نەبیل مەرسومی: پشكی هەرێم لە بودجەی عێراقدا بەرزدەبێتەوە

هاوڵاتی محەممەد حەلبووسی، سەرۆکی پەرلەمانی عێراق باسی لە دۆخی دارایی عێراق و بەهای دینار کرد و رایگەیاند، ئاماژەکان وا دەردەخەن دۆخی دارایی عێراق "جێگەی مەترسی نییە وبەهای دۆلار دەگەڕێتەوە دۆخی ئاسایی". محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق له‌په‌یامێكدا رایگه‌یاند، به‌پێی پێوه‌ر و بنه‌ما نێوده‌وڵه‌تیه‌كان هیچ مه‌ترسی و نیگه‌رانیه‌ك له‌سه‌ر دۆخی ئابوری عێراق نیه‌، له‌گه‌ڵ جێبه‌جێكردنی رێوشوێنه‌كان به‌های دۆلار به‌رامبه‌ر به‌دینار دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی ئاسایی. وتیسی،"ئه‌مه‌ یه‌كه‌مجار نییه‌ كه‌ نرخی ئاڵوگۆڕه‌كان هاوكات له‌گه‌ڵ ڕێوشوێنه‌ یاسایی و ڕێكخراوه‌ییه‌كانی بانكی ناوه‌ندی گۆڕانكاری به‌خۆوه‌ ده‌بینن كه‌ ئه‌و رێوشوێنانه‌ هاوته‌ریبن له‌گه‌ڵ مه‌رجه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و سیاسه‌ته‌ دراوییه‌كان، ئامانجیشیان ڕێكخستنی جوڵه‌ی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی و ڕێگریكردنه‌ له‌ قاچاخكردنی دراوی ڕه‌ق". باسی لەوەشکرد،"به‌پێی پێوه‌ره‌ جیهانیه‌كان و هه‌روه‌ها له‌به‌ر ڕۆشنایی گه‌شه‌سه‌ندنی یه‌ده‌گی نه‌ختینه‌یی و ئاستی داهاتی به‌ده‌ستهێنراو كه‌ به‌رزترینه‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ ساڵانی ڕابردو، هیچ نیگه‌رانی و ترسێك له‌سه‌ر ئابوری عێراق نییه‌". ئەمەش لە کاتێکدایە، لە رۆژی رابردوو بانکی ناوەندی عێراق و وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا لە کۆبوونەوەیەکدا لەسەر میکانیزمەکانی سەقامگیرکردنەوەی بەهای دۆلار لە عێراق رێککەوتن و کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر بازاڕەکانی دراودا هەبوو.

ناوەندێکی راپرسی ئاشکرای دەکات کە زۆرینەی دانیشتوانی ئێران دژی دەسەڵاتی وڵاتەکەن بەڵام 15%ی خەڵک دژی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیین. ناوەندی توێژینەوە بۆ راپرسیی لە ئێران (Gamaan) بڵاوی کردوەتەوە؛ بە پێی نوێترین راپرسی 81%ی دانیشتوانی ناوخۆ و 90%ی هاوڵاتییانی ئێرانیی نیشتەجێی دەرەوەی وڵات، دژی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێرانن و ئەگەر ریفراندۆم بکرێت دەنگ بە دەسەڵاتی ئێستا نادەن . بە پێی راپرسییەکە 67%ی بەشداربوانی ناوخۆی ئێران پێیان وایە ناڕەزایەتییەکانی ماوەی رابردو ئەنجامی دەبێت و 90%ی هاوڵاتییانی ئێرانیی لە دەرەوە گەشبینن بە ئەنجامەکانی ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران لە بەرامبەردا تەنها 9%ی خەڵک پێیان وایەوە سەرهەڵدان و ناڕەزیەتییەکان ئەنجامی نابێت. نزیکەی 158 هەزار کەس لە ناوخۆیی ئێران بەشدارییان لە راپرسەییەکەدا کردوە و 42 هەزارکەسیش لە دەرەوە پرسیارەکانی ئەو راپرسییەیان وەڵام داوەتەوە و زۆرینەیان رایانگەیاندوە ئەگەر هاوشێوەی ساڵی (1/4/1979) ریفراندۆم بکرێت ئەوا دەنگ بە دەسەڵاتی ئێستا نادەن لە کاتێکدا بە پێی ئەو بانگەشەی دەسەڵات دەیکات  98%ی دانیشتوانی ئێران دژی سیستمی پاشایەتی دەنگیان بە کۆماری ئیسلامی داوە.

هاوڵاتی هەموو ساڵێكی نوێ لەگەڵ باسكردن لەپرۆژەیاسای بوودجەی عێراق بابەتی پڕچەككردنی سوپای عێراق و تەرخانكردنی بڕە پارەیەكی یەكجار زۆر بۆ بواری بەرگری عێراق دێتە ئاراوەو رای جیاواز جیاوازی لەسەر درووستدەبێت بەتایبەت لەكاتێكدا كە هاوشانی سوپای عێراق دامودەزگای سەربازی و ئەمنی لەجۆری حەشدی شەعبی هەیە، لەسەردانەكەی چەند رۆژی رابووردوی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش بۆ فەرەنسا باس لەبابەتی پڕچەككردنی سوپا كراوە. حسێن عەلاوی راوێژكاری سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە لەو سەردانەدا باس لەوەكراوە كەوا عێراق بەنیازی كڕینی فڕۆكەی لەجۆری (رافال)ی فەرەنسیە، ئەمەش وەك بەهێزكردنی بواری هێزی ئاسمانی سوپای عێراق و رووبەڕووبوونەی گرووپی تیرۆرستی داعش لەناوچە كراوە كشتووكاڵییەكاندا. فەریق شەهاب جاهدی فەرماندەی هێزی ئاسمانی عێراقیش ئاشكرایكردووە لەساڵی 2023 گرنگییەكی زیاتر بەهێزی ئاسمانی دەدرێت و فڕۆكەو چەكی نوێ بۆ هێزەكە دابیندەكرێت و بەهێزدەكرێت. سوپای عێراق كە لەساڵی 1921 دامەزراوە، تاوەكو ئێستا پێنج جەنگی نیزامی گەورەی ئەنجامداوە كەئەوانیش جەنگی ئیسرائیل 1948، جەنگی ئۆكتۆبەر 1973، جەنگی ئێران 1980، جەنگی داگیركردنی كوەیت 1990، جەنگی ئەمریكا 2003، ئەمە جگە لەچەندین جەنگی ناوخۆیی لەدژی كوردو شیعەكان و سەركوتكردنی راپەڕینەكانی خەڵك لەساڵی 1991. لەدوای ساڵی 2003 و داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكا، بەپێی بڕیارێكی پۆل برێمەری حاكمی مەدەنی ئەوكاتی عێراق سوپای عێراق هەڵوەشایەوەو سوپایەكی نوێ لەبری ئەوە درووستكرا كەخزمەتكردن تیایدا ئارەزوومەندانەبوو پێچەوانەی سوپای پێشوو كە بەزۆرەملێی بوو، هاوكات بەتازەترین چەكی ئەمریكی پێشكەوتوو پڕچەككراو ساڵانە بودجەیەكی زەبەلاح بۆ پڕچەككردانی تەرخانكرا، كەچی لەساڵی 2014دا بەهۆی گەندەڵی لەناو سوپادا لەبەرامبەر چەند هەزار چەكدارێكی داعشدا شكستیخواردو چەندین پارێزگای بەدەستەوەدا، دواتر بەهاوكاری هاوپەیمانان و پێشمەرگەو حەشدی شەعبی شارەكان ئازادكرانەوە. لەساڵانی رابووردووشدا بەهۆی شەڕی تیرۆرو گەندەڵییەوە سوپای عێراق سوپایەكی لاوازبووەو چەندین هێزو میلیشیا لەدەرەوەی سوپا هەبوون و چەندین دۆسیەی گەندەڵی لەپڕچەككردنی سوپادا پەردەیان لەسەرهەڵداریەوە كە زیانەكانی بەملیارەها دۆلار لەبودجەی عێراق مەزەندە دەكرا بەتایبەت ئەو گرێبەستە سەربازییە لەگەڵ رووسیا لەسەردەمی كابینەكەی نوری مالیكی ئەنجامدراو دەركەوت چەندین ملیار دۆلار گەندەڵی تیادا كراوە. بۆ ساڵی 2023ش، محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەكۆبوونەوەیەكدا لەگەڵ لیژنەی پڕچەككردنی سوپای عێراق لەوەزارەتی بەرگری گفتوگۆی لەسەر ئەو پرسەكرد و پانۆڕامایەكی پڕچەككردنی سوپاكەی هەر لەساڵی 2004ەوە تائێستا بۆ خرایەڕوو. بەپێی راگەیاندراوێك كەدوای كۆبوونەوەكە بڵاوكراوەتەوە باس لەگرنگی پڕچەككردنی بواری بەرگری ئاسمانیش كراوەو هاوكات سەرۆك وەزیران رێنمایی لیژنەكەی كردووە هەماهەنگی بكەن لەگەڵ وەزارەتی داراییدا بۆ ئەوەی پارەی پێویست بۆ پلانی پڕچەككردنەكە دابینبكرێت. وەزارەتی پیشەسازی عێراقیش بڵاویكردووەتەوە كە بەنیازی بەرهەمهێنانی ئاسنی پڕچەككردنە بۆ سوپاو هەنگاوی لەو بوارەدا ناوە. پێشووتریش وەزارەتی بەرگری عێراق بڵاویكردبووەوە كە لەگەڵ ئەمریكاو فەرەنسا لەپێناوی بەهێزكردنی دامەزراوە سەربازییەكان چەندین گرێبەستی لەگەڵ ئەمریكاو فەرەنسا ئیمزاكردووە. لیوا روكن عەبد عەرداوی فەرماندەی بەشی تۆپهاوێژ لەوەزارەتی بەرگری رایگەیاندووە وەزارەتەكە چەندین گرێبەستی بۆ پڕچەككردنی سوپا لەگەڵ ئەمریكاو فەرەنسا ئیمزاكردووە بەتایبەت لەبواری تۆپهاوێژدا كە لەم دواییەدا گرنگی و چالاكی ئەو بوارە دەركەوتووە لەجەنگی دژ بەداعشداو چەكی تۆپهاوێژی دوورمەودا بەدەستدەخەین كە دوژمن لەدوورەوە دەكاتە ئامانج. ئەم خۆپڕچەككردنەی عێراق بەتایبەت لەدوای ساڵی 2021ەوە زیاتربووە، ئەویش پاش كشانەوەی هێزە بیانییەكان و فەرماندەیی سوپای عێراق ئەوەی ئاشكراكردووە كەدەیەوێت فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و بەرگری ئاسمانی بەهێزتربكات. لیژنەی بەرگری و ئاسایشیش لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سوورە لەسەر ئەوەی دەستكاری بڕگەی تەرخانكراو لەبودجە بۆ بواری ئەمنی بكات و چەكی پێشكەوتوو بۆ پاسەوانی سنور بكڕدرێت بەتایبەت فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و دووربین و كامێرای حەراری و چەكی لیزەری و دامەزراندنی سەدان كەسی نوێ لەناو هێزەكەدا تابتوانرێت باشتر سنوورەكان بپارێزرێت. بەپێی پێگەی گڵۆباڵ فایەر پاوەری ئەمریكی لەئێستادا سوپای عێراق لەڕیزبەندی 34 ی سوپاكانی جیهاندایە، ئەمەش پاش ئەوەی ساڵی 2021 لەڕیزبەندی 57 ی  جیهانیدا بوو لەكۆی 140 دەوڵەتی جیهاندا، ئەم بازدانە هەرچەندە لەڕووی تیۆرییەوە بەدەستكەوت دەژمێردرێ، بەڵام لەواقیعدا سوپاكە بەدەست چەندین گرفتەوە دەناڵێنێت وەك ئەوەی هێزێكی دیكە لەدەرەوەی سوپا هەیە كەئەویش حەشدی شەعبییەو سوپای عێراقی لاوازكردووە، هاوكات ئەم سوپایە بەرەو پیربوون دەچێت ئەویش بەهۆی ئەوەی كە كەسانی نوێ دانامەزرێن و خزمەتی زۆرەملێی لەئارادانییە تا گەنج بێتەوە، هاوكات خەرجی سوپاكەش زۆربووە هەر بۆ نموونە لەبودجەی ساڵی 2021 زیاتر لە 18 ملیارو 700 ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخانكراوە كەچەندین قات زیاترە لەبودجەی تەرخانكراو بۆ بوارەكانی پەروەردەو فێركردن و گەشەپێدان و بونیاتنان. بەپێی ئامارەكانی حكومەتی عێراقیش لەئێستادا تەواوی هێزە ئەمنییەكانی عێراق بەوەزارەتی بەرگری و ناوخۆ و ئاسایشی نیشتیمانی و هەواڵگری و حەشدی شەعبی زیاتر لە یەک ملیۆن كەسەو هەر 40 كەسێكی عێراقی كەسێكی ئەمنی بەردەكەوێت، سویای عێراقیش زیاتر لە 310 هەزار كەسەو دابەشبوون بەسەر 14 فیرقەی سەربازیدا لەتەواوی عێراقدا جگە لەهەرێمی كوردستان، خاوەنی زیاتر لە 500 تانك و زرێپۆشی رووسی و ئەمریكی و  زیاتر لە یەک هەزار مودەرەعە و چوار هەزارو 500 ئۆتۆمبیلی سەربازیشە، هەروەها خاوەنی 350 فڕۆكەی جەنگی و هەلیكۆپتەرو فرۆكەی راهێنانە، لەڕووی بەرگری ئاسمانیشەوە عێراق لاوازەو تەنیا خاوەنی 13 پێگەی رادارییە، هێزی ئاویش عێراق تەنیا خاوەنی 100 بەلەمی سەربازییە كەتوانایان سنوردارەو كاری گەورەیان پێ ئەنجامنادرێت. **لەئێستادا سوپای عێراق لەڕیزبەندی 34 ی سوپاكانی جیهاندایە، ئەمەش پاش ئەوەی ساڵی 2021 لەڕیزبەندی 57 ی  جیهانیدا بوو لەكۆی 140 دەوڵەتی جیهاندا، ئەم بازدانە هەرچەندە لەڕووی تیۆرییەوە بەدەستكەوت دەژمێردرێ، بەڵام لەواقیعدا سوپاكە بەدەست چەندین گرفتەوە دەناڵێنێت وەك ئەوەی هێزێكی دیكە لەدەرەوەی سوپا هەیە كەئەویش حەشدی شەعبییەو سوپای عێراقی لاوازكردووە

هاوڵاتی به‌گوێره‌ی سه‌رچاوه‌ رۆژنامه‌وانییه‌كانی عێراق، رۆژی دووشه‌ممه‌ی داهاتوو (6ـی شوبات/فێبرایه‌ری 2023)، سێرگی لاڤرۆڤ، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی رووسیا سه‌ردانی عێراق ده‌كات و له‌گه‌ڵ هه‌ر یه‌ك له‌ له‌تیف ره‌شید، سه‌رۆككۆماری عێراق؛ محه‌ممه‌د شیاع سوودانی، سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق؛ محه‌ممه‌د حه‌لبووسی، سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق و فوئاد حوسێن، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی عێراق كۆده‌بێته‌وه‌. به‌گوێره‌ی هه‌مان سه‌رچاوه‌،"سێرگی لاڤرۆڤ له‌ به‌غدا گفتوگۆ له‌سه‌ر دۆسیه‌ی وزه‌ و نه‌وت و گاز و كاری كۆمپانیا ڕوسیه‌كان ده‌كات، جگه‌ له‌ دۆسیه‌ی چه‌كسازی، هه‌روه‌ها له‌سه‌ردانه‌كه‌یدا و كۆبونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی باڵای عێراق ئه‌گه‌ری ئه‌نجامدانی گرێبه‌ستی جۆراوجۆر هه‌یه‌. ئه‌وه‌ش خراوه‌ته‌ڕوو، لاڤرۆڤ به‌ یاوه‌ری شاندێكی باڵای بازرگانی دێته‌ عێراق، كه‌ سه‌رۆكی چه‌ندین كۆمپانیای گه‌وره‌ی رووسی له‌خۆ ده‌گرێت.

نرخی دۆلار بەرامبەر دینار 164,500 نرخی تمەن بەرامبەر دۆلار $100=4,445,000 نرخی لیرەی تورکی بەرامبەر دۆلار 1880=100$ ‎نرخی یۆرۆ بەرامبەر دینار 176,000=€100 

راوێژكارێكى محمد شیاع سودانی رایگه‌یاند: کۆتای هاتنی دابه‌زینى نرخى دۆلار به‌رامبه‌ر به‌ دینارى عێراقى وگه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ نرخى پێشوو لە ماوه‌ى دوو هه‌فته‌ى دیكه‌ ڕوودەدات. فادی ئەلشه‌ممه‌رى ئاماژه‌ى بۆ سه‌ركه‌وتنى كۆبوونه‌وه‌ى ئەستەنبوڵ له‌نێوان بانكى ناوه‌ندى عێراق وگه‌نجینه‌ى ئه‌مریكا كردو وتوێتی: بانكى ناوه‌ندى عێراق كۆمه‌ڵێك رێكارى نوێى بڵاوكردۆته‌وه‌ وئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆكارێك بۆ دابه‌زینى نرخى دۆلار وهه‌روه‌ها رێكاری دیكه‌شى گرتووته‌به‌ر له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وانه‌ى دۆلار ده‌به‌نه‌ ده‌ره‌وه‌ و زیان به‌نرخى دراو ده‌گه‌یه‌نن. شه‌ممه‌رى گوتیشى: له‌ماوه‌ى دوو هه‌فته‌ى دیكه‌ ده‌بینین كه‌نرخى دراوه‌كان سه‌قامگیرى به‌خۆیه‌وه‌ ده‌بینێت وده‌چێته‌وه‌ سه‌ر نرخى پێشووترى. جێی باسە، دوای کۆبونەوەکەی ئەستەبوڵ لە نێوان بەرپرسانی بانکی ناوەندی عێراق و خەزێنەی ئەمریکا، لەماوەی چەند کاتژمێرێکی کەم نرخی دینار بەرامبەر دۆلار بەڕێژەیەکی بەرچاو بەرزبۆیەوە، دواتریش بانکی ناوندی چەند بڕیارێکی تری دەکرد بۆ جێگێربون و زیاتر بەرزبونەوەی نرخی دینار، بەڵام نرخی دینار تا ئەم ساتە، جێگێر نیە و بەردەوام لەبەرزو نزمیی دایە،

هاوڵاتی جێگری سەرۆکی گشتی جەهەپە رایگەیاند، بۆ پرسی هەڵبژاردن پەیوەندی بە هەدەپەوە دەکەن و وتی، دەیانەوێت لەگەڵ هەدەپە کار بکەن. بولەنت کوشئۆغڵۆ جێگری سەرۆکی گشتی پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) لە بەرنامەیەکی تەلەڤزیۆنیدا، ئاماژەی بە پەیوەندیەکانی پارتەکەی لەگەڵ پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) کرد. کوشئۆغڵۆ ئاماژەی بەوەکرد، کارێکی هەڵەیە ئەگەر هەدەپە لە دەرەوەی هاوکێشەکان بهێڵنەوە و وتی، " بێگۆمان لەگەڵ هەدەپە گفتوگۆ دەکەین. هەدەپە رۆلێکی کلیل و یەکلاکەرەوەی لەم هەڵبژاردنەدا هەیە. " جێگری سەرۆکی جەهەپە دەشڵێت، ئەوان هاوپەیمانیان لەگەڵ هەندێک پارت و لایەندا کردووە کە بە تەنیا لەسەدا یەک و کەمتر دەنگیان هەیە، بەڵام هەدەپە خاوەنی ١٠٪ی دەنگەکانە، بۆیەش پارتێکی گرنگە و بێگۆمان پەیوەندییان پێوە دەکرێت. ئەو بەرپرسەی جەهەپە رەخنەی لە بڕینی بودجەی هەدەپە لەلایەن دادگای دەستووری تورکیا گرت و ئەوەی خستەڕوو، " هەدەپە هەرچیەک بێت، پارتێکی تورکیایە. هاوڵاتیانی تورکیا دەنگیان پێداوە. ئێمەش پەیوەندیان پێوە دەکەن. پەیوەندیمان لەگەڵ زۆر پارت هەیە. هەرچەندە هەدەپە بەشێک نییە لە هاوپەیمانی گەل، بەلام لە پرسی هەڵبژاردنەکاندا دەتوانین کارێک پێکەوە بکەین." هەڵبژاردنەکانی تورکیا رۆژ بە رۆژ نزیک دەبنەوە، بەڵام تاوەکو ئێستا هیچ لایەنێک بە فەرمی کاندیی خۆی بۆ پۆستی سەرۆکایەتی ئاشکرا نەکردووە، لە میدیاکانی تورکیادا باسی ئەوە دەکرێت کە پێدەچێت ئەگەر هاوپەیمانی گەل کەمال کلچدارئۆغلۆ سەرۆکی جەهەپە کاندید بکەن، هەدەپەش دەنگی پێبدات. کۆتایی مانگی کانونی دووەم، هاوپەیمانی گەل پرۆگرامی حکومەتەی ئاشکرا کرد، هەرچەندە بۆ پرسی کورد هیچ هەنگاوێکی تێیدا نەبوو، بەڵام دوو خاڵی گرنگی بۆ پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) بەدی دەکرێت. خاڵی یەکە  ئەوەیە کە بە مادەیەکی دەستووری، پرسی قەیوم قەدەغە بکرێت کە کارمەندێکی حکومەتی لە جێگەی کەسێک دابنرێت کە لەلایەن خەڵکەوە هەڵبژێردراوە. ئەوەش وادەکات کە دەست بەسەر هیچ شارەوانی و پۆستێکی ئیداری هەدەپەدا نەگیرێت. خاڵی دووەم ئەوەیە کە هەموو بڕیارەکانی دادگای باڵای مافەکانی مرۆڤی ئەوروپا لەلایەن حکومەتی تورکیاوە جێبەجێ بکرێن. دادگای بالای مافەکانی مرۆڤی ئەوروپا چەندین جار داوای کردووە کە دەمیرتاش و زیندانیانی دیکەی سیاسی لە تورکیا ئازاد بکرێن، بەڵام حکومەتی تورکیا رەتی دەکاتەوە.

هێرش جەلال  مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی پێشووی ئەمریكا، بەبڵاوكردنەوەی كتێبێك بەناوی «هیچ كاتێك سازش مەكە؛ بۆ ئەمریكای خۆشەویست تێبكۆشە» چەندین پرسی گرنگی ناوخۆیی ئەمریكاو پەیوەست بەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتی، سعودیە، پاكستان، هیندستان و توركیای وروژاندوە، بەڵام ئەو بەشەی كەباسی رۆژئاوای كوردستان و سوریا دەكات، نیگەرانی و كاردانەوەی توندی بەرپرسانی توركیای لێكەوتەوە. مایك پۆمپیۆ لەكتێبەکەیدا باس لەسەردانێكی بۆ ئەنقەرە كردووە لەگەڵ مایك پێنس جێگری سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا لەمانگی تشرینی یەكەمی ٢٠١٩، بۆ ئەوەی توركیا لەبارەی ئاگربەستی سوریا رازی بكەن و ئاماژەی بەوەكردووە كەچۆن قەناعەتی بە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا كردووە. پۆمپیۆ دەڵێت: كاتێك گەیشتینە كۆشكی ئەردۆغان، وتی دەیەوێت بۆ ماوەی چەند خولەكێك، بەتەنیا لەگەل مایك پێنس قسە بكات، دوای نیو كاتژمێر وتم، هەرچۆنێك بێت پێویستە جێگری سەرۆك ببینم. ٢٠ خولەكی پێچوو و دواتر هەوڵمدا دەرگای ئەو ژوورە بكەمەوە كە پێنس و ئەردۆغان تێیدا كۆببوونەوە، دەرگاكە داخرابوو، دواتر بەهاوڕێكانم گوت دەرگاكە دەشكێنین». پۆمپیۆ ئاماژەی بەوەشكرد، تیمە ئەمنییەكەی نیگەران بوون لەوەی دەسەڵاتدارانی توركیا كاردانەوەی شەڕانگێزانەیان هەبێت لەكاتی هەوڵی شكاندنی دەرگاكەدا، بەڵام ئاسایشی كۆشكەكەی ئەردۆغان بەخێرایی رێگەی پێداوە بچێتە ژوورەكەوەو بەرپرسانی ئەمریكاش بەشداربوون لەكۆبوونەوەی نێوان ئەردۆغان و پێنس. لەو كاتەدا پێنس ئاگاداری كردووەتەوە كە رێككەوتنێكی كاتی ئاگربەست لەسوریا ئەنجامدراوە.   هاوپەیمانی ئەمریكاو هەسەدە مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی پێشووی ئەمریكا لەبەشێكی دیكەی كتێبەكەیدا باسی لەشەڕی رەققە كردووە كە ئەو كاتە پایتەختی خەلافەتی تیرۆریستانی داعش بووەو دەڵێت، « لە ساڵی ٢٠١٧دا دانوستان لەنیوان ئیدارەی ترەمپ و بەرپرسانی توركیا هەبوو، بۆ ئامادەكردنی نەخشەڕێگەیەك بۆ ئەوەی رەققە لەدەستی داعش دەربهێندرێت. پۆمپیۆ بەئاماژەدان بەوەی كە واشنتۆن لەو ماوەیەدا دوو بژاردەی لەبەردەستدابوو، یان لەگەڵ هاوپەیمانە كوردەكانی ئەمریكا، كەبریتی بووە لەهێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە)، یان لەگەڵ سوپای توركیا پێویست بوو كاربكەن. پۆمپیۆ سەبارەت بەپرۆسەكە نووسیویەتی؛ «رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیاو هاكان فیدان سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا (میت)، چەندین جار پەیوەندییان پێوەكردم و وتیان، ‹هەسەدەو پەكەكە هیچ جیاوازییەكیان نییە.› دەیانگوت ئەگەر ئەمریكا پشتیوانی لەقەسەدە بكات، ئەوا پەیوەندییەكانمان تێكدەچێت». پۆمپیۆ ئاماژەی بەوەدا كەپنتاگۆن باوەڕی بەوە نەبووە كەهێزەكانی سوپای سوریای ئازاد كەتوركیا پشتگیری دەكات، ئەوەندە بەهێزبن كە بتوانن داعش تێكبشكێنن، بۆیە هاوكارییان لەگەڵ هێزەكانی هەسەدە هەڵبژاردووە.   فیدان و كالن كۆبوونەوەكەیان بەجێهێشت مایك پۆمپیۆ لەكتێبەكەیدا ئەوەشی ئاشكراكردووە كەبڕیارەكەی ئەمریكا بەرپرسانی توركیای زۆر تووڕە كردووەو پەیوەندییەكانیان تێكچووە و وتی، « كاتی ئەوە هاتبوو، بڕیارەكە بە بەرپرسانی توركیا رابگەیەنین كە لەگەڵ هەسەدە دەست بەئۆپراسیۆنی رەققە دەكەین. لەژوورێكدا كۆبووینەوە، تاوەكو ئێستا تووڕەییەكی بەم ئەندازەیەم نەبینیبوو كە لەتەقینەوەیەك دەچوو. ئیبراهیم كالن وتەبێژی سەرۆكایەتی كۆماری توركیاو هاكان فیدان سەرۆكی میت لەكۆبوونەوەكەدا بوون، كەبڕیارەكەمان راگەیاند، بەپەلە هەستان و كۆبوونەوەكەیان بەجێهێشت و ئەوەش بۆ پەیوەندیەكانمان باش نەبوو».   چاوشئۆغلۆ: پۆمپیۆ درۆ دەكات زانیاریەكانی نێو كتێبەكەی مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی پێشووی ئەمریكا، بەرپرسانی توركیای تووڕە كردووە و لەسەر ئاستی باڵاو ناوخۆدا كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێناو دواجار لەسەر ئاستی وەزارەتی دەرەوە وەڵامی پۆمپیۆ درایەوە. مەولود چاوشئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی توركیا، بەشێوەیەكی فەرمی وەڵامی پۆمپیۆی دایەوەو وتی، « بڕوام وایە پۆمپیۆ ئەم كتێبەی بۆ ئەوە ئامادە كردووە كەخۆی بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا كاندید بكات. ئەو نووسینەی لەبارەی توركیاوە هەیە، راست نین. من بەشێوەیەكی دیپلۆماسی قسە دەكەم، بەڵام ئێوە دەتوانن بەئاسانی بڵێین درۆ دەكات». پیشاندانی لاوازی توركیا لەدژی داعش ئەردۆغانی زۆر تووڕە كردووە چاوشئۆغلۆ باسی ئەوەشی كرد كەئەردۆغان رەخنەی توندی لەكتێبەكەی پۆمپیۆ گرتووە كە دەڵێت، ‹ ئەمریكا لەشەڕی دژی داعشدا، توركیای لاواز بینیوەو لەگەڵ كوردەكاندا كاری كردووەو ئاماژەی بەوەداوە، « جێگەی سەرسووڕمانە كە لەكتێبەكەدا باسی ئەوە دەكرێت، توركیا ناتوانێت لەدژی داعش شەڕ بكات. سوپای توركیا بەتەنیا سوپایەكی نێو ناتۆیە كە راستەوخۆ لەدژی داعش شەڕی كردووە. كاتێك ئێمە لەسوریا دژی داعش دەوەستاینەوە، ئەمریكا داعشەكانی بۆ ئەفغانستان دەنارد. ئەوانەی ئەمڕۆ لەئەفغانستان كاری تیرۆریستی دەكەن، ئەو كەسانەن. سوپای توركیا دووەم هێزی ناتۆیەو هێزەكەی دیارە». چاوشئۆغلۆ لەبارەی قسەكانی پۆمپیۆ كەخەریك بووە دەرگای ژووری كۆبوونەوەكەی ئەردۆغان و پینس بشكێنێت و دەڵێت، « منیش لەوێ بووم و بینیمان كە پۆمپیۆ نیگەران بووە، بەڵام وەك پرۆتۆكۆل پێویست بوو پینس و ئەردۆغان بە تەنیا كۆببنەوە و ئەوەمان بە پۆمپیۆ راگەیاند». چاوشئۆغلۆ بەڵام باسی ئەوەی نەكرد كە پۆمپیۆ هەوڵیداوە، دەرگای ژووری كۆبوونەوەكە بشكێنێت. **كەئەردۆغان رەخنەی توندی لەكتێبەكەی پۆمپیۆ گرتووە كە دەڵێت، ‹ ئەمریكا لەشەڕی دژی داعشدا، توركیای لاواز بینیوەو لەگەڵ كوردەكاندا كاری كردووەو ئاماژەی بەوەداوە، « جێگەی سەرسووڕمانە كە لەكتێبەكەدا باسی ئەوە دەكرێت، توركیا ناتوانێت لەدژی داعش شەڕ بكات. سوپای توركیا بەتەنیا سوپایەكی نێو ناتۆیە كە راستەوخۆ لەدژی داعش شەڕی كردووە

هاوڵاتی لە تورکیا پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق لەگەڵ یاریدەدەری وەزیری خەزێنەی ئەمریکا کۆبووەوە و ھەردوولا ھەماھەنگی دەکەن بۆ جێگیرکردنی بەھای دراو لە عێراقدا. بانکی ناوەندی عێراق لە راگەیەندراوێکدا دەڵێت، لە کۆبوونەوەی نێوان بانکی ناوەندی و وەزارەتی خەزێنەی ئەمریکادا ھەردوولا بەدوای دۆزینەوەی ئاسۆیەکیان کردووە بۆ ھەماھەنگی زیاتری نێوانیان بەتایبەت لەسەر جێگیرکردنی بەھای دراو لە عێراقدا. وەفدی وەزارەتی خەزێنەی ئەمریکا پشتیوانی خۆی بۆ ئاسایشی ئابووری عێراق دەربڕیوە، ئەوەش وەکو ئاماژەیەک بە پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەی نێوان محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق و جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا. بانکی ناوەندی عێراق ھەروەھا دەڵێت،  وەزارەتی خەزێنەی ئەمریکا نەرمی نواندووە  بۆ بەدیھێنانی ئامانجە ھاوبەشەکانی نێوان بەغداد و واشنتن، راشیگەیاندووە، کۆبوونەوەکان بەردەوام دەبن.

هاوڵاتی ئەمریكا هەوڵی رازییكردنی چین دەدات نەوت لەئێران نەكڕێت ناڕەزاییەكان و جەنگی ئۆكرانیا گەورەترین گورز لەڕێككەوتنی ئەتۆمی دەدات ئێران نزیكەی دوو ساڵە هیوای لەسەر رێككەوتنی ئەتۆمیی هەڵچنیوە بۆ دەربازبوون لەزۆربەی ئەو قەیرانانەی كە وڵاتەكەی بەرەو هەڵدێر بردووەك بەڵام بەدەستپێكردنی جەنگی ئۆكرانیاو سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینا هەموو ریسەكانی لێبووەتەوە بەخوری بەتایبەت كەئەمریكا وەك لایەنی سەرەكیی ئەو رێككەوتنە تەنها مەرگەكەی رانەگەیاندووە و لەنوێترین هەڵوێستیشدا هێندەی دیكە تارانی بێهیوا كردو رایگەیاند بژاردەی سەربازیی دژی بەرنامەی ئەتۆمیی لەسەر مێزە. بەكورتی بچووكترین قازانجی ماددیی ئێران لەزیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی فرۆشتنی 50 ملیۆن بەرمیل نەوت دەبوو لەشەش مانگدا كە وڵاتی قەتەر نێوەندگیریی سەرەكیی وڵاتانی رۆژئاوا و ئێران بوو بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو بابەتە بەڵام تاران بەكەمتر لە 100 ملیۆن بەرمیل رازیی نەدەبوو ئەمریكا لەهەفتەی رابردوودا رایگەیاند هەوڵدەدەن چین رازیی بكەن بەوەی چیتر نەوت لەو وڵاتە نەكرێت و كۆتایی بەهەناردەی 850 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی ئێران بێت بۆ چین. ئێران بەزۆر رازی نەبوو ئێستا كەمەكەشی دەستناكەوێت، چونكە رۆبەرت مەڵی، نوێنەری ئەمریكا بۆ كاروباری ئێران رایگەیاندووە؛ وڵاتی چین ئاگاداركراوەتەوە كە لەچوارچێوەی سزاكاندا نابێت نەوت لەئێران بكڕێت، هاوكات جۆن كیربی، رێكخەری پەیوەندییە ستراتیژییەكانی ئاسایشی نیشتیمانی كۆشكی سپی وتی: واشنتۆن بەهیچ جۆرێك ئامانجی زیندووكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی نەماوەو لەنوێترین پێشهاتێشدا ئەنتۆنی بلینكن، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لەقاهیرە، پایتەختی میسر وتی: بژاردەی سەربازیی بۆ رێگریی لەبەرنامەی ئەتۆمیی تاران لەسەر مێزە. تەنها مانگێك دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان بەرپرسانی باڵای ئەمریكا رایانگەیاند سەرنجی وڵاتەكەیان تەنها لەسەر پشتیوانیی خۆپیشاندانی ئاشتییانەی ئێران دەبێت و چیتر رێككەوتنی ئەتۆمی پرسی سەرەكیی واشنتۆن نابێت و دواتر تۆمارێكی ڤیدیۆیی جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمریكا بڵاو كرایەوە كە بەوتەی ئەو تەنها مەرگی ئەو رێككەوتنە كۆتایی هەتاوە تەنها بەڕەسمی مەرگی راناگەیەنرێت.   سوپای پاسداران سەری رێككەوتنی ئەتۆمیی دەخوات روسیا لەنوێترین لێدوانیدا سەبارەت بەڕێككەوتنی ئەتۆمیی رایگەیاند؛ ئەمریكا هەوڵدەدات بەزەقكردنەوەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆی ئێران سەرنجی جیهان لەسەر رێككەوتنی ئەتۆمیی بەلاڕیدا ببات. وەزارەتی دەرەوەی روسیا لەبەیاننامەكەیدا رایگەیاندووە كەئیدارەی جۆو بایدن، سەرۆكی ئەمریكا هەوڵدەدات بەپشتیوانیی لەناڕەزایەییەكانی ئێران سەرنجەكان لەسەر زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی 5+1 بە فێڵ و هەوڵی ناڕاست بەلاڕێدا ببات و ئامانجی دیكە بگرێتەبەر بەمەبەستی كەمكردنەوەی فشارە نێودەوڵەتییەكان لەسەر واشنتۆن بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو دۆسیەیە. رۆژنامەی (فایننشال تایمز)ی بەریتانی بڵاوی كردووەتەوە؛ یەكێتی ئەوروپا دەیەوێت لەڕێگەی بژاردەیەكی یاساییەوە سوپای پاسداران بخاتە لیستی تیرۆر بەئامانجی كۆتاییهێنان بەخەون و هیواكانی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی. ئەو رۆژنامەیە ئاشكرای كردووە كەئەڵمانیا و فەڕەنسا دەوری سەرەكیی دەبینن بۆ ئەوەی ئەو بژاردە یاساییە دژی سوپای پاسداران جێبەجێ بكەن بۆ ئەوەی بەتیرێك دوو نیشان بپێكن و ئێران بكەوێتە بەر لێشاوی سزاكانی 27 وڵاتی ئەوروپا لەپێناو ئەو هاوكارییانەی پێشكەشی روسیای كردووە لەجەنگی ئۆكرانیاو هاوكات ئەوەش وەك پشتیوانییەك و كاردانەوەیەك دژی سەركوتی ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆی ئێران پیشان بدەن. هەڵوێستی فەڕەنساو ئەڵمانیا بەراورد بەوڵاتانی دیكەی ئەوروپا دژی كۆماری ئیسلامی گرنگترە بەتایبەت كە ئەو دوو وڵاتە بەشێكن لە رێككەوتنی ئەتۆمیی. رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (ئەمریكا، روسیا، چین، بەریتانیا، فەڕەنسا) لەگەڵ ئەڵمانیا كە بە 5+1 ناودەهێنرێت دوای 20 مانگ دانوستان لەساڵی 2015 واژۆكرا كەئەو رێككەوتنە بەشێك لەبەرنامە موشەكییەكانی سوپای پاسدارانی دەگرتەوە و تاران بۆی نەبوو پیتاندنی یۆرانیۆم لە 5% زیاتر بەرز بكاتەوەو كشانەوەی ئەمریكا لەساڵی 2018 بووە بیانویەك بۆ ئەوەی ئێران پیتاندن بۆ 60% بەرز بكاتەوەو ئەگەر ئەو پیتاندنەش تا 95% بگات ئەوا ئەو وڵاتە دەتوانێت چەكی ئەتۆمیی دروستبكات، بەڵام پێناچێت نە ئەمریكا و تەنانت روسیا و چین بیانەوێت وڵاتێكی دیكەی خاوەن چەكی ئەتۆمیی بۆ جیهان زیادبێت، بۆیە ئەگەر بەرنامەی ئەتۆمیی لەڕابردوودا كارتێكی فشاری تاران بووە، ئەمڕۆ بووەتە گرێكوێرەیەك كەچارەسەرەكەی لەدەستی خۆیدا نییە.

شەنای فاتح  بەپێی ئەو ئامارەی دەست رۆژنامەی هاوڵاتی كەوتووە، لە نۆ مانگی ساڵی رابردوودا نزیكەی 42 هەزار حاڵەتی هاوسەرگیری تۆماركراوەو لەبەرامبەردا زیاتر لە نۆ هەزار حاڵەتی جیابوونەوە تۆماركراوە. سەرچاوەیەك لەئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستانەوە بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: تائێستا ئاماری نۆ مانگی ساڵی ٢٠٢٢ لەبەردەستدایەو بەمنزیكانە ئاماری تەواوی ساڵەكە ئامادەدەكەن و بڵاویدەكەنەوە، بەپێی ئەو ئامارە لەسەرەتای ساڵی 2022 تاوەكو مانگی ئەیلول لەهەرێمی كوردستاندا 41 هەزارو 739 حاڵەتی هاوسەرگیری تۆماركراوە. بەمشێوەیە، ١٤ هەزارو ٣٩٩ مارەبڕین لەهەولێرو ١٥ هەزارو ١١٩ لەسلێمانی و دوو هەزارو ١٤٦ لەكەركووك-گەرمیان و 10 هەزارو ٧٥ مارەبڕینیش لەدهۆك بووە. هەر بەپێی ئەو ئامارە لەنۆ مانگی سەرەتای ساڵی ٢٠٢٢دا لەهەرێمی كوردستان دوو هەزارو ١٧٨ حاڵەتی مارەبڕینی دەرەكی تۆماركراوە. هاوكات هەر لەو ماوەیەدا ٦٢حاڵەتی رێپێدان بەژنی دووەم تۆماركراوە كە ٣١حاڵەت لەهەولێرو ١٢حاڵەت لەسلێمانی و ١٩حاڵەت لەدهۆك و هیچ حاڵەتێكیش لەكەركووك-گەرمیان تۆمار نەكراوە. هاوكات لەنۆ مانگی سەرەتای ٢٠٢٢دا نۆ هەزارو ٥٥٩ حاڵەتی جیابوونەوە لەدادگاكانی هەرێمی كوردستاندا تۆماركراوە كەسێ هەزارو ٧١٤حاڵەت لەهەولێرو سێ هەزارو ٧٥٧حاڵەت لەسلێمانی و ٨٩١حاڵەت لەكەركووك-گەرمیان و هەزارو ١٩٧حاڵەتیش لەدهۆك بووە. سەبارەت بەهاوسەرگیری دووەم عەبدوڵا شێركاوەیی بەرپرسی راگەیاندنی مەكتەبی تەنفیزی یەكێتی زانایانی ئایینی ئیسلامی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «بەپێی زانیاری من هەیەو زۆریشە بەڵام رەنگە هەموو وەك ئامارو داتا بەردەست و دیار نەبێت. وتیشی: «لەكوردستان یاسا مەرجی قورسی بۆ پرۆسەی هاوسەرگیری دووەم دیاریكردووە،  بۆیە كەسانێك هەن ئەم پرۆسەیە دەبەنە لای دادگاكانی دەرەوەی هەرێم بۆیان دەكرێت، بەڵام لەم پرسەدا یەكێتی زانایان تەداخول ناكات لەبەرئەوەی ئەم بابەتە زیاتر پەیوەسە بەدادگاكان». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: «ساڵی ٢٠٢٢، سێ هەزارو ١٤٨ سكاڵاو داوای جیابوونەوە رووی لەلیژنەكانی فەتوا كردووە، بەڵام پاش چەندین هەوڵدان توانراوە بەشێكی زۆریان بگەنە چارەسەرو جیانەبنەوە، كە لەناو ئەم ژمارەیەدا هەزارو ٦٠٤حاڵەتیان بەتەڵاق و جیابوونەوە كۆتایی پێهاتووە، هۆكارەكانی تەڵاق و جیابوونەوە یەكجار زۆرن، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ هەڵبژاردن و بڕیاردانی هەڵە لەپرۆسەی دەستنیشانكردنی هاوسەری ژیان، هەروەها ئەنجامدانی پرۆسەكە لەتەمەنی زوودا». هاوكات، شۆخان حەمەڕەشید، پارێزەری راوێژكار لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند: «ئامارەكان هەموو ساڵێك روو لەزیادبوونەو رێژەی هاوسەرگیری و تەڵاق و جیابوونەوەش زیاد دەكات و بەپێی تازەترین ئامار لەهەر چوار هاوسەرگیرییەك، هاوسەرگیرییەك بەجیابوونەوە كۆتایی پێدێت، واتە بەشێوەیەكی گشتی یەك لەسەر چواری هاوسەرگیری لەهەرێمی كوردستان بەتەڵاق و جیابوونەوە كۆتایی پێدێت». وتیشی: زۆربەی ئەو حاڵەتانەی كە جیادەبنەوە بەڕێژەیەكی زۆر ئەوانەن كە لەتەمەنێكی منداڵیدا هاوسەرگیرییان كردووە». ئەمە لەكاتێكدایە كە لە ٢\١\٢٠٢١ تا ٣١\١٢\٢٠٢١، لە دادگاكانی هەرێمی كوردستاندا ٥٤هەزارو ٨٣٧ مارەبڕین ئەنجامدراوە، هاوكات لەساڵی ٢٠٢١دا دوو هەزارو ٨٨٥ حاڵەتی مارەبڕینی دەرەكی تۆماركراوە، هاوكات لەساڵی 2021دا 11 هەزارو 699 حاڵەتی جیابوونەوەش تۆماركراوە.

لە ڕاپۆتێکی ئاژانسی ئەسۆشیەتیدپرێسی ئەمریكی، کە ئەمڕۆ هەینی 3ی2ی2023 بڵاوکراوەتەوە، باس لەوە دەکات، بەرزبوونەوەی زیاتری بەهای دۆلاری ئەمریکی بانکەکانی عێراق مایەپووچ دەکات و دۆخەکە بەمشێوەیە بەردەوام بێت لەماوەی یەک ساڵدا بانکەکان مایەپووچ دەبن. باس لەوەش کراوە، كە هێشتا سەرۆك وەزیرانی عێراق پێیوایە، بەرزبوونەوەی دۆلار شتێکی کاتییە و سودانی نایەوێت پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ ئەمریکا هەبێت، بەپێچەوانەوە بوونی پەیوەندییەکی باش، وادەکات واشنتۆن کۆت و بەندەکانی لەسەر عێراق سوک بکات.  ئەسۆشیەتیدپرێس ئاشكرای كردووە، نزیکەی 80%ی ئەو دۆلارەی لەبازاڕەکانی عێراقدایە، ئاودیوی وڵاتانی دراوسێ دەکرێت و هۆشداری داوە لەوەی خۆپیشاندانی گەورە و بەرفراوان عێراق دەگرێتەوە.

دەزگاى ئاسایشى نیشتیمانیى عێراق لەرایگەیاندوێکدا بڵاوی کردەوە، خاوەنى چەند کۆمپانیایەکى گەورەیان دەستگیرکردووە، بەتۆمەتى یاریکردن بە نرخى دراو و بەقاچاخبردنى. هەروەها شانەی راگەیاندنى ئەمنى دەستگیرکردنى چوار کەسی دیکەى راگەیاند بەتۆمەتى ئەوەى بەشێوەیەکى نافەرمى کارى حەواڵەکردنى دراویان کردووە و 278 هەزار دۆلار و 660 ملیۆن دیناریان پێگیراوە.  رۆژی 2ى 2ى 2023، ئەرشەد حاکم، وتەبێژى دەزگاى ئاسایشى نیشتیمانیى عێراق لە  ڕایگەیاند، ژمارەیەک لە خاوەنى کۆمپانیا گەورەکان یان دەستگیرکردووە کە، یارییان بە نرخی دراو کردووە و بەقاچاخ بردویانەتە دەرەوە.  وتەبێژەکە وتیشی: ئەو پرۆسەیە لەدواى هەوڵى هەواڵگرى و لەسەر بنەماى فەرمانى دادوەر بووە و ئەو پرۆسەیە بەردەوام دەبێت، تاوەکو سەرجەم داواکراوان دەستگیردەکرێن لە چوارچێوەى پلان و هەوڵى حکومەت بۆ کۆنتڕۆڵکردنى بەقاچاخبردنى دراو.

هاوڵاتی گرووپی قەیرانی نێونەتەوەیی ئاماژە بەوە دەکات کە لەئێستادا گەورەترین کێشەی کوردەکانی عێراق ناکۆکیی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستانە و داوا لە یەکێتیی ئەورووپا دەکات هەوڵ بۆ چارەسەر کردنی بدات.  گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی لە نوێترین ڕاپۆرتی خۆیدا سەبارەت بە عێراق هۆشداری داوە لە ناکۆکی ناوخۆیی نێوان کوردکانی ئەو وڵاتە. ئەم پەیمانگایە ئاماژەی داوە بە چڕبوونەوەی ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو حزبی دەسەڵاتداری پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانیی کوردستان و هۆشداریی دا لەوەی کە ئەم ناکۆکییانە لە دوای شەڕی ناوخۆیی نێوان ئەم دوو حزبە لە ساڵانی نەوەدەکانەوە تا ئێستا بێوێنە بووە. سەرەڕای ئەوەی کە گەڕانەوە بۆ سەردەمی شەڕی ناوخۆ لە هەرێمی کوردستان بەدوور دەزانێت، بەڵام هۆشداری داوە لەوەی کە ئاستی ناکۆکی ئێستای نێوان ئەم دوو لایەنە سەقامگیریی هەرێمی کوردستانی بە تەواوێتی خستووەتە مەترسییەەوە. گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی هەروەها ناکۆکییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و حکوومەتی ناوەندیی عێراق بە کێشەیەکی گرنگی دیکە لە بەردەم هەرێمی کوردستان ناودەبات.  ئەم پەیمانگایە ئاماژەی داوە بە کردنەوەی نووسینگەی هەمیشەیی نوێنەرایەتیی یەکێتیی ئەورووپا لە هەولێری پێتەختی هەرێمی کوردستان و دەڵێت باشترین چارەسەر نێوەندگیریی یەکێتیی ئەورووپایە بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکی نێوان پارتی دیموکرات و یەکێتیی نیشتمانی لەلایەک و هەرێمی کوردستان و بەغدا لەلایەکی ترەوە. گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی، دەسەڵاتی پاوانخوازانەی پارتی دیموکراتی کوردستانی عێراق لە ماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا و ناکۆکیی شەخسی لەسەر سەرکردایەتی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان وەک هۆکارەکانی قەیرانە ناوخۆییەکانی هەرێمی کوردستان لەقەڵەم دەدات. ئەم پەیمانگایە پارتی دیموکراتی بەوە تۆمەتبار کردووە کە دابەشبوونی ناوخۆی ناو یەکێتیی نیشتمانی قۆستووەتەوە بۆ لاوازکردن و گۆڕینی ئەو حزبە بۆ پارتێکی بچووکتر.

هێرش جەلال  لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا كەبڕیارە لە ١٤ی ئایاری ئەمساڵدا ئەنجامبدرێن، پرسی كاندیدی لایەنە سیاسییەكانیش بۆ پۆستی سەرۆكایەتی گفتوگۆی زۆری لەسەر دەكرێت و بووەتە باسی میدیاو رای گشتی ئەو وڵاتە، ئەگەر هەیە پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە لەگەڵ پێنج لایەنی سیاسی هاوپەیمانی هەیە ژنێك كاندید بكات، هاوكات لەناو لایەنەكانی هاوپەیمانی (گەل)ی ئۆپۆزسیۆن باس لەچەند كاندیدێك دەكرێت، ئەوەی زۆرترین مشتومڕی لەنێوان لایەنە سیاسییەكان و لەسەر ئاستی دەوڵەتیش دروستكردووە جارێكی تر كاندیدكردنەوەی ئەردۆغانە بۆ پۆستی سەرۆكایەتی كە لایەنەكانی دەرەوەی دەسەڵات دەڵێن، بۆی نیە خۆی كاندید بكاتەوەو بەرەی دەسەڵاتیش كە لەپارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە)و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) پێكدێت پێیان وایە هیچ گرفتێكی دەستوری و قانونی لەو رووەوە نیە. كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە)، ئاشكرای كرد كە لە ١٣ی شوباتدا، كاندیدی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆن ئاشكرا دەكرێت و ئەگەر لایەنەكان نێو هاوپەیمانی گەل رازی ببن، خۆی كاندید دەكات، بەڵام بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی كە میدیاكانی توركیا بڵاوی دەكەنەوە، مەڕال ئاكشەنەر سەرۆكی پارتی باش زیاتر مەیلی بەلای ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەستەنبوڵ و مەنسور یاڤاش سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەنقەرەیە. جاروباریش باسی عەلی باباجان سەرۆكی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن دەكرێت، بەڵام ئەگەری كاندیدكردنی باباجان زۆر لاوازە. ئەگەر هەیە كاندیدی هەدەپە ژن بێت بەرپرسانی لایەنەكانی نێو هاوپەیمانی رەنج و ئازادی كە لەپارتی دیموكرایتی گەلان (هەدەپە) و پێنج لایەنی چەپڕەو پێك دێت، زۆر جار باسی كاندیدێكی ژن بۆ پۆستی سەرۆكایەتی توركیا دەكەن. ئوزگور پاكسوی رۆژنامەنووسی ئاژانسی میزۆپۆتامیای نزیك لەهەدەپە ئاماژەی بەوەكرد كەهاوپەیمانی رەنج و ئازادی، گفتوگۆ لەبارەی كاندیدكردنی، سەباحەت تونجەل سەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی هەرێمەكان (دەبەپە) کەئێستا لەزینداندایە، گولتەن كشاناك سەرۆكی پێشووی گەورە شارەوانی ئامەد كەئەویش لەزینداندایە، شەبنەم كۆرور فینجانجی سەرۆكی یەكێتی پزیشكانی توركیا كەماوەیەك لەمەوبەر لەزیندان ئازادكرا، نووسەر زولفو لیڤانلی، ئایلین كۆتیل سیاسەتمەدار، ساروخان ئولوچ سەرۆكی فراكسیۆنی هەدەپە لەپەرلەمانی توركیاو گارۆ پایلان پەرلەمانتاری هەدەپەی ئامەد، دەكەن، بەڵام ئەگەری هەیە سەباحەت تونجەل یان گولتەن كشاناك یاخود شەبنەم كۆرور فینجانجی ببنە كاندیدی هاوبەشی هاوپەیمانێتیەكە. هۆكارەكەشی ئەوەیە كە چەندین جار پەروین بوڵدان هاوسەرۆكی هەدەپە ئاماژەی بەوەكردووە كە كاندیدەكەیان ژن دەبێت.   پرسی كاندیدكردنەوەی ئەردۆغان هەرا دەنێتەوە هاوپەیمانی كۆمار هەر لەسەرەتاوە ئاماژە بەوە دەكات كە كاندیدەكەیان جارێكی دیكە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری ئێستاو سەرۆكی گشتی پارتی دادو گەشەپێدان ئاكەپە دەبێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی سێیەم جار ئەردۆغان خۆی كاندید دەكاتەوە، ئۆپۆزسیۆن ئەردۆغان و دەسەڵات بەپێشێلكردنی دەستووری بنەڕەتی توركیا پێشێل دەكەن. ماددەی ١٠١ی دەستووری توركیا تایبەتە بەپرسی كاندیدی سەرۆكایەتی كە لە ساڵی ٢٠١٧دا لەلایەن ئاكەپەو مەهەپەوە هەمواركراوەتەوە. لەماددەكەدا ئاماژە بەوەدەكرێت كەنابێت هیچ كەسێك سێ جار پۆستی سەرۆكایەتی بەدەستبهێنێت. ئۆپۆزسیۆنیش پێی وایە كەئەردۆغان دوو جار بووەتە سەرۆك و مافی خۆكاندیدكردنەوەی نییە، بەڵام دەسەڵات ئاماژە بەوەدەكات كەیەكەم جار ئەردۆغان لەهەڵبژاردنەكانی ٢٠١٤ دا بووەتە سەرۆككۆمارو دواترو لەساڵی ٢٠١٧دا ماددەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو بەگوێرەی ماددە نوێكە، یەك جار ئەردۆغان بووە بەسەرۆك، بۆیەش مافی ئەوەی هەیە بۆ جاری دووەم خۆی هەڵبژێرێتەوە. لەم بارەیەوە، مستەفا شەنتۆپ سەرۆكی پەرلەمانی توركیا دەڵێت، پرسی خۆكاندیدكردنەوەی ئەردۆغان دەستبەسەرداگرتنی كورسی نییە، بەڵكو یاساییەو دوای ٢٠١٨ یاساكان گۆڕاون و بەگوێرەی یاسا نوێیەكە ئەردۆغان دەتوانێت بۆ دووەم جار خۆی كاندیدبكاتەوە. خۆدی ئەردۆغانیش لەبارەی پرسەكەوە دەڵێت: «لایەنەكان دەڵێن نابێت خۆی كاندید بكاتەوە، بەڵام گەلەكەم هەم رێگەم دەدات، خۆم كاندید بكەمەوەو هەم جارێكی دیكە وەك سەرۆككۆماریان هەڵدەبژێرنەوە.   ئۆپۆزسیۆن: ئەردۆغان دەستوور پێشێل دەكات لەم بارەیەوە كورشاد زۆرلو وتەبێژی پارتی باش، رایگەیاند، كاتێك كە ئەردۆغان بەفەرمی سەردانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی كرد، پێویستە كۆمسیۆن بەئاشكرا پێی رابگەیەنێت كەهەنگاوەكەی نایاساییە، بەڵام هەمووان چاوەڕێی كۆمسیۆن دەكەن كەچی وەڵامێكی دەبێت. لەلایەكی دیكەوە ئیدریس شاهین گوتەبێژی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن (دەڤا) لەمبارەیەوە ئاماژەی بەوەكرد، پێویست بوو كاتێك مادەی ١٠١ی دەستووریان لەساڵی ٢٠١٧دا گۆڕی ئاماژەیان بەوە بكردایە كە بەگوێرەی سیستمی نوێ، هەموو شتێك لەسفرەوە دەستپێدەكات، واتە خولی یەكەمی سەرۆكایەتی ئەردۆغان سفر دەبێتەوە، بەڵام شتێكی بەو شێوەیە لەیاساكەدا نییەو خۆكاندیدكردنی ئەردۆغان نایاساییە. سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپەش لەتویتێكدا لەبارەی خۆكاندیدكردنەوەی ئەردۆغان بۆچوونی خۆی دەربڕی. دەمیرتاش ئاماژەی بەقسەیەكی ئەردۆغان كرد كەوتبووی، « یاساكانی پێشووی لەكاتی گۆڕینی هەندێك لەماددە دەستوورییەكان سفر بوونەتەوە» و وتی، « ئەردۆغان باسی سفر بوونەوەی یاساكان دەكات، بەڵام خەڵكی توركیا لەڕۆژی هەڵبژاردنەكاندا سفری دەكەنەوە.» كاندیدی سەرۆكایەتی، بەگوێرەی دەستووری توركیا پێویستە ٥١٪ی كۆی دەنگەكان بەدەستبهێنێت بۆ ئەوەی پۆستەكە بەدەستبهێنێت، بەڵام بەگوێرەی راپرسییەكان كاندیدی هیچ لایەنێك ناتوانێت، ٥١٪ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت، بۆیە هەڵبژاردنەكە دەكەوێتە خولی دووەم و كاندیدی یەكەم و دووەم دەمێننەوەو لێرەدا ئەو دوو كاندیدە پێویستە پشتگیری لایەنەكانی دیكە بەدەستبهێنن كە لەخولی یەكەمدا لەپێشبڕكێكە چوونەتە دەرەوە كەگرنگترینیان هاوپەیمان رەنج و ئازادییەكانە كەدەتوانێت هاوكێشەكە بەتەواوی بگۆڕێت.