرۆكی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی سەرۆكایەتی كۆمار وتی 239 ئاگر بووەو هێشتا 5 یان بەردەوامە. بەوتەی ئەڵتۆن شەش هەزار كەس و 16 فڕۆكەو 9 درۆن و 65 هەلیكۆپتەرو 850 ئۆتۆمبێلی ئاگركوژێنەوە، بەشدارن لەهەڵمەتەكەدا. لەسەرەتای كەوتنەوەی ئاگرەكاندا (ئەوكات هێشتا ئاگر لە یۆنان نەكەوتبوەوە) حكومەتی یۆنان ئامادەیی بۆ هاوكاریكردنی توركیا دەربڕی و رایگەیاند ئەوان پێشتر چەند جارێك رووبەڕووی ئەو دۆخە بوونەتەوە و شارەزاییەكی زۆریان لەو بوارەدا هەیە، بەڵام توركەكان دەستپێشخەرییەكەی ئەوان و ئیسرائیلیشیان رەتكردەوە. لەبەرامبەردا سێ فڕۆكەی روسییان بۆ ماوەی 153 رۆژ بەبڕی 23 ملیۆن دۆلار بەكرێ گرت. زیانەكانی ئاگرەكەی توركیا تائێستا حكومەتی توركیا بەفەرمیی زیانەكانی ئاگرەكانی بڵاونەكردووەتەوە، بەتایبەتی زیانە ماددی و داراییەكان. بەپێی ماڵپەڕی سەنتەری خێرخوازیی كارەساتەكان، تائێستا لەتوركیادا 95 هەزار هێكتار زەوی و دارستان سوتاون، لەكاتێكدا لە 12 ساڵی رابردوودا نێوەندی سوتانی ساڵانە 13 هەزار و 516 هێكتار بووە. لەڕوی گیانییەوە 14 كەس مردون و 27 كەس هێشتا لە نەخۆشخانەكانن و سەدانی تریش دوای چارەسەر چوونەتە دەرەوە. چەتین عوسمان بوداق، پەرلەمانتاری ئەنتاڵیا لە پارتی كۆماریی ئۆپۆزسیۆن، بەڕۆژنامەی جمهوریەتی توركی راگەیاند:»زیانی دارایی ئاگرەكان 300 ملیار لیرە (350 ملیۆن دۆلار) تێدەپەڕێنێت». ئاماژەی بە ئەوەشكرد ئەو نرخە زیانەكانی كەرتی گەشتوگوزاریش لەخۆدەگرێت كە لەدەرئەنجامی ئاگرەكانەوە پێی دەگات. پەرلەمانتارەكە راشیگەیاند:»رووبەری ئەو دارستانانەی سوتاون 10 هێندەی ئەو رووبەرەی ساڵی رابردووە كە سوتاوە هەزاران دۆنم زەوی دارستان و كشتوكاڵ و لەوەڕگاو ژیانی سروشتیمان لەدەستداوە، نرخی ئابوریی درەختە سوتاوەكانمان دەگاتە 200 ملیار لیرە». «بەهۆی سوتانی دارستان و ناوچە گەشتوگوزارییەكانەوە، بڕی زیانەكان 300 ملیار لیرە تێدەپەڕێنێت، ساڵی 2019 داهاتی گەشتوگوزار تەنیا لەمانافاعاتی باشوری ئەنتاڵیادا 4.5 ملیۆن دۆلار بووە، ژمارەی گەشتیارەكانی سەردانی ئەو ناوچانە دەكەن كەمدەكات و زیانەكانمان لەداهاتی گەشتوگوزار 100 ملیار لیرە تێدەپەڕێنێت، ئەوە بێجگە لە لەناوچوونی سامانی ئاژەڵ و هەنگوین»، چەتین عوسمان وای وت. هاوكات ئاشكراشی كرد كە 48 هەزارو 300 دۆنم زەوی كشتوكاڵیی لەئەنتاڵیا سوتاوە، رووەكە بۆندارەكانی وەك مەریەمیە و غارو جاترە بەتەواوی لەناوچون و زۆر سەختە كشتوكاڵ و ئاژەڵداریی لەو ناوچانەدا دەستپێبكاتەوە. #یارمەتی توركیا بدەن بەردەوامیی ئاگرەكان و ناڕونیی قوربانی و زیان و كاتی كوژانەوەیان، حكومەتی ئەو وڵاتەی رووبەڕووی رەخنەیەكی زۆر كردەوە. لەگەڵیدا هاشتاگی #helpturkey یارمەتیی توركیا بدەن، لە ئاگرەكە خێراتر تەشەنەی سەندو لەماوەی چەند كاتژمێرێكدا زیاتر لەدوو ملیۆن و 500 هەزار تویت كرا. بڵاوبوونەوەی ئەو هاشتاگە بووە مایەی نیگەرانیی و توڕەبوونی ئاكەپەو مەهەپەو بڵاوكەرەوەكانیان بەخیانەتكار لەقەڵەمداو رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا، لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ ئاژانسی ئەنادۆڵ وتی:»ئەوە هەوڵی دوژمنانە تاوەكو توركیا وەك وڵاتێكی لاواز نیشانبدەن». هەروەها دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی مەهەپەش رایگەیاند:»كەسانێك هەن دەیانەوێت لەناومان ببەن و هەڵمانبوەشێننەوە، كارەساتەكان بەهێزو خۆڕاگریمان تێدەپەڕێنین، خۆبەدەستەوەدان ئەو خاڵە لاوازەیە لە سروشتی ئێمەدا بوونی نییە». هاوكات نوسینگەی داواكاری گشتی لێكۆڵینەوەیەكی لەسەر ئەو هاشتاگە دەستپێكرد، كە بەوتەی ئەو ئامانجی»نانەوەی پشێوی و ترس و تۆقاندنی دانیشتوان و سەرزەنشتكردنی حكومەتە». دوابەدوای ئەوە هەڵمەتێكی دەستگیركردنی چالاكوان و رەخنەگرەكان دەستیپێكردو تائێستا هەزاران كەس گیراون لەسەر بڵاوكردنەوەی ئەو هاشتاگە و هەر پۆستێكی تری سۆشیال میدیا كە باس لەشكستی حكومەت و بەردەوامیی ئاگرەكان بكات.  تەنیا لەئەنتاڵیا، فەرماندەیی درك سكاڵای لەسەر 66 كەس تۆماركردووە و داوای راگرتنی 17 ماڵپەڕی كردووە. لەگەڵیشیدا دەستەی رێكخستنی راگەیاندن هەڕەشەی غەرامەكردنی لەو كەناڵە تەلەفیزیۆنییانە كرد كەوێنەی راستەوخۆی ئاگرەكانیان دەگواستەوە، بۆیە زۆرێك لەكەناڵەكان روماڵكردنی ئاگرەكانیان راگرت.  

هاوڵاتى هێرش بۆ سەر كەشتییە بازرگانییەكەی ئیسرائیل لەهەفتەی رابردوودا گومانەكانی بۆ دروستبوونی جەنگی گەورەی كەشتییەكان لەكەنداو زیندوكردەوە كەهۆكاری سەرەكیی ئەو جەنگە، ئێران و عێراق بوون و سۆڤیەت و بەریتانیاو ئەمەریكاو زۆربەی وڵاتانی عەرەبی لەو جەنگەوە گلان و زیاتر لە (500) كەشتی تێكشكان و دواجاریش بەئاگربەست كۆتایی هات. ئێران كە شەشەمین هێزی دەریایی جیهانە بەگەورەترین مەترسیی سەر كەنداو ئەژماردەكرێت، چونكە خۆی بەخاوەن و پۆلیسی كەنداو دەزانێت و لەكۆنەوە تائێستا بەكەنداوی فارس ناوی دەهێنێت و هیچ كاتێك نەیشاردووەتەوە كە ئەگەر نەوتی وڵاتەكەی لەبازاڕەكانی جیهان ساغ نەبێتەوە یان رێگریی لێبكرێت ئەوا گەرووی هۆرموز لەكەنداو دادەخات كە بەشادەماری ئابوریی نەوت و وزە لەجیهان لەقەڵەم دەدرێت و رۆژانە (15) بۆ (20) كەشتیی نەوتهەڵگرو بارهەڵگرو زیاتر لە (18) ملیۆن بەرمیل نەوت لەو گەرووەوە تێدەپەڕن. نزیكەی نیوەی نەوت و غازی جیهان كەدەكاتە (40%)ی سەرچاوەی وزەی جیهان بەكەنداوو گەرووی هۆرموزدا تێدەپەڕێت و (90%)ی نەوت و غازی كەنداو لەو رێگەیەوە بۆ شوێنەكانی دیكەی جیهان دەگوازرێتەوە، بۆیە لەگەڵ سەرهەڵدانی هەر كێشەیەك لەكەنداوو ئەو گەرووە ستراتیژییە، ئەگەری سەرهەڵدانی جەنگێكی گەورەی جیهانی و زیانبەخش زیندو دەبێتەوە. جەنگی دەریایی كەشتییە نەوتهەڵگرەكان لەكەنداو كە راستەوخۆ لەنێوان ئێران و عێراق روویداو ئەمەریكا رۆڵی هەبوو تێیدا، بە دووەم گەورەترین جەنگی دەریایی دوای كۆتایی دووەم جەنگی جیهانی ئەژمار دەكرێت و بە (جەنگی نەوتهەڵگرەكان) ناودەبرێت و لەساڵی (1985) تا (1988) بەردەوام بوو، ئەو جەنگە بووە هۆی ملیارەها زیان و تێكشكانی زیاتر لە (500) كەشتی و نەوتهەڵگری گەوەرەی وڵاتانی جیهان كەزۆربەیان ئێرانی و عێراقی بوون. ئێران و ئیسرائیل ئاگری جەنگ لەكەنداو خۆش دەكەن.. لە رێككەوتی (29/7/2021) هێرش كرایەسەر كەشتیی بازرگانی مێرسرستریت (Mercer Street)  لەدوورگەی عومان لەنزیك گەرووی هۆرموز و ئەمەش كاردانەوەی توندی ئیسرائیلی لەدژی ئێران لێكەوتەوە، چونكە ئەو كەشتییە بەریتانییە لەلایەن بازرگانێكی ئیسرائیلەوە سەرپەرشتی كراوەو بەمەبەستی بازرگانیی بەكارهێنراوەو گومان دەكرێت ئێران لەڕێگەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە هێرشی كردبێتەسەر كەشتییەكەو بوبێتە هۆی كوشتنی دوو دەریاوانی. لەسەر داوای ئیسرائیل، سێ وڵاتی (بەریتانیا، رۆمانی، لیبریا) دژی كۆماری ئیسلامی ئێران سكاڵایان لە ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكان تۆمار كردووە و ئەو سێ وڵاتە رایانگەیاندوە بەئەگەری زۆر، ئێران لە رێگەی چەند فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانەوە هێرشی كردووەتە سەر كەشتی (مێرسرستریت) لەباشوری دەریای عوممان و بووەتە هۆی كوژرانی دوو دەریاوان و زیانگەیاندن بەكەشتییەكە. بەبڕوای هەندێك میدیای جیهانی دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی، پرسی هێرشكردنەسەر ئەو كەشتییە گەورەترین كێشەو تەنگەژەی دیپلۆماسی و سیاسیی بۆ ئێران لێدەكەوێتەوە. لەساڵی (2019) تا ێستا تەقینەوەو سوتان و رووداوی رفاندنی كەشتییە نەوتهەڵگرەكان لەكەنداو و گەرووی هۆرموز روودەدات و سەرجەم ئەم رووداوانەش بووەتە فشارێكی سیاسی و سەربازیی بۆسەر ئێران. ماوەی چەند ساڵیكە هەر كاتێك هێرش دەكرێتەسەر كەشتییە نەوتهەڵگرەكان، زۆربەی میدیاكانی جیهان ئاماژە بەسەرهەڵدانەوەی جەنگی كەشتییە نەوتهەڵگرەكان دەكەن چونكە لەسەردەمی ئێستادا كە نەوت و بازرگانیی پێویستییەكی سەرەكی زۆربەی وڵاتانی جیهانە، هەر جۆرە هێرشكردنەسەر كەشتیی بازرگانیی و نەوتهەڵگرەكان بەباڵاترین قۆناغی ململانێ و تەنگەژەی سیاسیی و سەربازیی ئەژمار دەكرێت. لەساڵی (1985)و دوای فەرمانی هێرشی سەددام حسێن، سەرۆكی  حزبی بەعسی عێراق بۆ سەر كەشتییە نەوتهەڵگرەكانی ئێران، كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند؛ عێراق بەهاوكاریی ئەمەریكا هێرش دەكاتەسەر نەوتهەڵگرەكانی وڵاتەكەی لەكەنداوو بەمەش دەیەوێت ئابوریی ئێران هەرەس پێبێنێت. لەو ساڵەدا بەهۆی هێرشەكانی عێراق و فشارەكانی ئەمەریكا لەكەنداو ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران لە رۆژانە نزیكەی سێ ملیۆن بەرمیل نەوتەوە بۆ رۆژانە (100) هەزار بەرمیل دابەزی و بەهای نەوتی ئێرانی لەهەر بەرمیلێك (18) دۆلارەوە بۆ هەر بەرمیلك شەش دۆلار دابەزیی و ئەو وڵاتەی بەرەو لێواری گەورەترین داڕووخانی ئابوریی برد، بەڵام ئێران رایگەیاند: «یان نابێت نەوتی هیچ وڵاتێك لەكەنداوەوە تێپەڕێت یان دەبێت رێگە بەنەوتی ئێرانیش بدرێت لەبازاڕەكانی جیهاندا بفرۆشرێت».  دوای ئەو پەیامەش كە لە رێگەی عەلی خامنەیی، سەرپەرشتیاری بەرەكانی جەنگی ئەوكاتی كۆماری ئیسلامی ئێران راگەیەنرا، سوپای دەریاوانیی ئێران هێرشی كردەسەر ژمارەیەك كەشتیی بەریتانیاو زیانی بەسێ كەشتیی سەربازیی سۆڤیەتی جاران گەیاندو تەنانەت كەشتیگەلێكی ئەمەریكاش بەمینی دەریایی تەقێنرایەوەو لەكارخرا، ئەمەش سەرەتای جەنگێكی شەلم كوێرم ناپارێزم بوو كە سەددام حسێن هۆكاری ئەو كاردانەوەیە بووە . سەدام حسێن بووە هۆی ئەوەی ئێران توندترین كاردانەوەی مێژوویی خۆی لەكەنداو بنوێنێت كەئەویش زیانگەیاندن بوو بە كەشتییەكانی سێ وڵاتی (بەریتانیا، ئەمەریكا، سۆڤیەت) وەك سێ زلهێزی جیهان لەكەنداو، ئەوەی دوای ئەو كاردانەوەیەی ئێران جێگەی سەرنج بوو سۆڤییەت دوای ئەوەی بەهۆی هێرشێكی هەڵەو نەخوازراوی ئێرانەوە سێ كەشتیی سەربازیی زیانی بەركەوت، بۆ هەمیشە كەنداوی جێهێشت لەكاتێكدا لەسەر داوای هەندێك وڵاتی عەرەبی كەنداو ئەو كەشتییانەی بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی وڵاتانی عەرەبیی رەوانەی ئەوێ كردبوو، بۆیە دوور نییە لەئێستادا ئیسرائیل ببێتە هۆكارێك بۆ كاردانەوەی توندی ئێران و هەڵگیرسانی جەنگێكی گەورە لەكەنداو. هەستیارترین جوگرافیای جیهان كەنداو هێڵی پەیوەندیی و گرێدانەوەی نێوان سێ كیشوەری ئەوروپاو ئەفەریقاو باشورو باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا-یەو گرنگترین سیستمی گواستنەوەی نێوان زەریای ئەتڵەسی و دەریای سپی و دەریای سور تازەریای هیند-ە بۆیە لە رووی بازرگانیی و گواستنەوەوە جێی بایەخی زۆربەی وڵاتان و بەتایبەت زلهێزە ئابوریی و سەربازییەكانی جیهانە، بەگشتی ئەم كەنداوە لە رووی جوگرافیای سیاسیی، ستراتیژیی، وزە، مێژوو شارستانییەتەوە بە رووبەڕێكی گرنگ و هەستیاری جیهان ئەژماردەكرێت. وڵاتانی (ئێران، عوممان، عێراق، سعودیە، كوەیت، ئیمارات، قەتەر، بەحرەین) لەكەنداو پشكیان هەیەو سەرجەم رووبەری ئەو كەنداوە (237) هەزارو (473) مەتر دووجایە، كە نزیكەی دوو هەزارو (440) كیلۆمەتر دووجا لە كەناراوەكانی دەكەوێتە بەشی ئێرانەوەو بەجۆرێك كە بەشی باكوری ئەو كەنداوە هەمووی دەكەوێتە جوگرافیای ئێرانەوە. زۆربەی ئەو دوورگە ستراتیژییانەی كەنداو وەك (قشم، خارگ، كیش، ئەبو موسا، لاوان ، لارك و ...) كە نزیكەی (30) دوورگەن دەكەوێتە جوگرافیای ئێرانەوەو بەو پێیە زۆربەی دوورگە گرنگەكانی كەنداویش بەدەست ئێرانەوەیەوە. وڵاتانی عەرەبی و ئێران لەكەنداو خاوەنی (75%)ی یەدەگی نەوت و (57%) یەدەگی غازی هەموو جیهانن، بۆیە ئەم ناوچەیە بە (عەمباری نەوتی جیهان) ناودەبرێت لەكاتێكدا ئێران بەتەنها دوای روسیا بەخاوەنی دووەم گەورەترین یەدەگی غاز لەجیهان ئەژمار دەكرێت. سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كەئێران بەتەنها خاوەنی (10%)ی یەدەگی نەوتی جیهان لەكەنداوە، بۆیە بەردەوام خۆی بەپۆلیس و خاوەنی ئەو ناوچەیە دەزانێت. بۆ ئێران پێداگریی لەناوی (كەنداوی فارس) دەكاتەوە مێژووی ناوی كەنداو دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی (داریوش) پاشای یەكەمی ئیمپڕاتۆریەتی هەخامنەشی لەئێران نزیكەی (500) ساڵ پێش زایین، بەڵام لەساڵی (1950) ئەو كەنداوە بە رەسمی لەلایەن وڵاتی ئێرانەوە وەك كەنداوی فارس ناوهێنراوەو لە بەڵگەنامە جیهانی و نێودەوڵەتییەكانیش ئەو ناوە تۆماركراوە.  لەساڵی (1960) بەسەرهەڵدانی جەمال عەبدولناسر لەوڵاتی میسرو بەهێزبوونی هزری نەتەوەپەرستیی عەرەب، دژایەتیی ناوی كەنداوی فارس دەستیپێكردووەو زۆربەی وڵاتانی عەرەبی ئەو كەنداوە بە (كەنداوی عەرەبی) ناودەهێنن و ئەمەش بەبەردەوام ناكۆكی سیاسیی لەنێوان ئێران و وڵاتانی عەرەبیی لێكەوتووەتەوە. ئێران كە خۆی بەمیراتگری ئیمپڕاتۆریەتی هەخامنەشی و داریوشی یەكەم دەزانێت، هەستیارییەكی زۆری بەرامبەر پاراستن و بەكارهێنانی ناوی «كەنداوی فارس» هەیە و هەر جۆرە گۆڕانكارییەك لەو ناوە یان بەكارهێنانی ناوی «كەنداوی عەرەبی» بەدەستدرێژی بۆ سەر وڵاتەكەی دەزانێت. پێگەی سەربازیی لەكەنداو كەنداو بەهۆی گرنگیی ستراتیژییەوە لەئێستادا بووەتە بنكەو پێگەی سەربازیی سێ زلهێزی جیهان كەئەوانیش (ئەمەریكا، بەریتانیا، ئەڵمانیا)ن لەكاتێكدا پێشتریش كەشتییە جەنگییەكانی سۆڤییەت لەو ناوچەیە بوونیان هەبوو، بەڵام بەهۆی جەنگی نێوان ئێران و عێراقەوە سۆڤییەتی جاران بۆ هەمیشە ئەو كەنداوەی جێهێشت. هێزە دەریاوانییەكانی ئێران كە لە رووی پلەی سەربازیی دەریاییەوە بە بوونی ژمارەیەكی بەرچاو لەكەشتی و ژێردەریایی جەنگییەوە دوای وڵاتانی (چین، روسیا، كۆریای باكور، ئەمەریكا، كۆڵۆمبیا) شەشەمین هێزی دەریایی جیهانە. هێزە دەریاوانییەكانی ئێران لەدوو هێزی سەرەكیی پێكدێت كەبریتین لەهێزەكانی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی ئێران و هێزەكانی سوپای رەسمیی ئەو وڵاتە (ئەرتەش)،  ژمارەی ئەو دوو هێزە لەكەنداو دەگاتە نزیكەی (50) هەزار سەرباز لەكاتێكدا هێزەكانی ئاسمانی و وشكانیی ئێران هاوكات پشتیوانیی لەم ژمارە زۆرە دەكەن. لەساڵی (2008) بە رەسمی ئاڵوگۆڕی تاكتیكیی گەورە لەنێوان هێزە دەریاوانییەكانی ئێران روویدا و سوپای پاسداران ئەركی پاراستنی كەنداوی پێسێردراو لەبەرامبەردا هێزی رەسمیی دەریاوانیی ئێران لەكەنداو بچووك كرایەوەو ئەركەكانی بەشێوەیەكی بەرچاو سنوردار كرایەوە، بۆیە هەر لەو ساڵەدا سوپای پاسداران ناوەندێكی سەرەكیی خۆی بۆ كەنداو گواستەوەو بەموشەك و ئامێری پێشكەوتو و دەیان كەشتیی جەنگیی و تەنانەت ژێردەریایی روسیا جێگیربوونی هێزەكانی لەو ناوچەیە نمایش كرد. سوپای پاسداران رایگەیاند هێزەكانی ئەوان ئەركیان پاراستنی شۆڕشی ئیسلامییە و ئەركی سەربازییان  سنوردار نییە تەنها بەجوگرافیای ئێرانەوەو هێزەكانی دیكە ئەركیان پاراستنی خاك و ئاوی وڵاتەكەیە، كەئەمەش ئاماژەیەكی گەورەبوو لەگۆڕانكاریی سەربازیی لەئێران بەو واتایەی هەر لایەنێك دژایەتیی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران بكات لەكەنداو.  سوپای پاسداران بەرەنگاری دەبێتەوە لەكاتێكدا ئەركی هێزی رەسمی دەریاوانیی هەر وڵاتێك تەنها پاراستنی سنوری ئاوییە، بۆیە لەو سەردەمەدا لەناوخۆی ئێران دەنگۆی ئەوە دروستبوو كە فەرماندە و جەنەڕاڵە دەریاوانییەكانی (ئەرتەشی ئێران) دووردەخرێنەوەو چەند جەنەڕاڵێكی دەریاوانیی ئێرانیش ناڕەزایەتیی خۆیان لەبەرامبەر ئەو گۆڕانكارییە دەڕبڕی كە بووە هۆی پەراوێزخستن و رەخنەی توندی سوپای پاسداران لەدژی ئەو جەنەراڵانە. ئێران لەكۆنەوە خاوەنی قەڵغانێكی دژە موشەكیی دروستكراوی بەریتانیایە كە بەیەكێك لەقەڵغانە دەریاییە پێشكەوتووەكانی جیهان لە (50) ساڵی رابردودا ئەژمار دەكرێت و سەرەڕای ئەمەش خاوەنی زیاتر لە (20) كەشتیی گەورەی جەنگیی و (18) كەشتیی گواستنەوەی سەربازییە كە لەوشكانیشدا توانای گواستنەوەی هێز و ئامێری سەربازیی هەیە. زۆربەی سیستمی دەریاوانیی ئێران لە (50) ساڵی رابردودا لەلایەن وڵاتی بەریتانیاوە بونیادنراوەو ئێران توانیویەتی لەسەر ئەو سیستمانە جارێكی دیكە كەشتی و ئامێرە پێویستییەكانی دروست بكات، یان  نوێیان بكاتەوەو لەگەڵ ئەوەشدا ستراتیژیترین چەك و ژێردەریایی سەربازیی لەچین و روسیا بكڕێت. سەرەڕای ناڕەزایەتییەكان و هەوڵەكانی ئەمەریكا بۆ رێگریی لەئێران ئەو وڵاتە لەساڵی (1992) سێ ژێردەریایی لە روسیا لەجۆری (كیلو) كڕی و لەبەرامبەردا ئەمەریكا دەستبەجێ بۆ یەكەمجار لەمێژووی خۆیدا یەكێك لەگەورەترین ژێردەریاییە ئەتۆمییەكانی بە ناوی (یو ئێس تۆپێكا)ی رەوانەی ئاوەكانی كەنداو كرد. لەگەڵ ئەوەی ئێران ژێردەریایی لە روسیا كڕی هاوكات خۆیشی ژمارەیەك ژێردەریایی بچووكی جەنگیی بە ناوی (غەدیر) لەجۆری (29) مەتریی (115) تۆنی دروست كردووە كە توانای هەیە موشەكی جۆری كڕوز لەژێر دەریاوە ئاڕاستە بكات. ئێران دوو كەشتیگەلی گەورەی بە ناوی (مەكران) و (سەهەند) هەیە كەدرێژیی مەكران (228) مەترو پانییەكەی(42) مەترو بەرزییەكی (22) مەترە و كێشەكەی (121) هەزار تۆنە و هێلیكۆپتەر و فڕۆكەی جەنگی بە كێشی (950)تۆنی دەگوازێتەوە  و توانای ئەوەی هەیە (24) هەزار سەعات بەبێ ئەوەی پێویستی بەوەستان بێت لەدەریا و ئاواكاندا دەمێنێتەوە و بەگەورەترین كەشتیگەلی جەنگی ئەو وڵاتە ئەژمار دەكرێت كە لەسەر جۆرو شێوازی كەشتیگەلی ئەمەریكا لەساڵی (1990) دروستكراوە، بەگشتی ئەو وڵاتە (398) كەشتی و ژێر دەریاریی جەنگیی هەیە و ئەمە وای كردووە ئێران ببێتە شەشەمین هێزی دەریاوانیی جیهان. سەرەڕای هەموو ئەمانە سوپای پاسداران سێ هەزار بەلەمی بچووكی جەنگیی هەیە كە بەژمارەیەكی پێوانەیی لەبەلەمی جەنگیی لەجیهاندا ئەژمار دەكرێت و زۆرجار ئەم بەلەمە بچوكانە كە خێراییەكانیان زۆر بۆ گێچەڵكردن بەهێزەكانی ئەمەریكا و كەشتییە سەربازییەكانی لەكەنداو بەكاردەهێنرێت. جەنگی ئاگر و ئاسن لەئاوی كەنداو كاتێك ئەو ژمارە زۆرە لەكەشتی و چەك و كەرەستەی سەربازیی ئێران كە بۆ جەنگی كەنداو یان باڵادەستبونی خۆی لەو ناوچەیە تەرخانی كردووە دەخرێتە پاڵ یەكتر، هەست بەمەترسییەكی گەورە بۆ سەرهەڵدانی جەنگێكی هەمەلایەنە لە ئاگرو ئاسن لەكەنداو دەكرێت كە زۆربەی زلهێزەكان بەخۆیەوە سەرقاڵ دەكات، بۆیە دوور نییە لەهەر ئەگەرێكی رووداوی هێرشكردنە سەر كەشتیی وڵاتانی جیهان و بەتایبەت بەریتانیا، ئیسرائیل، ئەمەریكا جەنگێكی گەورە لە كەنداو روو بدات بەتایبەت كەئێران و عێراق ئەو ئەزمونەیان هەیە و لەماوەی سێ ساڵدا زیانی گەورەیان بە زیاتر لە (500) كەشتیی بازرگانیی و نەوتهەڵگری خۆیان و وڵاتان لە كەنداو گەیاند.

پ. دهۆك سوپای توركیا لەماوەی سێ‌ مانگی رابردوودا زیاتر لە 11 خاڵی سەربازیی لەسنوری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌ جێگیركردووەو لەم هەفتەیەدا تەقەو هەڕەشەیان لەهاووڵاتیانی گوندی هرور كردووەو كونسوڵی توركیا لەهەرێمیش وەڵامی پارێزگاری دهۆك ناداتەوە. هاووڵاتیەكی گوندی هرور دەچێتە دەوروبەری گوند بەمەبەستی كردنی هەندێك گژوگیا بۆ مەڕو ماڵاتەكەی، سوپای توركیا تەقە لەو كەسە دەكەن و دوای ماوەیەك شوێنەكە بەجێدەهێڵێت، دووری شوێنی ئەو دانیشتووەی گوندی هرورەو ناوەندی گوند تەنها 300 مەتر بووە. هەروەها جاری دووەمیش دوو كەسی دیكەی گوندی كێستە بەمەبەستی نۆژەنكردنەوەی بۆری ئاوی گوندەكەیان دەچن، بەڵام سەربازانی توركیا رێگەیان نەداوە بچنە ناو گوندەكەو بۆری ئاوی گوندەكیان نۆژەن بكەنەوە، هەڕەشەی كوشتنیان لێكردوون ئەگەر جارێكی دیكە بگەڕێنەوە. ئەدیب موسا، تەمەن 59 ساڵ، دانیشتووی گوندی هرور باسی رووداوەكە بۆ هاوڵاتى دەكات و وتی:» لەگەڵ كوڕێكم رۆیشتین بۆ دەوروبەری گوند بەمەبەستی كردنی هەندێك گژوگیاو بڕینی چلی لەداری بەڕوو، دوای چەند خولەكێك سەربازانی توركیا بەچەكی سووك تەقەیان لەئێمە كرد، یەكسەر شوێنەكەمان بەجێهێشت و گەڕاینەوە بۆ ماڵەوە، ئەگەر زوو شوێنەكەمان بەجێنەهێشتبا یان بریندار دەبووین یان دەیانكوشتین». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد پێش دوو رۆژ هەر لەگوندەكەیان هاووڵاتیەك دەچێتە سەر جوگەی ئاوی گوند بەمەبەستی ئاودانی باخەكەی، بەڵام سوپای توركیا تەقەی لێ‌دەكەن و دەگەڕێتەوە بۆ ماڵەوە بەم شێوەیە باخەكەی وشك بووە، وتیشی:» لەگوندی كێستەش كە نزیكە لەئێمە سوپای توركیا هەڕەشەی كوشتن لەدوو كەس دەكەن، ئەو دوو كەسە بەنیاز بوون بچن بۆ گوند بەمەبەستی نۆژەنكردنەوەی بۆری ئاو، بەڵام سەربازانی توركیا رێگا بەئەوان نادەن و هەڕەشەی كوشتنیان لێدەكەن» . ئەدیب موسا ئەوەشی خستەڕوو كە زیاتر لەسێ‌ مانگە بەردەوام ناوچەكەیان بۆردوومان دەكرێت، «تائێستا سەرووی هەزار تۆپ لەدەوروبەری گوند دراوە ، نزیكەی 55 خێزان لەناو گوندی هرور دەژین، تائێستا هیچ كەسێك گوندەكەی بەجێنەهێشتووە، هیچ شتێكمان ناوێت تەنها دەمانەوێت واز لەئێمە بێنن بۆ خۆمان بژین، بەداخەوە هیچ كەسێك قسە ناكات، بەرپرسانی هەرێم و بەغدا بێ‌دەنگن وابڕوات مەترسی زیاتر دەبێت بۆ سەر دانیشتوانی گوندەكانی سنوری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌«. سوپای توركیا دەیان كیلۆمەتر خاكی هەرێمی كوردستانی داگیركردووەو دەیان گوند چۆڵكراون و دانیشتوانی چەند گوندێكی دیكەش لەترسی بۆردومان ناتوانن بچنە سەر كارەكانیان. سەربەست سەبری، بەڕێوەبەری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌ لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «پێنج رۆژە چوار گوندی سنوری ناحیەی كانێ‌ ماسێ‌ بێ‌ كارەبا ماونەتەوە، ئەوانیش (ئەدنێ‌، دێشیش، سەرەرۆ، ئورە ) چەند جارێك تیمەكانمان سەردانی ئەو گوندانەیان كردووە بەمەبەستی چاككردنەوەی كارەباكەیان، بەڵام لەبەر بەردەوامی شەڕی توركیاو پەكەكە، سوپای توركیا تەقەشیان لەتیمەكانمان كردووەو ناچاربوون بگەڕێنەوە». بەڕێوەبەری ناحیەی كانێ ماسێ ئەوەی دووپاتكردەوە كەسوپای توركیا تەقە لەدانیشتوانی گوندی هرور دەكات، وتیشی:» لەهەمووشی خراپتر خەڵكی ئێمە بەتایبەت لەگوندی هرورێ‌ دەچنەناو باخەكانیان، بەڵام سوپای توركیا تەقەیان لێ‌دەكەن و ناتوانن ئیشەكانی خۆیان بكەن». «لەسەر تەقەكردنی سوپای توركیا لیژنەیەكمان پێكهێناوە بۆ ئەوەی بزانین هۆكاری تەقەكردنی ئەوان چیە، ئاگاداری قایمقامیەتی قەزای ئامێدیشمان كردووە ئەوانیش ئاگاداری پارێزگای دهۆكیان كردووە، بەرپرسانی پەیوەندیدار ئەم بابەتەیان گەیاندووەتە كونسڵی توركیا لەهەرێمی كوردستان، بەڵام تائێستا هیچ وەڵامێكمان وەرنەگرتووەتەوە» سەربەست سەبری وای وت. بەڕێوەبەری ناحیەی كانێ ماسێ هێما بۆ زیانەكانی شەڕی نێوان سوپای توركیاو پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) دەكات كە لەسەرەتای ئۆپەراسیۆنەكەی توركیا بۆ سەر ناوچەكە 22 هەزارو پێنجسەد دۆنم زەوی ئاوی و وشكانی سووتاون‌و   زیاتر لەحەوت ملیار دیناریش زیانی دارایی خەمڵێندراوە . حكومەتی عێراق دوای هێرش و داگیركارییەكانی سوپای توركیا بۆ سەر خاكی هەرێم لەناوچەكانی بادینان چوار خاڵی سەربازیی داناوە، بەڵام نەتوانراوە رێگری لەهێرش و داگیركارییەكانی سوپای تورك بگیرێت. بەڕێوەبەری ناحییەی كانێ ماسێ ئەوەی دووپاتكردەوە كە بۆ رێگەگرتن لەتەقەی جەندرمەی توركیا لەدانیشتوانی گوندەكانی بادینان پاسەوانی سنوری عیراق خاڵێكی دیكەی سەربازیی دادەنێت، بەڵام هێشتا تۆپباران و گرژییەكان بەردەوامەو ژیانی دانیشتوانی گوندەكان ئاسایی نەبووەتەوە.    

شاناز حەسەن خێزانی شێروان شێروانی دەڵێت:» شێروان بەتەلەفون پێی وتم كە لەلایەن ئاسایشەوە ئەشكەنجە دەدرێن»، تیمی پارێزەران و كەسوكاری سزادراوانی دیكەش ئەو ئەشكەنجەیە دووپاتدەكەنەوە كە ماوەی زیاتر لەهەفتەیەكە بەردەوامە. خێزانی شێروان شێروانی ئاماژە بەدەدات شێروان پەیوەندی كردووەو داوای كردووە قسەكانی بگەیەنێتە راگەیاندنەكان و پارێزەران و كەسانی مافپەروەر كەڕۆژانە ئەشكەنجەی دەرونی و جەستەیی دەدرێن. روكەش جەباری، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» شێروان رۆژی شەممە حەوتی ئاب پەیوەندی كردووەو داوای كردووە قسەكانی بگەیەنرێتە پارێزەرەكەی و راگەیاندنەكان و رای گشتی كە ماوەی دوو هەفتەیە ئەشكەنجە دەدرێین». هەروەها وتیشی:» شێروان وتی خواردنمان لێ‌ دەگرنەوەو ساردیەكانمان لێ‌ دەكوژێننەوەو لەگەرمایە وەزعمان زۆر خراپە بەپارێزەران بڵێ تا بەهانامانەوە بێن». نوێنەری زیندانیانی بادینان دەڵێت:» لەدوای دادگایی كردنەكەی رۆژی 29ی مانگ كە شایەتیەكەیان هەڵوەشاندۆتەوەو وتوویانە متمانەیان بەئاسایشی پارتی و دادگا نەماوە لەتۆڵەی ئەوەدا لەو رۆژەوە تائێستا زیندانیان خراپ مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت و ئەشكەنجە دەدرێن». ئەیهان سەعید، نوێنەری زیندانیانی بادینان، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» هۆكاری ئەو سزادان و ئەشكەنجەدانانە، دوای ئەوە بووە كە لەدادگا زیندانیان وتوویانە ئێمە نەخێر متمانەمان بەئاسایشی پارتی نیە و متمانەمان بەدادگا نیەو ئەمانە پەنجەیان بەرزكردۆتەوەو رایانگەیاندووە بژی ئازادی و بمرێت دیكتاتۆرو قەرەباڵغی و دەنگەدەنگ دروست بووەو دوای ئەوە كە براون بۆ زیندان ئەشكەنجە دراون وەك تۆڵە سەندنەوەیەك لەدژی ئەو بەرخودان و ئازایەتیەی بەرامبەر خەڵك و پەرلەمانتارو كەسوكارەكانیان نیشانیانداوە». نوێنەری زیندانیانی بادینان، زیاتر روونیكردەوە  كەڕۆژی ٢٩ی مانگ دادگایی كردنی بەدەل بەرواری و ئومێد بەروشكی بوو زیندانیەكانی تر (شڤان سەعید و شێروان شێروانی و ئاریوان عیساو گۆدار زێباری) وەك شایەت لەسەریان هێنرابوو كە شایەتیان لەسەربدەن كە ئەمانە تێكدەرو تیرۆریستن و ویستوویانە تەقینەوە بكەن و ئەوانیش ئەو شایەتیەیان رەتكردووەتەوەو و رایانگەیاندووە «لەژێر فشاردا 50 وەرەقەیان پێ واژۆ كردووین كە نەمانزانیوە ئەمە چییەو رێگەیان نەداوە بیخوێنینەوە». نوێنەری زیندانیانی بادینان، ئەوەشی دووپاتكردەوە هێشتنەوەی بەندكراوان لەدەرەوەی یاسایە و پێویستە ببرێنە چاكسازییەكان نەك تائێستا لە لای ئاسایشی هەولێر بمێننەوە. هاوكات ئەم هەفتەیە تیمی پارێزەرانی چالاكوانە دەستگیركراوەكانی بادینان بانگەوازێكیان بۆ رای گشتی بڵاوكردەوە و دەڵێن « سزادراوانی بادینان (رۆژنامەنوس و چالاكوانان ) زۆر ئەزیەت دەدرێن و فشاری زۆیان بۆ دەهێنرێت»، تیمەكە داوای بەهاناوەچوونی كردووە. بانگەوازەكەی تیمی پارێزەرانی سزادراوانی بادینان، شەممە 7ی ئابی 2021، ئاراستەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، سەرۆكایەتی پەرلەمان كوردستان، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆك و ئەندامانی لیژنەی مافی مرۆڤ لەپەرلەمانی كوردستان، فراكسیونە جیاوازەكانی پەرلەمانی كوردستان و عێراق، دەستەی مافی مرۆڤ و تەواوی لایەنە پەیوەندیدارەكان  كراوە. تیمی پارێزەران داواشیكردوە بەزووترین كات سزادراوەكان بگوازرێنەوە بۆ چاكسازی گەورانی هەولێر یاخود چاكسازی زەڕكا لەدهۆك كە بەپێی یاسا دوای سزادانی هەر راگیراوێك دەبێت بگوازرێنەوە چاكسازی و وەك هەر زیندانیانی تر مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت و رادەستی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی بكرێن. محەمەد عەبدوڵا، تیمی پارێزەری زیندانیانی بادینان، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «ئێمە لەڕێگەی هاوسەری شێروانەوە زانیاریمان پێگەیشتووە كە ئەشكەنجە دەدرێن و باری دەروونییان باش نیە». وتیشی» نووسراومان ئاراستەی هەموو لایەنە بەرپرسەكان كردووە بەپیر بەندكراوانەوە بچن و ئەو ئەشكەنجەدانە راگرن». ڕۆژی 29ی تەمموز رۆژی دادگایكردنی بەدەل بەرواری و ئومێد بەروشكی بوو كە لەناو هۆڵی دادگادا لەلایەن زیندانیان و كەسوكارو ئامادەبوانی ناو هۆڵی دادگاییەكەوە دروشمی بژی ئازادی و بمرێت دیكتاتۆر دەوترایەوەو دادگاییەكە دواخرا.  

عەمار عەزیز سەرۆكی شارەوانییەكانی پارێزگای دهۆك بەوەكالەت دەڵێت: لەهیچ شارەوانییەكی سنوری پارێزگای دهۆك پارچە زەوی نیە تا بەسەر فەرمانبەراندا دابەشبكرێت، كەفەرمانی پێدانی زەوی بۆ 20 هەزار فەرمانبەر لەسنوری پارێزگای دهۆك دەرچووە . خالد سلێمان، بەڕێوەبەری گشتی شارەوانییەكانی پارێزگای دهۆك بەوەكالەت لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» پێش 2012 بڕیاری پێدانی پارچە زەوی بۆ 20 هەزار فەرمانبەر لەسنوری پارێزگای دهۆك دەرچووە، ئێمە قەرزاری ئەوانین، بەڵام چی بكەین هیچ پارچە زەویەك لەسنوری شارەوانییەكانی ئێمە نیە تا بەسەریاندا دابەشی بكەین». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد كە لەسنوری پارێزگای دهۆك 47 شارەوانییان هەیە، بەڵام هیچ پارچە زەوییەكی ئامادەو ئیفراز بوونی نییەو دەبێت سنوری شارەوانییەكان فراوان بكرێت و كوژاندنەوە بۆ زەوی كشتوكاڵی بكرێت. سەرۆكی شارەوانییەكانی پارێزگای دهۆك ئەوەشی دووپاتكردەوە دەبێت حكومەتی هەرێم فەرمانێك دەربكات تابڕیارەكە بكەوێتە بواری جێبەجێ‌كردنەوە، تا بتوانن هەندێك پارچە زەوی بەسەر فەرمانبەران دابەشبكەن، وتیشی:» ئەوەش لەحكومەتی هەرێم راگیراوەو پێویستی بەڕازەمەندی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوە ئاوییەكانە بۆ كوژاندنەوەی زەوییەكان و فراونكردنی شارەوانییەكان». هاوكات ئەوەشی خستەڕوو  حكومەتی هەرێم لیژنەیەكی پێكهێناوە لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی و لایەنە پەیوەندیدارەكان، كاری ئەو لیژنەیە سەرەتا (جەردێك) دەكەن تا بزانن لەسنوری هەموو شارەوانییەكان چەند پارچە زەوی هەیەو چەند فەرمانبەر بڕیاری بۆ دەرچووە تا زەوی پێبدرێت، «چاوەرێ‌ی ئەنجامی لیژنەكە دەكەین، جگە لەو 20 هەزارەی كە فەرمانی دەرچووە زەوی پێ‌بدرێت ، نزیكەی 20 هەزار فەرمانبەری دیكەش مافی ئەوەیان هەیە زەوی وەربگرن». خالید سلێمان ئەوەی دووپاتكردەوە كە دابەشكردنی زەوی دەمێكە لەلایەن حكومەتی هەرێم راگیراوە، دەبێت بڕیارێكی گشتی بدەن بۆ هەموو شارەوانییەكان تا بەفەرمی دابەشكردنی زەوی دەستپێبكاتەوە.  

هاوڵاتى  بەڕێوەبەری گشتی هاتوچۆی سلێمانی ئاماژە بەوەدەدات كەهێشتا هیچ بڕیارێكی یەكلاكەرەوە بۆ ئوتومبێلە بێسەرەتاكان دەرنەچووە كەژمارەیان نزیكەی بیست هەزار دەبێت، بەڵام پێشنیار بۆ چارەسەركردنیان هەیە. عەمید فەرەیدون عومەر، بەڕێوەبەری گشتی هاتوچۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بە  هاوڵاتى  وت:» تائێستا وەزارەتی ناوخۆ بڕیارینەداوە ئوتومبێلە بێسەرەتاكان تۆمار بكرێن، بەڵام داوای ئامارەكەیان كردووە كەژمارەیان كەمترە لەبیست هەزار ئوتومبێل و ئێمەش داومانەتە وەزارەتی ناوخۆ». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد لەو ژمارەیە كەمتر لەسێ هەزار ئوتومبێلی لەپارێزگای سلێمانیدایەو ئەوانی دیكە لەپارێزگاكانی دیكەدان. دەربارەی ئەوەی پێشنیار هەبووە ئوتومبێلە بێسەرەتاكان تابلۆی پارێزگای هەڵەبجەیان پێبدرێت تاداهاتەكەی بۆ ئەو پارێزگایە بێت، بەڵام بەڕێوەبەری هاتوچۆی سلێمانی دەڵێت ئەوە تەنها قسەیەو پێشنیار نییەو شتێكی فەرمی لەوەزارەتی ناوخۆ نییە. دەربارەی ئەوەی پێشنیار هەیە بۆ ئەوەی چارەنووسیان یەكلابكرێتەوە كە لەئێستادا كڕین و فرۆشتنی پێوەدەكرێت، بەڕێوەبەری هاتوچۆی سلێمانی وتی:»پێشنیار هەیە كە رسوماتی مروری و گومرگیان لێوەربگیرێت وەك ئەوەی ساڵی 2017 و 2019 تۆمار بكرێن، چونكە ناكرێت بەبێ ژمارەو ژمارەی ساختە بسوڕێنەوە، تا ئێستا ئەم پێشنیارە لەوەزارەت تەبەنی نەكراوە». «خەڵك دەبێت چاوەڕوان بێت و نابێت كڕین و فرۆشتنی پێوە بكات، یان بەژمارەی ساختە بسوڕێتەوە تا بڕیار لەچارەنووسی ئوتومبێلە بێسەرەتاكان دەدرێت»، عەمید فەرەیدون عومەر وادەڵێت. هەروەها وتیشی:»هەركات ئەو پێشنیارە تەبەنی كرا ئەوكات وەزارەتی دارایی و ناوخۆ جۆری رسوماتی هاتوچۆو گومرگەكان دیاری دەكەن كەپێویستە رەچاوی جۆری ئوتومبێل بكرێت»

شاناز حەسەن نوێنەری زیندانیانی بادینان دەڵێت:" لەدوای دادگایی کردنەکەی ڕۆژی ٢٩ی مانگ کە شایەتیەکەیان هەڵوەشاندۆتەوە و وتویانە متمانەیان بە ئاسایشی پارتی و دادگا نەماوە لە تۆڵەی ئەوەدا لەو ڕۆژەوە تا ئێستا زیتدانیان خراپ مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت و ئەشکەنجە دەدرێن". ئەیهان سەعید، نوێنەری زیندانیانی بادینان، لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت :" هۆکاری ئەو سزادان و ئەشکەنجەدانانە، دوای ئەوە بووە کە لە دادگا زیندانیان وتویانە ئێمە نەخێر متمانەمان بە ئاسایشی پارتی نیە و متمانەمان بە دادگا نیە و ئەمانە پەنجەیان بەرز کردۆتەوە و ڕایانگەیاندووە بژی ئازادی و بمرێت دیکتاتۆرو قەرەباڵغی و دەنگەدەنگ دروست بووە و دوای ئەوە کە براون بۆ زیندان ئەشکەنجە دراون وەک تۆڵە سەندنەوەیەک لە دژی ئەو بەرخودان و ئازایەتیەی بەرامبەر خەڵک و پەرلەمانتار و کەسوکارەکانیان نیشانیان داوە". نوێنەری زیندانیانی بادینان، زیاتر ڕونیکردەوە و وتی :"ڕۆژی ٢٩ی مانگ دادگایی کردنی بەدەل بەرواری و ئومێد بەروشکی بوو زیندانیەکانی تر (شڤان سەعید و شێروان شێروانی و ئاریوان عیسا و گۆدار زێباری) وەک شایەت لەسەریان هێنرابوو کە شایەتیان لەسەر بدەن کە ئەمانە تێکدەر و تیرۆرستن و ویستویانە تەقینەوە بکەن و ئەوانیش ئەو شایەتیەیان ردەتکردەوە و ڕایان گەیاندووە "لەزێر فشاردا ٥٠ وەرەقەیان پێ وازۆ کردوین کە نەمانزانیوە ئەمە چییە و ڕێگگەیان نەداوە بیخوێنینەوە" ". هاوکات ئەمڕۆ تیمی پارێزه‌رانی چالاكوانه‌ ده‌ستگیركراوه‌كانی بادینان بانگه‌وازێكیان بۆ رای گشتی بڵاوكرده‌وه‌ و دەڵێن " سزادراوانی بادینان (ڕۆژنامەنوس و چالاکوانان ) زۆر ئەزیەت دەدرێن و فشاری زۆیان بۆ دەهێنرێت"، تیمه‌كه‌ داوای به‌پیره‌وه‌ هاتن. بانگه‌وازه‌كه‌ی تیمی پارێزه‌رانی سزادراوانی بادینان، ئه‌مڕۆ شه‌ممه‌ 7ی ئابی 2021، ئاراسته‌ی سەرۆکی هەرێمی کوردستان، سەرۆکایتی پەڕلەمان کوردستان، سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆک و ئەندامانی لیژنەی مافی مرۆڤ لە پەرلەمانی کوردستان، فراكسیونه‌ جیاوازەکانی پەرلەمانی کوردستان و عێراق، دەستەی مافی مرۆڤ و تەواوی لایەنە پەیوەنددارەکان  كراوه‌. له‌ بانگه‌وازه‌كه‌ تیمه‌كه‌ ده‌ڵێت كه‌ هەر ئێستا هەواڵیان پێگەیشتووه‌ کە سزادراوانی بادینان (ڕۆژنامەنوس و چالاکوانان) زۆر ئەزیەت دەدرێن و فشاری زۆیان بۆ دەهێنرێت/ له‌سه‌ر ئه‌و بنمه‌مایه‌ش داوایه‌ك ده‌كات و ده‌ڵێت "داواتان لێ دەکەین بە پیر بانگەوازەکەمانەوە بێن کە بارودۆخی تەندروستی و شوێنی حەوانەوە و مامەڵەی کارمەندانی ئیدارەی زیندانی ئاسایشی گشتی هەولێر لەگەڵ سزادراوانی بادینان لەو پەڕی خراپیدایە و دورە لە هەموو بەها ئینسانییەکان و هیچ رەچاوی مافەکانی زیندانیانیان لەگەڵ ناکرێت". تیمی پارێزه‌ران داواشیكردوه‌ بە زوترین کات سزادراوه‌كان بگوازرێنەوە بۆ چاکسازی گەورانی هەولێر یاخود چاکسازی زەڕکا لە دهۆک و رونیكردوه‌ته‌وه‌ كه‌ بەپێی یاسا دوای سزادانی هەر ڕاگیراوێک دەبێت بگوازرێنەوە چاکسازی و وەک هەر زیندانیانی تر مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت. له‌كۆتایی بانگه‌وازه‌كه‌شدا تیمی پارێزه‌ران رایگه‌یاندوه‌ "ئەوانە مرۆڤن و ڕۆڵەی ئەم نیشتیمانەن و هیچ بیانوویەک نییە بۆ  هێشتنەوەیان لە زیندانی ئاسایش و نایاساییشە مانەوەیان لە ئاسایش و پێویستە بە زووترین کات سزادراوان رادەستی وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەلایەتی بکرێن ". ڕۆزی ٢٩ی تەمموز ڕۆژی دادگایکردنی بەدەل بەرواری و ئومێد بەروشکی بوو کە لەناو هۆڵی دادگادا لەلایەن زیندانیان و کەسوکار و ئامادەبوانی ناو هۆڵی دادگاییەکەوە دروشمی بژی ئازادی و بمرێت دیکتاتۆر دەوترایەوە و دادگاییەکە دواخرا.    

نامۆ سەربەست رەجەب تەیب ئەردۆغان لەبەردەم كۆمەڵێك سیاسەتمەداری ناوخۆییدا باسی رێككەوتننامەی لۆزانی كرد، وەك یەكەم سەرۆكی توركیا بەئاشكرا رەخنەی لە ئەو رێككەوتننامە نێودەوڵەتییە گرتووە كە بەپێی ئەو سنوری جیاكەرەوەی نێوان توركیاو یۆنان كێشراوەو لەوكاتەوە بەردەوامبوو لەتوانجەكانی سەبارەت بە نادادپەروەریی ئەو سنورانەی كێشراون. كانونی یەكەمی 2017 لەمیانی سەردانیدا بۆ یۆنان، كە یەكەم سەرۆكی توركیا بوو دوای (65) ساڵ سەردانی ئەو وڵاتە بكات، ئەردۆغان رایگەیاند:» ئەو رێككەوتننامەیەی ساڵی 1923 واژۆكراوەو سنوری توركیای دوای جەنگی جیهانیی یەكەم یەكلایی كردووەتەوە، دادپەروەرانە جێبەجێ نەكراوە». هەروەها یۆنانیشی تاوانباركرد بە پابەندنەبوون بەڕێككەوتننامەكەوەو گلەیی لەئەوەشكرد هەندێك خاڵی رێككەوتننامەكە پێویستی بەڕوونكردنەوە هەیە. بەر لەئەو سەردانەش، ئەردۆغان چەند جارێك رایگەیاندبوو، لۆزان سەركەوتنێكی گەورە نەبووە، چونكە توركیا ناچاربووە دەستبەرداری چەند دورگەیەك ببێت. رێككەوتننامەی لۆزانی 1923 ساڵی 1918، دوای جەنگی جیهانیی یەكەم و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، بەریتانیاو فەڕەنسا و ئیتاڵیای براوەی جەنگ لە 19ی ئابی 1920دا، رێككەوتننامەی سیڤەری ئاشتییان لەگەڵ عوسمانییەكاندا واژۆكرد. بەپێی رێككەوتننامەكە، توركیا ناچاركرا دەستبەرداری وڵاتە عەرەبییەكان ببێت و هەندێك نەتەوەی وەك ئەرمەنەكان سەربەخۆییان وەرگرت و ناوچەی تایبەتیش بۆ كورد تەرخانكراو سەروەریی یۆنانیش بەسەر چەند دورگەیەكی دەریای ئیجەدا سەپاو، سوریاو لوبنان كەوتنە ژێر ئینتدابی فەڕەنسی و عێراق و فەڵەستین و ئوردونیش كەوتنە ژێر ئینتدابی بەریتانییەوە. رژێمی نوێی توركیا بەسەرۆكایەتی مستەفا كەمال خێرا ئەو رێككەوتننامەیەی رەتكردەوە و كەوتە شەڕ لەگەڵ هێزە ئەوروپییەكاندا. ئەنجامەكەی بەڕێككەوتننامەیەكی نوێی ئاشتی كۆتاییهات كە لە 24ی تەمموزی 1923دا لەلۆزان پایتەختی سویسرا واژۆكراو مەرجی نوێی لەخۆگرت كەدیارترینیان فەوتانی ئەو مافانەی گەلی كورد بوو كە لەڕێككەوتننامەی سیڤەردا بۆی دابینكرابوو، لەگەڵیشیدا سنوری توركیای بەشێوەی ئێستا كێشا. توركیا كۆنترۆڵی هەندێك ناوچەی گرتەوە دەست، لەنێویاندا چەند دورگەیەكی دەریای ئیجەو شریتێكی درێژ لەسەر سنوری سوریاو ناوچەی دەربەندە نێودەوڵەتییەكان (دەربەندەكانی بسفۆرو دەردەنیل) لەبەرامبەردا ئەتاتورك وازی لەهەموو داواكارییەكانی وڵاتەكەی هێنا بۆ ئەو خاكانەی دەرەوەی توركیا كە پێشتر داوایدەكرد (لەنێویاندا ویلایەتی موسڵ) و بەڵێنیشیدا مافی كەمینەكان بپارێزێت. سەركەوتن یان پێشێلكاری؟ رۆژی 24ی تەمموزی رابردوو لەیادی (98) ساڵەی واژۆكردنی رێككەوتننامەی لۆزاندا، ئەردۆغان وەك سەركەوتنێك بۆ توركیا پیایدا هەڵدا، بەڵام نامەیەكی ژێر بەژێریشی نارد كە توركیا بەردەوام نابێت لە قایلبوون بە ئەوەی سەدەیەك لەمەوبەر لەسەری رێككەوتن كراوە. راگەیاندنەكانی توركیا لەزاری ئەوەوە بڵاویانكردەوە كە رایگەیاندووە:»ئەنقەرە بەردەوامدەبێت لەو مافانەی خۆی كە لەیاسای نێودەوڵەتییەوە هەڵقوڵاون، بەبێ ملكەچكردن بۆ هیچ هەڕەشەو تۆقاندن و گێچەڵییەكی هەندێك لایەن». هەروەها راشیگەیاندووە كە»سورین لەسەر چوونە ساڵی 2023ەوە كەتیایدا یادی سەد ساڵەی كۆمارەكەمان دەكەینەوە، وەك دەوڵەتێكی بەهێزو سەربەخۆ، كە خاوەنی رەفاهیەتی ئابوری و سەربازیی و سیاسی و دیبلۆماسییە». ئەردۆغان بەباڵی دەستوەردانەكانیدا لەوڵاتە عەرەبییەكان و زیادەڕۆییەكانی لەسەر ئەو ئاوانەی لەژێر سەروەریی یۆنان و قوبرسدان لەدەریای ناوەڕاستدا هەڵیداو بەسەركەوتن ئەژماریكردن و وتی:»ئەو سەركەوتنە یەكلاكەرەوانەی لەمەیدانە جیاوازەكاندا بەدەستمان هێناوە، بەدەستپێك لەسوریاو لیبیاوەو بەتێپەڕین بەڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، تادەگاتە دژایەتیی تیرۆر، روونترین ئاماژەن بۆ ئیرادەكەمان لەپاراستنی ماف و بەرژەوندییەكانی وڵاتەكەماندا». چاڵنجی دۆخی ئێستا لەم ساڵانەی دواییدا ئەردۆغان سەرنجی چاودێرە نێودەڵەتییەكانی بۆ ئەجێندا فراوانخوازەكەی راكێشا، ئەوەی بە (عوسمانیەتی نوێ) ناودەبرێت و لەپشت رەخنە بەردەوامەكانیەوەیەتی لەڕێككەوتننامەی لۆزان. گۆڤاری وۆرد پۆلیسی ریڤیو World Policy Review لەڕاپۆرتێكدا دەربارەی ئەوە نووسیویەتی:»ئێستا توركیا هەنگاوێكی گەورە دەنێت بۆ كۆتایی هێنان بەو دۆخە ئێستاییە هەرێمییەی تاڕادەیەكی زۆر رێككەوتننامەی لۆزان دایمەزراندووە و بۆ تەقەی ئەو چاڵنجەش ئاوەكانی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستە». هەروەها راپۆرتەكە دەڵێت گۆڕینی مۆزەخانەی ئایا سۆفیا بۆ مزگەوت، یەكێكە لەئەو هەنگاوە نیشانەئامێزانەی بە بۆچوونی خۆی لەپێناو گێڕانەوەی هێزی وڵاتەكەیدا دەینێت، چونكە ئەوكات لەوتارێكی تەلەفیزۆنیدا وتی:»كردنەوەی ئایا سۆفیا هێزەكەمانمان بیردەخاتەوە، ئەو هێمای بەپێوە وەستانمان و شكاندنی ئەو كۆتانەیە كراونەتە پێمان. رێپێوانەكەمان بەردەوامدەبێت و تا نەگەینە ئامانج ناوەستین». زۆرێك لەهاوسێكانی توركیاو وڵاتانی ئەوروپا، ئەو هەوڵانە وادەبینن لێكەوتەی خراپی هەبێت، كە بەدەر لەئەوەی نەتەوەپەرستیی لەناوخۆدا زیاتر دەكات، بەردەوام كێشە لەگەڵ هاوسێكاندا دروستدەكات، بەتایبەتی لەگەڵ یۆناندا لەسەر سەروەریی دورگەكانی دەریای ئیجە، تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی ئەردۆغان بڵێت:»هەندێك هەوڵیاندا لۆزان وەك سەركەوتن ئەژماربكەین. ئەنجامی لۆزان سازشكردنمان بوو لەدورگە زۆر نزیكەكان». هەروەها وتیشی:» هێشتا تێدەكۆشین لەپێناوی ئەوەی لێوارە كیشوەرییەكە لەداهاتودا چۆن دەبێت؟ لە هەواو لەسەر زەویش چۆن دەبێت. كاردەكەین بۆ ئەوەی شتی باشتر بەدەستبهێنین، هێشتا هەوڵدەدەن لەڕێككەوتننامەی لۆزاندا زیندانمان بكەن، هەموو هەوڵێكمان دەدەین بۆ ئەوەی ساڵی 2023 بگەینە ئامانجەكانمان، ئێمە سورین لەسەر ئەوەی توركیا بەرەوپێش ببەین «. ئەو قسانە وایكرد مانولیس كیفالۆگیانیس، ئەندامی پەرلەمانی ئەوروپا، لێدوانەكانی ئەردۆغان بەئیستفزازی وەسفبكات و بڵێت ئەوە تەحەدایەكی راستەوخۆی یاسای نێودەوڵەتییەو دەبێتە مایەی تێكدانی ئارامیی هەموو ناوچەكە، راشیگەیاند:»ئەردۆغان هەوڵی زۆر و بەردەوام دەدات بۆ ركابەریكردنی رێككەوتننامەی لۆزان». رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست دۆزینەوەی غاز لەڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، پاڵنەرەكانی ئەردۆغانی بۆ داواكردنی سەروەریی بەسەر ناوچە دەریاییەكانی بەرامبەر كەنارەكانی توركیا زیاتركرد، ئەو ناوچانەی دورگە یۆنانییەكانی تێدایە كە بەپێی لۆزان سنوری دەریایی توركیا لەپێنج كیلۆمەتردا سنورداركراوەو زۆرینەی دورگەكان دراوە بەیۆنان. ئەڵتوغ جوناڵ مامۆستای پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەزانكۆی ئیجی توركیا لەوبارەیەوە رایگەیاند:»توركیا لەناوچەیەكی دەریایی زۆر بچوك و نادادپەروەرانەدا دەورە دراوە». هەر ئەوەش وایكردووە توركیا لەپشت دابەشبوونی قوبرسەوە بێت بەسەر ئەو سێ یەكەی باكور كەقوبروسییە توركەكان دەستیان بەسەردا گرتووەو بەشی باشوری دورگەكە كە دانپێدانانی نێودەوڵەتی هەیەو وێڕای هەوڵە نێودەوڵەتییە بەردەوامەكان توركیا ناهێڵێت یەكبگرنەوە، چونكە داگیركردنی باكوری قوبرس لەلایەن توركیاوە، دەرچەیەكی دەداتێ تا بەشێك لەغازی رۆژهەڵاتی دەریاكە ببات. لەئایاری 2019 كاتێك كەشتییە توركیەكان كەوتنە هەڵكەندنی نایاسایی بەدوای غازدا، ئەردۆغان رایگەیاند:»ئەو كارە لەپێناو مافی براكانمان دەكەین لەكۆماری قوبرسی توركیی». رۆژنامەی ئیندیپێندێتی بەریتانی لەڕاپۆرتێكدا باس لەئەوە دەكات، بەدەر لەدەستوەردانەكانی لەئاوی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، دەستوەردانەكانی توركیا لەسوریاو لیبیادا كەدژی سەروەریی ئەو وڵاتانەیەو ئەردۆغان بەسەركەوتنی دادەنێت، رەنگدانەوەی سوربوونیەتی لەسەر گەڕانەوە بۆ پێش لۆزان. بەسەرچوونی لۆزان چەند ساڵێكە راگەیاندنەكانی توركیا دەڵێن لۆزان دوای (100) ساڵ بەسەردەچێت، واتە لە تەمموزی 2023دا، ئەوەش مانای ئەوە دەگەیەنێت، توركیا هەموو ناوچەكانی دەوڵەتی عوسمانی وەردەگرێتەوە، بەڵام ئەوان زیاتر مەبەستیان كۆنترۆڵكردنی نەوت و غازی دەریای ناوەڕاستە هەرچەندە چاودێرو سیاسییەكان دەڵێن ئەوە تەنیا پڕوپاگەندەیەكی سیاسییە، چونكە رێككەوتننامەكە بەرواری بەسەرچوونی نییە.  لەو بارەیەوە عەبولڕەحمان سەڵاحەدین باڵیۆزی پێشوی میسر لەئەنقەرە بە ئیندیپێندێنتی عەرەبی وت:» رێككەوتننامەی لۆزان بەرواری بەسەرچوونی نییە و بەبێ رەزامەندیی هەموو ئەو لایەنانەی واژۆیان كردووە، ناكرێت هەمواربكرێتەوە». عەبدوڵا سەنسەر، لێكۆلەری سیاسی تورك لەزانكۆی توروكی فینلەندا دەڵێت:»شتەكە لەو ئەفسانە چێژبەخش و بیردۆزگەلە پیلانگێڕییە تێناپەڕێت كە سیاسییە توركەكان بەسەر ئەو رێككەوتننامانەدا دایانبڕیوە كە لەكۆندا واژۆ كراون» . پێشتریش ئەندامی دیاری دامەزراوەی یۆنانی بۆ سیاسەتی ئەوروپاو دەرەوە، لەوتارێكیدا لەڕۆژنامەی ئیدیپێندێنت نووسی:» رێككەوتننامەی لۆزان هەرگیز بەندێكی نهێنیی لەخۆنەگرتووە كاتی بەسەرچوونی دیاریبكات، ئەو شتەی سیاسییەكانی پارتی دادو گەشەپێدان (ئەكەپە)ی توركی چەند ساڵێكە دەیانەوێت بازاڕگێڕیی بۆ بكەن ئەو كارەیان شێتێتیی مەزنیی (جنون العضمة) دەردەخات».