ئۆكرانیا بە مووشەكی ئەمریكی هێرش دەكاتە سەر ڕوسیا

هاوڵاتی به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی په‌روه‌رده‌ی سه‌ڵاحه‌دین ڕایگه‌یاند، به‌هۆی شكاندنی كه‌للـه‌سه‌ری خوێندكارێك و لێدان به‌ ئه‌ڵقه‌كه‌ی ده‌ستی، له‌یه‌كێك له‌گونده‌كانی سنوری قه‌زای دوجه‌یل مامۆستایه‌ك له‌كاره‌كه‌ی دورخرایه‌وه‌.  ئه‌مه‌جد ته‌لمس به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی په‌روه‌رده‌ی سه‌ڵاحه‌دین له‌ڕاگه‌یه‌ندراوێكدا بڵاویكرده‌وه‌، دوای ئه‌وه‌ی مامۆستایه‌ك به‌ئه‌ڵقه‌كه‌ی ده‌ستی له‌ سه‌ری خوێندكارێكیدا به‌ناوی زیاد حسێن یاسین له‌ پۆلی سێیه‌می بنه‌ڕه‌تی، بڕیارماندا ئه‌و مامۆستایه‌ دوربخه‌ینه‌وه‌ و رێگه‌ نه‌ده‌ین جارێكی دیكه‌ وانه‌ بڵێته‌وه‌.  وتیشی،لەماوەی سێ ڕۆژدا ئەنجامی لێکۆڵینەوەکان ئاشکرا دەکەین بۆڕای گشتی. هاوکات پێشتر ڤیدیۆیه‌ك له‌تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان لەمبارەیەوە بڵاوکرایەوە مامۆستاکە، به‌ ئه‌ڵقه‌كه‌ی په‌نجه‌ی له‌سه‌ری خوێندكاره‌كه‌یداوه‌ و كونی كردوه‌، دواتریش به‌په‌له‌ گواستویانه‌ته‌وه‌ بۆ نه‌خۆشخانه‌ به‌مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی چاره‌سه‌ری پێویست. وێنەکە هەستیارە ....    

هاوڵاتی پۆلیسی ئیسرائیل پەوەست بەو هێرشە چەکدارییەی لە ئۆرشەلیم-قودس کوژرانی حەوت کەسی لێکەوتبووەوە، ٤٢ فەڵەستینی ده‌ستگیرکرد. دوای ئەوەی رۆژی هەینی، 27ـی کانوونی دووەمی 2023، پۆلیسی ئیسرائیل رایگەیاند، هێرشێکی "تیرۆریستی کراوەتەسەر پەرستگەی جووەکان لە رۆژهەڵاتی ئۆرشەلیم" و تیایدا حەوت کەس کوژران ، ئەمڕۆ شەممە،گوتەبێژی پۆلیسی ئیسرائیل لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە داوە کە ئۆپەراسیۆنێکیان بۆ دەستبەسەرکردنی ئەو کەسانەی کە پەیوەندییان بە هێرشە چەکدارییەکەی قودسی رۆژهەڵات هەبووە، ئەنجام داوە. لە راگەیەندراوەکەدا هاتووە ٤٢ کەس دەستگیر کراون کە باوەڕدەکرێت تیوەگلاون لە ئەنجامدانی ئەو هێرشە، هاوکات بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاریی له‌باره‌ی پڕۆسەی لێکۆڵینەوەکان قەدەغە کراوە. هەروەها ناسنامەی ئەنجامدەری هێرشەکەش ئاشکرا کراوە کە ، ناوی خه‌یری عه‌لقه‌م تەمەن ٢١ ساڵبووە و دانیشتووی گەڕەکی تور بووە. جێگەیباسە ئەو گەڕەکەی کە هێرشەکەی تێدا کرا، ناوی نیڤی یاکۆڤە و لە ساڵی 1967 دوای شەڕی شەش رۆژەی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین، خراوەتە سەر خاکی ئیسرائیل.

کەسایەتی و بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێران هۆشداریی دەدەن لە دۆخی وڵاتەکە و سەرهەڵدانەوەی ناڕەزایەتییەکان. محەمەدڕەزا باهونەر، ئەندامی ئەنجومەنی دیاریکردنی بەرژەوەندییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند؛ گەندەڵی و ناکارامەیی و گوێ نەگرتن بۆ خەڵک، راستییەکانی ناو سیستمی دەسەڵاتن و هەر ئەوانەش هۆکارێک دەبن بۆ سەرهەڵدانەوەی ناڕەزایەتییەکان. باهونەر وتویەتی: پێچەوانەی بۆچونی بەرپرسان ناڕەزایەتییەکان کۆتاییان نەهاتوە و هاوشێوەی ئاگری بن خۆڵەمێشە بۆیە بیانویەک بەسە بۆ سەرهەڵدانەوەی ئەو ناڕەزایەتییانە. لە لایەکی دیکەوە سەیدحەسەن خومەینی، نەوەی روحەڵڵا خومەینی دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی لە ئێران رایگەیاند؛ دۆخی وڵاتەکە باش نییە و نابێت بە هەر نرخێک دەسەڵات بپارێزرێت و پشتیوانیی لێبکرێت. خومەینی وتویەتی: هۆکاری سەرەکیی ئەو دۆخەی ئیستای وڵاتەکە دەسەڵاتدارانن کە راوێژ و قسە لەوان وەرناگرن و کاریگەرییان لەسەر دەسەڵاتداران نەماوە. ئەو وتوشیەتی پێشتر کۆماری ئیسلامی بە پشتیوانیی چینی هەژار و ناوەڕاست سەرکەوتنی بەدەست هێناوە بەڵام لە ئێستادا بەهۆی هەڵسوکەوتی خراپی دەسەڵاتداران چینی هەژار پشتیوانیی لە کۆماری ئیسلامی ناکەن. خومەینی لە کۆتایی لێدوانەکەیدا جەختی لەوە کردوەتەوە؛ دەسەڵاتی ئێستای کۆماری ئیسلامی کێشە و کەموکوڕیی زۆرە و نابێت خەڵک بێهیوا بکرێت.

هاوڵاتی لەچاوپێکەوتنێکی ڕۆژنامەنووسیدا سەرۆک وەزیرانی عێراق ڕایدەگەیەنێت یاسای نەوت و غاز پەیوەندییەکانی حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی ھەرێم رێکدەخاتەوەو دەربارەی ناردنی پارەش بۆ هەرێم ئاماژە بەوەدەکات یاسای بودجە ئەو بابەتە چارەسەر دەکات. محەممەد شیاع سوودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ فرانس ٢٤ رایگەیاند، سەردانەکەی بۆ فەرەنسا دەبێتە گواستنەوەیەکی جۆری لە پەیوەندییەکانی ھەردوو وڵات و لە رێگەی ئیمزاکردنی رێککەوتنی ھاوبەشی ستراتیژی کە ٥٠ بوار لەخۆدەگرێت، مۆرکێکی ستراتیژی وەرگرتووە. سەبارەت بە ناکۆکییەکانی ھەرێم و بەغداد سوودانی ئاماژەی بەوەکرد، یاسای بودجە بەشێکی زۆری کێشەکانی ناردنی پارە بە پێی دەستور چارەسەر دەکات و  دواتریش کار بۆ پەسەندکردنی یاسای نەوت و غاز دەکەن کە پەیوەندییەکانی حکومەتی فیدراڵ لەگەڵ حکومەتی ھەرێم و پارێزگا بەرھەمھێنەرەکانی نەوت رێکدەخات. دەربارەی مانەوەی سوپای وڵاتانی دیکە لەعێراق سوودانی وتی، عێراق پێویستی بە ھێزی شەڕکەری بیانی نیە، بەڵکو پێویستی بەھەماھەنگی لەگەڵ ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی ھەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرو پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری. سودانی دوپاتیشیکردەوە، لەسەرەتای دەستبەکاربوونیەوە ھەوڵی نزیکبوونەوەی لەگەڵ ئێران و سعودیە داوەو بەمنزیکانەش گەڕەکێکی تری دانوستانەکانی ھەردوو وڵات لە بەغداد رێکدەخەن، رونیشیکردەوە، دەستدرێژیکردنە سەر خاکی عێراق کارێکی رەتکراوەو ئیدانەکراوەو دیالۆگ باشترین رێگەیەک بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان لەگەڵ تورکیاو ئێران.

نەتەوەیەکگرتوەکان هۆشداریی دەدات لە بەرزبونەوەی برسێتی و هەژاریی لە سوریا و رۆژئاوای کوردستان و رایدەگەیەنێت مەترسیی کۆچی بەلێشاو هەیە. بەرنامەی جیهانیی خۆراک-ی سەر بە نەتەوەیەکگرتوەکان هۆشداریی داوە کە نرخی خۆراک لە سوریا 12 هێندە بەرز بوەتەوە و هاوکات رێژەی برسێتی گەیشتوەتە ئاستێکی مەترسیدار. دەیڤد بێزلی، بەڕێوبەری جێبەجێکاری بەرنامەی جیهانیی خۆراک رایگەیاندوە؛ ئەگەر کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی هاوکاریی خەڵکی سوریا نەکات بۆ دەبازبون لە برسێتی ئەوا شەپۆلێکی دیکە لە کۆچی بەکۆمەڵ دەست پێدەکاتەوە. بە پێی ئامارەکانی نەتەوەیەکگرتوەکان 90٪ لە 18 ملیۆن کەس لە دانیشتوانی سوریا هەژران و لەو ژمارەیەش برسێیتی هەڕەشە لە سێ ملیۆن کەس دەکات. لە لایەکی دیکەوە سەرچاوەکانی هەواڵی رۆژئاوای کوردستان بڵاویان کردوەتەوە نرخی دەرمان بەشێویەکی بەرچاو زیادی کردوە و ئەوەش کێشەی بۆ دانیشتوانی ئەو ناوچەیە دروست کردوە. پێشتێر وەزارەتی تەندروستی سوریا نرخی دەرمانی بە رێژەی 20٪ بەرز کردەوە و لە ئێستاشدا نرخی زۆبەی دەرمانەکان لە رۆژئاوای کوردستان بەڕێژەی 40٪ بەرز بوەتەوە.  

هاوڵاتی بەپێی هەواڵێکی ئاژانسی ھەواڵی بلومبێرگ لەزاری سەرچاوەیەکی ئاگادار بڵاویکردووەتەوە، دوای دابەزینی بەھای نەوتی ھەرێم و شکستی ھەوڵەکانی گروپی کۆمپانیاکانی ترافیگۆرا بۆ ئیمزاکردنی گرێبەستی نوێ لەگەڵ حکومەتی ھەرێمی کوردستان، کۆمپانیاکە کارکردنی لەگەڵ ھەرێم راگرتووە. هەر بەپێی هەواڵەکە ئەم هەنگاوەی کۆمپانیاکە لە دوای ئەوە دێت، لە پەراوێزی کۆڕبەندی داڤۆس، نوێنەرانی کۆمپانیای ترافیگۆرا بەنیازبوون کۆبوونەوە لەگەڵ سەرۆکی حکومەتی ھەرێم بکەن و دانوستان لەسەر ئەوە بابەتە بکەن، بەڵام کۆبوونەوەکە لە دوایین ساتەکاندا لەلایەن سەرۆکی حکومەتی ھەرێم بەبێ ھیچ روونکردنەوەیەک ھەڵوەشاوەتەوە. گروپی کۆمپانیاکانی ترافیگۆرا یەکێکە لەو کۆمپانیا گەورانەی کە لە ساڵی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٥ چەندین ملیار دۆلاری لەپێناو کرینی نەوتی ھەرێم داوەتە حکومەتی ھەرێم، تا ھەفتەی رابردووش حکومەتی ھەرێم ٢٧٣ ملیۆن دۆلار قەرزاری کۆمپانیاکە بووە، دوای ھەڵوەشاندنەوەی کۆبوونەوەکەی داڤۆسیش، ترافیگۆرا ویستوویەتی ھۆشداری بداتە حکومەتی ھەرێم بۆ گەڕاندنەوەی ئەو بڕە پارەیە.

سەلاحەدین دەمیرتاش دەسەڵاتی تورکیای بە برایانی داڵتۆن بەناوکرد کە لە فیلم کارتۆنی لوکی لوکدا سێ کارەکتەری تاوانبارن و وتی، " چەتەکانی داڵتۆن شکست دەهێنن." سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) کە لە ساڵی ٢٠١٦ەوە لە زینداندایە و ماوەی نزیکەی مانگێکە دەستی بە هەڵمەتێکی فراوان لە چوارچێوەی ئامادەکاریەکاندا بۆ هەڵبژاردنەکانی تورکیادا کردووە، توێتێکی لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی و پەرلەمانی تورکیا بڵاوکردەوە. دەمیرتاش لە تویتەکەیدا نووسیویەتی، پێویستە هاوڵاتیانی تورکیا گوێ بە ئەو راپرسیانە نەگرن کە لەلایەن دەسەڵات خۆیەوە ئامادکراون و وتی، دەسەڵات وەک 'چەتەکانی داڵتۆن' شکست دەهێنێت. ' مەبەستی دەمیرتاش ئەو چوار برایەی نێو فیلم کارتۆنی لولی لوکدا کە چوار برای تاوانبارن و هەموو کاتێک بەهۆی تاوانەکانیانەوە لەلایەن لوکی لوکەوە دەستگیر دەکێن' دەمیرتاش دەشڵێت، " ورەتان هەبێت، بە جۆش و خڕۆش و متمانەوە تێکۆشانتان فراوان بکەن. لە کاتێکدا کە ئێوە هەن پێویستی بە ' لوکی لوک' نییە.

هاوڵاتی ئاژانسی هەواڵی ئیسرائیل تایم ڕایگەیاند، شەوی هەینی لە ئەنجامی هێرشێکی چەکداری لە گەڕەکی نیڤ یاکۆڤی ئۆرشەلیم پێنج کەس کوژران و پێنج کەسی دیکەش بریندار بوون. خزمەتگوزاری ئامبولانسی ماگن دەیڤد ئەدۆم بەو ئاژانسەی گوتووە تیمەکانمان چارەسەری ١٠ کەسیان کردووە و پێنجیان گیانیان لەدەستدا. پۆلیسیش ڕایگەیاندووە چەکدارە گومانلێکراوەکە تەقەی لێکراوە و گیانی لەدەستداوە. هەروەها بە پێی زانیارییە سەرەتاییەکان هێرشەکە تیرۆرستییە و هاوکات لە ئێستادا ژمارەیەکی زۆر پۆلیس لە شوێنی ڕوداوەکە کۆبونەتەوە . هاوکات بەگوێرەی زانیارییەکان لە ئێستادا پۆلیس بەدوای کەسێکی تردا دەگەڕێن کە پێیان وایە یارمەتی تاوانبارەکەی داوە.

هاوڵاتی رێکخراوی قەدەخەکردنی چەکی کیمیایی، راپۆرتی خۆی لەبارەی هێرشی کیمیایی ساڵی 2018ـی سووریا کە بووە هۆی کوژرانی 43 کەس، بڵاوکردەوە. رێکخراوەکە دەڵێت، "حکومەتی سووریا هێرشەکەی ئەنجامداوە".  رێکخراوی قەدەخەکردنی چەکی کیمیایی ڕایگەیاند،"هۆکاری سەلمێنەر هەن بۆ ئەوەی بڕوابکرێت" کە لانیکەم هەلیکۆپتەرێکی هێزی ئاسمانیی سووریا دوو بوتڵە گازی ژەهراویی بەسەر شارۆچکەی دۆمای ژێردەستی گرووپە چەکدارەکانی دژبەری دیمەشقدا بەرداونەتە خوارەوە. دەشڵێت، لێکۆڵەرانی ڕێکخراوەکە  "ژمارەیەک سیناریۆی چاوەڕوانکراویان لەبەرچاوگرتووە" و گەییشتوونەتە ئەو ئەنجامەی کە "هێزە ئاسمانییەکانی سووریا ئەنجامدەری ئەم هێرشەن." رێکخراوی قەدەخەکردنی چەکی کیمیایی دەڵێت: لە 7ـی نیسانی 2018، "لانیکەم هێلیکۆپتەرێکی Mi-8/17 سەر بە هێزی ئاسمانیی سووریا،  لە بنکەی ئاسمانیی زەمیر هەستاوە و دوو بوتڵی زەردی بەرداوەتە خوارەوە، بوتڵەکان بەر دوو باڵەخانەی نیشتەجێبوونی نێوەڕاستی دۆما کەوتوون". رێکخراوەکە دەشڵێت: "یەکەمیان تەقییەوە و دەستبەجێ گازی کوشندەی کلۆری چڕیی سەختی بڵاوکردەوە، کە بە خێرایی بە نێو باڵەخانەکاندا بڵاوبووەوە و بووە هۆی کوژرانی 43 کەسی ناو زانراو و کاری لە دەیان کەسی دیکەش کرد. بوتڵی دووەم؛ چووە نێو باڵەخانەیەک و بە هێواشی هەندێ گازی کلۆری لێ دەرچوو و کاریگەرییەکی مامناوەندی کردەسەر ئەو کەسانەی کە یەکەمجار گەییشتنە شوێنەکە." هاوکات کارمەندەکانی فریاگوزاریی ئەو کات باسیان لەوە کرد، چارەسەرییان پێشکێش بە ژمارەیەک کەس کردبوو کە تووشی تەنگەنەفەسی ببوون و کەفیان چەراندبوو.  دوای چەندین جار دواخستن، لێکۆڵەرانی رێکخراوەکە سەردانی شوێنەکەیان کرد و گەیشتنە ئەو بڕوایەی گازی کلۆر بەکارهێنراوو و هێرشەکە لە لایەن حکومەتی سوریاوە ئەنجامدراوە. جێگەیباسە،دوما- کە لە غوتەی ڕۆژهەڵاتە، کە قەراغی دیمەشقە،  بە قەڵای چەکدارانی ئۆپۆزسیۆن دادەنرێت هەربۆیە  بەشێکی زۆری ناوچەکە لە ساڵی 2013ەوە لە ژێر گەمارۆی هێزەکانی حکومەت یان گروپە چەکدارەکانی سەر بە حکومەتدا بوون. هەروەها ئەم هێرشەی دوما بووە هۆی تووڕەیییەکی بەرفراوانی نێودەوڵەتی و هێرشی ئاسمانی بۆ سەر پێگەکانی حکومەتی سوریا لەلایەن بەریتانیا و فەرەنسا و ئەمریکای لێکەوتەوە.  

هاوڵاتی ئاسایشی نیشتمانیی عێراق رایگەیاند، دەستیان بەسەر 500 هەزار لیتر لە بەرهەمە نەوتییەکاندا گرتووە کە ئامادەکرابوون بۆ بەقاچاخبردن. ئەمڕۆ هەینی دەزگای ئاسایشی نیشتمانیی عێراق لە راگەیێندراوێکدا ئاشکرای کرد، دەستیان بەسەر 500 هەزار لیتر لە بەرهەمە نەوتییەکاندا گرتووە لە حەوت پارێزگای عێراق کە ئامادەکرابوون بۆ بەقاچاخبردن و و بەهۆیەوە 29 کەس دەستگیرکراون. لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئەوەش هاتووە،کە ئەو 500 هەزار لیتر سووتەمەنییە  لە پارێزگاکانی بەغدا، نەجەف، کەرکووک، نەینەوا، قادسییە، دیالە و بابل دەستیان بەسەردا گیراوە. ئاسایشی نیشتمانیی عێراق ئاماژە بەوەش دەکات، لەو هەڵمەتەدا دەستبەسەر 20 ئۆتۆمبێل گیراوە و 29 تۆمەتبار دەستگیرکراون و رەوانەی لایەنە پەیوەندیدارەکان کراون بۆ ئەوەی رێوشوێنی پێویستیان بەرامبەر بگیرێتەبەر.

هاوڵاتی پارێزگاری بانكی ناوه‌ندی له‌دیدارێكدا له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ك ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق رایگه‌یاند، سیاسه‌تێكی نوێ و میكانیزمێكی جددی بۆ چاککردنی به‌رزی به‌های دۆلار به‌رامبه‌ر به‌دیناری عێراقی ده‌گرنه‌به‌ر. كوتله‌ی ئیشراقه‌ی كانون له‌ په‌رله‌مانی عێراق له‌ڕاگه‌یه‌ندراوێكدا بڵاویکردەوە ، ئه‌مڕۆ هه‌ینی كۆمه‌ڵێك په‌رله‌مانتار له‌گه‌ڵ عه‌لی عه‌لاق پارێزگاری بانكی ناوه‌ندی به‌وه‌كاله‌ت كۆبونه‌ته‌وه‌بۆ تاوتوێكردنی هۆكاره‌كانی دابه‌زینی به‌رده‌وامی به‌های دیناری عێراقی به‌رامبه‌ر به‌ دۆلاری ئه‌مریكی كه‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی خراپی له‌سه‌ر ڕه‌وشی ئابوری هاوڵاتیان هه‌یە.  له‌ میانی كۆبونه‌وه‌كه‌دا پارێزگاری بانكی ناوه‌ندی جه‌ختی له‌سه‌ر په‌سه‌ندكردن و جێبه‌جێكردنی سیاسه‌تێكی نوێ له‌لایه‌ن بانكی ناوه‌ندی و په‌ره‌پێدانی میكانیزمی جددی بۆ ده‌رچون له‌م دۆخه‌ چه‌قبه‌ستوه‌ی ئێستای وڵات كردۆته‌وه‌. به‌پێی چه‌ند سه‌رچاوه‌یه‌ك، پلانی نوێی عه‌لی عەلاق، پارێزگاری نوێی بانكی ناوه‌ندی عێراق بریتییە لە "کردنەوەی دەرگای دانوستان لەگەڵ بانکی فیدڕاڵی ئەمریکا بۆ ئەوەی پێداچونه‌وه‌ به‌ سنورداركردنی دۆلار بۆ بازاڕه‌كاندا بكرێت"، هەر دوای ئەوەشی راسپێردرا بۆ بەڕێوەبردنی بانکی ناوەندی، عه‌لی عه‌لاق به‌ڵێنیدا نرخی دۆلار بگەڕێنێتەوە بۆ دۆخی پێشوی "لە ماوەیەکی کورتدا".

هاوڵاتی وەزارەتی دەرەوەی ئێران ھێرش بۆ سەر باڵوێزخانەی ئازەربایجانی ئیدانەكرد و رایگه‌یاند،  بەھەستیارییەكی زۆرەوە دەست بە لێكۆلینەوە دەكەین. ناسر كه‌نعانی وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران، هاوسۆزی و هاوخه‌می قوڵی خۆی بۆ بنه‌ماڵه‌ی ئه‌و كارمه‌نده‌ی باڵیۆزخانه‌ی ئازه‌ربایجان ده‌ربڕی كه‌ هێرشێكی چه‌كداریدا كوژرا، هاوكات سه‌ره‌خۆشی خۆی بۆ حكومه‌ت و گه‌لی كۆماری ئازه‌ربایجان ده‌ربڕی و ڕایگه‌یاند، "پۆلیس و هێزه‌ ئه‌منییه‌كان ده‌ستبه‌جێ ده‌ستوه‌ردانیان كردوه‌ و تاوانباره‌كه‌یان ده‌ستگیركردوه‌، له‌ ئێستادا لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت". وتیشی،"ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان ئاماژه‌ن بۆ پاڵنه‌ره‌ كه‌سییه‌كانی پشت ئه‌م هێرشه‌، دامه‌زراوه‌ ئه‌منی و دادوه‌رییه‌كانیش ڕێوشوێنی گونجاو ده‌گرنه‌به‌ر و به‌و هۆیه‌وه‌ پێویسته‌ میدیاكان خۆیان له‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵی ساخته‌ و بێ بنه‌ما به‌دور بگرن". وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران ئاماژه‌ی به‌وه‌شكرد، دوای ته‌واوكردنی پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌، زانیاری وردتر له‌وباره‌یه‌وه‌ بڵاوده‌كرێته‌وه‌. له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ وەزارەتی دەرەوەی ئازەربایجان رایگه‌یاند، هەموو کارمەندانمان له باڵیۆزخانەکەمان له تاران دەکشێنینەوه. سەرۆکی ئازەربایجانیش له‌مباره‌یه‌وه‌ جه‌ختیكرده‌وه‌، كه‌ هێرشی سەر باڵیۆزخانەکەیان له تاران تیرۆریستی بووه و پێویسته لێکۆڵینەوه له هێرشه‌كه‌ بکرێت.    

هاوڵاتی ئاژانسی هەواڵی ئەی بی سی ڕایگەیاند ، ئەمڕۆ پێنجشەممە لە ئەنجامی هێرشیکی هێزەکانی بەرگری ئیسرائیل بۆ سەر کامپی پەنابەرانی جێنین لە کەناری ڕۆژئاوا 8 فەلەستینی کوژران. بە گوێرەی زانیارییەکانی ئەی بی سی ،گوایە هێزەکانی ئیسرائیل بە دوای کەسێکیدا گەڕاون دەستگیری بکەن بۆیە هەڵیانکوتایە سەر کەمپەکە و ئیسرائیلیش دەڵێت هۆکاری دروستبونی ئەو ڕوداوە دروستبونی گرژی و پێکدادان بووە لە نێوان هێزەکانی ئیسرائیل و فەلەستینیەکان لە کەمپەکە . هاوکات وەزیری تەندروستی فەلەستین گوتی ئافرەتێکی بەساڵاچوو لە نێوان ئەو کەسانەدان کە لە بەریەککەوتنەکانی بەیانی زوودا گیانیان لەدەستداوە. هەروەها لەڕامەڵا، وتەبێژی مەحمود عەباس، سەرۆکی فەڵەستین، وتی کە سوپای ئیسرائیل ڕۆژی پێنجشەممە لەناو کامپی پەنابەرانی جێنی کۆمەڵکوژییەکی ئەنجام داوە لە هەمانکاتدا وەزیری تەندروستی فەڵەستین مایس ئەلکایلا گوتی کە ئەوان هەموو هەوڵێک دەدەن بۆ گواستنەوەی بریندارەکان بە سەلامەتی و گەیشتن پێیان لە نێو شەڕەکەدا ،هەروەها سوپای ئیسرائیلی تۆمەتبارکرد بە تەقاندنی گازی فرمێسک ڕێژ لە بەشی منداڵان لە نەخۆشخانەیەکی ئەو ناوچەیە  کە بووەتە هۆی کێشەی تەندروستی بۆ منداڵەکان". ئەکرەم ڕەجوب، پارێزگاری جەنین بە ئاژانسی هەواڵی ئەسۆشیەتد پرێسی ڕاگەیاند،" سوپای ئیسرائیل ڕێگری لە تیمە تەندروستییەکان گرتووە لە گواستنەوەی بریندارەکان و تەنانەت گازی فرمێسکڕێژیان هەڵداوەتە ناو نەخۆشخانەکەوە کە بۆتە هۆی وەستانی نەشتەرگەری و کاریگەری لەسەر منداڵ و نەخۆشی ناو نەخۆشخانەکە کردووە." سوپای ئیسرائیلیش لەسەر ئەم ڕوداوە بەیاننامەیەکیان بڵاوکردەوەو ڕایانگەیاند کە هێزەکانی ئیسرائیل خانەیەکی چالاکی جیهادی ئیسلامی فەلەستینیان کردووەتە ئامانج و توانیویانە ژمارەیەک چەکداری سەر بەو بازنەیە بکوژن . لە بەیاننامەکەدا جەختلەوەدەکەنەوە کە لێکۆڵینەوە دەکەن لە ئەگەری مردنی هەچ هاوڵاتییەکی سڤیل لە پێکدادانەکەدا. لە بەیاننامەکەی وتەبێژی هێزەکانی ئاسایشی ئیسرائیل سەبارەت بە جنین، هاتووە:"سەرلەبەیانی ئەمڕۆ، هێزەکانی ئاسایشی ئیسرائیل، کە هێزەکانی سوپای ئیسرائیل، هێزەکانی ئاسایشی ئیسرائیل و هێزەکانی پۆلیسی یەمام، لە ناوەندی کامپی جنین ئۆپەراسیۆنێکی دژە تیرۆریان ئەنجامدا "بۆ بڵاوکردنەوە ڕوونکراوەتەوە کە هێزە ئەمنییەکان بە مەبەستی دەرکردنی تاقمێکی تیرۆریستی سەر بە ڕێکخراوی تیرۆری جیهادی ئیسلامی کار دەکەن لە کاتی ئۆپەراسیۆنەکەدا تاقمە تیرۆرەکە تەقەیان لە هێزە ئەمنییەکانی ئیسرائیل کرد و لە ئەنجامدا پێکدادان لە نێوان هەردوولا ڕویدا".

هاوڵاتی پێنج ساڵ بەسەر داگیركردنی عەفریندا لەلایەن سوپای توركیاو گروپە توندڕەوەكانی سەر بەتوركیا تێدەپەڕێت، توركیا زۆر بەتوندی بەردەوامە لەسڕینەوەی كورد لەشارەكە، نزیكەی نۆ هەزار كوردی شارەكەی خستووەتە زیندان و 663 هاووڵاتی كورد كەزیاتر لە 90 كەسیان ژنن لەژێر ئەشكەنجەدا كوشتووە، 22 كۆمەڵگەی نیشتەجێبوونی لەشارەكە دروستكردووەو خەڵكی عەرەب و فەڵەستینی و توركمانی تێدا نیشتەجێكردووە، ئەوە جگە لەسووتان و لەناوبردنی زیاتر لە 12 هێكتار باخی شارەكە كەزۆربەیان باخی دارزەیتون بوون، لەگەڵ تێكدانی 59 شوێنەواری مێژوویی و گۆڕی 28 كەسایەتی ئاینی. ٢٠ی كانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٨، كاتژمێر ٤ی دوانیوەڕۆ، سوپای توركیا لەڕێگەی ٧٣ فڕۆكەی پێشكەوتووی جەنگی و نزیكەی ٢٠ هەزار سەربازو چەكداری گروپە توندڕەوەكانی، پەلاماری شاری عەفرینی-دا، كەوەك بووكی كوردستان دەناسرێت.  هەرچەندە بەرپرسانی توركیا واپلانیان دانابوو لەماوەی چەند رۆژێكدا عەفرین داگیربكەن، بەڵام خەڵكی ئەو شارە بەپێشەنگایەتی هێزەكانی پاراستنی گەل (هەسەدە) ٥٨ رۆژ شەڕیان كردو شارەكەیان چۆڵ نەكرد. بەگوێرەی ئاماری خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی كانتۆنی عەفرین لەهێرشەكەی توركیا و چەكدارە توندڕەوەكانیدا، ٥٠٠ هاووڵاتی مەدەنی كەژمارەیەكی زۆریان ژن و منداڵ بوون شەهیدبوون و هەزارو ٣٠ هاووڵاتی مەدەنیش برینداربوون، یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە)ش دوای شەڕەكە، ئامارێكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند، لەهێرشەكەدا ٩٨٧ شەڕڤانیان شەهیدبوون. پێنج ساڵ بەسەر داگیركردنی عەفریندا تێدەپەڕێت، بەڵام تاوەكو ئێستاش نە عەفرینیەكان شارەكەیان لەبیركردووەو نە دەوڵەتی توركیا دەستی لەپێشێلكردنی مافەكانی خەڵكی رەسەنی ئەو شارە هەڵگرتووە. ئاژانسی هاوار نیوز لەساڵیادی هێرشەكەدا، دۆخی پێنج ساڵی رابردووی عەفرینی لەژێر داگیركەری دەوڵەتی توركیاو گروپە چەكدارە توندڕەوەكانی بڵاوكردەوە كەدەریدەخات، بەشێوەیەكی سیستماتیك ناسنامەی كوردبوون لەعەفرین دەسەندرێتەوەو دەكرێتە شارێكی عەرەبی و توركمانی. هەشت هەزارو ٧٠٠ هاووڵاتی كورد لەزیندانەكاندان بەگوێرەی ئامارەكە، لەپێنج ساڵی رابردوودا، ٣٥٠ هەزار هاوڵاتی كورد لەعەفرین بەزۆر وەدەرنراون و زۆربەیان لەپێنج كەمپی كانتۆنی شەهبای نێوان عەفرین و كۆبانێ نیشتەجێبوون و رووبەڕووی دەیان كێشەی نەبوونی ئاو، كارەبا، دەرمان و سووتەمەنی بوونەتەوە. لەو ماوەیەدا نزیكەی ٢٢ كۆمەڵگەی نیشتەجێبوون لەلایەن كۆمپانیا توركیەكانەوە دروستكراون و نزیكەی ٥٠٠ هەزار كەسی عەرەبی سوری و فەڵەستینی و توركمان لەكۆمەڵگاكاندا نیشتەجێ كراون. لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا، ٦٦٣ هاووڵاتی كورد كە ٩٦ كەسیان ژنن، بەئەشكەنجە كوژراون و نزیكەی هەشت هەزارو ٧٠٠ هاووڵاتی كورد بەتۆمەتی هاوكاریكردنی خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دەستگیركراون و لە ٢٦ زیندانی تایبەتدا كەهەموویان لەم پێنج ساڵەی دواییدا دروستكراون رادەگیرێن و رووبەڕووی گەورەترین ئەشكەنجە دەبنەوە. لەلایەكی دیكەوە، بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری عەفرین كە سەر بەخۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریایە دەڵێت، دوای داگیركردنی عەفرین، ٥٩ شوێنەواری مێژوویی وێرانكراون. گۆڕی ٢٨ كەسایەتی ئایینی پێكهاتەكانی عەفرین تێكدراون.  ناسنامەی عەفرین لەمەترسیدایە بەگوێرەی زانیارییەكان، بۆ ئەوەی ناسنامەی كوردی لەعەفرین بسڕنەوە، دەوڵەتی توركیا خەڵكی شارەكەی ناچار كردووە كەناسنامەی توركیا دروستبكەن و پارەی لیرەی توركی بەكاربهێنن. هەروەها خوێندكاران ناچاركراون كە بەزمانی توركی بخوێنن و پارێزگاری دیلۆك (عەنتاب)، سەرپەرشتی هەموو قۆتابخانە، خوێندنگاو زانكۆو پەیمانگەكانی عەفرین دەكات و سیستمی وەزارەتی خوێندنی توركی لەعەفرین جێبەجێ دەكرێت. لەلایەكی دیكەوە ناوی هەموو گوند، شاروچكە، شەقام و كۆڵانەكانی عەفرین كراون بەتوركی و عەرەبی، بەجۆرێك كەهەستی پێناكرێت شارێكی كوردی بێت. بەگوێرەی ئامارەكەی ئاژانسی هاوار، زیانێكی زۆر بەسروشتی عەفرین گەیەندراوە. بەجۆرێك لە ٣٦٧ هەزار داری میوە، بەتایبەتی دار زەیتونیان بڕیوەو زیاتر لە ١٢ هەزار هێكتار باخ و دارستانەكانی ئەو شارە سووتێنراون. هەروەها باجێكی زۆریش لەسەر ئەو جوتیارانە دانراوە كە لەشارەكەدا ماون و ساڵانە پێویستە هەموو ماڵێك زەیتون و رۆنی زەیتون پێشكەش بەبەرپرسانی گروپە چەكدارەكان بدەن، بەپێچەوانەوە دەستگیرو ئەشكەنجە دەدرێن و ئەگەری ئەوە هەیە بێسەروشوێن بكرێن. قڕكردنی نەژادی لەساڵیادی هێرشەكەی توركیادا خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو ئاماژەی بەوەكرد، «تاوانی گەورەی دڕندانە وەك قڕكردنی نەژادی، كەلتوری لەعەفرین ئەنجامدەدرێت، سروشتیش بەشی خۆی لەپێشێلكاریەكان وەرگرتووە، ئەم تاوان و پێشێلكاریانە لەبەرچاوی جیهان، نەتەوەیەكگرتووەكان و رێكخراوەكانی یاسایی و مرۆیی ئەنجامدەدرێن، پێویستە كۆتایی بەتاوان و داگیركەری بهێندرێت. پێویستە بەرپرسیارانی ئەم كردەوانە دادگایی بكرێن. ئەم بێدەنگیە سووربوونە لەسەر تاوانەكان و تاوانەكان زیاد دەكەن، بێ رزگاركردنی عەفرین و هەرێمە داگیركراوەكانی دیكە لەدەستی دەوڵەتی توركیا، هیچ كاتێك ئارامی و چارەسەری نابێت. هەروەها لەكەمپەكانی شەهبا كەئاوارەكانی عەفرین لەوێ نیشتەجێبوون، چەندین خۆپیشاندان ئەنجامدران و داوا لەڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و وڵاتانی جیهان دەكەن، كار بۆ گەڕاندنەوەیان بكەن و بەهەڵگرتنی وێنەی شەهیدانیان و چڵە زەیتون رایانگەیاند كەدەست لەعەفرین هەڵناگرن و رۆژێك دێت، دەگەڕێنەوە سەر زێدی باوك و باپیرانیان.

هاوڵاتی هێمن مەحموود  لێدوان و سەردان و كۆبوونەوەكانی بەرپرسانی بەغداو هەرێم لەسەر یاسای نەوت و غاز كەوا بڕیارە لەماوەی ئەم كابینەی محەممەد شیاع سوودانیدا تێبپەڕێت، ئەویش بەپێی ئەو رێككەوتنەی كەپێش دەسTبەكاربوونی سودانی لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم كردوویەتی تادێت زیاتر دەبێت و هەوڵەكان بۆ تێپەڕاندن و نەمانی گرفت و بەربەست و كەلێنەكانی ناو یاساكە زیاتر دەبێت، لیژنەی نەوت و غازی پەرلەمانی عێراقیش دەڵێت پرۆژەیاساكە چاوەڕێی هەڵكردنی گڵۆپی سەوزن لەلایەن حكومەتەوە بۆ ئەوەی ببرێتە پەرلەمان و گفتوگۆی لەبارەوە بكرێت و بەتێپەڕاندنیشی كێشە نەوتییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا چارەسەر دەبێت، سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاساش دەڵێت بەدەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز ماف بەكوردستان‌و حكومەتی ناوەندیش دەدرێت‌و ئەو مافانەی كەیاساكە دانی پێداناوە باڵادەست دەبێت لەسەر مامەڵەی نێوان هەردوولا. لەبەیاننامەیەكدا لیژنەی نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق دەڵێت یاسای نەوت و غاز یەكێكە لەیاسا گرنگەكان و لەكارنامەی وەزاری كابینەكەی محەممەد شیاع سوودانیدا باسكراوەو بەتێپەڕاندنی دەبێتەهۆی چارەسەركردنی كێشە نەوتییەكانی نێوان هەولێر و بەغداو تەواوكەری ئەو رێككەوتنە سیاسییەی كەحكومەتی   لەسەر درووستكراوە. لیژنەكە ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات یاسای نەوت و غاز پشت بەهەرسێ ماددەی دەستوری (111 و 112 و 115) دەبەستێت بۆ چارەسەر كێشەكانی هەرێم و بەغداو خاڵەكانی 20و 23ش لەكارنامەی كابینەكەی سوودانی باس لەتێپەڕاندنی ئەم یاسایە دەكات بۆ سفركردنەوەی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدا. هێشتا یاسا نوێیەكەی نەت و غاز بەتەواوەتی ئامادەنەكراوەو نازانرێت بەندە تازەكانی چین و چەندێك دەبێتەمایەی رێككەوتن یاخود ناڕەزایەتی دەربڕینی لایەنەكانی پەرلەمان، ئەوەی هەیە هەر پرۆژە كۆنەكەیە كە لەساڵی 2005ەوە چاوەڕێی تێپەڕاندن دەكات لەپەرلەمان و پەكخراوە، هەرێمیش باس لەوەدەكات تاوەكو ئەو یاسایە تێنەپەڕێت ئەو مافی ئەوەی هەیە خۆی نەوت هەناردەی دەرەوە بكات، بەڵام بەغدا ئەوە رەتدەكاتەوەو هەناردەكردنی نەوت بەنایاسایی وەسفدەكات. لەساڵی 2009شەوە هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای نەوت و غازی تایبەت بەخۆی كە لەساڵی 2007ەوە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە دەركراوە، نەوت هەناردە دەكات، دوای ساڵانێكیش لەناكۆكی دواجار لە 15ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری نادەستوریبوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی دەركردو رایگەیاند تەواوی گرێبەست و كاركردن و گەڕان بەدوای نەوتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان و وڵاتان بۆ هەناردەی نەوت نادەستورییە، حكومەتی هەرێمیش ئەوەی رەتكردەوەو ئەوەی بەپێشێلكردنی سەروەری خۆی وەسفكرد. بەپێی ماددەی 112 لەدەستوری عێراقی حكومەتی ناوەندی لەگەڵ هەرێمییەكان و پارێزگاكان ئیدارەی دەرهێنانی نەوت و غاز لەكێڵگەكانی ئێستا دەكات بەو مەرجەی داهاتەكەی بەشێوەیەكی دادگەرانە كە لەگەڵ دابەشبوونی دانیشتواندا بگونجێت لەتەواوی وڵاتدا دابەشبكرێت. لەناوەڕاستی ئەم مانگەش لەسەردانێكیدا بۆ بەغدا سەرۆكی حكومەتی هەرێم  لەگەڵا سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبووەوەو لەبەیاننامەیەكدا رایانگەیاند: لەسەر چارەسەركردنی كێشەكانی نێوانیان رێككەوتن لەبواری بودجەو یاسای نەوت و غاز بەپێی دەستور. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە: كە باسیان لەو هەنگاوە پێویستیانە كرد كەدەبێت بگیرێتەبەر بۆ دانانی پرۆژەیاسای نەوت و غاز، ئەویش بەپێی ئەو رێككەوتنە سیاسییەی كە لایەنەكان لەسەری رێككەوتوون لەكاتی پێكهێنانی ئەم حكومەتەدا. هاوكات نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا دەڵێت:  بابەتی نەوت قەیرانێكە كەكۆتایی نایەت، هەموو ساڵێك ئێمە كەبودجە دەنووسینەوە كێشەی مامەڵەو مافەكانی هەرێم دروستدەبێت، من بەبرایانی كوردم وت ئەگەر یاسای نەوت‌و غاز دەرنەچوو، ناكرێت ئەم قەیرانە كۆتایی بێت، بەدەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز ماف بەكوردستان‌و حكومەتی ناوەندیش دەدرێت‌و ئەو مافانەی كەیاساكە دانی پێداناوە ئەوە باڵادەست دەبێت لەسەر مامەڵەی نێوان هەردوولا، بەبێ یاسا بابەتەكە هەروەكو موجامەلە دەمێنێتەوە. لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراقیش رایگەیاندووە تێپەڕاندنی یاسای نەوت و غاز زۆر گرنگە بۆ بەدیهێنانی دادگەری لەدابەشكردنی سەروەت و سامانی وڵات، محەممەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانیش لەگەڵ سەرۆكی حكومەتی هەرێم باسیان لەگرنگی یاساكە كردووە وەك چارەسەرێك بۆ كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا. بەرپرسێكی پارتیش بەسایتی (بەغداد الیوم)ی راگەیاندووە: لەخولی ئەمجارەی پەرلەماندا یاسای نەوت و غاز دەچێتە پەرلەمان و تێدەپەڕێت ئەویش بەهۆی رێككەوتنی لایەنەكانی ئیدارەی دەوڵەتەوە. بەپێی ئەو پرۆژەیاسایەی نەوت و غاز كە 18 ساڵە لەپەرلەمانە بەرپرسیارێتی ئیدارەدانی كێڵگەنەوتییەكان لەوڵاتدا پێویستە لەلایەن كۆمپانیایەكی نیشتیمانییەوە بەڕێوەببرێت كە ئەنجومەنێكی ئیتیحادی تایبەتمەند لەو بوارەدا سەرپەرشتی دەكات، بەڵام بەهۆی ناكۆكییەوە تائێستا نە یاساكە دەرچووەو نە كۆمپانیاو ئەنجومەنەكە درووستكراوە، بەغداو هەرێمیش لەساڵی 2003ەوە لەسەر بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان كێشەیان هەیە، بەغدا دەڵێت هەرێم داهاتی نەوت ئاشكرا ناكات و رادەستی بەغدای ناكاتەوە، هەرێمیش دەڵێت كێڵگە نەوتییەكان دەكەونە خاكی خۆیەوە، بۆیە خۆی ئیدارەیان دەدات جا چ لەبابەتی كنەو پشكنینی تازەبێت یاخود ئیدارەدانی كێڵەگە هەبووەكان بێت یاخود لەهەناردەكردن و بەستنی گرێبەست بێت بۆ فرۆشتن و گەشەپێدان. بەشێك لەچاودێرانیش دەڵێن هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوەدەچن ئەمجارە هەرێم و بەغدا دوای چەندین دواخستن لەسەر یاساكە رێكدەكەون، بەڵام بەشێك لەچاودێرانیش بڕوایان وایە نابێت هێندە گەشبینی بدرێت بە رێككەوتن و پرسیاری ئەوەدەكەن یاسایەك بە 17 ساڵ لەسەری رێكنەكەوتبن چۆن بەماوەیەكی كەم لەسەری رێكدەكەون و كێشە چارەسەرنەكراوەكانی هەرێم و بەغدا چارەسەر دەبن