ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

سەركۆ جەمال بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆژەی شەقامی سەدمەتری سلێمانی  ئاشكرایدەكات، حكومەتی هەرێم لەكۆی 400 ملیار تێچووی پرۆژەكە تەنیا 27 ملیار دیناری ناردووەو دەشڵێت:» حكومەتی هەرێم پێشتر ئامادەبووە پارەی پێشەكی بداتە چەند كۆمپانیایەكی توركی بۆ جێبەجێكردنی، بەڵام پارەی كۆمپانیایەكی ناوخۆی راگرتووە». رۆژی 11/7/2020 مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەردانی سلێمانی كردو لەمەراسیمێكدا بەردی بناغەی پرۆژەكەی دانا. بودجەی قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە واتە ئەو رێگایەی كە لە تاسڵوجەوە بۆ نزیك بازگەی عەربەت دروستدەكرا (469 ملیار) دینار بوو، بەڵام تێچووی قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە كەمكراوەتەوە بۆ (400 ملیار) دینار، واتە بڕی (69 ملیار) دیناری لێبڕا. شاباز صدیق، بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆژەی شەقامی سەدمەتری سلێمانی، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى  ئاماژەی بەوەكرد  تائێستا 40%ی پرۆژەكە تەواوكراوە، بڕیاروابووە تەواوی بودجەی پرۆژەكە لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە تەرخان بكرێت كە پرۆژەكە 400 ملیاری پێویستە. ناوبراو باسی لەوەشكرد كە زیاتر لە 170 ملیار دینار لەلایەن كۆمپانیای قەیوان كە جێبەجێكاری پرۆژەی شەقامی سەدمەترییە خەرج كراوە. بەڵام حكومەت 35 ملیاری بۆ دابین كردووەو تەنها 27 ملیار دیناریشی نێردراوە، وتیشی:» ئەگەر پارەكە بەمشێوەیە خەرج بكرێت هەڕەشەی جددی لەسەر پرۆژەكە هەیە». وەك بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆژەكە دەڵێت:» لەمانگی چواری ئەمساڵ دەستدەكەین بە قیرتاوكردنی پرۆژەكەو بەردەوام دەبین لەكاركردن تێیدا، بەدڵنیاییەوە پرۆژەكە هەنگاوی زۆرباشی بڕیوە ئەگەر رێگری دیكە دروست نەبێت ئەوا پێش كاتی خۆی واتە 2023 پرۆژەی شاڕێی بابان تەواو دەبێت». هەروەها شاباز سدیق ئەوەشی دووپاتكردەوە كە مەسەلەی خەرجنەكردنی پارە بۆ پرۆژەكە پەیوەندی بەوەزارەتی دارایی و ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمەوە هەیەو تائێستا وەڵامی نووسراوەكانیان نەدراوەتەوە «پرۆژەكەش تائێستا نەوەستاوە بەهۆی ئەوەیە كە كۆمپانیای قەیوان جێبەجێی دەكات». بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پرۆژەی شەقامی سەدمەتری ئەوەشی روونكردەوە كە شارەوانی تەنها كاری ئەوەیە سەرپەرشتی پرۆژەكە بكات و رێكارە یاساییەكانیشی دەكات، ئەو كەسانەشی كە زەویەكانیان بەردەكەوێت هەموو رێكارێكیان بۆ كراوە تا قەرەبوو بكرێنەوە، كۆنووسی تایبەتیان بۆ كراوەو دۆسیەكانیان لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی كشتوكاڵە. شارەوانی سلێمانی دەڵێت ئەوان چاودێری و سەرپەرشتی كاری جێبەجێكردنەكەی دەكەن لەڕووی ئەندازیاریەوە. زەردەشت رەفیق، لێپرسراوی راگەیاندنی شارەوانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» شارەوانی سلێمانی پەیوەندی بەوەوە نییە، حكومەتی هەرێم پارە بۆ ئۆتۆبانی بابان (شەقامی سەدمەتری)دابین دەكات یاخود نا، تەنها ئەركی ئێمە ئەوەیە سەرپەرشتی كارەكانی پرۆژەكە بكەین». پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانی، بۆ یەكەمجار لەساڵی 2011دا بڕیار لەسەر دروستكردنی درا، بەڵام دوای دوو ساڵ ‌و لە رۆژی شەشی تشرینی دووەمی ساڵی 2013دا یەكەمین بەردی بناغەی پرۆژەكە لەلایەن عیماد ئەحمەد جێگری سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی حكومەتی هەرێمەوە دانرا. وەك رێبین عومەر، بەرێوەبەری راگەیاندنی پرۆژەی شەقامی سەد مەتری بۆ هاوڵاتى  ئاماژەی بەوەدا، پرۆژەكە بەشی یەكەمی «ROAD C» بڕی 400 ملیار دیناری بۆ تەرخانكراوەو پێویستە لەماوەی هەزار و 100 رۆژدا تەواو ببێت و كۆمپانیای قەیوان جێبەجێی دەكات و سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانیش سەرپەرشتی دەكات و لایەنە پەیوەندیدارەكانی دیكەی وەك بەڕێوەبەرایەتیەكانی كارەباو هاتووچۆو ئاو بەشداری تێدا دەكەن. هەروەها وتیشی:» پرۆژەكە بریتییە لەدروستكردنی رێگایەكی خێرا بەپانی 100 مەتر كە لەشارۆچكەی تاسڵوجەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە گوندی (دەمركان) لەشەقامی عەربەت- سلێمانی و درێژییەكەی 43 كیلۆمەترە، لەوێ كۆتایی دێت». رێبین عومەر ئەوەشی خستەڕوو: بەپێی پلانی پرۆژەكە شاڕێی بابان چوار سایدی هاتن و رۆشتن لەخۆدەگرێت و پانی سایدی سەرەكی 21 مەترەو سایدی خزمەتگوزاریش 10 مەترە، سایدی سەرەكیش لەچوار لاین بۆ رۆشتنی ئۆتۆمبێل و لاینێكیش بەپانی سێ مەتر بۆ وەستانی ئۆتۆمبێلە بۆ ئەو ئۆتۆمبێلانەی كتوپڕ دەیانەوێت بوەستن. بەرێوەبەری راگەیاندنی پرۆژەی شەقامی سەد مەتری هێمای بۆ ئەوەش كرد كە رێگاكەش لەناوەڕاستدا جەزرەیەكی ناوەندی هەیە بەپانی 12 مەترو لەنێوان سایدی سەرەكی و خزمەتگوزاریش جەزرەیەكی ناوەندی هەیە بەپانی حەوت مەتر كە بۆ سەوزكردن و دانانی تۆڕی ئاوەڕۆیە. هاوكات حەوت یەكتربڕی تێدایە، هەروەها پێنج ئەندەرپاس لەخۆدەگرێت و پردێك لەسەر چەمی تانجەرۆ دروست دەكرێت كە پێكدێت لەچوار پرد كە گەورەترین پردە لەسەر ئاستی كوردستان، هەروەها تۆڕێكی رووناكی مۆدێرنی تێدایە بۆ رووناككردنەوەی رێگاكان و یەكتربڕەكان و ئەندەرپاسەكان لەسەر نوێترین رێنمایی وەزارەتی كارەبا. وەك بەرێوەبەری راگەیاندنی پرۆژەی شەقامی سەد مەتری باسی دەكات، تەواوبوونی پرۆژەكە ئاماژە بە پەرەپێدان و پێشكەوتنی شاری سلێمانی دەكات،» پێدانی سیمایەكی جوانیشە بەشاری سلێمانی بوژاندنەوەی ئەو ناوچانەی كە پێیدا دەڕوات لەهەموو روویەكەوە، هەروەها كەمكردنەوەی ماوەی گەیشتن لەو شوێنانەی كە دیاریكراون كەئەوەش دەبێتەهۆی زوو گەیشتن بەو شوێنانەو پاراستنی ژینگە بەكەمكردنەوەی سوتانی بەنزین واتە پاكڕاگرتنی ژینگە». لەبەردی یەكەمی بناغەدا كە بەهۆی قەیرانی دارایی كابینەی پێشووی حكومەتەوە نەچووە بواری جێبەجێكردن، بڕیاربوو سێ كۆمپانیای توركی بەناوەكانی (كور- ئلیتبای- ئینتاشی) پرۆژەكە جێبەجێ بكەن، بەڵام لەبەردی دووەمی بناغەدا پرۆژەكە دراوە بە كۆمپانیای (قەیوان) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆییە.  

شاناز حەسەن خوێندنگەی سلێمانی نێودەوڵەتی لەگەڕەكی راپەڕینی سلێمانی زیاتر لەهەزار و 100 خوێندكاری هەیە، بەهاوبەشی لەگەڵ وەزارەتی پەروەردەو كۆمپانیای سابیس دامەزراوەو تێكڕا سیستمی ئینگلیزی لەخوێندنگەكەدا پەیڕەو دەكرێت بەهۆی پێنەدانی شایستە داراییەكانیانەوە چەند رۆژێكە مامۆستیان مانگرتنیان ئەنجامداوەو بەڕێوەبەرەكەشی چووەتەوە بۆ ماڵەوە. لەهەرێمی كوردستاندا حەوت خوێندنگە بەهاوبەشی لەنێوان كۆمپانیای سابیس و وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێم خزمەت بەمنداڵان دەكەن كە بەسیستمی ئینگلیزی دەخوێنن و خوێندكاران تەنها پارەی هاتوچۆ دەدەن كە یەكێكیان لە سلێمانی و ئەوی دیكەیان لە كەلارو پێنج خوێندنگەكەی دیكە لە سنوری پارێزگای هەولێرو دهۆكدایە. مامۆستایان لەم خوێندنگەیەدا تا كاتژمێر چوار وانە دەڵێنەوە، بۆیە بێجگە لە موچەكانیان بڕە پارەیەكیان بۆ خەرجدەكرێت و زیاتر لە 10 مانگە وەریاننەگرتووە. مامۆستایەك كە نەیویست ناوی خۆی ئاشكرا بكات، ئاماژە بەوە دەدات زیاتر لە 10 مانگە موچەكانیان بۆ خەرج نەكراوە و وتی:» وابڕوات لەم بارودۆخە قورسەی ژیاندا ناتوانین وانە بڵێینەوە». ئەم مامۆستایە پێنج ساڵە لەم خوێندنگەیە وانە دەڵێتەوە بە وت:» ئەم خوێندنگەیە خزمەتێكی باش بەمنداڵەكانمان دەگەیەنێت، بۆیە پێویستە پەروەردە پشتگوێیان نەخات». مامۆستایەكی دیكەش هاوڕا بوو كە پێویستە پەروەردە گرنگی زیاتر بەم خوێندنگایانە بدات و وتی:» هەم بۆ خەڵكی فەقیرو هەژار سودی هەیە، هەم بۆ خوێندكاریش سودێكی زۆری لێوەردەگرێت». بەختیار عەبدوڵا باوكی دوو خوێندكار لەخوێندنگەی سلێمانی نێودەوڵەتی، بەهاوڵاتى وت:» بەداخەوە لەو كاتەوەی بودجەی خوێندنگەكە دابین ناكرێت، هەم مامۆستاكان كێشەیان بۆ دروست بووە و خزمەتگوزاری خوێندنگەكەش تەواو خراپ بووە و كاریگەری كردووەتە سەر خوێندكارەكان». باوكی ئەو دوو خوێندكارە ئەوەشی روونكردەوە، ساڵانی پێشوو سیستمەكە زۆر پێشكەوتوو بووەو وتی:» هیچ كێشەمان نەبوو، ئێستاش تەنیا كێشە خەرجكردنی بودجەكەیە تابتواننن منداڵەكانمان پەرە بەخوێندنی ئەمساڵیان بدەن». جەسام بەشیر، بەڕێوەبەری گشتی فێركردنی بنەڕەتی و باخچەكانی ساوایان لە وەزارەتی پەروەردە، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»كارمان كردووە بۆ دابینكردنی موچەكانیان و لەم هەفتەیەدا شایستە داراییەكانیان بۆ دابین دەكرێت، كە لەئێستادا سەرقاڵی رێكارە ئیدارییەكانین و نووسراومان كردووە بۆ ئەنجومەنی وەزیران». ناوبراو جەختی لەوەشكردەوە كە هەموو شایستە داراییەكانیان دوابەدوای یەك بۆ خەرجدەكرێت و رەزامەندییەكەی لەئەنجومەنی وەزیران هاتووەتەوە و كێشەی تێدا نەماوە، تەنیا رێكارە ئیدارییەكان دوایخستووە». هاوكات ئەوەشی روونكردەوە كۆبوونەوەیان لەگەڵ بەڕێوەبەری خوێندنگەكاندا هەیەو دڵنیاییان پێدەدەن لەدابینكردنی بودجەی تایبەتی خوێندنگەكان. لەبارەی كێشەی ئەو خوێندنگایانەوە، ئالان حەمە سەعید، وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێم بۆ هاوڵاتى ئەوەی دووپاتكردەوە كە چارەسەری كێشەكانیان دەكرێت.

 هاوڵاتى  ئەمریكا تاووتوێی پلانی بی دەكات و ئیسرائیل پلانی جی ئامادەیە دژی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران، بەڵام تاران ئاستی داواكارییەكانی زیاددەكات و سێ وڵاتی سەرەكیی جیهانیش داواكارییەكانی رەتدەكەنەوە. داواكارییەكانی ئێران بۆ لابردنی سزا نێودەوڵەتییەكان رووبەڕووی رەخنەی توندی ئەمریكاو وڵاتانی جیهان دەبێتەوە و بەهای تمەن بۆ نزمترین ئاستی خۆی لەیەك ساڵی رابردودا دادەبەزێت و گومان لەهەڵوەشاندنەوەی هەتاهەتایی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەكرێت. رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) ئاڵۆزیی توندی بەخۆیەوە بینیوە بەجۆرێك ئەمریكا رایگەیاندووە خۆی بۆ سیناریۆی هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتنەكە ئامادە دەكات و ئەڵمانیاو فەڕەنسا داواكارییەكانی تاران بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە رەتدەكەنەوە و ئیسرائیل پێچەوانەی رابردوو بەئاشكرا هێرشەكانی دژی وێستگە ئەتۆمییەكانی ئێران ئاشكرا دەكات و رایدەگەیەنێت لەساڵێكدا زیاتر لەسێ جار بەهاوكاریی زانا ئەتۆمییەكانی ئێران لەناوخۆی ئەو وڵاتە زیانی بەوێستگە ئەتۆمییەكان گەیاندووە، چونكە بەهیچ جۆرێك رێگە بەو وڵاتە نادات ببێتە خاوەنی بۆمبی ئەتۆمیی. خولی حەوتەمی دانوستانەكانی ڤیەننا دوای پێنج رۆژ بەتوڕەبوونی تیمی دانوستانكاری ئێران و بەبێ هیچ راگەیەنراوێكی فەرمیی كۆتایی هات و رون نییە ئەو دانوستانانە كەتێیدا ئەمریكا بەناڕاستەوخۆ بەشدارە، دەبێتە هۆی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی یان خەونی ئێران بۆ چارەسەری قەیرانە قوڵەكانی تێدا بەدی دەكرێت بەتایبەت كەپێچەوانەی رابردوو لایەنەكانی بەرامبەر ئێران لەو دانوستانانەدا بە راشكاویی داواكارییەكانی تارانیان رەت كردووەتە. بڵاوبوونەوەی هەواڵی دانوستانەكانی ڤیەننا نرخی هەر دۆلارێكی لەئێران گەیاندە نزیكەی (32) هەزار تمەن كە ئەوەش بە بەرزترین نرخی دۆلار لەیەك ساڵی رابردوو ئەژمار دەكرێت و تەنانەت پڕۆژە پێشنیاری پەرلەمانی ئەو وڵاتەش بۆ بەرزكردنەوەی موچە لەوڵاتەكەداو دەستنیشانكردنی نرخی هەر دۆلارێك بە (23) هەزار تمەن ئاماژەیەكی دیكەن كە رەنگە دەسەڵاتدارانی ئێران هیوایەكی ئەوتۆیان بەزیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی نەبێت. ئێران زۆری دەوێت و بەكەم رازیی نییە رۆژی دووشەممە (29)ی نۆڤەمبەر حەوتەمین خولی دانوستانی ئەتۆمیی لەڤیەننای پایتەختی نەمسا لەنێوان هەریەكە لەكۆماری ئیسلامی ئێران و بەریتانیا، فەڕەنسا ، روسیا ، چین لەگەڵ ئەڵمانیا كە بە (4+1) دەناسرێن بەڕێوەچوو، بەڵام نوێنەری ئەمریكا لەو دانوستانانەدا بەشدارە بەبێ ئەوەی  راستەوخۆ دانوستان لەگەڵ تیمی ئێران بكات. دانوستانەكەی رۆژی دووشەممە دوای پێنج رۆژ لەدانیشتن و گفتوگۆی ئەو وڵاتانە بەبێ ئەنجام كۆتایی هات تەنها بڵاوبوونەوەی لێدوانی تیمی دانوستانكاری ئێران لەهۆڵی كۆبوونەوەكەدا كە رایانگەیاندبوو تاران هیچ پاشەكشەیەك لەداواكارییەكانی بۆ هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان ناكات و ئەمریكا داهاتی ئێرانی لە (100) ملیار دۆلارەوە بۆ هەشت ملیار دۆلار دابەزاندوەو بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی هەر دۆلارێك لە (27) هەزار تمەنەوە بۆ (32) هەزار تمەن. دوای تەواوبوونی دانوستانەكە لە رۆژی هەینی سێی دیسەمبەر، ئەنتۆنی بلینكەن، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند: تاران هیچ ئاماژەیەكی تێدا بەدی ناكرێت كەمەیلی گەڕانەوەی هەبێت بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی، ئەوە وا دەكات واشنتۆن رێگەیەكی دیكە هەڵبژێرێت. لەلایەكی دیكەشەوە بەرپرسێكی باڵای ئەمریكا بەناوی وەزارەتی دەرەوە بەئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز)ی راگەیاندووە؛ واشنتۆن پێنج مانگە لەبەرامبەر بەرنامە ئەتۆمییەكی تاراندا دانی بەخۆیدا گرتووە، بەڵام بەهۆی ئەوەی ئێران رێژەی پیتاندنی یۆرانیۆمی زۆر زیادتر كردووە ئەمریكا خۆی بۆ سیناریۆی هەڵوەشاندنەوەی تەواوەتی رێككەوتنی ئەتۆمی ئامادە دەكات. هاوكات ئەڵمانیا ئاشكرای كردووە كە پێشنیارو داواكارییە نوێیەكانی ئێران لەناو دانوستانەكادا رەتدەكاتەوە، بەڵام كاتیش بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی خەریكە بەسەر دەچێت، چونكە بەرلین دوای سێ رۆژ لەتاووتوێی وردی پێشنیارەكانی تاران بۆی دەركەوتووە كۆماری ئیسلامی ئێران سەرجەم ئەو هەنگاوانەی كە لەكۆبوونەوەكانی پێشوی ڤیەننا لایەنەكان كۆك بوون لەسەری، رەت كردوەتەوەو داواكارییەكانی زۆر بەرز كردووەتەوە. عەلی باقری، سەرپەرشتیاری تیمی دانوستانكاری ئەتۆمیی ئێران رایگەیاندووە؛ تاران دوو پاكێجی پێشنیار و پلانی خۆی رادەستی بەشداربووانی خولی حەوتەمی دانوستانەكانی ڤیەننا كردووە كە لەسەر بنەمای رێككەوتنی ساڵی 2015 داڕێژراوە، بۆیە ناكرێت ئەو پێشنیارانە رەتبكرێنەوە. وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاندووە:  سەرەڕای رەتكردنەوەی ئەو پێشنیارانەی تاران داوا كراوە وڵاتان بەردەوامبن لەهەنگاوی دیپلۆماسی بۆ چارەسەری پرسی ئەتۆمیی و هاوكات داوا لەتیمی دانوستانكاری ئێران كراوە وردتر لەدۆخەكە بڕوانن و پێداچوونەوە بە داواكارییەكانیاندا بكەن، چونكە ئەو داواكارییانە پەسندناكرێت و بەرلین رەتی دەكاتەوە. ئیسرائیل مۆتەكەی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران رۆژی سێشەممە (30) نۆڤەمبەر رۆژێك دوای دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانی ڤیەننا، یائیر لاپید وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل لەكۆشكی ئەلیزە لەگەڵ ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەڕەنسا كۆبووەوەو بە راشكاوانە رایگەیاند ئێستا كاتی ئەوە هاتووە كە بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران لە رێگەی گورزی سەربازییەوە راگیرێت. دیدارەكەی ماكرۆن و لاپید لەكاتێكدا بوو كە رۆژی دووشەممە (29) نۆڤەمبەر هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی خولی حەوتەمی دانوستانەكانی ڤیەننا، ماكرۆن لەپەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەگەڵ ئیبراهیم رەئیسی سەرۆك كۆماری ئێران، رایگەیاند دەبێت تاران خۆی لەگەڵ دۆخی دانوستانەكاندا بگونجێنێت. وەزارەتی دەرەوەی ئیسرائیل دوای كۆبوونەوەكەی ماكرۆن و لاپید لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند تەلئەبیب وڵاتانی لەمەترسییەكانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران ئاگادار كردووەتەوەو جەختی لەبەردەوامیی سزاكانی سەر ئەو وڵاتەو بەكارهێنانی هەڕەشەی سەربازیی لەدژی تاران كردووەتەوە، چونكە لەئێستادا دەنگ و هەڵوێستی ئیسرائیل لەلایەن وڵاتانی جیهانەوە باشتر دەبیسترێت. لەلایەكی دیكەوە رۆژی شەممە (4/12/2021)، وەزیری بەرگریی ئیسرائیل و سەرۆكی دەزگای مۆساد بەمەبەستی گەیاندنی زانیاریی لەسەر بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران سەردانی واشنتۆنیان كردو هاوكات نەفتالی بێنێت، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لەلێدوانێكدا داوای كرد توندترین هەنگاوی توند لەدژی ئێران بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی ئەو وڵاتە دانوستانەكان بۆ كڕینی كات و وەرگرتنی باج لەدژی وڵاتانی جیهان بەكارنەهێنێت بەمەبەستی دروستكردنی بۆمبی ئەتۆمیی. بێنێت جەختی لەوە كردەوە؛ ئێران دەبێت باجی سەرپێچییە ئەتۆمییەكانی بدات و دەبێت لەوە تێبگات ناكرێت هاوكات لەگەڵ دانوستانە ئەتۆمییەكان ئاستی پیتاندنی یۆرانیۆمەكەی بەرز بكاتەوە. ئیسحاق هێرزوك، سەرۆكی ئیسرائیل لەپەیامێكی لەتۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر رایگەیاند؛ تەلئەبیب پێشوازیی لەهەر هەنگاوێكی دیپلۆماسیی بۆ بەرنامە ئەتۆمییەكی ئێران دەكات، بەڵام وڵاتەكەمان بەمافی خۆی دەزانێت ئازاد بێت لەبەكارهێنانی هەر بژاردەیەك دژی ئێران. ئەگەرچی ئیسرائیل بەشێوەیەكی فەرمی لەهیچ دانوستانێكی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی جیهاندا بەشدار نییە، بەڵام زیاترین كاریگەریی لەسەر هەڵوێستە نێودەوڵەتییەكان هەیە سەبارەت بەبەرنامە ئەتۆمییەكەی تاران، بۆیە بێنی گانتز، وزیری بەرگریی ئیسرائیل و دەیڤد بارنیا، سەرۆكی نوێی مۆساد رۆژی شەممە چواری دیسەمبەر سەردانی واشنتۆنیان كرد تا لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكا سەبارەت بەبەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران كۆببنەوە، هەندێك سەرچاوەش ئاماژە بەوە دەكەن واشنتۆن بە راوێژ لەگەڵ تەلئەبیب پلانی (بی) لەدژی تاران ئامادەدەكەن. گۆڤاری زێ سپێكتیتۆر (The Spectator) ی بەریتانی ئاشكرای دەكات، دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل كە بە(مۆساد) ناسراوە، لە سێ ساڵدا بە هاوكاریی (10) زانای ئەتۆمیی لەناوخۆی ئێراندا سێ گورزی گەورەی لەبەرنامەو وێستگە ئەتۆمییەكەی ئێران وەشاندوەو لەئێستاشدا ئەو زانا ئەتۆمییانەی ئێران لەشوێنێكی پارێزراودان. گۆڤارەكە لەژمارەی رۆژی پێنجشەممە (2/12/2021) نووسیویەتی: مۆسادی ئیسرائیل لەماوەی (18) مانگداو بەهاوكاریی (10) زانای ئەتۆمیی لەناوخۆی ئێران و بەبەشداریی زیاتر لەهەزار شارەزای هەواڵگریی و تەكنیكی لەناوخۆی ئیسرائیل سی پلانی سەركەوتوویان لەدژی وێزگە ئەتۆمییەكانی ئێران ئەنجامداوە كە بریتی بوون لەتەقاندنەوەی بەشێك لەوێزگەی ئەتۆمیی نەتەنز لەنزیك شاری ئەسفەهان و كوشتنی موحسین فەخری زادە، زانای ئەتۆمیی ئێران كە بەباوكی ئەتۆمیی و بەرنامەی موشەكیی ئێران دەناسراو لەگەڵ بەدەستهێنانی سەدان لاپەڕە لە راپۆرتی نهێنی ئەتۆمیی دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ئەو وڵاتە. بەرپرسانی ئیسرائیل جەختیان لەوە كردووەتە سەرجەم هەنگاوەكانی وڵاتەكەیان دژی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران لەچوارچێوەی پلانی (جی)یە كە لەداهاتووشدا بەردەوام دەبێت تا راگرتنی تاران و دەستبەرداربوونی ئەو وڵاتە بۆ گەیشتن بەبۆمبی ئەتۆمیی. بەرپرسانی ئێران ئاماژەیان بەوە كردووە؛ لە (15) ساڵی رابردوودا پێنج تەقینەوەی بەهێز لەسەرجەم وێزگە ئەتۆمییەكانی وڵاتەكە روویداوە كە زیانی گەورەی لێكەوتووەتەو سەرەڕای ئەو پێنج تەقینەوە بەهێزەش ژمارەیەك تەقینەوەی بچووك روویداوە كە زیانەكانیان بەرچاوو كاریگەر نەبووە. ئێران دڵنیایی لەئەمریكا دەوێت حسێن ئەمیر عەبدوڵڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران رۆژی دووشەممە (6/12/2021) رایگەیاند كۆماری ئیسلامی ئێران لەسەر پێشنیاری عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی دەستی كردووەتەوە بەدانوستانی ناڕاستەوخۆ لەگەڵ ئەمریكا دەستپێكردووەتە و بەهیچ رێككەوتنێكی دیكە جگە لەناوەڕۆكی رێكەوتنی ئەتۆمیی ساڵی (2015) لەنێوان ئێران و وڵاتانی (5+1) رازی نابێت و دەبێت سەرجەم بەرژەوەندییە دەستنیشانكراوەكانی ئێران لە رێككەوتنەكەدا جێبەجێ بكرێت كە یەكێكیان نەمان و لابردنی سزا نێودەوڵەتییەكانە دژی تاران. ئەگەرچی تیمی دانوستانكاری ئەمریكا بەفەرمی لەناو هۆڵی كۆبوونەوە تایبەتەكانی دانوستانی ئێران و وڵاتانی (5+1) بەشداریی ناكات، بەڵام سەرجەم پەیامەكانیان لە رێگەی وڵاتانی دیكەوە دەگاتە ئێران و ئەو وڵاتەش بەهەمان شێوە داواكارییەكانی دەگەیەنێتە تیمی دانوستانكاریی ئەمریكا، ئەوەش وایكردووە دانوستانەكان زۆر بخایەنێت و تیمی دانوستانكاری ئەمریكاش ناڕەزایەتی خۆیان لەو گفتوگۆیانە دەربڕیوەو رایانگەیاندوە ئەو شێوازە لەدانوستان كاتێكی زۆر دەكوژێت، بەڵام سەرەڕای ئەو دۆخەش كۆماری ئیسلامی ئێران لە دوو پاكێجی پێشنیاری خۆیدا داوای كردووە ئەمریكا دڵنیایی بدات بەئێران كە جارێكی دیكە هاوشێوەی ساڵی (2018) لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ناكشێتەوە. وەزارەتی دەرەوەی ئیسرائیل: تەلئەبیب وڵاتانی لەمەترسییەكانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران ئاگادار كردووەتەوە و جەختی لەبەردەوامیی سزاكانی سەر ئەو وڵاتەو بەكارهێنانی هەڕەشەی سەربازیی لەدژی تاران كردووەتەوە   هاوكات نوێنەری چین لەدانوستانەكانی ڤیەننا كە وڵاتەكەی بەپشتیوانی ئێران دەزانێت بەئاژانسی هەواڵی رۆیتەرزی راگەیاندووە؛ ئاستی داواكارییەكانی تاران بەراورد بەداواكارییەكانی سەردەمی حكومەتی حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران مایەی سەرسوڕمانە چونكە بەشێوەیەكی بەرچاو داواكارییەكانی تاران بەرزبووەتەوە. رۆیتەرز ئاماژەی بەوەكردووە نوێنەری چین دوای كۆبوونەوەی یەكەمی خولی حەوتەمی دانوستانەكانی ڤیەننا سێ كاتژمێر لەگەڵ تیمی دانوستانكاری ئێران كۆبووەتەوە و رایگەیاندووە دەبێت تاران داواكارییەكانی لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێودەوڵەتیی رێكبخات نەوەك تەنها لەگەڵ وڵاتێك یان تەنها لەبەرامبەر ئەمریكادا، بەپێی زانیارییەكانی ئەو ئاژانسە نوێنەری چین سەرسوڕمانی لەهەڵوێست و داواكارییەكانی ئێران دەربڕیوە. چین  بەبێ لەبەرچاوگرتنی سزاكانی ئەمریكا لەدژی ئێران، رۆژانە زیاتر لە 700 هەزار بەرمیل نەوتی لەئێران كڕیوەو ئەوەش یارمەتیدەر بووە بۆ ئەوەی ئابوریی وڵاتەكە بەتەواوەتی هەرەس نەهێنێت. ئێران داواكاریی زۆرو پاشەكشێی گەورە ئەگەرچی ئێران رایگەیاندوە جگە لەهەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزاكان و دڵنیایی وەرگرتن لەواشنتۆن بەهیچ جۆرە پێشنیارێكی دیكە رازی نابێت، بەڵام دۆخی ئابوریی ئەو وڵاتەو پرۆژەیاسای ئەو وڵاتە ئاماژەیە كە رەنگە پاشەكشێی گەورە بكات، چونكە نرخی هەر دۆلارێك لەبودجەی ساڵی داهاتوودا بە (23) هەزار تمەن و نرخی هەر بەرمیلێك نەوتیش بە (40) دۆلار خەمڵێنراوە و پێشبینیشی كردووە كە ئاستی فرۆشی نەوتی رۆژانەشی زیاتر بێت لەهەزار و (200) بەرمیل. ئەگەر رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) زیندو نەكرێتەوە ئەوا ئێران ناتوانێت لانیكەمی پلانی بودجەی ساڵی داهاتوو بەدیبهێنێت لەكاتێكدا ساڵی رابردوو زیاتر لە(11) ملیار دۆلار كورتهێنانی بودجەی هەبووە، بۆیە پێدەچێت لەداهاتووداو لەژێر كاریگەریی هەڕەشەی سەربازیدا پاشەكشێی گەورە بۆ ئەمریكا بكات جگە لەبەرنامە ئەتۆمییەكەی رێكەوتنێكی دیكە لەسەر بەرنامە موشەكییەكەی لەگەڵ ئەمریكا بكات. تاران هیچ پاشەكشەیەك لەداواكارییەكانی بۆ هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان ناكات و ئەمریكا داهاتی ئێرانی لە (100) ملیار دۆلارەوە بۆ هەشت ملیار دۆلار دابەزاندوەو بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی هەر دۆلارێك لە (27) هەزار تمەنەوە بۆ (32) هەزار تمەن      

کاکەلاو عەبدوڵا جارێکی تر ڤایرۆسی کۆرۆنا خۆی لەبەرگێکی نوێدا پیشانداو ئەمجارە دەیەوێت تاقیکردنەوەیەکی قورستری مرۆڤایەتی بکات بەسەرهەڵدانی لەجۆرێکی نوێدا کە ئۆمیکرۆنە. ئۆمیکرۆن بووەتە جێی ترسی زۆربەی وڵاتان و تائیستا چەندین وڵات رێکارەکانی خۆپارێزییان تووندتر کردووتەوە و گەشتەکانیان سنوردارکردووە. رێکخراوی تەندروستی جیهانی ئەم جۆرە نوێیە بەجۆرێکی «نیگەرانکەر» وەسف دەکات چونکە «چەند بازدانێک تێیدا روویداوە کە وادەکەن کاریگەری هەبێت لەسەر مامەڵەی ڤایرۆسەکە، لەوانە تا چەند بەئاسانتر دەگوازرێتەوەو تووندی نەخۆش خستنی چەندە». ئەوەی زانایانی زیاتر تووشی گومان و ترس کردووە ئەوەیە کە ئەم جۆرە رەنگە توانای خۆدزینەوەی هەبێت لە ڤاکسینەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا، بەڵام بەشێک لەزانایان دەڵێن رەنگە تواناکەی سنوردار بێت و نەتوانێت بەتەواوی لەڤاکسین خۆی بدزێتەوە. توانای گواستنەوەو تووندیەتی ڤایرۆسەکە ئەم جۆرە لە ٢٥ی مانگی رابردوو لەباشوری ئەفریقا دەستنیشانکراو لەو کاتەوە زیاتر لە ١٢ هەزار حاڵەت بەتەنها لەوڵاتەکەدا تۆمارکراوە. بەتەنها دوو هەفتە لە دەستنیشانکردنی لەزیاتر لە ٤٠ وڵاتدا بڵاوبووتەوە کە ماوەیەکی کورتە بۆ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە بەراورد بەجۆرەکانی تر. زانایان باس لەوە دەکەن هێشتا زووە بۆ بڕیاردان لەسەر ڤایرۆسەکە چونکە داتاو ئەزمونی زیاتر پێویستە تا بگەنە دەرئەنجامێکی یەکلاکەرەوە لەسەر جۆرە نوێیەکە، بەڵام بەپێی ئەو توێژینەوانەی تائێستا کراون دەرکەوتووە ئۆمیکرۆن ئاستی گواستنەوەی بەرزە، بەڵام توندیەتی ڤایرۆسەکە کەمە، بۆیە کەسانی تووشبوو کەمتر تووشی ناڕەحەتی و ماندوێتی دەکاتەوە. بەپێی توێژینەوەیەکی ئەنجومەنی توێژینەوەی پزیشکی ئەفریقای باشور، حاڵەتەکانی ئۆمیکرۆن مامناوەندن و زیاتر کەسانی گەنج تووش دەبن. توێژینەوەکە دەریخستووە بەشێکی زۆری ئەو کەسە گەنجانەی تووش بوون پێویستیان بەئامێری ئۆکسجین نەبووەو لەگەڵ تووشبون بەکۆرۆنادا حاڵەتێکی تری پزیشکییان هەبووە، بۆیە داغڵی نەخۆشخانە کراون. لەبارەی دەرئەنجامەکانی ئەم توێژینەوەیەوە ئەنتۆنی فاوچی، راوێژکاری باڵای پزیشکی کۆشکی سپی، رایگەیاند کەدەرئەنجامەکانی دڵخۆشکەرن. «هەرچەندە ئێستا زۆر زووە بۆ ئەوەی قسەی یەکلاکەرەوەی لەسەر بکرێت، بەڵام تا ئێستا وا دەرناکەوێت ئاستێکی گەورەی تووندی تووشبوونی لەگەڵدا بێت»، فاوچی وای وت. فاوچی وتیشی، «بەڵام دەبێت وریابین پێش ئەوەی بڵێین کە کەمتر تووندە یان کەس تووشی حاڵەتێکی تووند ناکات بە بەراورد بەدەلتا، بەڵام تائێستا ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن کە دڵخۆشکەربن». بەڵام بەپێی نوێترین توێژینەوە، ئەم جۆرە نوێیە توانای گواستنەوەی زۆر زیاترە بە بەراورد بەجۆری یەکەمی ڤایرۆسی کۆرۆنا، ئەمەش وایکردووە ترسێکی زۆر لەجیهاندا دروست ببێت و تائێستا زیاتر لە ٥٥ وڵات رێکارەکانی خۆپارێزی و گەشتکردنیان تووندترکردووتەوەو بەشیکیشیان گەشتەکانیان لەگەڵ چەند وڵاتێکی ئەفریقی وەستاندووە. لەهەیینی رابردوودا په‌یمانگای نیشتیمانی ئه‌فریقای باشور بۆ نه‌خۆشییه‌ گوازراوه‌كان یەکەمین توێژینەوەی خۆی لەبارەی ئۆمیکرۆنەوە بڵاوکردەوەو رایگەیاند «ڤایرۆسی ئۆمیكرۆن ده‌بێته‌ هۆی بڵاوكردنه‌وه‌ی شه‌پۆلێكی به‌هێزی تووشبوون، كه‌ ته‌نانه‌ت ئه‌و كه‌سانه‌ی‌ سیستەمی به‌رگری جەستەیان به‌هێزه‌، ناتوانن ده‌ربازیان بێت و سیستەمی به‌رگری جەستەیان به‌رهه‌ڵستی ڤایرۆسه‌كه‌ ناکات.» توێژەرانی توێژینەوەکە لێکۆڵینەوەیان لە دوو ملیۆن و ٨٠٠ هەزار حاڵەتی تووشبوون کردووە لەئەفریقای باشور لە ئازاری ٢٠٢٠ەوەو تێیدا دەرکەوتووە زیاتر لە ٣٥ هەزار حاڵەت دووبارە تووشبوونەتەوە. لەو ٣٥ هەزار حاڵەتە دەرکەوتووە دووبارە تووشبونەوە لەجۆری دەلتا و بێتا کەمترن بە بەبەراورد بەجۆری یەکەم کە لە وهان بڵاوبوویەوە، بەڵام دەرکەوتووە مەترسی تووشبوونەوە دوو ئەوەندە زیاترە لە شەپۆلی ئۆمیکرۆندا بە بەراورد بەشەپۆلی یەکەمی وهان. ئایا ئۆمیکرۆن دەتوانێت خۆی لەڤاکسین بدزێتەوە؟ زاناکان لەسەر وەڵامی ئەم پرسیارە کۆکن کە ئەویش ئەوەیە بەڵگەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن ئۆمیکرۆن بە بەراورد بەجۆرەکانی تر توانای خۆدزینەوەی لەسیستەمی بەرگری هەیە. «ئەوەی تا ئیستا ئێمە دەیزانین، دەتوانین بە متمانە بەخۆبوونەوە بڵێین ئۆمیکرۆن توانای باشتری هەیە لەتووشکردنەوەی ئەو کەسانەی پێشتر تووش بوون و پارێزگارییان دژی ڤایرۆسی کۆرۆنا وەرگرتووە»، فرانکۆ بالۆو، بەڕێوبەری پەیمانگەی جێنەتیک لەزانکۆی لەندەن ئەمەی بەگاردیانی بەریتانی وت. «ئەوە تەواو روون و چاوەڕوانکراو بوو لەو گۆڕانکارییانەی دەستنیشانمان کردووە لەپێکهاتەی پرۆتینەکەیدا، ئەم گۆڕانکارییانەش وادەکەن بەربەست زیاتر دروست ببێت بۆ دژەتەنەکان تا کۆنترۆڵی ڤایرۆسەکە بکەن»، بالۆو وای وت. توێژینەوەکەی پەیمانگەی نیشتمانی ئەفریقای باشور گەیشتووەتە هەمان دەرئەنجام و ئەوەی دەرخستووە کە ئۆمیکرۆن توانایەکی بەهێزی هەیە لەخۆدزینەوە لە سیستەمی بەرگری مرۆڤ. لەتوێژینەوەکەدا هاتووە، «ڤایرۆسی ئۆمیكرۆن توانایه‌كی له‌ڕاده‌به‌ده‌ری هه‌یه‌ له‌گۆڕینی شێوه‌ی پڕۆتینه‌كه‌ی خۆی و به‌رەنگاربوونه‌وه‌ی به‌رگری جەستە به‌ به‌راورد به‌ڤایرۆسی كۆرۆناو جۆرەکانی تری». لەبارەی کاریگەری ڤاکسین لەسەر ئۆمیکرۆن له‌توێژینه‌وه‌كه‌ ئەوە خراوەتەڕوو، «پرسیاری توێژه‌ران هێشتا‌ به‌بێ وه‌ڵام ماوه‌ته‌وه‌، ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی ئایا ڤایرۆسی ئۆمیكرۆن ده‌توانێت به‌رهه‌ڵستی ته‌واوی ئه‌و ڤاكسینانه‌ بكات كه‌ تاوه‌كو ئێستا به‌رهه‌م هێنراون». هاوکات سارا گیڵبێرت، زانایانی ڤاکسین و یەکێک لەدروستکەرانی ڤاکسینی ئەسترازێنێکای بەریتانی، رایگەیاند «هەندێ گۆڕانکاری هەیە کە رەنگە وابکات ئەو دژە تەنانەی لەلایەن ڤاکسینەوە دەکرێنە جەستەوە کەمتر کاریگەرییان هەبێت لەبەرامبەر رێگە گرتن بەتووشبوون بەجۆری ئۆمیکرۆن». لەلایەکی ترەوە هەندێک زانا باس لەوە دەکەن کە راستە ئۆمیکرۆن توانای خۆدزینەوەی هەیە لە سیستەمی بەرگری، بەڵام ئەم توانایەی سنوردارەو لەسەدا سەد ون نابێت. «ئەگەرێکی زۆر کەم هەیە ئەم جۆرە بەتەواوی لەڤاکسین خۆی ون بکات، ئەو ڤاکسینانەی هەمانە بەشێوەیەکی بەرچاو کاریگەرن دژی جۆرەکانی ترو ئێمە پێویستمان بەداتاو ئەزمونی زیاترە تا بیسەلمێنین ئاستی پارێز چەندەیە لەو کەسانەی ڤاکسینیان وەرگرتووە.» هێشتا لێکۆڵینەوەکان بەردەوامن و هیچ دامەزراوەیەکی تەندروستی تائێستا راینەگەیاندووە کە بەتەواوی ئۆمیکرۆن بتوانێت خۆی بدزێتەوە لەڤاکسین، بەڵام بەرهەمهێنەرانی ڤاکسین دەڵێن ئەگەر ئۆمیکرۆن وەک جۆرێکی «دەربازبوو لە ڤاکسین» دیاریکرا ئەوا دەتوانن پێکهاتەی ڤاکسینەکانیان بگۆڕن تا ئۆمیکرۆن بکەنە ئامانج. کۆمپانیای فایزەرو باینۆتێک رایانگەیاندووە کەئەگەر ئۆمیکرۆن بەجۆرێکی دەربازبوو لە ڤاکسین دیاریکرا ئەوا لەماوەی ١٠٠ رۆژدا ڤاکسینیكی تایبەت بەو جۆرە بەرهەم دەهێنن. کۆمپانیای مۆدێرناش دەڵێت دەتوانێت ڤاکسینێکی تایبەت بەرهەم بهێنێت لەماوەی سێ مانگدا بۆ تاقیکردنەوە. بەڵام بەشێک لەزانایان دەڵێن وەرگرتنی ژەمی سێیەمی ڤاکسین، یان ژەمی بەهێزکەر، «ئاستی بەهێزکردنی دژەتەنەکان لەدژی هەموو جۆرەکان بەرز دەکاتەوە. «هەموو باوەڕەکان بۆ ئەوە دەچن کەئەگەر ژەمی سێیەم وەربگریت ئەوا لانیکەم جۆرێک لەجۆرەکان پارێزگاریت دەبێت و بەئەگەرێکی زۆرەوە لەنەخۆشی سەخت دوور دەبیت، تەنانەت لەنەخۆشی تووندی ئۆمیکرۆنیش»، فاوچی لەکۆنفرانسی رووبەڕووبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لەکۆشکی سپی وای وت. بەڵام بەشێکی تر لەزانایان دەڵێن ئەو ڤاکسینانەی ئێستا هەیە بۆ جۆری یەکەم دروستکراوەو رەنگە بۆ جۆری نوێی ڤایرۆسی کۆرۆنا هێندە کاریگەری نەبێت. «پرسیارەکە ئەوەیە ئەگەر بەردەوام بیت لەبەکارهێنانی ڤاکسینێک کە بۆ بەرپەرچدانەوەی جۆرێکی کۆن دروستکراوە، ئایا ئەمە توانای تۆ سنوردار ناکات لەوەڵامدانەوەی بەرگریت لەبەرامبەر ڤایرۆسێک کەزۆر جیاوازە لەجۆرەکەی پێش خۆی؟» پاوڵ ئۆفیت، شارەزایەکی ڤاکسین، ئەمەی بە ئێن بی سی نیوزی ئەمریکی وت. ئۆفیت باسی لەوەشکرد کە ئەمە دیاردەیەکی پزیشکییەو بوونی هەیە کاتێک سیستەمی بەرگری مرۆڤ پشت بە یەکەم رووبەڕووبوونەوەی دەبەستێت لەگەڵ ڤایرۆسێکدا و هەندێکجار ئەمە سەردەکیشێت بۆ بەرپەرچدانەوەیەکی لاوازتر کاتێک رووبەڕووی جۆرێکی تری ڤایرۆسەکە دەبێتەوە.

مەزهەر كەریم جبس، یەكێكە لەو خواردنانەی منداڵان رۆژانە دەیخۆن كەیەكێكە لەهۆكارەكانی نەخۆشییەكانی دڵ‌و شەكرەو گورچیلەو شێرپەنجە‌و تێکدانی هاوسەنگی جەستەو زوو توڕەبوونیان. بەهۆی بازاڕی ئازاد لەهەرێمی كوردستاندا دەیان كۆمپانیا لە رێگەی وڵاتانەوە جبس كەچەندین جۆری جیاوازی هەیە دەهێندرێتە هەرێمی كوردستانەوە، سەرەڕای بوونی كوالێتی كۆنترۆڵ، بەڵام پسپۆرە خۆراكییەكان باس لەزیانەكانی دەكەن بەتایبەت بۆ منداڵان. دكتۆر بینایی كامەران پسیۆڕی زانستی خۆراك‌و سەرۆكی هوبەی خۆراك لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» جبس بەهەموو جۆرەكانیەوە، لەپێكهاتەكەیدا زیاد لەحەد دورە لەتەبیعی‌و پێكهاتەكانی ناو جبسەكە، زۆر زۆر دەسكاری كراوە‌و هەرجۆرە خواردنێكیش زۆر دەسكاری بكرێت هیچ بەهایەكی كانزایی‌و ڤیتامینی‌و خۆراكی تێدا نامێنێت». ناوبراو باسی لەوەشكرد كە  جبس زیان بەخشە لەڕووی ئەو خوێ‌و چەوری‌و موادی حافیزەیەی تێیدەكرێت یان ئەو  قرمە قرمەی، كەپێی دەوترێت (ئەدیكتف ) هۆرمۆنێك دەجوڵێنێت لەمێشكدا وادەكات بەردەوام ئەو منداڵە حەزی لێی دەبێتەوە، هەر كاتێكیش منداڵ دەیخوات ئەوە رێگری دەكات لەخواردنە سودبەخشەكانی دیكەی وەك میوەكان. ئەو پسپۆڕەی خۆراك ئەوەشی دووپات كردەوە خواردنی جبس زیانبەخشە بۆ خانەكانی جەستە كەڕێژەی شەكر لەجەستەدا زیاددەكات. وتیشی:»بەپێی كات هۆكارە بۆ نەخۆشی شێرپەنجە‌و نەخۆشیەكانی دڵ‌و قەڵەویی‌و لاوازی جەستە‌و گورچیلەو دواخستنی گەشەی مێشكی‌و زوو هەڵچون‌و توڕەبوون لەكاتە جیاوازەكانداو نەخۆشییەكانی دیكە لەمنداڵاندا». هەروەها ئەو پسپۆرەی خۆراك لەبارەی رێنمایی و بەكارنەهێنان‌و نەخواردنی جبس لەلایەن منداڵانەوە پێیوابوو كە ئەمساڵ‌و ساڵانی رابردووش وەك لیژنەی تەندروستی قوتابخانەكان رێنماییان دەركردووە بۆ فرۆشگای قوتابخانەكان، كەنابێت جبس بفرۆشن، بەڵام بەداخەوە لەدەرەوەی قوتابخانەكان‌و جێگەكانی دیكەی دەرەوەی قوتابخانە جبس دەفرۆشرێت، بۆ ئەوەش لەڕێگەی كۆبوونەوەو محازەرەوە، لەگەڵ مامۆستای قوتابخانەكان كۆبوونەتەوە تا هۆشیاری بدەینە قوتابیان‌و كەسوكاری قوتابیان تا جبس نەخۆن. جبس سەرەڕای زیانە زۆرەكانی یەكێكە لەخواردنە جیهانییەكان، ئەكادیمیای زانستی ئەمریكی بۆ تەندروستی منداڵان بەخراپترین خواردن هەژماركردووە. رزگار عەلی بەڕێوەبەری خۆپاراستنی تەندروستی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» خۆراكی جبس لەسەرجەم وڵاتان دەخورێت و ناتوانرێت رێگری لێبكەین تەنیا لەوكاتەدا دەتوانین رێگری لێبكەن كە بەكتریای زیانبەخشی تێدابێت و لەپشكنیندا دەرنەچووبێت و پێكهاتەكانی بەسەرچووبێت». بەڕێوەبەری خۆپاراستنی تەندروستی سلێمانی پێشیوابوو كە»جبس وەك بەكارهێنانی جگەرەو ساردی وایە»، نموونەی ئەوەی هێنایەوە كە چۆن بەخەڵك دەڵێن لەساردی خواردنەوە دوركەونەوە، بەڵام ناتوانن قەدەغەی بكەن. بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی دەڵێت:» وەك چاودێری بازرگانی ئەو نووسراوانەی بۆمان دێت لە بەڕێوەبەرایەتی تەندروستییەوە ئەو جبسەی رەنگیان پێوەیە سەرجەمیان قەدەغە كراون، چونكە رەنگێكی ئاسایی نیە». سۆران عەبدولغەفور بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی بەهاوڵاتی وت:» لەگەڵ ستافی تەندروستی باسمان لەوە كردووە، خواردنی جبس چی بۆ منداڵ‌و گەورەش خواردنێكی ئاسایی نیە بەهۆی ئەو شێوازە لەبەرهەمهێنان‌و ئەو جۆرە گۆڕانكاریەی لەپێكهاتەكەیدا روودەدات، گەر بەدەست من بێت حەزناكەم یەك جبس لەشارەكەماندا هەبێت». «وەك چاودێری بازرگانی ئەو نووسراوانەی بۆمان دێت لەبەڕێوەبەرایەتی تەندروستییەوە ئەو جبسەی رەنگیان پێوەیە سەرجەمیان قەدەغە كراون، چونكە رەنگێكی ئاسایی نیەو پێكهاتەی كیمیایی هەیە لەڕەنگەكەدا، هەربۆیە رێگەپێدراو نیە، بەڵام بەپێچەوەوانەوە رەنگی رووەكی رێگەپێدراوە لەبەكارهێنانی جبسدا»، بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی وای وت. بەڕێوەبەرایەتی گشتی گومرگی هەرێم باجیان لەسەر جبس زیادكردووە لەپێناو كەمترین بەكارهێنان و خواردنیدا. ساماڵ عەبدولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بۆ هەموو جبسێك بەبێ جیاوازی وێنەی حیمایەی مونتیجی بۆ دانراوە واتا لەسەدا 5% گومرگ دەكرێت». ناوبراو ئەوەشی دووپاتكردەوە كە»لەسەدا 90% باجمان لەسەر جبس زیاد كردووەو بەنرخێكی گران دەهێندرێتە بازاڕەكانی هەرێم، ئەمەش وایكردووە بەڕێژەیەكی كەم هاوردەی هەرێم دەكرێت». هاوكات، بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم ئەوەشی روونكردەوە كە تائێستا هیچ نووسراوێكیان لەوەزارەتی تەندروستییەوە پێنەگەیشتووە بۆ ئەوەی جبس قەدەغە بكرێت.

شاناز حەسەن نەقیب محەمەد سەدان كێشەی خێزانی لەبەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی دژی ژنان چارەسەر كردووە ئەو شەوەش بۆ چارەسەری خێزانی لەگەڵ چەند پۆلیسێكدا رۆیشتووە، بەڵام بەفیشەك وەڵامیانداوەتەوە شەوی 4 لەسەر 5ی ئەم مانگە نەقیب محەمەد لەتیف بەدەنگ تەلەفونی هاواری ژنێكەوە دەچێت كە داوای كردووە فریای بكەون و ئەویش لەگەڵ چەند پۆلیسێكدا دەچێت بەدەم داواكارییەكەوە. نەقیب محەمەد لەگەڵ مەفرەزەیەكی پۆلیس كە پێكهاتووە لەدوو پۆلیس و شۆفێرەكە لەنوسینگەی رۆژهەڵاتی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بەژنان لەلایەن داواكراوێكەوە هێرشیان كرایەسەر و لەئەنجامدا نەقیب محەمەد لەتیف شەهید دەكرێت و دوو پۆلیس بریندار دەكرێن. نەقیب محەمەد خێزاندارەو باوكی كچێكە و مانگێكی دیكە خێزانەكەی منداڵی دووەمی دەبێت. خەسرەو سایە، خاڵی نەقیب محەمەد، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» خوشكەزاكەم بەردەوام بەدوای كێشەكانی ژنانەوە دەڕۆیشت و دەیویست تادەتوانێت چارەسەری كێشە خێزانیەكان بكات و تاوانبار بەسزا بگەیەنێت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە تائێستا بە سەدەها كێشەی ژنان و خێزانی و كۆمەڵایەتی چارەسەر كردووەو نموونەی ئەو حاڵەتانەش لەم دوو رۆژی پرسەیەیدا بەڵگەبوون كە چەندەها خێزان بەچاوی پڕ گریانەوە لەگەڵیان بەشداربوون و گێڕاویانەتەوە كە چۆن نەقیب محەمەد هاوكاریان بووە بۆ رێككەوتنەوە و دڵسۆزانە كاری كردووە. خەسرەو سایە باسی لەوەشكرد كە تائێستا سەرقاڵی پرسەن، لە رۆژانی داهاتوودا دەبێت بزانن بەرپرسان پلانیان چییە بۆ تاوانبارانی كوشتنی كوڕەكەیان. خاڵی نەقیب محەمەد، ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە پێیان گەیشتووە كە تاوانبارەكان چوونەتە ئێران و «هەڵاتوون». « نەقیب محەمەد تاكە كەیس نیە لەم شێوەیەو رۆژانە لەم كۆمەڵگەیەدا كەخەڵك لەژێر سایەی حكومەت و دەسەڵاتێكدا دەژی كە هیچ وەڵامێكی پێنیە بۆ  داخوازی و پێداویستیەكانی ژیانی خەڵك، ناتوانێت ئەمنیەتی نەك كۆمەڵگە بەڵكو كارمەندەكانی خۆشی بپارێزێت»، خاڵی نەقیب محەمەد وای وت. خەسرەو سایە پێشیوابوو كە ئەوە چەند ساڵە دیاردەی ژن كوشتن  و توندوتیژی هەر هەیە و یەكێكە لەو گرفتانەی بەقەدەر دەرماڵەو موچە لەناو خەڵكدا هەیەو قوربانیانی ئەم توندوتیژیە لەماوەی ئەم سی ساڵەدا لەژمارەی قوربانیانی هەڵەبجە و ئەنفال زیاترە. مقەدەم  هیوا كەریم، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»بەداخەوە ئەوەی باسدەكرێت راست نیە كە هەر پەیوەندیەك بكرێت و ژنێك بڵێت فریام كەون، بەڵكو ئەمە كەیسێك بووەو ماوەیەكە لەبەڕێوەبەرایەتیەكەمان بووە، كەسەكە فەرمانی دەستگیركردنی هەبووەو فەرمانەكەی بۆ دەرچووە». وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی ئەوەشی روونكردەوە، ئەوەی جێگەی پرسیارە لێرەدا چۆن كەسێك بۆ كەیسێكی ئاوا بچووك تاوانێكی وا گەورە ئەنجام دەدات، چونكە لەزۆربەی حاڵەتەكانیاندا دادوەر چەند رۆژێك كەسەكە تەوقیف دەكات و دواتر ئازاد دەكرێت. مقەدەم  هیوا كەریم  وتیشی:» خاوی ئەم جۆرە كەیسانە دەگەڕێتەوە بۆ كاری دادوەرەكان كە تەنیا لەهەفتەیەكدا سێ رۆژ ئەم كەیسانە رادەپەرێنن لەكاتێكدا رۆژانە ئەم كەیسانە دێنە لامان و ژمارەیان زۆر زۆرە». كەیسەكانی ژنان و توندوتیژی بەرامبەر ژنان روویان لەزیادبوونەو رۆژانە كەیسی لەم جۆرە دەچنە بەڕێوەبەرایەتیەكان وتەبێژی پۆلیسی پارێزگای سلێمانی دەڵێت:» تاوانبارەكان فەرمانی دادگایان هەیەو لەهەر شوێنێك بن دەستگیر دەكرێن و رووبەڕووی دادگا دەكرێنەوە». نەقیب سەركەوت ئەحمەد، وتەبێژی پۆلیسی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» هەموو ئیجرائاتێك كراوەو بەپێی یاسا هەموو رێكارەكان گیراوەتەبەر بۆ دەستگیركردنی تاوانبارەكان، بەڵام لەكاتێكدا تاوانبار نادیار بوو، ئێمە شەوو رۆژمان كردۆتەسەر یەك و بەردەوامین لەگەڕان و لەكەسوكاریان زیاتر حەزدەكەین دەستگیربكرێن». ناوبراو وتیشی:» ئەو ماڵە كوڕێك و دایك و باوكێكی تێدا بووەو فەرمانی گرتن بۆ هەرسێكیان دەرچووە لەلایەن دادوەرەوە». وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی جەختی لەوەكردەوە زانیارییان نیە چووبنە ئێران و وتی:» هەندێك ئیجرائات هەیە وا ئاسان نیەو ناتوانرێت بیڵێیت فەرموو ئەو كەسەم بۆ دەستگیربكە، بەڵكو وردەكاری دەوێت دەبێت بەپلانی وردەكاری یاساو داتاو زانیاری بێت». سەركەوت ئەحمەد پێشیوابوو ئەو كەیسە ئەوەندە ئاسان بووە كە تەنیا ئەو داواكارە بچوایە بنكە لەوانەیە بەتەعاهودێك ئازاد بكرایەو دادوەر ئازادی بكردایە، بۆیە كەئەمە روویداوە دەبێت تاوانبارەكان خۆیان راستییەكە ئاشكرابكەن بۆ ئەم كارەیان كردووە. تووێژەرێكی دەروونی: دواكەوتنی كەیسەكان  و زۆر مانەوەیان یاری لەگەڵ ژیان و دەروونی داواكارو داوالەسەركراو دەكات هێمن جەزا، تووێژەری دەروونی، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» دواكەوتنی ئەم جۆرە كەیسانە و زۆر هاتن و بردنی كەسەكان وا دەكات یاری لەگەڵ دەروونی نائارامی كەسەكە بكرێت و كێشەكە بەشێوەیەكی نەخوازراو بتەقێتەوە». ئەم تووێژەرە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، كەیسە خێزانیەكان زۆر هەستیارن و بەپێویستی دادەنێت حكومەت و پەرلەمان و لەناو دادگاكاندا بەجددی كار بۆ راپەڕاندنی ئەو جۆرە كەیسانە بكرێت، بۆ ئەوەی نەمێننەوەو كێشەكان ئاڵۆزتر نەبێت.

عەمار عەزیز دوای  پشكنین و ناسینەوەی  41 رووفاتی ئێزیدی لەپزیشكی دادی بەغداد تەواو بوو، وابڕیارە پێش سەری ساڵ لەمەراسیمیكی شایستەدا لەگۆرٍستانی گوندی كۆجۆ بەخاك بسپێردرێن . گروپی داعش دوای داگیركردنی موسڵ لەساڵی 2014 پاش ماوەیەك قەزای شەنگالی داگیركردو هەزاران كەسی لەناوبردو سەدان كەسی دیكەش تائێستا بێسەروشوێنن. سیروان جەلال، بەڕێوەبەری گشتی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی سەر بەوەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «پزیشكی دادی بەغدا پرۆسەی پشكنین و ناسینەوەی بۆ 41 رووفاتی تری ئێزیدی تەواو كردووە كەسەرجەمیان ئێزیدین و خەڵكی سنوری قەزای شەنگالن، بڕیارە پێش سەری ساڵی نوێ رەوانەی گۆڕستانی كۆجۆ بكرێن». ناوبراو باسی لەوەشكرد كەئەوەی جێگای نیگەرانیانە بەرپرسانی فەرمانگەی شەهیدانی بەغداو گۆڕە بەكۆمەڵەكان بەتاكلایەنە بڕیار لەسەر كاتی هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان  و هێنانەوەی رووفاتەكان دەدات بەبێ‌ ئەوەی ئاگاداریان بكات یان پرس و راوێژیان پێبكرێت لەكاتێكدا بەپێی یاساو پاراستنی گۆڕە بەكۆمەڵەكان دەبێت بەغداو هەرێم پێكەوە بڕیار بدەن . سیروان جەلال وتیشی: «سەرەتای هەڵدانەی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی شەنگال تیمێكی هاوبەش و نیشتیمانیمان هەبوو، بەغداو هەرێم پێكەوە كارەكەیان دەكرد، بەڵام چەند رۆژێكە فەرمانگەی شەهیدان و  گۆڕە بەكۆمەڵەكان بەبێ‌ ئەوەی پرس بەئێمە بكەن دەستیان بەهەڵدانەوەی ژمارەیەك گۆڕی بەكۆمەڵ كردووە، هەرچەندە ئێمە زۆر حەزدەكەین تەواوی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی ئەو قەزایە هەڵبدرێنەوە، بەڵام كارەكە بەهاوبەشی بكرێت ئەنجامەكەی زۆر باشتر دەبێت. هاوكات، خەیری عەلی، بەرپرسی رێكخراوی ئێزیدی بۆ دۆكیومێنتكردنی بەڵگەنامەكان بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو كە  تەنها لەدوو هەفتەی رابردوو لەسنوری قەزای شەنگال پێنج گۆڕی بەكۆمەڵ لەگوندی (عەین فەتح)ی سەر بەناحیەی قەیرەوان لەسنوری قەزای شەنگال لەلایەن رێكخراوەكەیان دۆزرایەوە. هەروەها باسی لەوەشكرد كە لە 2ی كانوونی یەكەم فەرمانگەی بەرگری شارستانی شەنگال هەڵسان بەدەرهێنانی 10 رووفات لەناو زێرابێكدا لەسنوری ناحیەی گردعوزێردا بوون. خەیری عەلی وتیشی: «ژمارەی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی شەنگال گەیشتووە 90 گۆڕی بەكۆمەڵ، تائێستا بەشێكیان هەڵدراونەتەوە، ژماریەكی زۆریش ماوە كەهێشتا هەڵنەدراونەتەوە». بەرپرسی رێكخراوی ئێزیدی بۆ دۆكیومێنتكردنی بەڵگەنامەكان، داوا لەدەزگا پەیوەندیدارەكانی عێراق دەكەن پەلە بكەن لەهەڵدانەوەی گوڕە بەكۆمەڵەكان و پشكنینەكان لەسەر رووفاتەكان تا بەزووترین كات بەخاك بسپێردرێن.

عەمار عەزیز دوای  پشكنین و ناسینەوەی  41 رووفاتی ئێزیدی لەپزیشكی دادی بەغداد تەواو بوو، وابڕیارە پێش سەری ساڵ لەمەراسیمیكی شایستەدا لەگۆرٍستانی گوندی كۆجۆ بەخاك بسپێردرێن . گروپی داعش دوای داگیركردنی موسڵ لەساڵی 2014 پاش ماوەیەك قەزای شەنگالی داگیركردو هەزاران كەسی لەناوبردو سەدان كەسی دیكەش تائێستا بێسەروشوێنن. سیروان جەلال، بەڕێوەبەری گشتی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی سەر بەوەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «پزیشكی دادی بەغدا پرۆسەی پشكنین و ناسینەوەی بۆ 41 رووفاتی تری ئێزیدی تەواو كردووە كەسەرجەمیان ئێزیدین و خەڵكی سنوری قەزای شەنگالن، بڕیارە پێش سەری ساڵی نوێ رەوانەی گۆڕستانی كۆجۆ بكرێن». ناوبراو باسی لەوەشكرد كەئەوەی جێگای نیگەرانیانە بەرپرسانی فەرمانگەی شەهیدانی بەغداو گۆڕە بەكۆمەڵەكان بەتاكلایەنە بڕیار لەسەر كاتی هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان  و هێنانەوەی رووفاتەكان دەدات بەبێ‌ ئەوەی ئاگاداریان بكات یان پرس و راوێژیان پێبكرێت لەكاتێكدا بەپێی یاساو پاراستنی گۆڕە بەكۆمەڵەكان دەبێت بەغداو هەرێم پێكەوە بڕیار بدەن . سیروان جەلال وتیشی: «سەرەتای هەڵدانەی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی شەنگال تیمێكی هاوبەش و نیشتیمانیمان هەبوو، بەغداو هەرێم پێكەوە كارەكەیان دەكرد، بەڵام چەند رۆژێكە فەرمانگەی شەهیدان و  گۆڕە بەكۆمەڵەكان بەبێ‌ ئەوەی پرس بەئێمە بكەن دەستیان بەهەڵدانەوەی ژمارەیەك گۆڕی بەكۆمەڵ كردووە، هەرچەندە ئێمە زۆر حەزدەكەین تەواوی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی ئەو قەزایە هەڵبدرێنەوە، بەڵام كارەكە بەهاوبەشی بكرێت ئەنجامەكەی زۆر باشتر دەبێت. هاوكات، خەیری عەلی، بەرپرسی رێكخراوی ئێزیدی بۆ دۆكیومێنتكردنی بەڵگەنامەكان بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو كە  تەنها لەدوو هەفتەی رابردوو لەسنوری قەزای شەنگال پێنج گۆڕی بەكۆمەڵ لەگوندی (عەین فەتح)ی سەر بەناحیەی قەیرەوان لەسنوری قەزای شەنگال لەلایەن رێكخراوەكەیان دۆزرایەوە. هەروەها باسی لەوەشكرد كە لە 2ی كانوونی یەكەم فەرمانگەی بەرگری شارستانی شەنگال هەڵسان بەدەرهێنانی 10 رووفات لەناو زێرابێكدا لەسنوری ناحیەی گردعوزێردا بوون. خەیری عەلی وتیشی: «ژمارەی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی شەنگال گەیشتووە 90 گۆڕی بەكۆمەڵ، تائێستا بەشێكیان هەڵدراونەتەوە، ژماریەكی زۆریش ماوە كەهێشتا هەڵنەدراونەتەوە». بەرپرسی رێكخراوی ئێزیدی بۆ دۆكیومێنتكردنی بەڵگەنامەكان، داوا لەدەزگا پەیوەندیدارەكانی عێراق دەكەن پەلە بكەن لەهەڵدانەوەی گوڕە بەكۆمەڵەكان و پشكنینەكان لەسەر رووفاتەكان تا بەزووترین كات بەخاك بسپێردرێن.

هاوڵاتى گەرەکی حەنانە لە نەجەف کەماڵی موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدری لێیە، بووەتە شوێنێکی یەکلاییکەرەوە لەپێکهێنانی حکومەتی عێراقدا، لەکاتێکدا کەناوچەی سەوزی بەغدای پایتەخت پێگەی سیاسی عێراقەو سەرجەم دامەزراوە یاسایی  و دەستووریەکانی لێیە. لەتازەترین پێشهاتدا دوێنێ سێشەممە، جێنین پلاسخارت، نێردەی تایبەتی سکرتێری گشتیی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان سەردانی ناوچەی حەنانەی لە نەجەف کردو لەگەڵ موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر کۆبووەوەو تاووتوێی پێکهێنانی حکومەتی عێراقیان کرد. بڕیارە سبەینێش موقتەدا سەدر لە نەجەف لەگەڵ چوارچیێوەی شیعە جارێکی تر کۆببێتەوە. سەدرو نەتەوە یەکگرتووەکان لە نەجەفەوە داوای پەسەندکردنی ئەنجامی هەڵبژاردن دەکەن نووسینگەی رێبەری رەوتی سەدر رایگەیاند لەکۆبوونەوەی نێوان موقتەدا سەدرو نێردەی تایبەتی سکرتێری گشتیی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان لەعێراق، کە کۆبوونەوەکە لە حەنانەی نەجەف سازدرا، جێنین بلاسخارت وتوویەتی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی عێراق سەرکەوتوو بووەو کۆمیسیۆنیش لەکارەکەیدا سەرکەوتوو بووە. نووسینگەی موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر راگەیەندراوێکی لەبارەی کۆبوونەوەکە بڵاوکردەوەو رایگەیاند «موقتەدا سەدر، پێشوازیی لە جێنین پلاسخارت کردووە و هەردوولا باسیان لە پێویستی پەسەندکردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان بەبێ دواکەوتن لەلایەن دادگای باڵای فیدڕاڵییەوە کردووەو دواخستنیشیان بە نەگونجاو زانیوە». جێنین بلاسخارت، باسی دۆخی سیاسیی عێراقی کردووە و ستایشی هەڵمەتی سەدرییەکانی لەهەڵبژاردنی پەرلەمان کردووە». هەروەها وتوویەتی ئاساییە لەهەڵبژاردن سەرکەوتوو و دۆڕاو هەبێت و ئەوەش واتای راستەقینەی هەڵبژاردنە. نووسینگەی رێبەری رەوتی سەدر راشیگەیاندووە ئەو هاریکارییە هونەرییەی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ سەرخستنی پرۆسەی هەڵبژاردن لەسەر داوای مەرجەعیەت و موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدرو حکومەتی عێراق و چەندین لایەنی دیکەی سیاسیی بووە. جێنین بلاسخارت، هەروەها وتوویەتی «کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بەڕێوەبردنێکی باش و سەرکەوتووانەی بۆ هەڵبژاردنەکە لەڕووی هونەرییەوە هەبووە». ئەو کۆبوونەوەیەی موقتەدا سەدر لەگەڵ بلاسخارت دوای ئەوە دێت، کە سەدر کۆبوونەوەی لەگەڵ لایەنەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی شیعە رەتکردەوە کە بڕیاربوو دوێنێ سێشەممە لەماڵەکەی خۆی لە نەجەف، بەڕێوەبچێت لەبری ئەوان لەگەڵ بلاسخارت کۆبووەوە. لایەنەکانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعە کە لەهەڵبژاردندا شکستیان هێنا، جێنین هێنیس پلاسخارت بەدەستوەردان لەکاروباری عێراق و کاریگەری دروستکردن لەسەر گۆڕینی ئەنجامی هەڵبژاردن، تۆمەتبار دەکەن. دوای راگەیاندنی ئەنجامە بەراییەکان، هەموو لایەنە عەرەبییە شیعەکان (جگە لە رەوتی سەدر)، خۆیان لە بەرەیەکدا بەناوی (ئیت چوارچێوەی هەماهەنگی شیعە) رێکخست و ناڕەزایی خۆیان بە ئەنجامەکان راگەیاندو داوای هەڵوەشاندنەوەی ئەو ئەنجامانەیان کرد. رۆژی 30-11-2021، کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقی ئاشکرا کرد، کەهەڵبژاردنەکە لە رۆژی 10-10-2021 بەڕێوەچووو رەوتی سەدر بە بەدەستهێنانی 73 کورسی، بووە براوەی یەکەمی هەڵبژاردنەکە. سەردانەکەی جێنین بلاسخارت، نێردەی تایبەتی سکرتێری گشتیی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان لە عێراق بۆ نەجەف لەدوای کۆبوونەوەی هەفتەی رابردووی موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر دێت لەگەڵ لایەنە ناڕازییەکان لەئەنجامی هەڵبژاردن، کە لەپڕۆژەیەکدا بەناوی «چوارچێوەی هاوئاهەنگی» خۆیان رێکخستووە. لەلایەکی ترەوە موقته‌دا سه‌در سه‌رۆكی ره‌وتی سه‌در داوایه‌كی ئاراسته‌ی سه‌ركرده‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی كردووه‌و بڕیارە كۆبوونه‌وه‌یه‌كی نوێ له حەنانەی‌ شاری نه‌جه‌ف ئه‌نجامبده‌ن. ئه‌حمه‌د كینانی ئه‌ندامی كوتله‌ی سادیقون رایگه‌یاند «سه‌در داوایه‌كی فه‌رمی ئاراسته‌ی سه‌ركرده‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی كردووه‌ بێنه‌ شاری نه‌جه‌ف بۆ ئه‌وه‌ی كۆبوونه‌وه‌یه‌كی نوێ ئه‌نجامبده‌ن وه‌ك درێژكه‌ره‌وه‌ی كۆبوونه‌وه‌كه‌ی چه‌ندڕۆژی رابردووی شاری به‌غدا.» راشیگه‌یاند «بڕیاره‌ كۆبوونه‌وه‌كه‌ له‌ چه‌ندڕۆژی داهاتوودا ببه‌سترێ و تائێستاش دیار نییه‌ سه‌ركرده‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی وه‌ڵامیان بۆ داوای كۆبوونه‌وه‌كه‌ی سه‌در ده‌بێت یان نا.» ئه‌حمه‌د كینانی راشیگه‌یاند «به‌ ئه‌نجامدانی ئه‌م كۆبوونه‌وانه‌ ماڵی شیعه‌ زیاتر له‌یه‌ك نزیكده‌بنه‌وه‌ و ناكۆكییه‌كانیش به‌لاوه‌ ده‌نرێن، بێگومان هیچ كێشه‌و ناكۆكییه‌ك چاره‌سه‌ر نابێت به‌بێ دانیشتن و لێكتێگه‌یشتن». چه‌ندڕۆژێك پێش ئێستا موقته‌دا سه‌در سه‌رۆكی ره‌وتی سه‌در له‌به‌غدا سه‌ردانی ماڵی هادی عامری سه‌رۆكی هاوپه‌یمانی فه‌تحی كردبوو و له‌وێ له‌گه‌ڵ سه‌ركرده‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی كۆبووه‌وه‌و پرسی ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن و پێكهێنانی حكومه‌تی نوێ و دۆخی ئێستای عێراق له‌بواره‌كانی ئه‌منی و سیاسی و ئابووری تاووتوێ كرابوو. سیناریۆکانی پێکهێنانی حکومەت چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی كه‌ زۆرینه‌ی لایه‌ن و‌ هێزه‌ سیاسییه‌كانی شیعه‌ له‌خۆده‌گرێت، دوێنێ سێشه‌ممه‌ سیناریۆكانی بۆ پێكهێنانی حكومه‌تی نوێی عێراق ئاشكراكردو بڕیاریشه‌ رۆژی پێنجشه‌ممه‌، له‌كۆبوونه‌وه‌یه‌كی دیكه‌ی چوارچێوه‌كه‌و رێبه‌ری ره‌وتی سه‌در، بڕیار له‌سه‌ر یه‌كێك له‌سیناریۆكان بدرێت. محه‌مه‌د سه‌هیود، سه‌ركرده‌ له‌ئیئتیلافی ده‌وڵه‌تی یاسا كه‌ به‌شێكه‌ له‌پێكهێنه‌ره‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی رایگه‌یاند، سیناریۆی زۆر هه‌یه‌ بۆ پێكهێنانی حكومه‌تی نوێی عێراق، له‌وانه‌ش ره‌وتی سه‌در و هێزه‌ سیاسییه‌كانی كوردو سوننه‌ كوتله‌ی گه‌وره‌تر پێكبهێنن كه‌ ئه‌مه‌ مه‌حاڵه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ی سوننه‌و كورد به‌فه‌رمی رایانگه‌یاندوه‌ كه‌ له‌گه‌ڵ یه‌ك لایه‌نی شیعه‌ هاوپه‌یمانی پێكناهێنن. وتیشی «سیناریۆی دیكه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ سوننه‌و كورددا هاوپه‌یمانێتی بكه‌ن، ئه‌وه‌ش قورسه‌، به‌ڵام نزیكترین سیناریۆ كه‌ به‌چاره‌سه‌ر داده‌نرێت رێككه‌وتنی هێزه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی و ره‌وتی سه‌دره‌ له‌سه‌ر حكومه‌تێكی ته‌وافوقی زۆرینه‌ی هێزه‌ سیاسییه‌كان، هه‌ربۆیه‌ش حكومه‌تێكی ته‌وافوقی زۆرینه‌یه‌كی نیشتمانی گشتگیرتره‌«. ئه‌و سه‌ركرده‌یه‌ی ده‌وڵه‌تی یاسا ئه‌وه‌شی خسته‌ڕوو، له‌ چه‌ندڕۆژی داهاتوو سیناریۆی زاڵ له‌سه‌ر ئه‌رزی واقع جێبه‌جێده‌كرێت به‌تایبه‌تی دوای كۆبوونه‌وه‌ی سه‌ركرده‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ موقته‌دا سه‌در رێبه‌ری ره‌وتی سه‌در له‌نه‌جه‌ف و ئه‌گه‌ریشی هه‌یه‌ ئه‌و كۆبوونه‌وه‌یه‌ پێنجشه‌ممه‌ به‌ڕێوه‌بچێت. ره‌وتی سه‌در له‌هه‌ڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانیه‌كه‌ی 10ی (تشرینی یه‌كه‌م/10)ی ئه‌مساڵ، توانیویه‌تی 73 كورسی په‌رله‌مانی به‌ده‌ستبهێنێت، به‌ڵام لایه‌نه‌ شیعیه‌كانی دیكه‌ به‌هۆی به‌ده‌ستهێنانی رێژه‌یه‌كی كه‌می كورسی به‌راورد به‌هه‌ڵبژاردنه‌كانی رابردوو، ناڕه‌زایه‌تیان به‌رامبه‌ر ئه‌نجامه‌كان ده‌ربڕیوه‌و كوتله‌یه‌كیان له‌ژێر ناوی «چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی» پێكهێناوه‌. لەهەولێرو نەجەف و بەغدا جووڵەی سیاسی هەیە عیزەت شابەندەر، سیاسەتمەداری سەربەخۆی عێراقی، دوێنێ سێشەممە لەتویتێکدا رایگەیاند لەبەغدا، هەولێرو نەجەف هەوڵی بەردەوامی بەرپرسیارانە بۆ پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی عێراق هەیە. تویتەکەی عیزەت شابەندەر دوو رۆژ دوای سەردانەکەی هات بۆ هەولێر کە لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی کۆبووەوە. عیزەت شابەندەر دەڵێت  «ئەو هەوڵانەی لەبەغداو هەولێرو نەجەف هەن پشتیوان بەخوا بەرەو باشتر دەڕوات و کاتێک گەورەکان قسە دەکەن بچووکەکان بێدەنگ دەبن». شابەندەر هەروەها نووسیویەتی «سەرکردایەتی قەدەرەو هونەرەو پۆست شمشێرە. شمشێریش لەدەستی پاڵەوان نەبێت کارناکات»، لەکۆتاییشدا پەندێکی عەرەبی بەنموونە دەهێنێتەوەو دەڵێت «ئەگەر بۆ کەسی دیکە بەردەوام بووایە نەدەگەیشتە دەستی تۆ»، وەک ئاماژەیەک بۆ لایەنە شیعەکان. هەوڵەکان بۆ پێکهێنانی حکومەتی عێراق چڕتربوونەتەوە بەتایبەت دوای چەند رۆژێک لە راگەیاندنی ئەنجامەکانی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە 10-10-2021 بەڕێوەجوو. کە لەئیستادا لەسەر ئەوە ماوە لەلایەن دادگەی باڵای فیدڕاڵییەوە پەسەندبکرێت. رۆژی سێشەممە 30-11-2021 جەلیل عەدنان خەلەف، سەرۆکی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقی راگەیاند. بەپێی ئەنجامە فەرمییەکان، رەوتی سەدر براوەی یەکەمی هەڵبژاردنە بە 73 کورسی، دواتر هاوپەیمانیی تەقەدووم 37 کورسی و دەوڵەتی یاسا 33 کورسی و پارتی دیموکراتی کوردستان 31 کورسی، یەکێتی نیشتمانی کوردستان 19 کورسی و هاوپەیمانیی فەتح 17 کورسییان بەدەستهێناوە.

شاناز حەسەن خۆپیشاندانی خوێندكارانی زانكۆو پەیمانگاكان لەهەرێمی كوردستان بۆ داواكردنی دەرماڵەكانیان گەیشتە ئەنجام و حكومەتی هەرێم بڕیاریدا مانگانە حەوت ملیار دینار بخرێتە سەر بودجەی وەزارەتی خوێندنی باڵا بۆ پاڵپشتی دارایی كە»دەرماڵە» بۆ خوێندكاران تێیدا جێگیر كراوە. خۆپیشاندانەكانی خوێندكاران لەزانكۆو پەیمانگاكانی سلێمانی كە چەندین جار شەقامە سەرەكییەكانی شاریان كۆنترۆڵ دەكرد، فشاریان لەسەر حكومەتی هەرێم دروستكرد كە بەهۆی باشبوونی دۆخی داراییەوە پێویستە دەرماڵەكانیان بۆ خەرج بكرێت كە لەساڵی 2014 بەبڕیاری حكومەتی هەرێم راگیرابوو. هیوا بەكر، خوێندكاری قۆناغی سێی بەشی ماتماتیكە لەزانكۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» لەگەڵ بوونی سەدان كێشە لەبەشی ناوخۆیی و هاتوچۆ كردنی خوێندكاراندا، بەڵام لەخۆپیشاندانەكان بەردەوام دەبین تا بەڵێنی گەڕاندنەوەی مافە سەرەكیەكەی خۆمان پێدەدەن كە دەرماڵەیە». هەروەها خوێندكارێكی دیكە لەزانكۆی كۆیە ئاماژە بەوە دەدات، تەنیا بە مەرجی وەرگرتنی دەرماڵە دەچنەوە هۆڵەكانی خوێندن. بورهان مستەفا، خوێندكاری زانكۆی كۆیە، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:»دابینكردنی پێداویستی بەشە ناوخۆییەكان ئەركی هەموو حكومەت و زانكۆكانەو دەبێت دابینی بكەن، بەڵام داواكردنی دەرماڵە مافی ئێمەیەو دەبێت پێمان بدرێت». هاوكات نیشتیمان عومەر، لە زانكۆی راپەڕین لە رانیە، هاوڕابوو لەگەڵ هاوڕێكانی و وتی:» تا وەرگرتنی دەرماڵە ناچینەوە هۆڵەكانی خوێندن، لەگەڵ ئەوەی دەرماڵەكانمان پارەیەكی كەمە، بەڵام ئێمە داوای زیادكردنی ناكەین، تەنیا داوا دەكەین ئەو مافەمان بۆ بگێڕنەوە». سەرۆكی دیوانی وەزارەتی خوێندنی باڵا ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە وەزارەتەكەیان داوای فەرمی لەئەنجومەنی وەزیران كردووە دەرماڵە بۆ خوێندكاران دابین بكات بۆ ئەمساڵیش بڕەكەی ئاشكرا دەكات كەپێویستیان بە 70 ملیار دینار دەبێت.  دكتۆر توانا نەجەف، سەرۆكی دیوانی وەزارەتی خوێندنی باڵای حكومەتی هەرێم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئەو بڕە پارەیەی كە دیاریكراوە بۆ خوێندكاران پێشبینیمان وایە بەشی دەرماڵە دەكات». سەرۆكی دیوانی وەزارەتی خوێندنی باڵای حكومەتی هەرێم لەبارەی شێوازی دەرماڵەو بڕەكەیەوە وتی:»هەر بڕە پارەیەك خەرج بكرێت پێویستە رێنمایی دارایی لەپشتەوە بێت، بۆ سەرجەم خەرجیەكان بەدەرماڵەشەوە، كەواتە كۆتا رێنمایی دارایی كە تاساڵی 2014 كاری پێكراوەو وەستێنراوە، هەر ئەو رێنماییە داراییە هەیە». ناوبراو زیاتر روونیكردەوەو وتی:» ئەمڕۆ چوارشەمە تیمێكی ئێمە دەچێتە وەزارەتی دارایی و دەبێت وردەكاری ژمارەی تەواوی خوێندكارەكانمان لابێت و لەگەڵ وەزارەتی داراییش بزانین بە رێنماییە كۆنەكە كاربكەین یان رێنمایی تازە دەردەچێت». توانا نەجەف، ئاشكراشی كرد:» كە لەساڵی نوێی 2022 واتا لە 1ی 1ی ساڵی داهاتوو ئەم بڕیارە كاری پێدەكرێت».    

سەركۆ جەمال بەوتەی پەرلەمانتارێك سیستەمی نوێی كامێرای تیژڕەوی هاتوچۆ كە بڕیارە لەپارێزگای سلێمانی جێبەجێ بكرێت هیچ شۆفێرێك بێ سزا لێی دەرناچێت، بەڵام بەڕێوەبەری كامێراكانی هاتوچۆ پێیوایە كە ئامانج لێی كەمكردنەوەی رووداوەكانی هاتوچۆیە. رۆژی 24/11/2021 عەلی حەمەساڵح ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەپەرلەمانی كوردستان رایگەیاند: «حكومەتی هەرێم كۆمپانیاكانی چاودێری هاتوچۆی داوەتە كەرتی تایبەت و سەرەتاش لەسلێمانییەوە پرۆژەكە دەستپێدەكات و 225 كامێرا دادەنێت». عەلی حەمەساڵح، ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت: «پێدەچێت دۆسیەی كامێراكانی هاتوچۆ پێویستی بەهەوڵی زیاتر هەبێت بۆ ئەوەی رێگری لێبكرێت، گرێبەستێك لە 11/4/2020دا كراوەو لەلای خۆم وێنەیەكی گرێبەستەكە هەیە بەژمارە (7553) لەگەڵ كەسێك بەناوی «فەرحان عەبدولكەریم حەسیب» 225 كامێرای دیاریكردنی تیژڕەوی لەسلێمانی دادەنرێت بەسیستەمی  (point to point) . ناوبراو باسی لەوەكرد كەجگە لەوەی ئەو ژمارە كامێرایەی دیاریكردنی تیژڕەوی دادەنێت، نێوانی دوو كامێرا ئەگەر پێنج كیلۆمەتر بێت بڕیاردرابێت بە شەش خولەك بیبڕیت بۆ بەپێنج خولەك و 50 چركە بیبڕیت سەرپێچیت بۆ دەنووسرێت، ئەوەش لەم دۆخەدا كۆمەڵێك كێشەی گەورەی لێدەكەوێتەوە». ئەو پەرلەمانتارە هێمای بۆ ئەوەشكرد «كۆمپانیاكە قازانجێكی خەیاڵی دەكات، بۆیە ئامادەبووە زیاتر لە 400  ئۆتۆمبێل بەدیاری بۆ حكومەتی هەرێم بكڕێت، ئەگەر ئەم سیستەمە جێبەجێ بكرێت كەئێستا هەموو سلێمانی چەند كامێرایەكی تێدایە خەڵك دادو بێدادیەتی لەدەست سەرپێچی كامێراكان كە تۆماری دەكات ئەوكات پارێزگای سلێمانی بەهەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان و راپەڕینیشەوە كامێرا رێژ دەكرێت». لەكاتێكدا تەنیا لەسنووری پارێزگای سلێمانی 340 هەزار ئۆتۆمبێلی تایبەت و 170 هەزار بارهەڵگر و زیاتر لە 35 هەزار ئۆتۆمبێلی كرێ هەیە. ئەو پەرلەمانتارە ئەوەشی دووپاتكردەوە كە سیستەمەكە بەوشێوەیە داڕێژراوەتەوە ئەگەر كەسێك لەمانگێكیشدا یەك جار لێی بدات داهاتی مانگانەیان زیاتر لە 38 ملیار دینار دەبێت، لەكاتێكدا كۆمپانیاكە خۆی لەبنەڕەتدا 53 ملیار خەرج دەكات. عەلی حەمەساڵح وتیشی: «بە دوو مانگ ئەو كۆمپانیایە پارەكەی خۆی دەردەكاتەوە، تا 15 ساڵیش 80%ی داهات بۆ خۆیەتی و دوای ئەو ماوەیە 20% بۆ كۆمپانیا و 80%ی بۆ حكومەتە لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم دەتوانێت بەداهاتی 10 رۆژی هاتوچۆ ئەم سیستەمە دابنێت، بەڵام كە نایكات دیارە قازانجی ئەو دوو كۆمپانیایە لەبەرچاو گیراوە». «بەپێی گرێبەستەكە نووسراوە هێنان و دانان و بەڕێوەبردن، لەدنیادا شتی وا نییە كۆمپانیای كەرتی تایبەت سزادان بەڕێوەببات، ئەو كۆمپانیایانە واجیهەن و خەڵكی تر لەپشتیانەوەیە، ئەگینا هیچ كەسێك ناتوانێت بەبێ بەرپرسێكی باڵا لەم وڵاتە ئەو پرۆژەیە جێبەجێ بكات، ئێستاش دەستكراوە بەدانانی قاعیدەی كامێراكان و بڕیاریشە لەكۆتایی ساڵی داهاتوو بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە»، عەلی حەمەساڵح وای وت. «دەدرێتە كۆمپانیایەك بەناوی (Early future) هەروەها لە 500  رۆژیشدا كامێراكان دەكەونەكار» عەلی حەمەساڵح دەشڵێت: «پێشتر لەڕێگای پەرلەمانەوە ئەم دۆسیەم جوڵاند، لەبری گفتوگۆو چارەسەر رەتكرایەوەو وتیان شتی وانییە، بەڵام ئێستا بەرەو ئەوە دەچێت كارەكە بچێتە قۆناغی جێبەجێكردنەوە، قۆناغی یەكەم تەواوی پارێزگای سلێمانی دەدرێتە كۆمپانیایەك بەناوی (Early future) ، هەروەها لە 500  رۆژیشدا كامێراكان دەكەونەكار». دوای وتەكانی ئەو پەرلەمانتارە رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێم لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: «ئەو پرۆژەیە شتێكی نهێنی تێدا نییەو پێویست ناكات حكومەت بچێتە ژێر باری ئەو خەرجیانە، لەهەمانكاتدا داهاتەكەی بۆ حكومەت دەبێت». بەڕێوەبەری بەشی كامێراكانی تیژڕەوی لەهاتوچۆی سلێمانی دەڵێت ئامانج لێی كەمكردنەوەی تیژڕەوی شۆفێرانە. ئاكام عەزیز بەڕێوەبەری بەشی كامێرا لەهاتوچۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى وتی: «هۆبەی كامێراكان لامەركەزی تەواوی تێدایەو چاودێری كامێراكان دەكەن، بەتایبەت ئەو شوێنانەی رووداوی هاتوچۆیان تێدایە، ئێستاش گرێبەستێكی نوێ هەیە كە 225 كامێرا لەسنوری سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆكان دادەنرێت». وتیشی: «لەڕێگەی راستەوخۆو باك ئۆفیس سەرپێچییەكان تۆماردەكرێت و وەك ئەمەی ئێستا نییە كەوێنەكان بگەڕێتەوە بۆ ناو بەڕێوەبەرایەتی و پاشان بچێتە ناو سێرڤەر، راستە شۆفێر گلەیی لێی هەیە بەڵام ئەگەر بیبینی سیستەمەكە بەوشێوەیە نییە كە خەڵك لێی تێگەیشتووە مەبەستی ئێمە بۆ كەمكردنەوەی رووداوەكانی هاتوچۆیە». هاوكات بەڕێوەبەری كامێراكان لەهاتوچۆی سلێمانی پێشیوابوو كەسزاكان بەپێی سیستەمە كۆنەكەی كامێرای تیژڕەوی بەشێوەیەكە سزای شۆفێران لەناو شار لە 70 هەزار دینارەوە دەستپێدەكات تا 250 هەزار دینار بەپێی ئەو خێراییەی كە دیاریكراوەو نابێت لەوە زیاتر شۆفێر بڕوات، لەدەرەوەی شاریش لە 70 هەزارەوە بۆ 230 هەزار دینار دەستپێدەكات. هاوڵاتی پەیوەندی كرد بە فازڵ حاجی وتەبێژی هاتوچۆی هەولێر سەبارەت بەوەی ئایا ئەو سیستەمە لەهەولێر جێبەجێ دەكرێت، ناوبراو بەهاوڵاتی وت:» تائێستا ئاگاداری سیستەمێكی لەوشێوەیە نیم و هیچ بڕیارێك نییە بۆ جێبەجێكردنی سیستەمی نوێی كامێرای تیژڕەوی هاتوچۆ لەهەولێر»

سەركۆ جەمال جێگری سوپاسالاری وەزارەتی پێشمەرگەی حكومەتی هەرێم دەڵێت: هاوپەیمانان دووربینی حەرارییان داوە بەپێشمەرگە، بەڵام بەكەڵك نایەت، داعش لەماوەی دوو هەفتەی رابردوودا، چوار جار هێرشیكردووەتە سەر ناوچە كوردنشینەكان و پێشمەرگە لەكەركوك و چەند ناوچەیەكی دیكەو بەهۆیەوە 22 پێشمەرگەو چەند هاووڵاتییەك شەهیدبوون و چەندین پێشمەرگەو خەڵكی مەدەنی دیكەش برینداربوون، ئەوەش كاردانەوەی ناوخۆیی و جیهانی بەدوای خۆیدا هێناوە. رۆژی 2/11/2021، چەكدارانی داعش پەلاماری گوندی «خدرجیجە»یان دا كەدەكەوێتە بناری چیای قەرەچوغی سەر بەقەزای مەخمووری پارێزگای هەولێر، لەئەنجامدا 13 پێشمەرگە شەهیدبوون، كە سێ لەشەهیدەكان برا بوون. پێشتریش لەشەوی 27ی مانگی رابردوو، لەناحیەی كوڵەجۆی گەرمیان داعش هێرشیكردەسەر سەنگەرەكانی پێشمەرگە، لەكاتێكدا یارمەتی بۆ هێزەكان رۆشتبوو بۆمبێك بەئۆتۆمبێلێكی پێشمەرگەدا تەقییەوەو پێنج پێشمەرگە شەهید بوون و چوار پێشمەرگەش بریندار بوون. هەروەها لە 29ی مانگی رابردووشدا، لەسنووری كفری لەلایەن چەكدارانی داعش هێرشكرایە سەر هێزەكانی پێشمەرگە و لەئەنجامی هێرشەكەشدا دوو پێشمەرگە شەهید بوون و سێ پێشمەرگەی دیكەش برینداربوون. لەماوەی دوو هەفتەدا داعش چوارجار هێرشی بۆ سەر سەنگەرەكانی پێشمەرگە و ناوچە كوردییەكان لەسنووری ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم ئەنجامداوە، لەچوار هێرشەكەدا 22 پێشمەرگە شەهیدبوون و 15 پێشمەرگەش برینداربوون، جگە لەشەهید و برینداربوونی چەند هاووڵاتییەكی مەدەنی. لیوا قارەمان كەمال، جێگری سوپاسالاری وەزارەتی پێشمەرگە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «هەندێك كەلوپەلی سەربازی پێویستە بۆ شەڕی دژی داعش كێشەی كەمیی ئەو كەلوپەلانە هەیە، بەڵام كەمیی چەك بوونی نییە، ئەوەی پەیوەستە بەوەزارەت لەئۆتۆمبێلی سەربازی و چەكدا كەموكورتیمان نییە». هەروەها وتیشی:» شەڕی ئێستا پێویستی بەهەندێك تەكنەلۆجیای سەربازی پێشكەوتوو هەیە، تەنها دووربینی حەراری نییە كە پێشمەرگە پێویستیەتی، ئەو چەك و پێداویستیانەش وەكو پێویست دەستناكەوێت، زۆر شتی دیكەش هەیە كە نییە، بەڵام لەبەر باری ئەمنیی ناكرێت بووترێت، بۆ شەڕكردن لەگەڵ داعش پێویستمان بەهەندێك تەكنەلۆجیای پێشكەوتوو هەیە كەدەبێت حكومەتی هەرێم بێتە سەرخەت و دابینی بكات». جێگری سوپاسالاری پێشمەرگە دەشڵێت:»چەندین جار داوای دووربینی حەراریمان كردووە، هەرچەندە پێشتر هاوپەیمانان بۆی هێناین بەڵام بێ كەڵكە، ناتوانی 10 مەتری پێ ببینی لەو ناوچانەی پێشمەرگەی تێدایە، پێویستە بینینەكەی كیلۆمەترێك كەمتر نەبێت». «دووربینی حەراری جۆری زۆرە، لەسەر چەك هەیە جێگیر هەیەو جوڵاویش هەیە، بەڵام ئایا ئێمە هەموویمان هەیە نەخێر نیمانە، جگە لەوەش هەندێك دووربینی حەراری لەتوانای حكومەتی هەرێمدا نییە، رەنگە نەهێڵن بگاتە دەست پێشمەرگەو لەڕووی ئەمنییەوە قەدەغەی لەسەرە»، لیوا قارەمان وای وت. لیوا قارەمان ئەوەشی خستەڕوو كەهاوپەیمانان هێرشی ئاسمانییان بۆ سەر داعش رانەگرتووە، ئەو شەوەی لەكوڵەجۆ شەڕ روویدا هاوپەیمانان فڕۆكەیان هەستاندووە، هەركاتێك پێشمەرگە و سوپای عێراق داوا بكەن هاوپەیمانان فڕۆكە هەڵدەستێنن دژی داعش. پێشمەرگەیەك: چەكی قورسمان «بی كەی سی»یە رێكان تاریق، یەكێكە لەو پێشمەرگانەی لەسنووری ناوچەكانی شەڕ لەگەڵ داعش یەكەكەیان جێگیربووە، بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە داعش تاكتیكی شەڕی گۆڕیوە و شەڕی پارتیزانی دەكات، لەڕەبیەیەك دەدات و دەگەڕێتەوەو زیاتر لەنزیك پردێ و كفری و قەرەچوغ پەلامار دەدەن یا لەچەم و ژاژو قامیشەڵانەكاندا. ئەو پێشمەرگەیە باسی لەوەشكرد كە لەڕووی چەكەوە ئەو باشە نین، چەكی قورسیان پێ نییە، وتیشی:» رەبایەكانیشمان باش نییەو نزمە، چەندین جار داوای دابینكردنی پێداویستییەكانمان كردووە بەڵام بەدەممانەوە نەهاتوون، جگە لەوەی چەكی قورسمان (بی كەی سی)یە». هەروەها كۆسرەت مەدحەت، لەسنوری داقوق پێشمەرگەیە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئەو چەكانەی قورسن و بەكەڵك دێن لەلای هێزەكانی 70 و 80 ن كەهێزی تایبەتی یەكێتی و پارتین، تەنانەت هەموو ئۆتۆمبێلە چاكەكان كەزۆربەیان درعن لەلای ئەو هێزانەن، ئێمەش ئۆتۆمبێلەكانمان بەرگەی بۆمبێكی چێندراو ناگرێت و ژیانی خۆشمان دەكەوێتە مەترسییەوە». رۆژی دووشەممە، 6/12/2021 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و فەرماندەی گشتیی هێزی پێشمەرگە سەرپەرشتیی كۆبوونەوەیەكی سەربازی كرد كەتیایدا جێگرانی سەرۆك، وەزیرانی پێشمەرگەو ناوخۆ، فەرماندەی یەكەكانی حەفتاو هەشتاو فەرماندە باڵاكانی پێشمەرگە و بەرپرسی میحوەرەكان بەدرێژایی بەرەكانی رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ تیرۆریستانی داعشدا، بەشداربوون. جەبار یاوەر، ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە لەبارەی ئەو كۆبوونەوەیە بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كەدۆخی سەربازی و بەرەكانی بەرگری هەڵسەنگێنران و تیایدا فەرماندەی میحوەرەكان پوختەیەكیان دەربارەی دوایین پێشهاتەكانی بەرەكان و پێداویستییەكانیان خستەڕوو، وەز‌یری پێشمەرگەش باسی لەپلان و وردەكاریی هەنگاوەكانی وەزارەت بۆ چۆنیەتیی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستان و پێداویستییە سەربازییەكان كردووە. جەبار یاوەر وتیشی: «وەك لەڕاگەیەندراوی كۆبوونەوەكەدا ئاماژەی پێكراوە نێچیرڤان بارزانی فەرمانیدا بەپەلە پێداویستییە خێراكان، بۆ داهاتووش پێداویستییەكانی دیكەی پێشمەرگە دابین بكرێن و فەرماندەو لایەنە پەیوەندارەكانی راسپارد بەخێرایی دۆخی بەرەكان و خاڵەكانی رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ تیرۆریستان رێكبخرێنەوە و كەموكوڕیی و كەلێنەكان پڕ بكرێنەوە». وەزیری پێشمەرگە داوایكردووە هاوكاریەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانان بۆ پێشمەرگە فراوانتر بكرێت پێش كۆبوونەوەی سەرۆكایەتی هەرێم لەگەڵ وەزیرو فەرماندەكانی پێشمەرگە، شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەگەڵ كۆلۆنێل دۆگڵاس بەرپرسی تیمی هاریكاری ئاسایشی ئەمریكا لەهەرێم كۆبووەوە، وەزیری پێشمەرگە رایگەیاند، تاووتوێی دوایین پەلامارە تیرۆریستیەكانی داعشیان لەناوچە جیاجیاكان كردووە. لەبەرامبەر هەڕەشەكانی ئێستای داعش، وەزیری پێشمەرگە داوای كردووە قەبارەو جۆری هاوكارییەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانان بۆ پێشمەرگە فراوانتر بكرێت. لەلایەن خۆشیەوە بەرپرسی تیمی ئۆفیسی هاریكاری ئاسایشی ئەمریكا لەهەرێم، پشتگیری و بەردەوامی هاوكارییەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانانی بۆ وەزارەتی پێشمەرگە دووپاتكردووەتەوە. رێكخراوی چەكداریی داعش لەساڵی 2014 توانیان دەست بەسەر رووبەرێكی فراوان لەخاكی سوریا و عێراقدا بگرن، دواتر بەهاوكاری ئەمریكا و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش لەساڵی 2017 حكومەتی عێراق شكستپێهێنانی گروپەكەی لەخاكی عێراق راگەیاند، لەكۆتایی مانگی 3ی 2019ش دوایین پێگەی چەكدارانی داعش لەسوریاو بەدیاریكراوی لەناوچەی باغۆز لەلایەن شەڕڤانانی كوردو بەهاوكاری هاوپەیمانان كۆنترۆڵكرا.

هاوڵاتى ئێران لەنێوان 190 وڵاتدا لە رووی یەكسانی ژن و پیاودا دەكەوێتە ریزبەندی 180یەمین وڵات، ئەوەش بەهۆی رەچاونەكردنی مافەكانی ژنان لە رووی سیاسی و ئابوری و كەلتوریی لەوڵاتەكەدا. لەئێران هیچ دادوەرێكی ژن كە بتوانێت بڕیاری شەرعی و یاسایی بدات نییەو كەمتر لەسەدا 5٪ ژن لە پرۆسەی سیاسەت و حوكمڕانیدا بەشدارن و كەمتر لە 12٪ی ژنان و كچانی خوێندەوارو خاوەن بڕوانامە دەتوانن لەبازاڕ و كەرتی ئەهلیدا كاربكەن. دوو ژن بە یەك شاهید لە دادگاكان ئەژمار دەكرێن و تەنانەت هیچ كچ  و ژنێك بۆی نییە بچێتە یاریگاكان بۆ ئەوەی یاری تۆپی پێی پیاوان لەنزیكەوە ببینێت. لەلایەكی دیكەوە ژنانی كورد سەرەڕای ئەوەی هاوشانی ژنانی دیكەی ناوچەكانی ئێران لەمافەكانیان بێبەش بۆ دابینكردنی بژێویی خۆیان و خێزانەكانیان كۆڵبەریی دەكەن و لەئامارە نافەرمییەكانی ئێراندا نزیكەی 11 هەزار ژن و كچ كۆڵبەریی دەكەن و لەسەر سنورەكان بەشداریی گواستنەوەی كاڵاو شتومەك دەكەن. رۆژهەڵاتی كوردستان كە لە رووی جوگرافیای سیاسی و حوكمڕانییەوە دەكەوێتە وڵاتی ئێرانەوە پشكی زۆری ئەو نایەكسانییەی نێوان ژن و پیاوی بەردەكەوێت ئەمە وای كردووە ژنانی رۆژهەڵات قوربانییەكی گەورەی نایەكسانییەكانی رەگەزی بن و ساڵانە سەدان ژن و كچ لەو بەشە لەكوردستان ببنە قوربانیی جیاوازییەكی نەخوازراوی رەگەزیی و  جگە لەمەینەتییەكانی ژیانی ئێستای ئەو وڵاتە، باری قورسی نایەكسانیش بكەوێتە سەرشانیان. تەنها لەساڵی رابردودا 45 ژنی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەتۆمەتی چالاكی سیاسیی و مەدەنی و ئایینی لەئێران دەستگیركراون و نۆ كەسیشان لەلایەن دادگاكانی ئێرانەوە سەرجەم  25 ساڵ و دوو مانگ زیندانیان بەسەردا سەپێنراوە. رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ئاماژەیان بەوەكردوە كە دادگاكانی ئێران شەش ژنی كوردیان بەهۆی چالاكیی سیاسی و سێ ژنی دیكەیان لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەتۆمەتی چالاكیی مەدەنی بە 25 ساڵ زیندان سزا داوە. كوشتنی ژنان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان ناوەندنی هەنگاو بۆ مافەكانی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی كوردستان لەئاماری ساڵانەی خۆیدا لەسەر دۆخی كچان و ژنان لەو بەشە لەكوردستان بڵاوی كردووەتەوە لەساڵێكدا 44 ژن بە بیانوی جیاوازەوە كوژراون كە زۆربەیان لەلایەن كەسوكارە نزیكەكانی خۆیانەوە ئەو تاوانەیان بەرامبەر كراوە. هەنگاو ئاماژەی بەوە كردووە لەماوەی یەك ساڵی 2020 بۆ ساڵی 2021، زیاتر لە 14 ژن لەپارێزگای كرماشان و 13 ژن لەپارێزگای سنەو نۆ ژن لەپارێزگای ورمێ و  هەشت ژن لەپارێزگای ئیلام لە رۆژهەڵاتی كوردستان كوژراون. لە راپۆرتەكەدا روونكراوەتەوە كە 11 ژن لەو قوربانییانە بە بیانوی شەرەفەوە لەلایەن كەسوكاریانەوە كوژراون و هەرەوەها 22 ژنیش بەهۆی ناكۆكیی خێزانییەوە كوژراون،  بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە 22 قوربانیی لەكۆی 44 ژنە كوژراوەكە بەچەكی جۆری كڵانشینكۆف و دەمانچە و تاپڕ كوژراو . خۆكوژیی لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و جیهان ئامارەكانی رێكخراوی تەندروستیی جیهان (WHO)  ئاشكرای دەكات كەساڵانە نزیكەی 703 هەزار كەس لەدانیشتوانی گۆی زەوی بەهۆكاری جیاواز خۆیان دەكوژن، بۆیە بەپێی ئامارەكانی تەندروستیی جیهانی لەهەر 100 هەزار كەسی رەگەزی نێرینە 12.6 كەس خۆیان دەكوژن و لەهەر 100 هەزار كەسی رەگەزی مێینەش 5.4% كەس خۆیان دەكوژن، بۆیە نێرینە دوو هێندەی مێینە خۆیان دەكوژن. بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران رایانگەیاندووە لەهەر 100 هەزار كەس لەوڵاتەكەدا تەنها 12 كەس هەوڵی خۆكوشتن دەدات كە شەش كەسیان رزگاریان دەبێت و شەش كەسیش گیانیان لەدەستدەدەن و ئامارەكانی خۆكوژیش لە رەگەزی مێینە لەهەر 100 هەزار كەس 3.6 كەسە كە بەراورد بەڕەگەزی نێرینە، ژنان كەمتر لەپیاوان هەوڵی خۆكوشتن دەدەن. لەئێران پیاوان دوو هێندەی ژنان هەوڵی خۆكوشتن دەدەن و لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەتایبەت بەپارێزگای ئیلام و پارێزگای كرماشان زیاترین ژمارەی خۆكوژیی تۆمار كراوە بەجۆرێك كە لەنێوان هەر 100 هەزار كەسی دانیشتوی ئیلام 26 كەس خۆیان كوشتوەو لەپارێزگای كرماشان لەهەر 100 هەزار كەس 23 كەس خۆیان كوشتوەو دوای ئەو دوو پارێزگایەش رێژەی خۆكوژیی لەپارێزگاكانی سنەو ورمێ و لوڕستان بەرز بووە بەجۆرێك خۆكوژیی لەپارێزگاكانی رۆژهەڵاتی كوردستان زۆر زیاتر بووە لەتاران-ی پایتەختی ئێران كە بەتەنها ژمارەی دانیشتوانی پایتەخت نزیك دەبێتەوە لەهێندەی كۆی دانیشتوانی رۆژهەڵاتی كوردستان. ئەمساڵ لەماوەی هەشت بۆ نۆ مانگدا 107 حاڵەتی خۆكوشتنی ژن و كچ لە رۆژهەڵاتی كوردستان تۆمار كراوە  52 حاڵەتیان لەپارێزگای ورمێ بووە و 24 حاڵەتی دیكەیان لەپارێزگای سنە و 22 حاڵەتیان لەكرماشان و نۆ حاڵەت لەئیلام بووە و بەپێی راگەیەنراوی مافەكانی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی كوردستان ئەو ئامارانە تەنها ئەو حاڵەتە خۆكوژیانەی ژنانە كە تۆمار كراوە، چونكە ژمارەی راستەقینەی خۆكوژیی ژنان زۆر زیاترەو هەندێكیشی بەهۆی شاردنەوەی دۆسیەكانیان لەلایەن حكومەت و كەسوكاری قوربانییانەوە ئاشكرا نابێت و تۆمار ناكرێت. لەو 107 ژن و كچەی كە لە رۆژهەڵاتی كوردستان خۆیان كوشتوە، 64 كەسیان بەخۆهەڵواسین كۆتاییان بەژیانیان هێناوەو 17 كەسی دیكەیان خۆیان سوتاندوە و 15 كەسیشیان حەب و دەرمانیان بەكارهێناوە بۆ خۆكوشتن و 6 كەسیشیان خۆیان لە پردو شوێنی بەرزەوە خستووەتە خوارەوە و 5 ژنیش بۆ خۆكوشتن چەكیان بەكارهێناوە و بە گوللـە كۆتاییان بەژیانیان هێناوە. ئامارەكانی جیهان و رۆژهەڵاتی كوردستان بەپێی ئامارە جیهانی و نێودەوڵەتییەكان لەهەر سێ ژن لەسەر گۆی زەوی یەك كەسیان رووبەڕووی توندوتیژی و دەستدرێژیی جەستەیی دەبێتەوە و زۆرینەیان لەلایەن كەسە نزیكەكانیانەوە رووبەڕووی توندوتیژی و دەستدرێژیی دەبنەوە. تەنها 52%ی ئەو ژنانەی هاوسەریان هەیە مافی بڕیاردانیان لەبەكارهێنانی دەرمان و چارەسەری پزیشكیی لە رێگرییكردن لە دووگیان بوون هەیە. لەئێستا زیاتر لە 750 ملیۆن ژن لەجیهان هەیە كە لەتەمەنی خواروی 18 ساڵەوە هاوسەرگیرییان كردووە و لەهەر دوو تاوانی كوشتنی ژناندا یەكێك لەتاوانەكە لەلایەن كەسە نزیك و هاوبەشەكانی ژیانیان بەرامبەر بەژنان دەكرێت لە كاتێكدا لەهەر 20 تاوانی كوشتن كە بەرامبەر بە رەگەزی نێرینە دەكرێت تەنها یەك تاوانیان لەلایەن كەسانی نزیك و هاوبەشەكانی ژیانیانەوە بەرامبەر ئەو رەگەزە دەكرێت. زیاتر لە 71%ی سەرجەم قوربانیانی قاچاخچێتی بەمرۆڤەوە بەرامبەر ژنان دەكرێت و سێ لەسەر چواری ئەو رێژەیەش رووبەڕووی دەستدرێژی سێكسی و توندوتیژیی دەبنەوە. بەپێی ئامارێك كە ناوەندی ئاماری ئاژانسی هەواڵی خوێندكارانی زانكۆی ئێران (ئیسنا) بڵاوی كردوەتەوە تەنها لە سێ مانگی بەهاری ساڵی 2021 زیاتر لە نۆ هەزار و 753 حاڵەتی هاوسەرگریی كچانی خواروو تەمەنی 15 ساڵ لەئێران تۆمار كراوە كە بەراورد بەساڵی رابردوو 32% زیادی كردووەو هەر لەماوەی ئەو سێ مانگەی ئەمساڵدا زیاتر لە 45 هەزارو 522 حاڵەتی هاوسەرگریی كچانی تەمەن 15 بۆ 19 ساڵ لەو وڵاتە تۆمار كراوە. رۆژنامەی شەرق لەئێران كە رۆژنامەیەكی نیمچە سەربەخۆیە، بڵاویكردووەتەوە كە لە ماوەی 20 ساڵی رابردودا زیاتر لەهەزار و 200 ژن بەبیانوی شەرفەوە لە پارێزگاكانی سنە، ئیلام، ورمێ و تاران كوژراون كە زۆربەی تاوانەكانی كوشتنی ژنان بە بیانوی شەرەفەوە لە رۆژهەڵاتی كوردستان رویداوە. بەپێی ئامارەكانی كار لەئێران تاساڵی 2019 نزیكەی چوار ملیۆن و 500 هەزار ژن و كچ كاریان كردووە، بەڵام ئەو ژمارەیە لەساڵی 2020 بۆ سێ ملیۆن و 600 هەزار ژن و كچ كەمی كردووە، واتە لەساڵێكدا نزیكەی یەك ملیۆن ژن و كچ كارەكانیان لەدەستداوە. ئێران وڵاتێك بەبێ دادوەری ژن لەئێراندا هیچ حاكم یان دادوەرێكی ژن كە بتوانێت لە رووی یاساییەوە بڕیاربدات بوونی نییە لەكاتێكدا بەژمارە زیاتر لەهەزارو 900 دادوەری ژن هەیە بەڵام تەنها دەتوانن راوێژ بەدادوەرە پیاوەكان بدەن بڕیاری لای دادوەری نێرینەیە. لە رووی حوكمڕانییەوە هیچ ژنێك لەئێران مافی بوون بەسەرۆك كۆماری نییە و رێگەپێدراو نییە خۆی بۆ ئەنجومەنی دەستەبژێری كۆماری ئیسلامی ئێران بپاڵێوێت و ئەندامی ئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بێت لەكاتێكدا ئەو دوو دامەزراوەیە رۆڵی چارەنووسساز دەبینن لەبەڕێوەبردنی وڵاتەكەدا. هاوكات ژن مافی یەكسانی نییە لەشاهیدیداندا، چونكە دوو شاهیدی ژن بەهاوتای شاهیدیی پیاوێك ئەژمار دەكرێت و لەگەڵ ئەوەشدا مافی بوون بە دادوەری نییە لە رووی پیشەییەوە لەكاتێكدا پێش دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران و لەسەردەمی دەسەڵاتی پەهلەوی تاساڵی 1976 زیاتر لە 33 دادوەری ژن كە خاوەن بڕیاربوون لە دەزگای دادی ئێراندا بوونیان هەبووە. ئێران لە رووی بەشداریی ژنان لەبواری سیاسی و ئابوریدا لەنێوان 190 وڵاتدا دەكەوێتە ریزبەندنی 180یەمین وڵاتی جیهان و تەنانەت لەو سەردەمەدا كە زیاترین ژن لەپەرلەمانی ئێران بوونیان هەبووە رێژەیان تەنها 5%ی كۆی ئەندامانی پەرلەمان بووە. زیاتر لەنیوەی كۆمەڵگەی ئێران كە لەژنان پێكدێت و بەخوێندەوار ئەژمار دەكرێن 12%ی ئەو ژن و كچە خوێندەوارانە لەبازاڕەكانی كاردان و توانیویانە ببنە خاوەنی پیشەو كار لەبازاڕەكاندا. لەبواری وەرزشدا ئێران یەكێكە لەو دەگمەن وڵاتانەی كە رێگە بەهاندەرانی ژن نەدات بچنە یاریگاكان  بۆ ئەوەی لە نزیكەوە و لەناو یاریگاكاندا بەشداربن، بۆیە زیاتر لە 42 ساڵە ژنانی ئێران نەیانتوانیوە یارییەكانی تۆپی پێ لەیاریگاكاندا ببین و بەناچاری لە رێگەی شاشەی تەلەفیزیۆنەوە ئەو مافە وەك بۆشاییەكی ژیانیان لەپێ‌ بكەنەوە. ئاسۆی تاریكی ژنان پێشبینییەكانی تەندروستیی ئێران ئاماژەن كە دۆخی ژنان لە رۆژهەلات و ئێران ساڵانە بەرەو خراپتر هەنگاو دەنێت بەتایبەت كەحكومەت لەو وڵاتە ئامادە نییە بەبیانوی جێبەجێكردنی شەرع و یاسا لەسەر بنەمای ئایینی شیعە چاكسازیی لە رەچاوكردنی مافەكانیاندا بكات. لەلایەكی دیكەوە باشبوونی دۆخی هەر چین و توێژێك لە كۆمەڵگەدا گرێدراوی باری ئابورییە بەڵام لەو بوارەشدا ژنان بەراورد بەكۆی گشتی كۆمەڵگە دۆخێكی خراپیان هەیە بەتایبەت كە هەلی یەكسان بۆ ژن لەئێران و رۆژهەڵاتی كوردستان لەئارادا نییەو وڵاتەكەش زیاتر لەشەش ساڵە دۆخی ئابوریی لەقەیرانی قوڵی ئابوریدایە.

سەركۆ جەمال كاندیدێكی سەربەخۆی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە نەیتوانی سەركەوتن بەدەستبهێنێت دەڵێت:»بەهۆی ساختەكاری حزبەكانەوە نەیتوانیوە دەربچێت»، ئەندامێكی پێشووی كۆمسیاری باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراقیش ئاشكرایدەكات «بەهۆی حزبەكانەوە بەشێك لەكاندیدە سەربەخۆكان لەهەرێم دەرنەچوون». بەهۆی ناڕەزایی خەڵكی عێراق بەشێك لەكاندیدەكان بێ پاڵپشتی هیچ قەوارە و لایەنێك خۆیان هەڵبژارد، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج بوو تەنها لەهەرێمی كوردستان هیچ كاندیدێكی سەربەخۆ سەركەوتنی بەدەستنەهێنا، بەڵام لەناوەڕاست و باشووری عێراق 35 كاندیدی سەربەخۆ سەركەوتنیان بەدەستهێناوە. دوێنێ سێشەممە 30ی تشرینی دووەمی 2021 پاش 50 رۆژ لەئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق گۆڕانكاری لە پێنج كورسی ئەنجامدراو تێیدا یەكێتی نیشتمانی بووە خاوەنی 19 كورسی و دوو كورسی لەهەولێرو نەینەوا زیاد كرد، هەروەها پارتی ژمارەی كورسییەكانی لە 33 كورسییەوە بووەتە 31 كورسی. كاندیدێكی سەربەخۆ: بۆمان دەركەوت ساختەكاری زۆر كراوە غالب محەمەد، یەكێكە لەو كاندیدانەی كە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 10/10/2021 بەشێوەی سەربەخۆ بەشداریكرد، بەڵام نەیتوانی بگاتە پەرلەمانی عێراق، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت: «ئەوەی كە بۆمان دەركەوتووە مەسەلە دەنگدان نەبووە، ئەمجارەیان بەڕاستی پەیوەندی بە ساختەكارییەوە هەبووە». ناوبراو پێشیوابوو كە ساختەكاری زۆر كراوە، نمونەی ئەوەی هێنایەوە كە یەكەمجار چوار هەزار و 500 دەنگی هێنا دواتر بووەتە پێنج هەزار دەنگ و وتوویانە دەرچووە. هەروەها باسی لەوەشكرد كە دواتر شەش هەزاریشی تێپەڕاند دیسان وتیان حەوت هەزار دەنگ كورسیەكی پەرلەمان دەبێت. غالب محەمەد، وتیشی: «خۆ ناكرێت ئاوا لەپڕ شتەكان بگۆڕێت یەك رۆژ خەڵك دەچێت بۆ دەنگدان، كە دەنگی منیش زیادیكرد دەبێت دەنگی كەسێكی دیكە كەم بكات، لەبەرئەوە 40 هەزار كەس چووە بۆ دەنگدان لەگەرمیان كە من دەنگەكانم پێنج هەزاری تێپەڕاند خۆ دەبێت دەنگی خەڵكی دیكە كەم بكات، لەبەرئەوە بۆمان دەركەوت ساختەكاری زۆر كراوە». «دژی دەسەڵات بووم بەتایبەتی پارتی، ئەوانەی دژی دەسەڵات بوون زۆربەیان دەنگیان كەمیكرد، ئەمە بنەڕەتی بابەتەكەیە، لەبەرئەوەی ئۆپۆزسیۆنێكی راستەقینە بووین نەیانهێشت دەربچین، بەڵام ئۆپۆزسیۆنی ساختەیان دەرچواند، چونكە لە رۆژەكانی دیكەدا بۆ دەنگدان بەسەرۆك كۆمارو رۆژەكانی دیكە گرنگە بۆیان و ئاشكرا دەبێت وایە یاخود نا»، غالب محەمەد وای وت. وەك ئەو كاندیدە دەرنەچووەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەڵێت « هەر لەسەرەتاوە ئەم هەڵبژاردنە شكستخواردوو بوو و لەوەی 2018 باشتر نەبووە، بەڵام بۆیە خۆمان هەڵبژارد تا بەرەكە چۆڵ نەكەین ئەشمزانی ساختەكاریم بەرامبەر دەكرێت، چونكە پێشتر بڵاودەبووەوە لەكەناڵەكان كە بەرپرسەكان دەیانوت نابێت غالب دەربچێت». لێپرسراوی ئۆفیسی سلێمانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەڵێت:» كەموكورتی لەیاسای هەڵبژاردندا هەبووە نەك كاری كۆمسیۆن». ئامانج عەزیز، لێپرسراوی ئۆفیسی سلێمانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:»: كاندیدە دەرچووە سەربەخۆكان لەعێراق نزیكەی 40 كاندید بوون، ئەم هەڵبژاردنە زۆر جیاواز بوو لەوەی ساڵی 2018 و ساڵانی رابردووتریش كە عێراق كراوە بە 83 بازنە، بەڵام ئەوە ناگەیەنێت كە ببێتەهۆی دەرنەچوونی سەربەخۆكان». ناوبراو ئەوەشی خستەڕوو،  كاندیدە سەربەخۆكان بەپێی شوێنی نیشتەجێبوون بووە، لەسلێمانی ئاسایی بووە كەسێك لەناوچەكەی خۆی كاندید نەكات و لەبازنەیەكی دیكەی هەمان پارێزگا خۆی كاندید بكات، بەڵام ئەمە بۆ كاندیدە كۆتاكان جیاوازبوو لەهەموو عێراق یەك بازنەیی بووە، وتیشی:»وەكو كۆمسیۆن ئێمە بەپێی یاساكەی پەرلەمان رێوشوێنمان گرتووەتەبەر، دەتوانین بڵێین كەموكورتی لەیاساكەدا هەبووە نەك كاری كۆمسیۆن هەموو سیستەمێكیش سلبیات و ئیجابیاتی خۆی هەیە». ئەندامێكی پێشووی ئەنجومەنی كۆمسیارانی عێراق هێما بۆ ئەوە دەكات كە لەسیستەمی هەڵبژاردنی ئەمجارەدا رێگری كرا لەبەشێك لەكاندیدەكان تا نەگەنە پەرلەمانی عێراق. سەعید كاكەیی، ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی كۆمسیارانی عێراق و شارەزای بواری هەڵبژاردن، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى  وت: «لەسیستەمی هەڵبژاردنی ئەمجارەدا رێگری كرا لەبەشێك لەكاندیدەكان، بەڵام لەدەرەوەی سنووری دەسەڵاتی كۆمسیۆندا، كە حزب خەڵك هانبدات دەنگ بە كاندیدێكی دیاریكراو بدەن لەبازنەیەك یاخود دەنگ بە كاندیدێكی دیكە نەدەن، بەڵام هەر كاندیدێك بەڵگەو شایەتی هەبوایە دەیتوانی سكاڵا بكات لەسەر حزبێك كە رێگری لێكردووە». «یەكەمجارە ئەو ژمارە كاندیدە سەربەخۆیە بەشداری هەڵبژاردن بكەن، هەر ئەندامێكی پەرلەمانی عێراق سەربەخۆ بێت یان نا قورسایی خۆی هەیە و دەنگی خەڵكی بەدەستهێناوە، بۆیە 40 ئەندامی سەربەخۆ ئەگەر بێتو هاوپەیمانییەك دروست بكەن قورساییان لەسەر پەرلەمان و لایەنە سیاسیەكانیش دەبێت»، سەعید كاكەیی وای وت. هاوكات، سەعید كاكەیی پێشیوابوو كە  ئەم سیستەمەی هەڵبژاردن بووە مایەی دەرچوونی ژمارەیەكی زۆر لەكاندیدانی سەربەخۆ، ئەگەر ئەم سیستەمە نەبوایە ئەو ژمارە كاندیدە نەیاندەتوانی دەربچن» لەساڵی 2014 حاڵەتی لەوشێوەیە روویدا كە كاندید هەبووە دەنگی پێویستی هێناوەو رێگری لەوە كراوە بەبەرنامە كە بچێتە پەرلەمانی عێراق، یاسای هەڵبژاردنی ئەمجارە لەبەرژەوەندی حزبەكاندا نەبوو، بەڵكو لەبەرژەوەندی خەڵكدا بوو». كورد بەگشتی كورسییەكانی لە 58 كورسییەوە بۆ 64 كرسی زیاد كردووە كە بەم شێوەیەیە، پارتی 31 كورسی، یەكێتی 19، نەوەی نوێ 9، یەكگرتوو 4، كۆمەڵی دادگەری یەك كورسی. ئەو ئەندامەی پێشووی ئەنجومەنی كۆمسیاران پێشبینی ئەوەی كرد كە دەستوری عێراق بگۆڕێت و یاسای هەڵبژاردنیش هەموار بكرێتەوە، وتیشی:»بڕیارە سەرژمێری بكرێت و دەستوری عێراق بگۆڕێت و یاسای هەڵبژاردنیش هەموار بكرێتەوە، ژمارەی پێویستی دەنگ بۆ دەرچوونی كاندید زیاتر دەكات و بازنەكانیش دەبنە 201 یەك بازنە، ئەوكاتیش قورسایی پەرلەمانتار زیاتر دەبێت و خەڵكیش سودی زیاتر لەهەڵبژاردن دەبینێت». زیاتر لە سێ هەزارو 200 كاندید پێشبڕكێییان بۆ 329 كورسی پەرلەمانی عێراق دەكرد لە10 ی ئۆكتۆبەری 2021 بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق زیاترلە سێ هەزارو 200 كاندید پێشبڕكێیان  بۆ 329 كورسی پەرلەمانی عێراق دەكرد، لەوانەش 789 كاندیدیان سەربەخۆ بوون، لە 83 بازنەی هەڵبژاردندا زیاتر لە 22 ملیۆن كەس مافی بەشداریكردنیان هەبوو لەكۆی 24 ملیۆن و 29 هەزارو 927 هاووڵاتی عێراقی، بەڵام 9 ملیۆن و نیو دەنگدەر بەشدارییان كرد، كە دەكاتە 43٪ ی دەنگدەران. رێژەی بەشداری لەهەڵبژاردنی 2021ی پەرلەمانی عێراق كەمترین بەشداریكردنی هاووڵاتیانی عێراقی بوو لەدوای رووخانی رژێمەكەی سەدام حسێن لەساڵی 2003 دا. بەپێی ئامارە فەرمیەكان 24٪ی كاندیدانی هەڵبژاردنی ئەمجارەی پەرلەمانی عێراق سەربەخۆبوون، كاندیدەكانیش بەسەر 21 هاوپەیمانیدا دابەش بوون كە لە 58 حزب پێكهاتبوون، لەكاتێكدا 160 حزب بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقیان كردبوو. لەكۆی 789 كاندیدی سەربەخۆ لەپەرلەمانی عێراق، زیاتر لە 40 كاندیدیان سەركەوتن بۆ پەرلەمان و یەكێكیشیان كوژرا، 10 پەرلەمانتاریشیان هاوپەیمانێتییان لەگەڵ چەند لیستێكی بچووك پێكهێنا، ئێستا ئەوەی ماوەتەوە 30 كاندیدی سەربەخۆیە كە هیچ كاندیدێكی كوردی تێدا نییە بەدەر لەو كاندیدە كوردەی لەكەركوك سەرەتا خۆی وەك سەربەخۆ ناساندو پاشان چووە پاڵ لیستی هاوبەشی یەكێتی و گۆڕان. ئەو هاوپەیمانی و حزبانەی زۆرترین سودیان لەكاندیدە سەربەخۆكان بینی، حزبە شیعەكان بوون، ئەوانیش هەریەك لە رێكخراوی بەدر كە لەچوارچێوەی هاوپەیمانییەك بوون لەگەڵ هادی عامری و عەسائیبی ئەهلی حەق كە قەیس خەزعەلی سەركردایەتی دەكات، دوای ئەوانیش حزبە سونییەكان و حزبە كوردییەكان بوون كە كەمترین سودیان لەكاندیدانی سەربەخۆ بینی چونكە زۆربەی كاندیدەكانیان دەرنەچوون. لەخولی یەكەمی پەرلەمانی عێراق لەساڵی 2005 ژمارەی كورسیەكان (275) كورسی بووە، لەخولی دووەم لەساڵی 2010 ئەنجامدرا، ژمارەی كورسیەكان (325) كورسی بوو، لەخولی سێهەمیش لەساڵی 2014 ئەنجامدرا، ژمارەی كورسیەكان بووە (328) كورسی، لەخولی چوارەمیشدا لەساڵی 2018 ئەنجام درا، ژمارەی كورسیەكانی ئەنجومەنی نوێنەران (329) كورسی بوو، لەخولی پێنجەمیش ژمارەی كورسیەكان وەك خۆیان مانەوە.

هاوڵاتى  سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەرییەكانی سلێمانی داوا لەحكومەتی هەرێم دەكات كە  ڤاكسین بۆ نەخۆشییەكانی مریشك و جووجوڵە دابین بكات و گومرگ لەسەر مەوادەكانی عەلەف لاببات كە بەو هۆیەوە زیاتر لە 40 ملیار دینار زیانی مادییان بەركەوتووە. لەهەرێمی كوردستاندا هەزارو 700 پرۆژەی كێڵگەی پەلەوەری بوونی هەیە كە لەدوو هەزارو 800 هۆڵ پێكهاتوون لەگەڵ بوونی 500 پرۆژەی بێ مۆڵەت كێڵگەی پەلەوەری بۆ هەڵهێنانی جووجك و دواتر بۆ مریشك. نازم عەبدوڵا جاف، سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەریەكانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:»زەرەری بەردەوام بەكەرتی پەلەوەر گەیشتووە لەماوەی حەوت مانگی رابردوودا لەوانە گرانبونی عەلەف چوار مانگ پێش ئێستا بە ٤٤٠ دۆلار بووەو ئێستا بووەتە ٥٨٠ دۆلار و نرخی هەر جوجكێك ٣٥ سنت بووە ئێستا بووەتە ٧٥ سەنت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە لیترێك گاز لە ٣٥٠ دینارەوە بووە بە ٨٠٠ دینار و یەك تۆن غاز بە ٤٠٠ هەزار دینار بووە ئێستا بووەتە ٩٥٠ هەزار دینار». هەروەها وتیشی:»بەردەوامی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی ئابی و نیوكاسڵ و گەمبۆرۆ لەناو مریشكی كێڵگەكاندا هۆكارێكی دیكەی زیانی خاوەن كێڵگەكانە كە لە ٦٠% بەرهەمی هۆڵەكانی مریشكی لەناوبردووە كە ئەو هۆكارانە بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی مریشك لە بازاڕدا». لەئێستادا یەك كیلۆ مریشك لەبازاڕدا بە دوو هەزارو 500 دینارە، بەڵام بەوتەی سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەرییەكان لەسەر خاوەن كێڵگە پەلەوەرییەكان یەك كیلۆ دوو هەزارو 900 بۆ سێ هەزار دینار دەكەوێت. ناوبراو دوو داواكاری ئاراستەی حكومەتی هەرێم دەكات كە یەكێكیان حكومەتی هەرێم ڤاكسینیان بۆ دابین بكات، وتیشی:» حكومەتی هەرێم بێت لە پارێزگاكاندا لەچەند پرۆژەیەك سامپڵ و خوێنی مریشك وەربگرێت لەسەر ئەو بنەمایە لەگەڵ وڵاتێكی موعتەبەردا ڤاكسین دابین بكات، چونكە ڤاكسین شتێكی ئەمنی قەومییەو كۆمپانیا ناتوانێت بیهێنێت». «ئێمە نامانەوێت حكومەتی هەرێم ڤاكسین بەبەلاش بداتە ئێمە، بەڵكو ئەگەر 10 دۆلار زیاتریش بێت ئامادەین بیكڕین، دەتوانێت لەو رێگەیەوە ساڵانە 500 بۆ 600 ملیۆن دۆلار داهاتی هەبێت». هەروەها باسی لەداواكاری دووەمیان كرد كە (سۆیە، گەنمەشامی، پریمێكس) كە مەوادی سەرەكی عەلەفن، حكومەتی هەرێم گومرگی لەسەر هەڵبگرێت تا عەلەف بەگران نەكڕن و زیانی ماددی زیاتر نەكەن، وتیشی:» وەزیری كشتوكاڵ نووسراوی كردووە كە مریشكی بەستوو داخڵ نەكرێت، بەڵام خۆ لەمەرزەكان پۆلیسی نییە تا چاودێری بكات، بۆیە بە راستی وەزیری كشتوكاڵ زۆر هەوڵیداوە بۆ ئەوەی داواكارییەكانمان جێبەجێ بكرێت». هاوكات، سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەرییەكانی سلێمانی باسی لەوەشكرد كە لەڕێگەی ژووری بازرگانی و پیشەسازی سلێمانییەوە نووسراویان ئاراستەی قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم كردووە تا لە نزیكەوە بیبینن و باسی كێشەكانیان بۆ بكەن و چاوەڕوانن. نازم جاف، جەخت لەوە دەكاتەوە لەماوەی حەوت مانگدا لە مانگی پێنج هەتا كۆتایی مانگی یانزە بڕی 40 ملیار دینار زیان بەر تەواوی خاوەن پرۆژەكانی كێڵگە پەلەوەرییەكان كەوتووە لەهەرێمی كوردستاندا. سەرۆكی كۆمەڵەی كێڵگە پەلەوەرییەكان ئەوەشی روونكردەوە كە ئەوان حەز دەكەن نرخی مریشك لە 12 مانگەكەی ساڵدا یەك نرخ بێت و بەرزی و نزمی نەكات تا هاووڵاتیانیش گلەیی نەكەن و خاوەن پرۆژەكانیش كارئاسانیان بۆ بكرێت لە دابینكردنی ڤاكسین و لابردنی گومرگ لەسەر مەوادەكانی دروستكردنی عەلەف و سوتەمەنیش بەنرخی كەمتر بدرێتە پرۆژەی كێڵگە پەلەوەرییەكان.