پەیامێکى بەپەلە لە هەسەدەوە

هاوڵاتی وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان  رایگه‌یاند:"  رۆژی دووشەممە 25-10-2021 دەستدەكرێت بە دابەشكردنی موچەی مانگی 10ی فەرمانبەرانی هەرێم". ئەمڕۆ شه‌ممه‌ 23ی تشرینی یه‌كه‌می 2021،  وەزارەتی دارایی، لەروونكردنەوەیەكدا  بڵاوكراوەتەوە، ئاماژەی بەوەكردووە، رۆژی دووشەممە 25ی تشرینی یەكەم، دەستدەكەن بەدابەشكردنی موچەی مانگی 10ی وەزارەتی تەندروستی بەبێ لێبڕین.

  هاوڵاتی لە شەڕێكی سەختی گەریلا لەگەڵ سوپای تورك لە هەرێمی مەتینا، بەهۆ سەختی شەڕەكەوە ڕۆژانە سەربازی تورك لەبەرەکانی شەڕ هەڵدێن، یان خۆیان دەكوژن. بەپێی هەواڵێکی ئاژانسی ئەنەفە، بەهۆی بێ ئەنجامبوونی لەو هێرشانە، سەربازانی سوپای تورکیا  تووشی دۆخێکی دەروونی خراپ بوونە، ئەوەندەی ئاشکرا بووە، تا ئێستا بەهۆی قورسیی شەڕەوە زیاتر لە ٣٠٠ هێزی تایبەتی بە کرێگیراو (ئەو سەربازانەى بە گرێبەست بۆ پارە شەڕ دەکەن) لە شەڕی دژ بە هێزەکانی ئازادیی کوردستان لە گۆڕەپانی شەڕ هەڵهاتوون و دەستیان لە کار کێشاوەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێک لە سەربازەکانیش خۆیان بریندار دەکەن بۆ ئەوەى لە گۆڕەپانی شەڕ دووربخرێنەوە. بەگوێرەی زانیارییە خۆجێییەکان، سەربازانی سوپای تورک لەڕووی دەروونیشەوە تێکشکاون، لەم دواییانەدا و لە ١٥ی تشرینی یەکەم سەربازێکی پسپۆڕی بەکرێگیراوی سوپای تورک لە شاخی تانک لە ناوچەی زەندورای مەتینا خۆی کوشتووە.  ئەو سەربازەی خۆی کوشتووە سەربازێکی بەکرێگیراو بووە، کە بۆ پارە شەڕیکردووە و دەستی هەبووە لە هێرشی داگیرکەریدا، زانیارییەکان باس لەوە دەکەن، لە دوای ئەو ڕووداوە باری دەروونیی سەربازەکانی تورک لە ناوچەى زەندورای مەتینا زۆر تێکچووە، تووشی شپرزەیی و بارێکی دەروونی شێواو هاتوون. دەوڵەتی داگیرکەری تورکیا زیاتر لە شەش مانگە هێرشێکی چڕی بە نوێترین چەکی ناتۆ بۆ سەرباشووری کورستان و تایبەت هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا بەردەوامیی پێدەدات، لەبەرامبەریشدا بەرخۆدانی گەریلاکانی ئازادیی بە سەختی بەردەوامە.

  شاناز حەسەن   ئەندامی لیژنەی پەروەردە و خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە پەرلەمانی کوردستان رایگەیاند:" بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانی وەرگرتنی خوێندكاران لە زانكۆ و پەیمانگاكاندا و كێشەی مامۆستایانی وانەبێژ هەر سێ وەزیری پەرەوردە و خوێندنی باڵا و دارایی بانگێشتی پەرلەمان دەكەین". ئاشنا عەبدوڵڵا، ئەندامی لیژنەی پەروەردە و خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە پەرلەمانی کوردستان، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:" وەزیری خوێندنی باڵا تایبەت بە وەرگرتنی خوێندكاران لە زانكۆ و پەیمانگاكاندا بانگێشت دەكەین و بۆ چارەسەركردنی پرسی مامۆستای وانەبێژیش وەزیری پەرەوردە و دارایی بانگهێشت كراون". چەند رۆژێکە مامۆستایانی وانەبێژ لە هەندێک شاری هەرێمی کوردستان کۆدەبنەوە و داوادەکەن بە فەرمی دابمەزرێن. کێشەکەیان ئەوەیە، کە لە ساڵی 2013ـەوە تاوەکو ئێستا هیچ مامۆستایەک دانەمەزرێندراوە. بەڵام سەبارەت بە كتی ئەناجمدانی كۆبونەوەی پەلەامن تائێستا هیچ زانیاریەك نیە كەی كۆبونەوە دەكرێت، كە بەپێی یاسا دەبێت بەر لە 72 كاتژمێر  پەرلەمانتاران ئاگادار بكرێنەوە.  

هاوڵاتی كۆمسیۆنى باڵاى هه‌ڵبژاردنه‌كانى عێراق رایگه‌یاند:"  ئه‌وان ناتوانن بڕیار لەسەر ژماردنەوەی دەنگەکانی سەرجەم وێستگەکان بده‌ن". ده‌شڵێت:" له‌ 294 سكاڵا یه‌كسكاڵا په‌سه‌ندكراوه‌ ئه‌ویش له‌كه‌ركوكه‌". به‌گوێره‌ى ڕاگه‌یه‌نراوێكى كۆمسیۆنى باڵاى هه‌ڵبژاردنه‌كانى عێراق باس له‌وه‌كراوه‌، له‌ 294 سكاڵا یه‌ك دانه‌یان له‌لایه‌ن كۆمسیۆنه‌وه‌ په‌سه‌ندكراوه‌ ئه‌ویش له‌پارێزگاى كه‌ركوكه‌و هه‌فته‌ى داهاتوش دوای ته‌واوبون به‌كارى پێداچونه‌وه‌ی سكاڵاكان، ئه‌نجامى كۆتایی هه‌ڵبژاردن ڕه‌وانه‌ی ده‌سته‌ی دادوه‌ری كۆمسیۆن ده‌كرێن. له‌و ڕاگه‌یه‌نراوه‌دا کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان وه‌ڵامى ئه‌و داواكاریانه‌شى داوه‌ته‌وه‌ كه‌ له‌لایه‌ن زۆرێك له‌هێزو لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانى هه‌رێمى كوردستان‌و عێراقه‌وه‌ ئاراسته‌ى كراوه‌ سه‌باره‌ت به‌ئه‌ژماركردنه‌وه‌ى ده‌نگه‌كان‌و جه‌ختیكردۆته‌وه‌، "ئێمه‌ ناتوانین ئه‌و بڕیاره‌ بده‌ین لەسەر ژماردنەوەی دەنگەکانی سەرجەم وێستگەکان". ئه‌م  ڕاگه‌یه‌نراوه‌ش له‌كاتێكدایه‌، دوێنێ وا بڵاوكرایه‌وه‌ گوایه‌ سه‌رجه‌م سندوقه‌كانى بازنه‌ى یه‌كى هه‌ڵبژاردن له‌پارێزگاى هه‌ولێرو چه‌ند شارێكى دیكه‌ى عێراقیش به‌ده‌ست دوباره‌ ئه‌ژماركردنه‌وه‌یان بۆ ده‌كرێت. هاوكات لەڕێگه‌ى ڕاگه‌یه‌نراوێكه‌وه‌، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پیرۆزبایی لەعێراقییەکان كردوه‌ بەبۆنەی سەرکەوتنی هەڵبژاردنی عێراق‌و نوسیویه‌تى:"بەپێی ڕاپۆرتە سەرەتاییەکان، هەڵبژاردنی 10ی تشرینی یەکەم کە لەعێراق بەڕێوەچوو، جیاواز لەهەڵبژاردنەکانی پێشوو پێشووتریش، پاك‌و بێگەرد بوەو لەبەڕێوەچونیشیدا ڕێکاری پێویست گیراوەتەبەر".

هاوڵاتی 44 ڕۆشنبیریی به‌ڕه‌گه‌ز عەرەب له‌نامه‌یه‌كدا كه‌ ئاراسته‌ى ڕێكخراوى نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان‌و ڕێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیاییان كردوه‌ داواى لێكۆڵینه‌وه‌ ده‌كه‌ن له‌تاوانكاریه‌كانى توركیا به‌تایبه‌ت به‌كارهێنانى چه‌كى كیمیایی كه‌ دژى كورد به‌كارهاتوه‌، ده‌شڵێن:"به‌دواییه‌، چەندین گرتەی ڤیدیۆیی‌و ڕاپۆرت بڵاوبونەته‌وە ده‌یسه‌لمێنێت تورکیا چەکی کیمیایی دژ بەگەلی کورد بەکارهێناوه‌". به‌گوێره‌ى هه‌واڵێكى ماڵپه‌ڕى فورات نیوز، دوای ئەوەی 109 ڕۆشنبیرو کەسایەتی کورد نامەیه‌كیان ئاراسته‌ى ئەنتۆنیۆ گۆتەرێس سکرتیری گشتی ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان‌و ڕێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی كرد، دواى به‌دواى ئه‌وه‌ 44 ڕۆشنبیرو کەسایەتیی عەرەبیش، نامەیەکیان ئاڕاستەی ئەو دوو لایەنە کردوه‌. ئه‌و ڕۆشنبیره‌ عه‌ره‌بانه‌ له‌نامه‌كه‌یاندا نوسیویانه‌، "لەکاتێکدا لەئاستی نێودەوڵەتی ئەو چەکانە قەدەغەکراون، لەم چەند مانگەی دواییدا، چەندین گرتەی ڤیدیۆیی‌و ڕاپۆرت بڵاوبونەوە، کە نیشانیدەدات سوپای تورک چەکی کیمیایی دژ بەگەلی کورد بەکاردەهێنێت". ئه‌وه‌شیان نوسیوه‌، "تورکیا هەمان تاوانی سەدام حسێن‌و ڕژێمەکەی دژ بەگەلی کورد دوبارە دەکاتەوە، بۆیه‌ داواتان لێده‌كه‌ین لیژنەیەک بۆ لێکۆڵینەوە لەبەکارهێنانی چەکی قەدەغەکراو لەلایەن دەوڵەتی تورکەوە، پێکبهێنن‌و بۆ ئه‌و ناوچانه‌ى بنێرن كه‌ زانیارییان له‌باره‌وه‌ بڵاوبۆته‌وه‌". ئه‌وه‌ش له‌كاتێكدایه‌، پێشتر موراد قه‌ره‌یڵان فەرماندەی بڕیارگەی ناوەندیی پاراستنی گەل (نه‌په‌گه‌) بانگه‌وازێكى به‌په‌له‌ ئاراسته‌ى ڕێكخراوه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان كردو داوایكرد، به‌په‌له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كانیان ده‌ستپێبكه‌ن، چونكه‌ توركیا چه‌كى كیمیایی به‌كارهێناوه‌، وتبوى:"پێویسته‌ شاندى ڕێكخراوه‌كان سه‌ردانى شوێنى ڕوداوه‌كان بكه‌ن‌و لێكۆڵینه‌وه‌ له‌وێ ده‌ستپێبكه‌ن".

هاوڵاتی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان پێشوازیی لە پرۆژە یاسایەکی دوو سیناتۆری دیموکرات و کۆماریی ئەمریکا دەکات لەبارەی هاوبەشیی بەهێزی ئەمریکا و هەرێمی کوردستان و رایگه‌یاند:" دەستوەردانی مرۆیی و دیاریکردنی هەرێمی نەفڕین، ژیانی خەڵکێکی زۆری لە مردن ڕزگار کرد".  ​ئەمڕۆ شه‌ممه‌ 23ی تشرینی یه‌كه‌می 2021، مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان لە پەیامێکدا رایگەیاند: "پێشوازیی لە پرۆژە یاسای هەر دوو حیزبی کۆماریی و دیموکراتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەکەم کە لەلایەن هاوڕێ سیناتۆرەکانمان کریس ڤان هۆلین و مارکۆ روبیۆ سەبارەت بە رێزگرتن لە یادی ئۆپەراسیۆنی نەوای ئارام و هاوبەشیی بەهێزی نێوان هەرێمی کوردستان و ئەمریکا پێشکەش کراوە".  مەسرور بارزانی لە پەیامەکەیدا هەروەها سوپاسی "هەڵوێستی دۆستانەی" مایک وڵتز، جيم كوپەر، كريس ستيوارت، جەیسن کرۆ ، دینا دیتەس، ئاندی کیم و دۆن باکۆن ئەو حەوت ئەندامەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریکا دەکات بۆ پشتگیریکردن و سپۆنسەرکردنی پرۆژە یاساکە.  سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان پێیوایە: "دەستوەردانی مرۆیی و دیاریکردنی هەرێمی نەفڕین، ژیانی خەڵکێکی زۆری لە مردن رزگار کرد، پاراستنی ئەو خەڵکە، لە پێناو پاراستنی ئەزموونی دیموکراسیمان زۆر پێویست بوو، کە بووە هۆی دروستبوونی دۆستایەتیی و هاوبەشییەکی بەهێز و مۆدێرن لە نێوان هەرێمی کوردستان و ئەمریکا. ئەمڕۆ کوردستان هەرێمێکی ئارامە لە ناوچەیەکی ناسەقامگیردا".   مەسرور بارزانی لە کۆتایی پەیامەکەیدا دەڵێت: "دۆستایەتیمان لە سەر بنەمای بیروڕا و بۆچوونی هاوبەشەوە بنیاتنراوە، بە هیوای بەردەوامبوونی کارکردن و هەماهەنگیمان لەگەڵ هاوڕێکانمان لە حکومەت و کۆنگرێسی ئەمریکا، لە پێناو بەهێزترکردنی ئەو دۆستایەتییە".  ناوەڕۆکی پرۆژە یاساکە دوو سیناتۆری ئەمریکا، بۆ وەبیرهێنانەوەی ئۆپەراسیۆنی دابینکردنی نوای ئارام و هەرێمی نەفڕین، پرۆژە یاسایێکی پێنج خاڵیان پێشکێشی ئەنجوومەنی پیرانی وڵاتەکەیان کرد، بۆ ئەوەی لەو رێگەیەوە جەخت لە گرنگیی پەیوەندیی نێوان هەرێمی کوردستان و ئەمریکا بکرێتەوە.    رۆژی پێنجشەممە، کریس ڤان هۆلێن سیناتۆری دیموکرات لە ماڵپەڕی خۆی بڵاویکردەوە، کە لەگەڵ مارکۆ روبیۆ، سیناتۆری کۆمارییەکان ئەو پرۆژە یاسایەیان پێشکەشی کۆنگرێسی وڵاتەکەیان کردووە.    ئەمساڵ 30 ساڵ بەسەر ئۆپەراسیۆنی دابینکردنی نوای ئارام تێپەڕی، کە تێیدا ئەمریکا و هاوپەیمانە رۆژئاواییەکانی لە ساڵی 1991 گەورەترین ئۆپەراسیۆنی مرۆییان دەستپێکرد بۆ هاوکاریکردنی گەلی کورد لە باشووری کوردستان و دوای ئەوەش ناوچەی دژەفڕینیان بۆ رێگریکردن لە هێرشی ئاسمانیی فڕۆکەکانی حکومەتی سەدام حوسێن بۆ سەر کورد، راگەیاند.   لە پرۆژە یاساکەدا باس لە نەهامەتییەکانی گەلی کورد لە سەردەمی رژێمی بەعس دەکات و پێنج داواکاریی ئاراستەی کۆنگرێس دەکات، کە بەمشێوەیەی خوارەوەن:   یەکەم: پێویستە کۆنگرێس بە فەرمی یادی 30ـیەمین ساڵەی ئۆپەراسیۆنی دابینکردنی نوای ئارام بکاتەوە.   دووەم: پێزانینی خۆی بۆ ئەو سەرباز، دیپلۆمات، سەرکردە سیاسی و هاوبەشەکانی هاوپەیمانیی ئەمریکا دەرببڕێت کە ئۆپەراسیۆنی دابینکردنی نوای ئارامیان جێبەجێکرد و پێویستە رێزیان لێبگرێت.   سێیەم: پێویستە کۆنگرێس دان بە قارەمانییەتی ئەو دوو ملیۆن ژن، منداڵ و پیاوە کوردەی عێراقدا بنێت و رێزیان لێ بگرێت، کە خەباتیان بۆ رزگاربوون لە برسێتیی و مردن کرد و پێشوازییان لە یارمەتییەکە کرد و دەرفەتی ژیانێکی نوێیان لە ئامێز گرت.   چوارەم: پێویستە کۆنگرێس هانی سەرکردە کوردەکانی عێراق بدات، کە رێز لە بەها دیموکراسییەکان، مافەکانی مرۆڤ و ئازادی بگرن، کە کوردستانی عێراقیان کردووەتە مێرگێک لە نێوەڕاستی ناوچەیەکی ناسەقامگیر.   پێنجەم:  1- پێویستە کۆنگرێس جەخت لە هاوبەشیی بەهێزی نێوان ئەمریکا و کوردی عێراق بکاتەوە، کە ئەو پەیوەندییە بە پێکەوەگونجان لەگەڵ هاوبەشییە بەهێزییەکەی ئەمریکا کە لەگەڵ حکومەتی عێراقدا هەیەتی.   2- پێویستە جەخت لە بەردەوامبوونی رێز و پاڵپشتیی کۆنگرێس بۆ هاوڕێیە کوردەکانی ئەمریکا لە عێراق بکرێتەوە، کە بەشێوەیەکی بوێرانە لەگەڵ ئەمریکا لە دژی پەڕگیری و تیرۆر دەوەستنەوە.

   هاوڵاتی وەزارەتی بەرگریی ئەمریکا رایگه‌یاند:" لە هێرشێکی درۆنیدا لە سووریا، سەرکردەیەکی باڵای رێکخراوی ئەلقاعیدەمان کوشتووە". جۆن سیسگبی، وتەبێژی فەرماندەیی ناوەندیی هێزەکانی ئەمریکا لە راگەیێندراوێکدا رایگەیاند، "عەبدولحەمید ئەلمەتار، سەرکردەی باڵای ئەلقاعیدەی لە هێرشێکی ئاسمانیی ئەمریکا لە باکووری رۆژئاوای سووریا کوژرا". سیسگبی ئاماژەشی بەوەشکرد، تاوەکو ئێستا هیچ زانیارییەک نییە ئایا کەسی دیکە بەهۆی هێرشە ئاسمانییەکەی ئەمریکاوە برینداربووبێت یان کوژرابێت و باسیشی لەوە کرد کە هێرشەکە لە رێگەی درۆنێکی جۆری ئێم کیو ناینەوە ئەنجامدراوە.  وتەبێژی فەرماندەیی ناوەندیی هێزەکانی ئەمریکا گوتیشی، "لەنێوبردنی ئەو سەرکردە باڵایەی قاعیدە توانای رێکخراوە تیرۆریستەکە لە دانانی پلانی زیاتر و ئەنجامدانی هێرشی زیاتر بۆسەر جیهان لاواز دەکات." لە کۆتایی مانگی ئەیلوولدا، پێنتاگۆن کوشتنی سەليم ئەبو ئەحمەدی راگەیاند و گوتی، ناوبراو فەرماندەیەکی باڵای قاعیدە بووە لە سووریا و لە هێرشێکی ئاسمانیدا لە نزیک ئیدلب کوژراوە.  بە گوێرەی فەرماندەیی ناوەندیی هێزەکانی ئەمریکا، سەلیم ئەبو ئەحمەد بەرپرس بووە لە "پلاندانان، دابینکردنی پارە و پەسندکردنی هێرشی ئەلقاعیدە لە ناوچەکەدا". پێنتاگۆن لە راگەیێندراوەکەی لە بارەی کوشتنی عەبدولحەمید ئەلمەتار دەڵێت، "ئەلقاعیدە هێشتا هەڕەشەیە بۆ سەر ئەمریکا و هاوپەیمانەکانمان. قاعیدە وڵاتی سووریا وەکو پەناگەیەک بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی خۆی رێکبخاتەوە و هاوئاهەنگیی لەگەڵ هاوسۆزەکانی بکات و پلان بۆ هێرشی دەرەکی دابنێت". هێرشە ئاسمانییەکە دوو رۆژ دوای ئەوە هات کە هێرشکرایە سەر بنکەی سەربازیی تەنف لە باشووری سووریا کە نزیکەی 200 سەرباز و راوێژکاری سەربازیی ئەمریکی تێدایە. 

هاوڵاتی  ئەو ئەفسەرەی پۆلیسی دارستانی گەرمیان كە لەسەر پۆستێكی فەیسبوك زیندانی كرابوو، قوباد تاڵەبانی بڕیاریدا ئازاد بكرێت. راگەیاندنی ئیدارەی گەرمیان بڵاویكردەوە،  مقدەم ئەرکان رەحمان، ئەو ئەفسەرەی لە بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستانی گەرمیان، كە‌ لە بەرواری ( ٢٠-١٠-٢٠٢١ ) لەسەر بابە‌تێكی نووسین لە‌لایە‌ن بەرێوەبەری پۆلیسی دارستانی گەرمیان راگیرابوو، ئێوارە‌ی ئە‌مڕۆ ٢٢-١٠-٢٠٢١ بە فەرمانی قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆک وەزیران ناوبراو ئازادکرا. مقدەم ئەرکان رەحمان، ئەفسەر لە بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستانی گەرمیان، لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا، لە فەیسبوكی خۆی نوسینێكی ئاراستەی جێگیری سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کرد، داوای گۆڕینی سەرپەرشتیاری ئیدارەی گەرمیان و خودی قوباد تاڵەبانی خۆیشی كردبوو. لەسەر ئەو پۆستە ئیدارەی گەرمیان سکاڵای یاساییان لەسەر ئەو ئەفسەرە تۆمار کرد و لە شوینی کارەکەی دەستبەسەرکرا.

 هاوڵاتی  ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان داوا دەکات حکومەتێکی گشتگیر لە عێراق پێکبهێندرێت و هەموو لایەنەکانی عێراقیش ئارامی پیشانبدەن و رێز لە هەڵبژاردنەکە بگرن. ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان راگەیێندراوێکی لەبارەی هەڵبژاردنی ئەم مانگەی عێراق بڵاوکردەوە و تێیدا دەستخۆشی لە کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، یونامی و ئەو وڵاتانە دەکات کە یارمەتی سەرخستنی هەڵبژاردنەکەیان دا و سەرکۆنەی ئەو لایەنانەش دەکات کە هەڕەشە لە کارمەندانی کۆمیسیۆن و یونامی دەکەن.  لە راگەیێندراوەکەدا هاتووە، "ئەندامانی ئەنجوومەنی ئاسایش پیرۆزبایی لە خەڵک و حکومەتی عێراق دەکەن بەبۆنەی دوایین هەڵبژاردنیان کە لە 10ی تشرینی یەکەمی 2021 ئەنجامدرا. ئەندامانی ئەنجوومەنی ئاساییش پێشوازی لە راپۆرتە سەرەتاییەکان دەکەن کە پیشانیدەدەن هەڵبژاردنەکە بەشێوەیەکی رێکوپێک بەڕێوەچووە و پێشکەوتنێکی بەرچاوی لە بواری رێوشوێن و لایەنی تەکنیکییەوە بەخۆیەوە بینیوە، بەراورد بە هەڵبژاردنەکانی رابردوو". ئەندامانی ئەنجوومەنی ئاسایش ستاییشی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان دەکەن لە بەرامبەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنی بەشێوەیەکی باش. هەروەها دەستخۆشی لە حکومەتی عێراق دەکەن لە بەرامبەر ئامادەکارییەکانی بۆ هەڵبژاردن و رێگەگرتن لە دروستبوونی تووندوتیژی لە رۆژی دەنگدان.  ئەنجوومەنی ئاسایش هەروەها دەستخۆشی لە رۆڵی یونامی دەکات کە لەرێگەی پێشکێشکردنی یارمەتی تەکنیکی و دابینکردنی چاودێرەوە هاوکاریی پرۆسەکەی کردووە.  ئەندامانی ئەنجوومەنەکە هاوکات سوپاسی هەموو ئەو وڵاتانە دەکەن کە لە رێگەی ناردنی چاودێرەوە بەشدارییان لە پرۆسەکەدا کردووە.  لە راگەیێندراوەکەدا هاتووە، "ئەندامانی ئەنجوومەنی ئاسایش سەرکۆنەی هەڕەشەکانی ئەم دواییەی بەکارهێنانی تووندوتیژی دژی یۆنامی، کارمەندانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق و ئەوانی دیکە دەکەن". ئەندامانی ئەنجوومەنی ئاسایش جەخت لە بانگەوازی سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان دەکەنەوە کە داوا لە هەموو لایەنەکانی عێراق دەکات ئارامی پیشانبدەن و رێز لە هەڵبژاردنەکە بگرن. هەروەها جەختیش لەوە دەکەنەوە کە پێویستە هەموو ناکۆکیەک لەسەر شێوازی هەڵبژاردنەکە و ئەنجامەکانی، بە شێوەیەکی ئاشتییانە لە رێگەی یاساوە چارەسەر بکرێت. 

هاوڵاتی فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هه‌سه‌ده‌) له‌ تویتێكدا رایگه‌یاند كه‌ "توركیا هەوڵی هەڵگیرساندنی شەڕ دەدات". مەزڵووم كۆبانێ‌، فەرماندەی هێزەكانی سووریای دیموكرات له‌ تویته‌كه‌یدا وتی "لە كاتێكدا كە هەموو خەڵكی سوریا داوای ئاشتی دەكەن، توركیا ڕێككەوتنەكان پێشێل دەكات، بۆردومانكردنی هاوڵاتیانی مەدەنی لە كۆبانێ‌ هەوڵدانە بۆ هەڵگیرساندنی شەڕ". وتیشی " داوا لە لایەنە گەرەنتیكارەكان دەكەین كە بە ئەرك و بەرپرسیارێتیی خۆیان هەستن". تویته‌كه‌ی فه‌رمانده‌ی هه‌سه‌ده‌ لەكاتێكدایە كه‌ ئەمڕۆ وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی توركیا دەربارەی ئەگەری هێرش بۆ سەر ڕۆژئاوی كوردستان و هەسەدە، ڕایگەیاند "هەر هەڕەشەیەك بكرێتە سەر ئاسایشی توركیا و لە هەر شوێنێكەوە بێت، توركیا بە پێداگرییەوە هەنگاوە پێویستەكان دەنێت و ئەمە بۆ سوریاش هەمان شتە". راشیگه‌یاند "هەر كاتێك مەرجەكان گونجاو بێت و ڕێكبكەوێت، هێرش و ئۆپەراسیۆنی پێویست ئەنجام دەدەن".

  هاوڵاتی سەرۆکی ئەمریکا  رایگەیاند:" هەندێ کەسایەتی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست  دەیانەوێت قسەم".  دەڵێت:" ئەو كەسانە بۆ ئەو مەبەستە  كەمی دەخەنە بازاڕەوە و منیش بەدوری دەزانم قسەیان لەگەڵ بكەم". سەرۆکی ئەمریکا هۆکاری بەرزبوونەوەی نرخی سووتەمەنی لە جیهان بە وڵاتانی ئۆپیک دەبەستێتەوە و دەڵێت کەمی خستنەڕووی نەوت لەلایەن ئۆپیکەوە بووەتەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی سووتەمەنی لە جیهاندا. جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا  وتی بەرزبوونەوەی نرخی سووتەمەنی لە جیهان بۆ کەمی خستنەڕووی نەوت و هەروەها بۆ هەندێ کەسایەتی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەگەڕێتەوە ،کە بەگوتەی بایدن دەیانەوێت قسەی لەگەڵدا بکەن بەڵام ئەو بەدووری دەزانێت قسەیان لەگەڵدا بکات. بایدن ئاماژەی بەو کەسایەتییانە نەداوە، بەڵام لە سەرەتای هاتنی سەر دەسەڵات جەختی لەوە کردەوە کە نایەوێت پەیوەندی لەگەڵ محەممەد بن سەلمان، شازادەی جێنشینی سعودیە دروست بکات، ئەوەش لەسەر بنەمای دۆسیەی کوشتنی جەمال خاشوقچی، رۆژنامەڤانی سعودی کە لە 2-10-2021 لەنێو کونسوڵخانەی سعودیە لە شاری ئیستەنبوولی تورکیا کوژرا بەبێ ئەوەی تەرمەکەی بدۆزرێتەوە. بەرپرسانی سعودیە رەتیانکردەوە کە محەممەد بن سەلمان دەستی لە کوشتنی خاشوقچیدا هەبێت و دۆسیەکە بە تۆمەتبارکردنی چەند کەسێكی نزیک لە بن سەلمان داخرا. سەبارەت بە بەرزبوونەوەی نرخی سووتەمەنی بایدن وتی: ئەوە بە دەستپێشخەرییەکی دەرەکی کە بابەتی گرانبوونی خەرجی دەرهێنانی نەوت و پاڵاوتن و گواستنەوەی نەوتە، بەستراوەتەوە، زیاتر لەوەی بە رێگریکردن لە زیادکردنی خستنەڕووی نەوت لەلایەن ئۆپیک، ببەسترێتەوە. بایدن وتی: "لەو بارەیەوە گفتوگۆی زۆر هەن و ژمارەیەکی زۆر کەسایەتی هەن، کە دەیانەوێت قسەم لەگەڵدا بکەن، بەڵام من بەدووری دەزانم قسەیان لەگەڵدا بکەم". بایدن ئاماژەی بەوەدا ئێستا لەم کاتەدا شتێكی وا نابینێت کە ببێتەهۆی دابەزینێکی بەرچاوی نرخی نەوت، بەڵام لە ساڵی 2022دا ئیدی کەم کەم نرخی سووتەمەنی لە جیهان دادەبەزێت. بایدن راشیگەیاند، دابەزاندنی نرخی سووتەمەنی کارێكی ئاسان نییە، بەڵام ئەگەری هەیە توانایان هەبێت ئەو کارە بکەین، ئەوەش بە گوتەی بایدن کەمێك لەسەر سعودیە و هەندێ شتی دیکە وەستاوە کە لە داهاتوودا دەکرێن.

  هاوڵاتی گوهدار زێباری دوای ساڵێک لە مانەوەی لەزیندان پەیامێکی بڵاوکردەوە و دەڵێت ئەوانەی دەستگیریانکردوون ئامانجیان نەپێکا لە زیندانیکردنیان و سوپاسی ئەو کەسانەش دەکات کە بەرگری لە دەستگیرکراوانی بادینان کردووە. گوهدار زێباری رۆژنامەوانی سزادراوی بادینان لەدوای ساڵێک لە دەستگیرکردنی پەیامێک لە زیندانەوە بڵاو دەکاتەوە و تیایدا دەڵێت “سلاوێکێ بوێرانە لە زیندانێکی قۆڵ و دابڕاو بۆ میللەتێکی ستەملێکراو لەدەست دەسەڵاتێکی نەبان و زاڵم، لێرە جوانترین شت قەدەغەیە ئەویش قەڵەمە بۆیە ناچارم بە پارچە زنجیرێك ئەم پەیامە بنوسم”. ئەو دڵنیا نییە لەوەی نوسینەکەی بڵآو دەبێتەوە یان نا بۆیە دەڵێت “ئەگەر بگاتە دەستی ئێوەش دوای بڵاو بونەوەی دڵنیا نیم لە سەلامەتی ژیانی خۆم بەڵام بەلای عاشقەوە گرنگ نیە ئەوەی دێتە ڕێگای بۆ گەیشتن بە مەعشوقەکەی، چونکە ئێمە پاشماوەی خوێنی قەڵەمین بۆیە دەبێت دێڕە تەواو نەکراوەکان تەواو بکەین و گوتارە بچراوەکانیش بەردەوامی پێ بدەین”. نوسینی ئەو رۆژنامەنوسەی کە بە ٦ ساڵ زیندانی لەگەڵ چوار هاوکار و هاوڕێدا لەلایەن دادگای دووی هەولێرەوە سزا دراوە دەشڵێت “ئێمە لێرەین چونکە پەنجەمان بۆ سەرەداوەکانی گەندەڵی درێژکردووە وچاومان خستوەتە سەر گردەکانی ئەم وڵاتە کە بەلای ئەوانەوە عەورەتە و نەزەری حەرامە، بەڵام بەلای ئێمەوە حەق و مافە، قسەمان لەسەر کومەڵێك کەس کردووە کە بەلای ئێمەوە مروڤن و قابیلی رەخنەن، بەڵام بەلای ئەوانەوە پیروز و قدوسن، لە رێزی خوادوەندەکانن، بۆیە دەبێت قسە بکەین ھەتا ھەموو شتێك دەچێتەوە قەبارەی خۆی”. گوهدار باس لە سزاکەیان دەکات و دەڵێت “زۆر داخ لە دڵن بەئێمە بۆیە ٦ساڵ سزای ئێمە یان داوە دیاریش نیە ئاخۆ ئەم سزایە داخی دڵیان دادەمرکێنێت یان تینوی سزای زیاترن، چونکە دارەکە خراپ لەسەریان شکایەوە ھەر دەستگیرکردنی ئێمە خۆی بەخۆی سەرکەوتنی ئێمە بوو، چونکە ئەوان مانگانە ملیونان دۆلار لە میدیا و سۆشیال میدیا خەرج دەکەن و ھەزارەھا موچە خۆر بەناو نوسەر و رۆژنامەنووس وفلان و فیسار ھەن کەچی قودرەتی ئەوەیان نەبوو بە گوتار بە قەڵەم وگفتوگۆ و مێزگرد وەڵامی ئێمە بدەنەوە”. باس لەوەش دەکات کە ئەوانی دەستگیریانکردوون دۆڕاون و بە تۆمەت و قسەی ناڕاست دەیانەوێت ڕاستییەکان بگۆڕن هەر بۆیە دەشڵێت “دڵنیابن ناتوانن حەقیقەت بگۆرن و ڕاستی بەڕێگای خۆی دەڕوات،خاڵێکی تری دۆڕانی ئەوان ئەوە بوو دەیانویست بادینان بترسێنن و ملکەچی خۆیانی بکەن، بەڵام بادینان ئەم جارە گرێی نێوان سوران و بادینانی کردەوە و بەستەلەکی نێوان سلێمانی و دھۆكی شکاند”. زێباری جەختلەوە دەکاتەوە کە مەبەستیان بوو قەلەمە بوێرەکانی بادینان  بشکێنن “بەڵام بەم کارەی ئەوان ھەڤاڵانی ئێمە نەک تەنها لە بادینان بەڵکو لە سەرانسەری جیھان وەکو سیمبولی ماف و ئازادی بۆ نەتەوەیەك ناسێنران”. لە کوتایی پەیامەکەیدا گوهدار زێباری ستایشی ئەو کەسانە دەکات کە پشتیوانیان کردووەن دەڵێت  “بەرامبەر بە ھەڵوێستی ھەر کەسێك لە ھەر شوێنێك لەھەر پلە و پۆستێك لەھەر نەتەوەیەك بۆ پشتیوانی ئێمە خۆمان دەچەمێنینەوە و ڕێزی لێ دەگرین زۆر سوپاس”.  

هاوڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند:"  كاركردن له‌ قۆناغى دووه‌می ده‌ستی پێ كردووه‌ و به‌ ته‌واوبوونیشی هه‌ردوو ڕێگه‌ی سه‌ره‌كی هه‌ولێر ـ شه‌قڵاوه‌ و هه‌ولێر ـ سلێمانی به‌ یه‌كتر ده‌به‌ستێته‌وه‌ و قەرەباڵغى نێو شارى هەولێر کەم دەکاتەوە". ئاماژەی بەوەشکردووە، له‌ قۆناغى یەکەمیدا، ڕێگه‌ی سه‌ره‌كی شه‌قڵاوه‌ تا ڕێگه‌ی به‌حركه‌ کرایەوە و ئێستاش كاركردن له‌ قۆناغى دووه‌می ده‌ستی پێ كردووه‌ و به‌ ته‌واوبوونیشی هه‌ردوو ڕێگه‌ی سه‌ره‌كی هه‌ولێر ـ شه‌قڵاوه‌ و هه‌ولێر ـ سلێمانی به‌ یه‌كتر ده‌به‌ستێته‌وه‌ و قەرەباڵغى نێو شارى هەولێر کەم دەکاتەوە. کۆى پڕۆژەکە کەى تەواو دەبێت؟! شه‌قامی بازنه‌یی ١٥٠ مەتری هه‌ولێر له‌ پێنج قۆناغ پێك دێت. له‌ ماوه‌ی ڕابردوودا به‌شی یه‌كه‌می قۆناغی یه‌كه‌م كاره‌كانی ته‌واو بوو و به‌ ڕووی شۆفێراندا كرایه‌وه‌ کە ڕێگه‌ی شه‌قڵاوه‌ تا ڕێگه‌ی به‌حركەیە‌ به‌ درێژی ١٠ کیلۆمەتر، ئێستاش كاركردن له‌ قۆناغى دووه‌می ده‌ستی پێ كردووه‌. ئه‌ندازیار ئه‌میر عه‌بدولخالق به‌ڕێوه‌به‌ری پڕۆژە‌ی ١٥٠ مەترى، سه‌باره‌ت به‌كاره‌كانی قۆناغى دووه‌می ئه‌م شه‌قامه‌ تایبه‌ت به‌ فه‌رمانگه‌ی میدیا و زانیاری گوتی: به‌شی دووه‌می ئه‌م شه‌قامه‌ كه‌ له‌ ڕێگه‌ی شه‌قڵاوه‌ تا ڕێگه‌ی كۆیه‌ كاری تێدا ده‌كرێت، له‌ ڕێكه‌وتی ٣١/٨/٢٠٢١  ده‌ستی پێ كردووه‌ و وا بڕیاره‌ له‌ كۆتایی ساڵی ٢٠٢٢ ته‌واو بكرێت کە درێژیه‌كه‌ی ٧.٦ كیلۆمەترە‌ و بڕی گوژمه‌ی خه‌مڵێنراویش بۆ ته‌واوكردنی ئه‌و به‌شه‌یان بریتییه‌ له‌ ٨٧ ملیۆن دۆلار. ڕەخساندنى هەلێکى زۆرى کار: سه‌باره‌ت به‌ چۆنیه‌تی كاركردن له‌م پڕۆژە‌یه‌ و ژماره‌ی ئامێر و كرێكاره‌كان، ئه‌ندازیار ئه‌میر عه‌بدولخالق گوتی: له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌م پڕۆژە‌یه‌ پڕۆژە‌یه‌كی ستراتیژی و گه‌وره‌ی پایته‌ختی هه‌رێمی كوردستانه‌، بۆیه‌ ده‌مانه‌وێت به‌ باشترین شێوه‌ كاره‌كانی به‌ڕێوه‌ بچێت تا له‌ كات و ساتی خۆیدا بتوانین ته‌واوی بكه‌ین، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ڕۆژانه‌ ٤٠٠ ئامێری جۆراوجۆر كاری تێدا ده‌كه‌ن ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی ١١٠٠ كارمه‌ند و كرێكاریشمان هه‌یه‌ كه‌ ڕۆژانه‌ به‌ به‌رده‌وامی بۆ ماوه‌ی ١٢ بۆ ١٤ كاتژمێر كار ده‌كه‌ن، ئه‌وه‌ی جێگه‌ی دڵخۆشیشه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ زۆربه‌ی زۆری كارمه‌ند و كرێكاره‌كانمان كوردن كه‌ ئه‌وه‌ش به‌و واتایه‌ دێت كه‌ ئێمه‌ له‌ رێگه‌ی پڕۆژە‌یه‌كی وەهاوە توانیومانه‌ هه‌لی كار بۆ زۆر له‌ گه‌نج و لاو و خه‌ڵكی خۆمان بڕە‌خسێنین، هه‌روه‌ها خاڵێكی تر كه‌ گرنگه‌ ئاماژە‌ی پێ بده‌م ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و ماددانه‌ی له‌ دروستكرنی ئه‌و پڕۆژە‌یه‌دا به‌ كار هاتوون هه‌ر هه‌مووی به‌رهه‌می ناوخۆی هه‌رێمی كوردستانه‌، چونكه‌ ئێمه‌ له‌ كۆمپانیای هێمن گرووپ دوو كارگه‌ی قیرى گەورە و مەسفایەکى قیر و كارگەیەکی به‌ردی شكاو و سێ كارگه‌ی كۆنكرێتمان هه‌یه‌، كه‌ ئه‌مانه‌ هه‌مووی وا ده‌كات سوود و قازانجی فره‌لایه‌نی بۆ كوردستان هه‌بێت. پێكهاته‌ی قۆناغى دووەمى پڕۆژەکە: ئه‌و به‌شه‌ی ئێستا كاری تێدا ده‌كرێت له‌ شه‌قامێكی سه‌ره‌كی به‌ دوو ئاراسته پێک دێت، كه‌ پانی هه‌ر یه‌كێكیان ٢٠ مه‌ترە و نێوانى هەردوو سایدەکەش (دوورگه‌ی ناوه‌ندی)‌ ٢٠ مه‌تره‌ كه‌ له‌ داهاتوودا ده‌توانرێت سوودی لێ وەربگیردرێت بۆ سەوزکردن و یا فراوانکردنى شه‌قامه‌كه‌. له‌ هه‌ردوو لای ڕاست و چه‌پی شه‌قامه‌كه‌‌، شه‌قامی خزمه‌تگوزاریی هه‌یه‌ كه‌ پانیی هه‌ر شه‌قامێكیان ٢٣ مه‌تره‌ و دوو سایدیشه‌. لەم قۆناغەدا‌ چوار پردی سه‌ره‌كی هەن كه‌ دوو پردیان بۆ سووڕانه‌وه‌یه‌ له‌ چوارڕیانی هه‌ولێر ـ كۆیه‌ و دوو پردیشیان بۆ سوڕانه‌وه‌ و گۆڕینی ئاڕاسته‌یه‌. هەر لەم قۆناغەى پڕۆژەکەدا ١٣ ئاوبه‌ری سندووقیی جۆراوجۆر هەن،‌ ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ دیواری پاڵپشتیی كۆنكرێتی و ته‌واوی بڕگه‌كانی كه‌ پێویسته‌ له‌ دروستكردنی ڕێگاکەدا هه‌بێت وه‌ك هێماكان و په‌رژینی خۆپاراستن و سیسته‌می ئاوه‌ڕۆ بۆ ته‌واوی ڕێگاكه‌. كوالێتی جیهانیی لە جێبەجێکردنى پڕۆژەکە: زۆر جار ده‌گوترێت دوای ته‌واوبوونی هه‌ر پرۆژە‌یه‌ك گرنگترین قۆناغ ده‌ست پێ ده‌كات ئه‌ویش قۆناغی چاودێری و چاككردنه‌وه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و پڕۆژە‌یه‌ به‌ ته‌واوی به‌و شێوه‌یه‌ بێت كه‌ به‌رنامه‌ و پلانی بۆ داڕێژراوه‌، له‌م باره‌وه‌ ئه‌ندازیار ئه‌میر عه‌بدولخالق وتی: ئێمه‌ به‌ گوێره‌ی مواسه‌فاتی جیهانیی و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ئاشتۆی ئه‌مریكی كاره‌كانی ئه‌م به‌شه‌ ئه‌نجام ده‌ده‌ین له‌ ڕووی كوالێتی و به‌كارهێنانی جۆری كه‌ره‌سته‌كان، به‌ڵام ده‌بێت ئه‌وه‌ بزانین كه‌ قۆناغێكی پێویست و گرنگ هه‌یه‌ له‌ دوای  قۆناغی دروستكردن ئه‌ویش قۆناغی به‌رده‌وامیدان و پاراستنی ڕێگه‌كه‌ و چاككردنه‌وه‌یه‌تی. جێی ئاماژە‌یه‌ درێژیی شه‌قامی بازنه‌یی ١٥٠ مه‌تری شاری هه‌ولێر ٧٠ كیلۆمەتره‌ ئێستا به‌ هه‌ردوو به‌شی قۆناغی یه‌كه‌م و دووەم ١٧.٦ كیلۆمەتی ته‌واو ده‌بێت و دوای ته‌واوبوونی به‌شی دووه‌می ئه‌م قۆناغه‌ ئه‌و قه‌ره‌باڵغی و لۆده‌ زۆره‌ی له‌ سەر شه‌قامه‌كانی دیکەى هه‌ولێر هه‌یه‌ به‌ تایبه‌تی له‌ ده‌روازه‌كانی شار، كه‌م ده‌بێته‌وه‌ و ده‌بێته‌ هۆی به‌ستنه‌وه‌ی ڕێگه‌ی سه‌ره‌كی هه‌ولێر ـ سلێمانی و جێبه‌جێكردنی ئه‌م پڕۆژە‌یه‌ش بە هه‌ماهه‌نگیی حكوومه‌ت ‌بووه‌ و بۆ ته‌واوكردنیشى سه‌رۆكایه‌تی شاره‌وانی هه‌ولێر ته‌واوی ئاسانكارییەکى ئەنجام داوە.  

هاوڵاتی ئێران یەكەمین وڵاتی جیهانە لە رووی بونی سەرچاوەی غازەوە، بەڵام كەمترین هەناردەی هەیە، چونكە ئەو وڵاتە بەهۆی سزا ئابورییەكانەوە هەندێكجار بۆ دابینكردنی رێژەی غازی ناوخۆیشی رووبەڕووی كێشە دەبێتەوە. ئەو وڵاتە خاوەنی (1680) مەتر سێجا غازە كەدەكاتە زیاتر لە (44) ترلیۆن مەتر سێجا كە یەكسانە بە (16%)ی غازی هەموو جیهان و بەمەش یەكەم وڵاتی جیهان ئەژمار دەكرێت كە زیاترین یەدەگی غازی هەیەو دوای ئەو وڵاتی روسیا بە (1600) فوت سێجا دووەم وڵاتە كە زیاترین غازی یەدەگی لەجیهاندا هەیە. (80) وڵاتی جیهان خاوەنی گێڵگەی غازن و لەو ژمارەیە (20) وڵاتیان خاوەنی زیاترین بەرهەمهێنانی غازن و تەنها سێ وڵاتی (ئێران، روسیا، قەتەر) پێشەنگن لە رووی یەدەگ  و توانای بەرهەمهێنانی غازو دابینكردنی بۆ وڵاتانی جیهان، چونكە ئەو سێ وڵاتە رێژەی (28%)ی غازی هەموو جیهانیان بەدەستەوەیەو دوای ئەوان وڵاتی سعودیە بە (4.1%)و وڵاتی ئیمارات بە (3.9%)و ویلایەتەیەكگرتوەكانی ئەمەریكا بە (3.3%) خاوەنی زیاترین یەدەگی غازن و بەچاوخشاندنێك بەجیاوازیی نێوان رێژەی غازی ئێران لەگەڵ رێژەی غازی ئەمەریكا دەردەكەوێت كە دەكرێت غاز لەئێران ببێتە قوڵایی ستراتیژیی لەجیهاندا. ئێران خاوەنی (43) كێڵگەی غازەو رەنگە تاكە وڵاتی جیهان بێت كە زیاترین كێلگەی غازیی هەیە.  ئێران زۆرترین غازی هەیەو كەمترینی هەناردە دەكات لەئێستادا ئاستی بەرهەمهێنانی رۆژانەی غاز لەلایەن كۆمپانیای نیشتیمانی غاز لەئێران دەگاتە (830) ملیۆن مەتر سێجاو لەو رێژەیە (70) ملیۆن مەتر سێجای بۆ وێزگە كارەباییەكان و كارگەكان بەكاردەهێنرێت و بڕی (130) ملیۆن مەتر سێجای بۆ مەبەستی بەكارهێنان لەعەمبارەكانی نەوت و تەنها بڕی (15) بۆ (30) ملیۆن مەتر سێجای هەناردە دەكرێت و ئەو بڕەی كە دەمێنێتەوە بۆ دابینكردنی سوتەمەنی ماڵان لەو وڵاتە بەمەبەستی گەرمكردنەوە بەكاردەهێنرێت. تاساڵی (2007) زیاتر لە (62%)ی گێڵگە غازییەكانی ئێران بەبێ بەرهەمهێنانی غاز وەك خۆیان ماونەتەوەو بەپێی راپۆرتی كۆمپانیای نیشتیمانیی غاز؛ ئەو وڵاتە دەتوانێت تا (200) ساڵی دیكە سود لەكێڵگە غازییەكانی وەرگرێت و غازی سروشتی بەرهەم بهێنێت. تاساڵی (2011) زیاتر لە (42) مەیدان یان كێڵگەی غازیی لەئێران تۆمار كراوەو بەپێی بەراوردەكان ئەو وڵاتە خاوەنی (92) شوێنی راگرتن و عەمباركردنی غازە. ئێران رایگەیاندووە لەساڵی (1997) بۆ یەكەمجار غازی وڵاتەكەی هەناردەی توركمانستان كردووەو غازی بەو وڵاتە فرۆشتوە، دواتر لەساڵی 2001 گرێبەستێكی (25) ساڵەی كڕینی غاز لەلایەن توركیا لەگەڵ ئێران واژۆ دەكرێت كە لە رێگەی بۆریەوە لەشاری سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستانەوە غازی ئێران لەو بۆریە بەرەو پارێزگای ورمێ و دواتر بەرەو پارێزگای وان لەباكوری كوردستان و شارەكانی دیكەی توركیا رەوانە دەكرێت. بەپێی گرێبەستی (25) ساڵەی نێوان توركیا و ئێران دەبێت ئێران رۆژانە زیاتر لەهەشت ملیۆن مەتر سێجا غاز رەوانەی توركیا بكات لەكاتێكدا توركیا پێویستی بە رۆژانە زیاتر لە (48) ملیۆن مەتر سێجا غازە بەڵام ئەو وڵاتە چوار گرێبەستی دیكەی كڕینی غازی لەگەڵ وڵاتی ئازەربایجان هەیە. پێشتر سەرچاوەكانی هەواڵی نەوت و غازی ئێران لەساڵی (2011) بڵاویانكردبوەوە كە ئاستی هەناردەی ئاشكرای غازی ئێران بۆ توركیا دەگاتە رۆژانە (25) بۆ (30) ملیۆن مەتر سێجا و سەرەڕای ئەوەش رۆژانە چوار ملیۆن مەتر سێجا غازی ئێران رادەستی كڕیارانی توركیا دەكرێت كە پێدەچێت بەوڵاتانی دیكەی بفرۆشن. وەك لەژمارەكاندا دەردەكەوێت ئێران زیاتر لەنیوەی غازی توركیا دابین دەكات، بۆیە دەكرێت فرۆشتنی غاز لەلایەن ئێرانەوە وەك كارتێكی فشار لەبەرامبەر توركیا وەك ركابەرێكی دێرین بەكاربهێنێت بەتایبەت كە توركیاش بڕێك لەو غازە رەوانەی وڵاتانی ئەوروپا دەكات و ئەویش تێڕوانینێكی سیاسی هەیە بۆ هەناردەكردنی غاز لەوڵاتەكەیەوە بۆ ئەوروپا. ئاژانسی هەواڵی خوێندكارانی ئێران (ئیسنا) لەساڵی (2017) بڵاوی كردەوە كە  لەهەشت مانگی ئەو ساڵەدا ئێران بڕی (250) ملیۆن مەتر سێجا غازی رەوانەی وڵاتی ئەرمینیا كردووە و هاوكات هەر لەو ماوەیەدا بڕی زیاتر لەپێنج ملیار سێجا غازی رەوانەی توركیا كردووە و زیاتر لەیەك ملیار مەتر سێجای لەگەڵ ئەو دوو وڵاتە بۆ عێراق ناردووە. ئەو ئاژانسە روونیكردووەتەوە كە لەساڵی (2013) ئاستی هەناردەی غازی ئێران بۆ وڵاتانی دیكە (30) ملیۆن مەتر سێجا بووە لە رۆژێكدا و لەساڵی (2017) گەیشتوەتە (78) ملیۆن مەتر سێجاو لەساڵی (2020) رۆژانە (195) مەتر سێجای هەناردە  كردووە. ئێران و ئەرمینیا گرێبەستێكی (20) ساڵەیان لەساڵی (2004)ەوە هەیە بۆ ئاڵوگۆڕی غازی ئێران لەبەرامبەر كارەبای بەرهەمهێنراوی ئەرمینیا و بەپێی گرێبەستەكە ئێران ساڵانە (365) ملیۆن مەتر سێجا غازی بۆ ئەو وڵاتە ناردووە لەكاتێكدا ئێران دەتوانێ لە رێگەی ئەو بۆرییەی بۆ وڵاتی ئەرمینیا رایكێشاوە ساڵانە بڕی دوو ملیار و (300) ملیۆن مەتر سێجا غاز رەوانەی ئەرمینیا بكات و ئەو وڵاتەش غازی ئێران بۆ مەبەستی دابینكردنی سوتەمەنی بۆ وێزگە كارەباییەكانی بەكاربهێنێت و دواتر كارەبای بەرهەمهێنراو بۆ ئێران بنێرێت.      ئێران لە بەرامبەر هەر یەك مەتر سێجا غاز كە بۆ ئەرمینیای دەنێرێت بڕی سێ كیلۆوات كارەبا لەئەرمینیا وەردەگرێت و تەنها لەساڵی (2017)دا لەسێ مانگی وەرزی هاویندا بڕی (300) مێگاوات كارەبای لە ئەرمینیاوە هاوردە كردووە و هەر لەو ماوەیەشدار بڕی (150) مێگاوات كارەبای لەوڵاتی ئازربایجانەوە وەرگرتووە. ئێران رۆژانە بڕی (30) ملیۆن مەتر سێجا غازی لە ساڵی (2017)دا بە توركیا فرۆشتوە و ئێران جگە لەوەرزی زستان رۆژانە ئەو بڕە غازەی رەوانەی توركیا كردووە كە لە ساڵێكدا دەبێتە هەشت ملیار مەتر سێجا غاز، چونكە ئاستی هەناردەی غازی ئێران لەوەرزی زستاندا بەهۆی كەمبوونەوەی پاڵەپەستۆی بۆررییەكانی غازو بەرزبوونەوەی بەكارهێنانی غاز لەو وڵاتە بەمەبەستی گەرمكردنەوە ، بەشێوەیەكی بەرچاو دادەبەزێت و ئەوەش زۆرجار توركیا روبەڕوی قەیرانی غاز دەكاتەوە. عێراق دوای توركیا زۆرترین غازی ئێران بەكاردەهێنێت لەساڵی (2017)دا ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازی ئێران بۆ عێراق لەحەوت ملیۆن مەتر سێجا بۆ (25) ملیۆن مەتر سێجا لە رۆژێكدا بەرزبووەتەوە و دواتر ئەو رێژەیە لە ساڵی (2019) بۆ نزیكەی (48) ملیۆن مەتر سێجا زیادی كردو تا نیوەی ساڵی (2021) ئەو بڕە بەو شێوەیە مایەوە، بەڵام لەمانگی نیسانی (2021) بڕی غازی هەناردەكراوی ئێران بۆ نزیكەی هەشت ملیۆن مەتر سێجای رۆژانە بۆ عێراق كەمی كرد و ئێران رایگەیاند بەهۆی نەدانی پارەی غاز لەلایەن بەغداوە ئاستی هەناردەی غاز بۆ ئەو وڵاتەی كەم كردووە. ئەگەرچی پسپۆڕان و شارەزایانی بازاڕی نەوت و غاز  پێشبینیان كردبوو كە ئاستی هەناردەی غازی ئێران لەساڵی (2021) بگاتە حەوت هێندەی رابردووی خۆی و تەنانەت ئاستی هەناردەی ساڵانەی غاز بۆ عێراق بگاتە زیاتر لە (20) ملیار سێجا بەڵام كشانەوەی ئەمریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی و سەپاندنی سزا بەسەر كەرتی نەوت و غازی ئەو وڵاتە لەلایەن كۆشكی سپییەوە ئەو پێشبینییەی پوچەڵ كردەوە. بەوتەی بەرپرسانی ئێران قەرزەكانی عێراق بەهۆی كڕینی غازو كارەبا لەئێران دەگاتە زیاتر لە حەوت ملیار دۆلارو سزاكانی ئەمەریكاش هۆكارێكە بۆ ئەوەی عێراق نەتوانێت ئەو قەرزانە رادەستی ئێران بكاتەوە. ئێران دەتوانێت (20%)ی غازی ئەوروپا دابین بكات ئەمساڵ ئێران رایگەیاند؛ كێڵگەیەكی نوێی غازی لەدەریای خەزەر لەباكوری وڵاتەكەی دۆزیوەتەوە  كە خاوەنی بڕی یەك لەسەر چواری غازی كێلگەی (پارسی جنوبی)یە لەكاتێكدا پارسی جنوبی بە گەورەترین كێلگەی غاز لەجیهان ئەژمار دەكرێت. ئەو كێلگە نوێیەی غاز لەئێران بەكێڵگەی (چالوس) ناو دەهێنرێت و لە بەراوردە سەرەتاییەكاندا دەركەوتوە كە تەنها ئەو كێڵگەیە دەتوانێت (20%)ی غازی سەرجەم وڵاتانی ئەوروپا دابین بكات. بەرپرسانی ئێران ئاماژەیان بەوەكردوە چالوس كارتێكی بەهێزە لەبەرامبەر زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەدەستپێكردنەوەی دانوستانەكانی نێوان ئێران و وڵاتانی (5+1)دا. هەندێك سەرچاوەش ئاماژەیان بەوە كردووە ئەو كێڵگە نوێیەی ئێران رادەستی روسیا كراوەو ئەو وڵاتە كاری بەرهەمهێنانی غازی تێدا دەكات، چونكە روسیا رێگە نادات ئێران ببێتە جەمسەرێكی هەناردەی غاز بۆ ئەوروپا و جیهان. روسیا و توركیا رێگە بەئێران نادەن غاز بۆ ئەوروپا هەناردە بكات حەمیدڕەزا عێراقی، بەڕێوەبەری پیشوی كۆمپانیای نیشتیمای غاز لەئێران بەئاژانسی هەواڵی كاری ئەو وڵاتە (ئیلنا)ی راگەیاندووە هەناردەكردنی غاز لە رێگەی بۆرییەوە بۆ ئەوروپا كارێكی ئاڵۆزەو ماوەی پێنج ساڵ دەخایەنێت، بەڵام سەرەڕای ئەوەش روسیاو توركیا رێگە بەئێران نادەن غازەكەی هەناردەی وڵاتانی ئەوروپا بكات. عێراقی ئاماژەی بەوەكردوە كەئێران دەبێت جارێكی دیكە دەست بەهاوردەكردنی غاز لەوڵاتی توركمانستان بكات تاكو لەهەناردەكردنی غازەكەی بۆ توركیاو عێراق رووبەڕووی كێشە نەبێتەوە. غاز هەناسە بەبەری ئابوریی ئێراندا دەكاتەوە؟! ئێران سێ ساڵە بەبەردەوامیی ئاستی ئابوریی لەدابەزیندایەو قورسترین قەیرانی ئابوریی مێژووی هاوچەرخی خۆی ئەزمون دەكات لەكاتێكدا بازاڕەكانی جیهان خۆیان بۆ كڕینی نەوت لەدوای تێپەڕبوونی قەدەغەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئامادەدەكەن و نرخی هەر بەرمیلێك نەوتی خاو لەساڵی (2020) كە (37) دۆلار بوو بۆ زیاتر لە (84) دۆلار بەرزبووەتەوە و ئاماژەكان دەریدەخەن بازاڕی دابینكردنی سوتەمەنی و وزە لەجیهان گەرم بووەتەوە. ئێران كە بەیەكەم وڵاتی جیهان لە رووی یەدەگی غاز ئەژمار دەكرێت و چوارەم وڵاتی جیهان بووە لە رووی فرۆش و بەرهەمهێنانی نەوتەوە، بۆیە هەموو بوارەكانی بوون بەزلهێزی وزەی لەجیهاندا هەیە، بەڵام ریزی ئەو سزا نێودەوڵەتییانەی كە بەسەر ئێراندا سەپێنراوە بڕستی لەو وڵاتە بڕیوەو لەلێواری هەڵدێر نزیك بووەتەوە. بەرزبوونەوەی بەهای غازو نەوت جارێكی دیكە هەلێك و هەناسەیەكی نوێ بەبەری ئێراندا دەكاتەوە، چونكە ئەو وڵاتە پێشتر زیاتر لەسێ ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەی بازاڕەكان دەكردو داهاتی ساڵانەی دەگەیشتە زیاتر لە (100) ملیار دۆلارو هاوكات ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازەكەی لەساڵانی رابردوودا بۆ زیاتر لە (165) ملیۆن مەتر سێجا بەرز كردووە. ئێران لەئێستادا بەهۆی سزاكانی ئەمریكاو سزا نێودەوڵەتییەكانەوە رەنگە رۆژانە (400) هەزار بۆ (500) هەزار بەرمیل لەنەوتەكەی بفرۆشێت و ئاستی هەناردەی ساڵانەی غازەكەشی بۆ كەمتر لە (16) ملیار مەتر سێجا كەمی كردووە لەكاتێكدا خاوەنی (16%)ی یەدەگی هەموو غازی جیهانە تەنها دەتوانێت (1%)ی غازەكەی رەوانەی بازاڕەكان بكات، بەڵام ئەمریكا بە (3.3) یەدەگی غاز لەجیهاندا لەساڵی (2020) زیاتر لە (76) ملیار مەتر سێجا غازی هەناردەی بازاڕەكان كردووە و دوای روسیا دووەم وڵات بووە كە زۆرترین غازی فرۆشتووە. لەئێستادا كەنرخی هەر هەزار مەتر سێجا غاز لەبازاڕەكانی جیهان و بەتایبەت ئەوروپا لەنێوان (1700) بۆ زیاتر لە (1900) دۆلاردایە، دەكرێت دەلاقەیەك بێت بۆ ئێران كەخاوەنی زۆرترین غازە لەجیهانداو هەناسەیەك بكاتەوە بەبەری ئابورییە بێ بڕستەكەیدا.

هاوڵاتی هێزەکانی ئەرکە دەریاییە نێودەوڵەتییەکان لە پاریس، خستنە لیستی”ڕەساسی” تورکیایان بۆ سپیکردنەوەی پارە و پاڵپشتیکردنی تیرۆر ڕاگەیاند. دوای کۆبوونەوەی هێزەکانی ئەرکە دەرییاییە نێودەوڵەتییەکان بۆ ماوەی سێ ڕۆژ لە پاریسی پایتەختی فەرەنسا، لە ڕاگەیەندراوێکیاندا دەوڵەتی تورکیایان خستە لیستی”ڕەساسی” بۆ سپیکردنەوەی پارە و پاڵپشتیکردنی تیرۆر. مارکۆس پلەیەر سەرۆکی هێزەکانی ئەرکە دەریاییە نێودەوڵەتیەکان ڕایگەیاند، هەژماری ئەو وڵاتانەی چاودێری دەکرێن زیاتر دەبێت، بەڵگە هەیە لە سپیکردنەوەی پارەی ڕەش، پێویستە تێکۆشان لە دژییان بەهێزتر بکرێت. مارکۆس دەستنیشانی کرد، لەبارەی تورکیا چەندین کێشە هەیە، پێویستە تورکیا بەجیا قسەی لەسەر بکرێت، ڕاپۆرتی ساڵی ٢٠١٩ تا ئێستا لەسەر تورکیا جیاوازییەکی زۆری بەخۆیەوە بینیوە، لە سێکتەری بانق، زێڕ و بازرگانی بەردی گرانبەها، تورکیا جێگا دەدات بە داعش و قاعیدە، کە نەتەوە یەکگرتووەکان وەک تیرۆر پێناسەیان دەکات. بەپێی ئەو لێکۆڵینەوانەی کە کراوە، هەریەک  لە وڵاتانی ئوردن، تورکیا و مالی خرانە لیستی” تیرۆی ڕەساسی”یەوە.