نەبیل مەرسومی: پشكی هەرێم لە بودجەی عێراقدا بەرزدەبێتەوە

شەنای فاتح  بەپێی ئەو ئامارەی دەست رۆژنامەی هاوڵاتی كەوتووە، لە نۆ مانگی ساڵی رابردوودا نزیكەی 42 هەزار حاڵەتی هاوسەرگیری تۆماركراوەو لەبەرامبەردا زیاتر لە نۆ هەزار حاڵەتی جیابوونەوە تۆماركراوە. سەرچاوەیەك لەئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستانەوە بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: تائێستا ئاماری نۆ مانگی ساڵی ٢٠٢٢ لەبەردەستدایەو بەمنزیكانە ئاماری تەواوی ساڵەكە ئامادەدەكەن و بڵاویدەكەنەوە، بەپێی ئەو ئامارە لەسەرەتای ساڵی 2022 تاوەكو مانگی ئەیلول لەهەرێمی كوردستاندا 41 هەزارو 739 حاڵەتی هاوسەرگیری تۆماركراوە. بەمشێوەیە، ١٤ هەزارو ٣٩٩ مارەبڕین لەهەولێرو ١٥ هەزارو ١١٩ لەسلێمانی و دوو هەزارو ١٤٦ لەكەركووك-گەرمیان و 10 هەزارو ٧٥ مارەبڕینیش لەدهۆك بووە. هەر بەپێی ئەو ئامارە لەنۆ مانگی سەرەتای ساڵی ٢٠٢٢دا لەهەرێمی كوردستان دوو هەزارو ١٧٨ حاڵەتی مارەبڕینی دەرەكی تۆماركراوە. هاوكات هەر لەو ماوەیەدا ٦٢حاڵەتی رێپێدان بەژنی دووەم تۆماركراوە كە ٣١حاڵەت لەهەولێرو ١٢حاڵەت لەسلێمانی و ١٩حاڵەت لەدهۆك و هیچ حاڵەتێكیش لەكەركووك-گەرمیان تۆمار نەكراوە. هاوكات لەنۆ مانگی سەرەتای ٢٠٢٢دا نۆ هەزارو ٥٥٩ حاڵەتی جیابوونەوە لەدادگاكانی هەرێمی كوردستاندا تۆماركراوە كەسێ هەزارو ٧١٤حاڵەت لەهەولێرو سێ هەزارو ٧٥٧حاڵەت لەسلێمانی و ٨٩١حاڵەت لەكەركووك-گەرمیان و هەزارو ١٩٧حاڵەتیش لەدهۆك بووە. سەبارەت بەهاوسەرگیری دووەم عەبدوڵا شێركاوەیی بەرپرسی راگەیاندنی مەكتەبی تەنفیزی یەكێتی زانایانی ئایینی ئیسلامی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «بەپێی زانیاری من هەیەو زۆریشە بەڵام رەنگە هەموو وەك ئامارو داتا بەردەست و دیار نەبێت. وتیشی: «لەكوردستان یاسا مەرجی قورسی بۆ پرۆسەی هاوسەرگیری دووەم دیاریكردووە،  بۆیە كەسانێك هەن ئەم پرۆسەیە دەبەنە لای دادگاكانی دەرەوەی هەرێم بۆیان دەكرێت، بەڵام لەم پرسەدا یەكێتی زانایان تەداخول ناكات لەبەرئەوەی ئەم بابەتە زیاتر پەیوەسە بەدادگاكان». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: «ساڵی ٢٠٢٢، سێ هەزارو ١٤٨ سكاڵاو داوای جیابوونەوە رووی لەلیژنەكانی فەتوا كردووە، بەڵام پاش چەندین هەوڵدان توانراوە بەشێكی زۆریان بگەنە چارەسەرو جیانەبنەوە، كە لەناو ئەم ژمارەیەدا هەزارو ٦٠٤حاڵەتیان بەتەڵاق و جیابوونەوە كۆتایی پێهاتووە، هۆكارەكانی تەڵاق و جیابوونەوە یەكجار زۆرن، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ هەڵبژاردن و بڕیاردانی هەڵە لەپرۆسەی دەستنیشانكردنی هاوسەری ژیان، هەروەها ئەنجامدانی پرۆسەكە لەتەمەنی زوودا». هاوكات، شۆخان حەمەڕەشید، پارێزەری راوێژكار لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند: «ئامارەكان هەموو ساڵێك روو لەزیادبوونەو رێژەی هاوسەرگیری و تەڵاق و جیابوونەوەش زیاد دەكات و بەپێی تازەترین ئامار لەهەر چوار هاوسەرگیرییەك، هاوسەرگیرییەك بەجیابوونەوە كۆتایی پێدێت، واتە بەشێوەیەكی گشتی یەك لەسەر چواری هاوسەرگیری لەهەرێمی كوردستان بەتەڵاق و جیابوونەوە كۆتایی پێدێت». وتیشی: زۆربەی ئەو حاڵەتانەی كە جیادەبنەوە بەڕێژەیەكی زۆر ئەوانەن كە لەتەمەنێكی منداڵیدا هاوسەرگیرییان كردووە». ئەمە لەكاتێكدایە كە لە ٢\١\٢٠٢١ تا ٣١\١٢\٢٠٢١، لە دادگاكانی هەرێمی كوردستاندا ٥٤هەزارو ٨٣٧ مارەبڕین ئەنجامدراوە، هاوكات لەساڵی ٢٠٢١دا دوو هەزارو ٨٨٥ حاڵەتی مارەبڕینی دەرەكی تۆماركراوە، هاوكات لەساڵی 2021دا 11 هەزارو 699 حاڵەتی جیابوونەوەش تۆماركراوە.

لە ڕاپۆتێکی ئاژانسی ئەسۆشیەتیدپرێسی ئەمریكی، کە ئەمڕۆ هەینی 3ی2ی2023 بڵاوکراوەتەوە، باس لەوە دەکات، بەرزبوونەوەی زیاتری بەهای دۆلاری ئەمریکی بانکەکانی عێراق مایەپووچ دەکات و دۆخەکە بەمشێوەیە بەردەوام بێت لەماوەی یەک ساڵدا بانکەکان مایەپووچ دەبن. باس لەوەش کراوە، كە هێشتا سەرۆك وەزیرانی عێراق پێیوایە، بەرزبوونەوەی دۆلار شتێکی کاتییە و سودانی نایەوێت پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ ئەمریکا هەبێت، بەپێچەوانەوە بوونی پەیوەندییەکی باش، وادەکات واشنتۆن کۆت و بەندەکانی لەسەر عێراق سوک بکات.  ئەسۆشیەتیدپرێس ئاشكرای كردووە، نزیکەی 80%ی ئەو دۆلارەی لەبازاڕەکانی عێراقدایە، ئاودیوی وڵاتانی دراوسێ دەکرێت و هۆشداری داوە لەوەی خۆپیشاندانی گەورە و بەرفراوان عێراق دەگرێتەوە.

دەزگاى ئاسایشى نیشتیمانیى عێراق لەرایگەیاندوێکدا بڵاوی کردەوە، خاوەنى چەند کۆمپانیایەکى گەورەیان دەستگیرکردووە، بەتۆمەتى یاریکردن بە نرخى دراو و بەقاچاخبردنى. هەروەها شانەی راگەیاندنى ئەمنى دەستگیرکردنى چوار کەسی دیکەى راگەیاند بەتۆمەتى ئەوەى بەشێوەیەکى نافەرمى کارى حەواڵەکردنى دراویان کردووە و 278 هەزار دۆلار و 660 ملیۆن دیناریان پێگیراوە.  رۆژی 2ى 2ى 2023، ئەرشەد حاکم، وتەبێژى دەزگاى ئاسایشى نیشتیمانیى عێراق لە  ڕایگەیاند، ژمارەیەک لە خاوەنى کۆمپانیا گەورەکان یان دەستگیرکردووە کە، یارییان بە نرخی دراو کردووە و بەقاچاخ بردویانەتە دەرەوە.  وتەبێژەکە وتیشی: ئەو پرۆسەیە لەدواى هەوڵى هەواڵگرى و لەسەر بنەماى فەرمانى دادوەر بووە و ئەو پرۆسەیە بەردەوام دەبێت، تاوەکو سەرجەم داواکراوان دەستگیردەکرێن لە چوارچێوەى پلان و هەوڵى حکومەت بۆ کۆنتڕۆڵکردنى بەقاچاخبردنى دراو.

هاوڵاتی گرووپی قەیرانی نێونەتەوەیی ئاماژە بەوە دەکات کە لەئێستادا گەورەترین کێشەی کوردەکانی عێراق ناکۆکیی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستانە و داوا لە یەکێتیی ئەورووپا دەکات هەوڵ بۆ چارەسەر کردنی بدات.  گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی لە نوێترین ڕاپۆرتی خۆیدا سەبارەت بە عێراق هۆشداری داوە لە ناکۆکی ناوخۆیی نێوان کوردکانی ئەو وڵاتە. ئەم پەیمانگایە ئاماژەی داوە بە چڕبوونەوەی ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو حزبی دەسەڵاتداری پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانیی کوردستان و هۆشداریی دا لەوەی کە ئەم ناکۆکییانە لە دوای شەڕی ناوخۆیی نێوان ئەم دوو حزبە لە ساڵانی نەوەدەکانەوە تا ئێستا بێوێنە بووە. سەرەڕای ئەوەی کە گەڕانەوە بۆ سەردەمی شەڕی ناوخۆ لە هەرێمی کوردستان بەدوور دەزانێت، بەڵام هۆشداری داوە لەوەی کە ئاستی ناکۆکی ئێستای نێوان ئەم دوو لایەنە سەقامگیریی هەرێمی کوردستانی بە تەواوێتی خستووەتە مەترسییەەوە. گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی هەروەها ناکۆکییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و حکوومەتی ناوەندیی عێراق بە کێشەیەکی گرنگی دیکە لە بەردەم هەرێمی کوردستان ناودەبات.  ئەم پەیمانگایە ئاماژەی داوە بە کردنەوەی نووسینگەی هەمیشەیی نوێنەرایەتیی یەکێتیی ئەورووپا لە هەولێری پێتەختی هەرێمی کوردستان و دەڵێت باشترین چارەسەر نێوەندگیریی یەکێتیی ئەورووپایە بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکی نێوان پارتی دیموکرات و یەکێتیی نیشتمانی لەلایەک و هەرێمی کوردستان و بەغدا لەلایەکی ترەوە. گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی، دەسەڵاتی پاوانخوازانەی پارتی دیموکراتی کوردستانی عێراق لە ماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا و ناکۆکیی شەخسی لەسەر سەرکردایەتی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان وەک هۆکارەکانی قەیرانە ناوخۆییەکانی هەرێمی کوردستان لەقەڵەم دەدات. ئەم پەیمانگایە پارتی دیموکراتی بەوە تۆمەتبار کردووە کە دابەشبوونی ناوخۆی ناو یەکێتیی نیشتمانی قۆستووەتەوە بۆ لاوازکردن و گۆڕینی ئەو حزبە بۆ پارتێکی بچووکتر.

هێرش جەلال  لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا كەبڕیارە لە ١٤ی ئایاری ئەمساڵدا ئەنجامبدرێن، پرسی كاندیدی لایەنە سیاسییەكانیش بۆ پۆستی سەرۆكایەتی گفتوگۆی زۆری لەسەر دەكرێت و بووەتە باسی میدیاو رای گشتی ئەو وڵاتە، ئەگەر هەیە پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە لەگەڵ پێنج لایەنی سیاسی هاوپەیمانی هەیە ژنێك كاندید بكات، هاوكات لەناو لایەنەكانی هاوپەیمانی (گەل)ی ئۆپۆزسیۆن باس لەچەند كاندیدێك دەكرێت، ئەوەی زۆرترین مشتومڕی لەنێوان لایەنە سیاسییەكان و لەسەر ئاستی دەوڵەتیش دروستكردووە جارێكی تر كاندیدكردنەوەی ئەردۆغانە بۆ پۆستی سەرۆكایەتی كە لایەنەكانی دەرەوەی دەسەڵات دەڵێن، بۆی نیە خۆی كاندید بكاتەوەو بەرەی دەسەڵاتیش كە لەپارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە)و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) پێكدێت پێیان وایە هیچ گرفتێكی دەستوری و قانونی لەو رووەوە نیە. كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە)، ئاشكرای كرد كە لە ١٣ی شوباتدا، كاندیدی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆن ئاشكرا دەكرێت و ئەگەر لایەنەكان نێو هاوپەیمانی گەل رازی ببن، خۆی كاندید دەكات، بەڵام بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی كە میدیاكانی توركیا بڵاوی دەكەنەوە، مەڕال ئاكشەنەر سەرۆكی پارتی باش زیاتر مەیلی بەلای ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەستەنبوڵ و مەنسور یاڤاش سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەنقەرەیە. جاروباریش باسی عەلی باباجان سەرۆكی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن دەكرێت، بەڵام ئەگەری كاندیدكردنی باباجان زۆر لاوازە. ئەگەر هەیە كاندیدی هەدەپە ژن بێت بەرپرسانی لایەنەكانی نێو هاوپەیمانی رەنج و ئازادی كە لەپارتی دیموكرایتی گەلان (هەدەپە) و پێنج لایەنی چەپڕەو پێك دێت، زۆر جار باسی كاندیدێكی ژن بۆ پۆستی سەرۆكایەتی توركیا دەكەن. ئوزگور پاكسوی رۆژنامەنووسی ئاژانسی میزۆپۆتامیای نزیك لەهەدەپە ئاماژەی بەوەكرد كەهاوپەیمانی رەنج و ئازادی، گفتوگۆ لەبارەی كاندیدكردنی، سەباحەت تونجەل سەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی هەرێمەكان (دەبەپە) کەئێستا لەزینداندایە، گولتەن كشاناك سەرۆكی پێشووی گەورە شارەوانی ئامەد كەئەویش لەزینداندایە، شەبنەم كۆرور فینجانجی سەرۆكی یەكێتی پزیشكانی توركیا كەماوەیەك لەمەوبەر لەزیندان ئازادكرا، نووسەر زولفو لیڤانلی، ئایلین كۆتیل سیاسەتمەدار، ساروخان ئولوچ سەرۆكی فراكسیۆنی هەدەپە لەپەرلەمانی توركیاو گارۆ پایلان پەرلەمانتاری هەدەپەی ئامەد، دەكەن، بەڵام ئەگەری هەیە سەباحەت تونجەل یان گولتەن كشاناك یاخود شەبنەم كۆرور فینجانجی ببنە كاندیدی هاوبەشی هاوپەیمانێتیەكە. هۆكارەكەشی ئەوەیە كە چەندین جار پەروین بوڵدان هاوسەرۆكی هەدەپە ئاماژەی بەوەكردووە كە كاندیدەكەیان ژن دەبێت.   پرسی كاندیدكردنەوەی ئەردۆغان هەرا دەنێتەوە هاوپەیمانی كۆمار هەر لەسەرەتاوە ئاماژە بەوە دەكات كە كاندیدەكەیان جارێكی دیكە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری ئێستاو سەرۆكی گشتی پارتی دادو گەشەپێدان ئاكەپە دەبێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی سێیەم جار ئەردۆغان خۆی كاندید دەكاتەوە، ئۆپۆزسیۆن ئەردۆغان و دەسەڵات بەپێشێلكردنی دەستووری بنەڕەتی توركیا پێشێل دەكەن. ماددەی ١٠١ی دەستووری توركیا تایبەتە بەپرسی كاندیدی سەرۆكایەتی كە لە ساڵی ٢٠١٧دا لەلایەن ئاكەپەو مەهەپەوە هەمواركراوەتەوە. لەماددەكەدا ئاماژە بەوەدەكرێت كەنابێت هیچ كەسێك سێ جار پۆستی سەرۆكایەتی بەدەستبهێنێت. ئۆپۆزسیۆنیش پێی وایە كەئەردۆغان دوو جار بووەتە سەرۆك و مافی خۆكاندیدكردنەوەی نییە، بەڵام دەسەڵات ئاماژە بەوەدەكات كەیەكەم جار ئەردۆغان لەهەڵبژاردنەكانی ٢٠١٤ دا بووەتە سەرۆككۆمارو دواترو لەساڵی ٢٠١٧دا ماددەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو بەگوێرەی ماددە نوێكە، یەك جار ئەردۆغان بووە بەسەرۆك، بۆیەش مافی ئەوەی هەیە بۆ جاری دووەم خۆی هەڵبژێرێتەوە. لەم بارەیەوە، مستەفا شەنتۆپ سەرۆكی پەرلەمانی توركیا دەڵێت، پرسی خۆكاندیدكردنەوەی ئەردۆغان دەستبەسەرداگرتنی كورسی نییە، بەڵكو یاساییەو دوای ٢٠١٨ یاساكان گۆڕاون و بەگوێرەی یاسا نوێیەكە ئەردۆغان دەتوانێت بۆ دووەم جار خۆی كاندیدبكاتەوە. خۆدی ئەردۆغانیش لەبارەی پرسەكەوە دەڵێت: «لایەنەكان دەڵێن نابێت خۆی كاندید بكاتەوە، بەڵام گەلەكەم هەم رێگەم دەدات، خۆم كاندید بكەمەوەو هەم جارێكی دیكە وەك سەرۆككۆماریان هەڵدەبژێرنەوە.   ئۆپۆزسیۆن: ئەردۆغان دەستوور پێشێل دەكات لەم بارەیەوە كورشاد زۆرلو وتەبێژی پارتی باش، رایگەیاند، كاتێك كە ئەردۆغان بەفەرمی سەردانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی كرد، پێویستە كۆمسیۆن بەئاشكرا پێی رابگەیەنێت كەهەنگاوەكەی نایاساییە، بەڵام هەمووان چاوەڕێی كۆمسیۆن دەكەن كەچی وەڵامێكی دەبێت. لەلایەكی دیكەوە ئیدریس شاهین گوتەبێژی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن (دەڤا) لەمبارەیەوە ئاماژەی بەوەكرد، پێویست بوو كاتێك مادەی ١٠١ی دەستووریان لەساڵی ٢٠١٧دا گۆڕی ئاماژەیان بەوە بكردایە كە بەگوێرەی سیستمی نوێ، هەموو شتێك لەسفرەوە دەستپێدەكات، واتە خولی یەكەمی سەرۆكایەتی ئەردۆغان سفر دەبێتەوە، بەڵام شتێكی بەو شێوەیە لەیاساكەدا نییەو خۆكاندیدكردنی ئەردۆغان نایاساییە. سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپەش لەتویتێكدا لەبارەی خۆكاندیدكردنەوەی ئەردۆغان بۆچوونی خۆی دەربڕی. دەمیرتاش ئاماژەی بەقسەیەكی ئەردۆغان كرد كەوتبووی، « یاساكانی پێشووی لەكاتی گۆڕینی هەندێك لەماددە دەستوورییەكان سفر بوونەتەوە» و وتی، « ئەردۆغان باسی سفر بوونەوەی یاساكان دەكات، بەڵام خەڵكی توركیا لەڕۆژی هەڵبژاردنەكاندا سفری دەكەنەوە.» كاندیدی سەرۆكایەتی، بەگوێرەی دەستووری توركیا پێویستە ٥١٪ی كۆی دەنگەكان بەدەستبهێنێت بۆ ئەوەی پۆستەكە بەدەستبهێنێت، بەڵام بەگوێرەی راپرسییەكان كاندیدی هیچ لایەنێك ناتوانێت، ٥١٪ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت، بۆیە هەڵبژاردنەكە دەكەوێتە خولی دووەم و كاندیدی یەكەم و دووەم دەمێننەوەو لێرەدا ئەو دوو كاندیدە پێویستە پشتگیری لایەنەكانی دیكە بەدەستبهێنن كە لەخولی یەكەمدا لەپێشبڕكێكە چوونەتە دەرەوە كەگرنگترینیان هاوپەیمان رەنج و ئازادییەكانە كەدەتوانێت هاوكێشەكە بەتەواوی بگۆڕێت.

نرخی دۆلار بەرامبەر دینار $100=172,500 نرخی تمەن بەرامبەر دۆلار $100=4,390,000 نرخی لیرەی تورکی بەرامبەر دۆلار 1900=100$ ‎نرخی یۆرۆ بەرامبەر دینار 185,000=€100 

جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا،  لە میانەی پەیوەندییەكی تەلەفونیدا لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، دۆسیەی ئابوورییان تاووتوێ كردوە. كۆشكی سپی ئەمریكا لە راگەیەنراوێكدا ئاشكرای كردوە، بایدن، پابەندبوونی ئەمریكای بەرامبەر بە عێراق لەبەرامبەر پەرەسەندەكانی ناوچەكەدا  دووپاتكردوەتەوە، هەروەك هەردوولا بەهێزكردنی سەروەریی و سەربەخۆیی خاكی عێراقیان دووپات كردوەتەوە. هەروەك جۆبایدن و محمد سودانی لە بارەی كارنامەی ئابووری حکومەتی عێراق و پلانی زامنكردنی ئابووری عێراقیان تاڵوتووێ كردوە و لەو روەوە بایدن رایگەیاند، ئامادەن بە تەواوی پشتیوانی بكەن. لە بارەی هەرەشەكانی داعش و ئاسایشی ئیقلیمی و نێودەوڵەتییشەوە بایدن پاراستنی عێراقی دووپاتكردوەتەوە. جێی باسە هەر لەمیانی پەیوەندییە تەلەفونییەکە، بایدن پابەندبونی واشنتۆنی بە ڕێکەوتنی ستراتیژی نێوان هەردوڵاتی دوپاتکردۆتەوە

هاوڵاتی واشنتۆن ئامادەكاری بۆ هێرشی سەر ئەتۆمــــیی ئێران دەكات ئێران خاوەنی سێیەم هێزی سەربازیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە   لەدوای دەستبەكاربوونی كابینەی نوێی حكومەت لەئیسرائیل لەسەرۆك وەزیرانەوە تاوەزیری بەرگریی و دەرەوە هەڕەشەی ئەوەیان لەئێران كرد كەبەهەموو شێوەیەك بەرەنگاری دامەزراوە ئەتۆمیی و سەربازییەكانی ئەو وڵاتە دەبنەوەو بۆ ئەو مەبەستەش پرس بەكەس ناكەن. رۆژنامەی (ئیعتیماد) لەئێران ئاشكرای كردووە كە ئیسرائیل ژمارەیەك فڕۆكەی جەنگیی جۆری (ئێف 35)ی لەپەنای گوێی ئێران و لەسنوری ئازەربایجان جێگیركردووە كە ئەوەش ئامانجەكەی روون و ئاشكرایە. ئەو رۆژنامەیە باسی لەوەش كردووە ئیسرائیل لەو بنكانەی كە لەئازەرەبایجان هەیەتی كامێرای هەستیارو تەكنەلۆژیای پێشكەوتوی بەكارهێناوە و وەك ئەوەی هەموو ئامادەكارییەك بكات بۆ هەڵگیرساندنی جەنگ لەناوچەكەدا بەتایبەت كەبەشێك لەو ئامێرە پێشكەوتووانە بۆ چاودێریی و سیخوڕیی لەسەر دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ئێران بەكارهاتووە و هێرشەكانی رابردووی ئەو وڵاتەش بۆ سەر چەند بنكەیەكی سەربازیی و دامەزراوەیەكی ئەتۆمیی بەپشتبەستن بەو تەكنەلۆژیا پێشكەوتووانە بووە. سوپای پاسداران بەبەردەوامی بانگەشەی ئەوەی كردووە ئیسرائیل لەهەرێمی كوردستان و وڵاتی ئازەربایجان هێرشی دژی ئێران ئەنجامداوەو ئەو سوپایە هەر لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان مانۆڕێكی گەورەی سەربازیی لەسنوری ئازەربایجان ئەنجامداو چەند جارێكیش هەر بەو بیانووەوەو بوونی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هێرشی كردەسەر كۆیە و زڕگوێزو چەند ناوچەیەكی دیكە لەهەرێم. بەوتەی موهەنەد حاج عەلی، پەرلەمانتاری سوریا بەپێی رێككەوتنێكی سەربازیی كە لەنێوان تاران و دیمەشق لەساڵی 2011 واژۆ كراوە لەئێستادا سیستمی قەڵغانی سەربازیی وڵاتەكە لەلایەن سوپای ئێرانەوە نۆژەن دەكرێتەوەو ئەوەش ئیسرائیلی توڕە كردووە چونكە ئێران و سوریا دەچنە قۆناغێكی نوێ لەبەرەنگاربوونەوەی تەلئەبیب.   ئەمریكا و ئیسرائیل بەداربەڕوو هەڕەشە لەئێران دەكەن لە (24/1/2023) هێزەكانی ئەمریكاو ئیسرائیل مانۆڕێكی سەربازیی هاوبەشیان بەناوی (داری بەڕو) ئەنجامدا كە بەپێی ئەو زانیاریانیانەی كە بڵاوكراونەتەوە مانۆڕەكە هاوشێوەی هێرشكردنەسەر وێستگە ئەتۆمییەكانی ئێران بووەو بۆمبی 100 تۆنی تێدا بەكارهێنراوە. ئەو مانۆڕە لەبیابانی نەگڤ ئەنجام دراوە كەدەكەوێتە باشوری ئیسرائیل و لەڕووی جوگرافیەوە دەكەوێتە سنوری بیابانی سینا لەمیسر. ناوەندیی فەرماندەیی هێزە چەكدارەكانی ئەمریكا لەڕاگەیەنراوێكدا سەبارەت بەو مانۆڕە هاوبەشەی لەگەڵ ئیسرائیل ئاشكرای كردووە؛ 140 فڕۆكەی جەنگیی لەمانۆڕەكەدا بەشداربوون كە فڕۆكەكانی جۆری بۆمبهاوێژی (بی 52) و (ئێف 35) لەخۆ گرتووەو هاوكات 12 كەشتی جەنگیی موشەكهاوێژ بەكارهێنراوە. ئەو مانۆڕەش لە كاتێكدابوو كە پێشتر رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) و (نیویۆرك تایمز) لەچەند راپۆرتێكی تایبەتدا ئاشكرایان كردبوو كە جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمریكا ئەندامانی تیمی ئاسایش و سەربازیی وڵاتەكەی راسپاردووە بۆ تاووتوێكردنی هێرشی سەربازیی دژی وێستگە ئەتۆمییەكانی ئێران. ئیسرائیل لەسەر ئەو مانۆڕە روون و راشكاو رایگەیاند؛ ئەوە وەڵامێك دەبێت بۆ بەرنامە ئەتۆمییەكەی تاران و جموجۆڵە سەربازیی و سیاسییەكانی ئێران لەناوچەكەدا. ئەگەرچی ئەو مانۆڕانە و لێدوانی توندی بەرپرسانی ئەمریكاو ئیسرائیل ئاماژەن بۆ سەرهەڵدانی وەرچەرخانی نوێ لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام میدیای ئێران و بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئەو هەوڵانە بە بانگەشەی فەرماندە سەربازییەكانی تەلئەبیب لەقەڵەمدەدەن و ئەوەش بەهاوشێوەی هەڕەشەكانی ساڵی 2020 ناودەهێنن كە ئامانجی سەرەكیی سیاسەتمەدارانی ئیسرائیل بۆ دەربازبوونی قەیرانی دارایی وڵاتەكەیان بووە.   ئازەربایجان لەبەرداشی ئیسرائیل و ئێراندا ئێران و ئازربایجان زیاتر لە 432 كیلۆمەتر سنوری هاوبەشیان هەیەو ژمارەی دانیشتوانی ئازەربایجان كەزۆرینەیان تورك زمانن و (85%)یان شیعەن لە رووی كۆمەڵایەتی و كەلتورییەوە پەیوەندییەكی قووڵیان هەیە لەگەڵ هاووڵاتیانی تورك لەئێران كەژمارەیان دەگاتە نزیكەی 15 ملیۆن كەس و ئەوانیش هاوشێوەی ئازەرییەكان زۆرینەیان شیعەن و تەنانەت رەچەڵەكی خۆیان بە ئازەری دەزانن بەتایبەت كە ئازەربایجان دوو سەدە پێش ئێستا بەشێك بووە لەخاكی ئێران، بۆیە زۆر ئاساییە پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە دۆستانە بێت، بەڵام ئەوەی ئاسایی نییە ئەوەیە كەوڵاتێكی وەك ئیسرائیل بكرێتە بیانوی سەرەكیی تێكچوونی پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە، دۆستایەتیی 200  ساڵە بۆ دوژمنایەتیی بگۆڕدرێت.   ئیسرائیل ساڵی 2019 رێككەوتنێكی سەربازیی، ئەمنیی و هەواڵگریی بەڕەسمی لەگەڵ كۆماری ئازەربایجان ئیمزا دەكات و ئەوەش نیگەرانیی كۆماری ئیسلامی ئێرانی لێدەكەوێتەوەو سایتی ویكی لیكس ئاشكرای كردبوو كە لەساڵی 2009 ئیسرائیل رێككەوتنێكی لەگەڵ ئازەربایجان كردووە كە بەپێی رێككەوتنەكە دەبێت باكۆ لەبەرەی جەنگ لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران بێت و پابەندبێت بەڕێككەوتنەكەوە.   دۆست و نەیار لەمێژوودا ئێران لەسەردەمی رەزا پەهلەوی لەساڵی 1947 دوای توركیا دووەم وڵاتی موسوڵمان بووە كەدانی ناوە بەوڵاتی ئیسرائیل بەڵام دوای هاتنەسەركاری سیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی 1979 سەرجەم پەیوەندییە بازرگانی و سیاسییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل كۆتایی پێهاتووە. مێژووی پەیوەندییەكانی تاران و تەلئەبیب دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 70 ساڵ بەر لەئێستا دەگەڕێتەوەو ساڵی 1973 زیاترین بازرگانیی لەنێوانیاندا هەبووەو سەرچاوە مێژووییەكان باس لەوەدەكەن كە پەیوەندیی دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) و دەزگای هەواڵگریی سەر بەسیستمی پاشایەتیی ئێران (ساواك) بۆ ساڵی 1956 دەگەڕێتەوەو ئەم قۆناغە بەلوتكەی هاوكاریی ئەو دوو وڵاتە ئەژمار كراوە، بەڵام بەگرتنەدەستی دەسەڵاتی ئێران لەساڵی 1979 لەلایەن كۆماری ئیسلامی پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە بە بەردەوامی گرژیی و توندیی بەخۆیەوە بینیوەو ئەوەش وایكردووە 44 ساڵ تەلئەبیب و تاران هەڕەشە لەیەكتر بكەن. ئیسرائیل پێی وایە ئەگەر كۆماری ئیسلامی ئێران ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمیی، دەبێتە گەورەترین هەڕەشەو مەترسیی بۆ سەر وتەكەی و لەو چوارچێوەیەشدا هەوڵی هێرشی پێشوەخت دەدات بۆ راگرتنی بەرنامە ئەتۆمییەكانی ئێران، بەڵام كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندووە؛ لەبەرامبەر هەر جۆرە هێرشێكی ئیسرائیل كاردانەوەیان دەبێت و ئەگەر پێویست بكات هێرش دەكەنەسەر تەلئەبیب و حەیفا داگیردەكەن.   سوپای ئێران ژمارەیە پێگەی گڵوباڵ فایەرپاوەر(Global Firepower) بڵاویكردووەتەوە دوای توركیاو میسر لە رووی هێزی كلاسیكی و باوەوە ئێران بەسێیەم هێزی سەربازیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەژماردەكرێت و لەو ریزبەندیەدا سوپای سعودیە چوارەم و سوپای عێراق  پێنجەم هێزی سەربازیین و دوای ئەوانیش ئیمارات و سوریاو قەتەرو یەمەن دێت. ئێران خاەنی 610 هەزار هێزی چەكدارەو 350 هەزار هێزی یەدەگی هەیە بەپێنجەم سوپای جیهان و یەكەم هێزی رۆژئاوای ئاسیا ئەژماردەكرێت كەزیاترین چەكداری هەیە. لەڕیزبەندیی نێوان 145 وڵاتی جیهاندا سوپای توركیا دەكەوێتە پلەی یانزەیەمین و میسر چواردەیەمین و سوپای ئێران دەكەوێتە ریزبەندی حەڤدەیەمین وڵات لە رووی بەهێزی هێزی سەربازیی و ژمارەی چەك و كەرەستە جەنگییەكانی. ئەوەی مایەی سەرنجە ئیسرائیل كە ئێران بەدوژمنی ژمارە یەكی خۆی لەناوچەكەو جیهان دەزانێت بەهەژدەیەمین هێزی سەربازیی جیهان لەدوای سوپای ئێران ئەژماردەكرێت. لەكاتێكدا پێوەری هێزی كلاسیكی ژمارەی سەربازو  چەك و فڕۆكەی جەنگیی و تانك و زرێپۆشی و بەگشتی ژمارەی چەك و كەرەستەكانە لەكاتێكدا ئێران بەهۆی ئەو سزا نێودەوڵەتییانەی لەسەری بووە 44 ساڵە نەیتوانیوە وەك پێویست بەتایبەت لەبواری فڕۆكەی جەنگی و قەڵغانی دژەموشەكی و زۆر ئامێرو كەرەستەی ستراتیژیی خۆی نۆژەن بكاتەوە.

هاوڵاتی دوای ئەوەی ئەمریکا کونسوڵخانەی خۆی بە شێوەیەکی کاتی لە ئەستەنبوڵ داخست و رایگەیاند، پیویستە گەشتیاران ئاگاداری کردەوەی تیرۆریستی بن، شەش وڵاتی دیکەش کونسوڵخانەکانیان بە شێوەیەکی کاتی داخست. دوای ئەمریکا، بەریتانیا، بەلجیکا، ئەڵمانیا، فەڕەنسا، سوید و هۆڵەندا، باڵیۆزخانەکانیان لە ئەستەنبوڵ داخست و داوایان لە هاوڵاتیەکانیان کرد، لە گەشتکردن بۆ تورکیا ئاگادار بن. سولەیمان سویلۆ وەزیری دەرەوەی تورکیاش لەمبارەیەوە ئەمڕۆ نارەزایەتی دەربڕی و رایگەیاند، وڵاتانی رۆژئاوا شەڕی دەروونیان لەدژی تورکیا دەست پێکردووە. سویلۆ باسی ئەوەی کرد کە ئەگەر دۆخێکی نائاساییش لە ئەستەنبوڵ هەبێت، نابێت ئەو وڵاتانە بەم شێوەیە مامەڵە بکەن. لە لایەکی دیکەوە وەزارەتی دەرەوەی تورکیا، باڵیۆز و نوێنەری ئەو وڵاتانەی بانگهێشتکرد. ئەم پێشهاتە دوای ئەوە دێت کە راسترەوە توندڕەوەکان لە مانگی رابردوودا، وەک کاردانەوەیەک لەبەرامبەر رێگیرکردنی تورکیا لە ئەندامێتی سوید و فینلەندا کتێبی پیرۆزی موسوڵمانان قورئانیان لەبەردەم باڵیۆزخانەی تورکیا سووتاند. ئەوەش کاردانەوەیەکی توندی لێکەوتەوە و کۆتایی بە دانوستانەکانی نێوان سوید و تورکیا هات.

هێمن مەحموود   رەنگە بڕیارەكەی ئەمجارەی دادگای فیدراڵی عێراق كە لەدژی ناردنی هەموو جۆرە بڕە پارەیەكە بۆ هەرێم لەلایەن حكومەتی عێراقییەوەو هەر هەنگاوێكی لەو جۆرە بەنایاسایی وەسفدەكات، دوایین بڕیاری ئەو دادگایە نەبێت لەدژی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت پێشوتریش ئەم دادگایە لەسێپتەمبەری 2017 بڕیاری لەدژی ئەنجامدانی ریفراندۆم لەهەرێمی كوردستان دەركردو لەشوباتی 2022یش بڕیاری لەدژی یاسایبوونی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم دەركرد. بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كە لەسەر سكاڵایەكی پەرلەمانتارێكی چوارچێوەی هەماهەنگی دەركرا، هەرزوو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە رەتكرایەوەو لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند:»هەرێمی كوردستان، هەرێمێكی فیدراڵی دەستوورییەو ئەم بڕیارانە پێشێلكردنێكی زەق و ئاشكرای دەستووری عێراقە، هەروەها دژی رێككەوتنی لایەنەكانی ئیدارەی دەوڵەتە بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێ و دژی كارنامەی وەزاری حكومەتی عێراقیشە كە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە پەسەندكراوەو تێیدا لەبڕگەیەكدا بەڕوونی باس لەخۆدوورگرتن لەهەر رێكاڕێك دەكات كەكێشەكان ئاڵۆزتر بكات، بۆیە ئێمە ئەو بڕیارەی دادگای ئیتیحادی، بەبڕیارێك نەك تەنیا دژی هەرێمی كوردستان، بەڵكو دژی حكومەتی نوێی عێراق و لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت دەزانین». حكومەتی هەرێم دادگاكە بەنادەستووری وەسفدەكات و دەڵێت بەشێوەیەكی دەستووری پێكنەهاتووەو ڕێكنەخراوەو ناتوانێت وەك دادگایەكی فیدراڵی بڕیار بدات، بۆیە بڕیارەكانی رەتدەكەینەوە. دادوەر جاسم محەمەد عەبود، سەرۆكی دادگای فیدڕاڵی عێراق دەربارەی بڕیارەكەی دادگاكە رایگەیاندووە بڕیاری ژمارە 6ـی ساڵی 2019ش كەدادگای فیدڕاڵی بەنایاسایی داناوە، پەیوەستە بەوەی كەهەر پارەیەك تەرخانبكرێت ئەگەر لەیاسای بودجەدا بوونی نەبێت، پێچەوانەی یاسایە، بەگوێرەی ماددەی 27یش لەبەڕێوەبردنی دارایی دەوڵەت دەبێت تەواوی شایستە داراییەكان و قەرزەكانی نێوان هەرێم و بەغدا لە 2004ەوە تاوەكو 2020 پاكتاو بكرێن، بەگوێرەی یاسای بودجەو بەڕێوەبردنی دارایی دەوڵەت، دادگای فیدڕاڵی گەیشتە ئەو ئەنجامەی كەبڕیارەكەی ئەنجومەنی وەزیران بۆ خەرجكردنی پارە بۆ هەرێمی كوردستان پێچەوانەی دەستورە، پابەندنەبوونیش بەبڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی بەپێشێلكردنی ماددەی 94ی دەستور دادەنرێت و دەبێت هەموو دەسەڵاتەكان پابەندی جێبەجێكردنی بڕیارەكە بن. دادگای فیدراڵی عێراق بەپێی یاسای ژمارە 30 لەساڵی 2005 و بەپێی ماددەی 93ی دەستووری هەمیشەیی عێراق بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییە دەستوورییەكان درووستكراوەو بڕیارەكانی بۆ تەواوی لایەنەكان مولزەمەو دەبێت جێبەجێبكرێت و تانەی لێنادرێت. لەڕۆژی 18ی ئازاری 2021، جارێكی تر ئەم یاسایە هەمواركرایەوەو دوو ئەندامی كوردی لەسەر لیستی پارتی و یەكێتی بۆ دادگاكە زیادكرا، لەكاتی خۆشیدا رەخنەی ئەوە لەپەرلەمان گیرا، دەبوو ئەم یاسایە بەدەنگی یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان تێبپەڕێت، بەڵام بەهۆی رێككەوتنە سیاسییەكانی نێوان حزبەكانەوە بەدەنگی زۆرینەی سادە دانیشتنەكە كەنزیكەی 225 پەرلەمانتار لەكۆی 329 پەرلەمانتار یاساكە تێپەڕێندرا. ئەزموونەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ مامەڵەكردن لەگەڵ بڕیارەكانی ئەم دادگایەدا یەكجۆر نییەو بەپێی بارودۆخەكان گۆڕانكاری بەسەرداهاتووە، بۆ نموونە لەدوای ریفراندۆمەكەی مانگی ئەیلولی 2017 كەدادگاكە بڕیاریدا بەنایاسیبوونی ئەو ریفراندۆمەو ئەنجامەكانی، دوای ئەو دۆخەی لەدوای ریفراندۆمەكەوە درووستبوو، حكومەتی هەرێم بۆ ئاسایبوونەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەغدا رایگەیاند رێز لەبڕیارەكەی دادگا دەگرێت و داوای لەبەغدا كرد دەرگای گفتوگۆ دانەخات، بەڵام لەدوای بڕیارەكەی هەمان دادگا بۆ نایاسایبوونی هەناردەكردنی نەوت لەلایەن هەرێمەوە حكومەتی هەرێم هاوشێوەی ئەم بڕیارەی ئێستا رەتیكردەوەو بەپێشێلكردنی دەستووری وەسفكرد. هەرچەندە وابڵاوكرایەوە كەگوایە دوو ئەندامە كوردەكەی دادگای فیدراڵی دەنگیان بەبڕیارەكە دابێت و ئەمەش بەدووفاقی هەڵوێست و بڕیارەكانی پارتی و یەكێتی لەبەغدا بڵاوكرایەوە، بەڵام یاساناسێك دەڵێت ئەوە هەڵەیەو یاساكە بەزۆرینە دەرچووە نەوەك بەبڕیاری هەمووان. حاكم شێخ لەتیف یاساناس لەنووسینێكدا دەڵێت دوای دەرچوونی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی زۆرێك لەمیدیاكان نووسیویانە دوو دادوەرە كوردەكەش ئیمزایان لەسەر بڕیارەكە كردووە، واتە بەبڕیارەكە رازیین. دەڵێت» دەبێ بزانن  كەبڕیارەكە نووسراوە (بەزۆرینە دەرچووە )، واتە دادوەر هەن لەگەڵ ئەو بریارە نین، بەڵام رای  ئەو دادوەرانەی پێچەوانەی زۆرینەن بەگوێرەی یاسای دادبینی شارستانی نابێ ئاشكرابكرێت، بەڵكو بەنووسین دەدرێ بەسەرۆكی دادگاو لەناو دۆسیەكە هەڵدەگیرێ، بەڵام دەبێ  ئیمزای بڕیارەكە هەربكات». جیهانگیر سدیق گوڵپی لەوتارێكدا بەناونیشانی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق، سەرلێشێوان لەنێوان شایستەو پێشینەدا لەگۆشەنیگای دارایی و ژمێریاریەوە سەرنجی لەبڕیارەكە داوەو دەڵێت: دادگای فیدراڵی لەدادبینی و بڕیاردانەكەیدا سەبارەت بەنایاسایی بوونی ناردنی ئەو پێشینەیە پشتی بەماددەی (11)ی یاسای بودجەی ساڵی 2021 بەستووە، لەكاتێكدا بەپێی سیستەمی ژمێریاری هەریەك لەپێشینە‌و بارمتەكان‌ بەهەژماری نێوەندگر (حسابات الوسیطه‌) دادەنرێن و لەیاسای بودجەدا ئاماژەیان بۆ ناكرێت، بەهەژماری دەرەوەی بودجە (حسابات خارج الموازنە) ناوزەد دەكرێن و تاڕادەیەكی زۆر جیاوازن لەخەسڵەت و بڕی هەژمارەكانی ناو یاسای بودجە، بەڵام دادگای فیدراڵی هاتووە وەك شایستە (مستحقات) مامەڵەی لەگەڵ پێشینە (سلفە) كردووەو راستەوخۆ تێكستی یاسای بودجەی بەموجەڕەدی بەسەردا چەسپاندووە،‌‌ بۆیە كەوتووەتە هەڵەیەكی گەو‌رەوە. ئەوەش دەخاتەڕوو كێشەی دادگای فیدراڵی لێرەدا ئەوەیە كەجیاوازیی نەكردووە لەنێوان شایستەكان (مستحاقات) كە لەیاسای بودجەدا هاتووە لەگەڵ پێشینە (سلفە‌) كە لەیاسای بودجەدا نایەت و بەپێی یاسای كارگێڕی دارایی دەدرێت بەمەبەستی جێبەجێكردنی یاسای بودجە، هەربۆیە دادگاكە بەپشتبەستن بەیاساكەی بودجە‌ ئەو بڕیارەی داوە  كەناردنی پێشینە بۆ هەرێم پێچەوانەی یاسایەو قورسكردنی باری گەنجینەی دەوڵەتە، لەڕاستیدا ناردنی پێشینە نەك نادرووست نیە، بەڵكو ئەر‌كە لەسەر بەغدا وەك بەشێك لەئەركی جێبەجێكردنی یاسای بودجە. بەشێك لەچاودێرە سیاسییەكانی دۆخی عێراق بڕوایان وایە لەئەگەری جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی ئایندەی حكومەتی عێراق و هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت كەحكومەتەكەی پێكهێناوە لەبەردەم مەترسیدایە، چونكە ئەم بڕیارە وادەكات لایەنە كوردییەكان تووشی كێشمەكێش ببن لەگەڵ لایەنەكانی دیكەو ئەگەری كشانەوەیان لەهاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەئارادابێت. عەلی بەیدەر چاودێری سیاسی عێراق دەڵێت ئەم بڕیارەی دادگا گرفتێكی نوێ درووستدەكات و كاریگەری هەیە بۆ سەر كاری حكومەت كەهەمووان بەهۆی ئەو ئارامییەی لەوڵاتدا لەئارادایە ئاواتەخوازی نین، زەرەرمەندی یەكەمیش تەنیا هاووڵاتیانی هەرێمن كەپێویستە موچەیان تێكەڵی تەنگەژە سیاسییەكان نەكرێت. رێبوار بابەكی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەفراكسیۆنی پارتی بڕوای وایە لەناو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان هێزو لایەنی تێدایە دەیانەوێت كابینەكەی سوودانی شكستبهێنێت و دۆخی نێوان هەرێم و بەغدا تێكبدەن، بەڵام وەلید سەهلانی پەرلەمانتاری فەتح بڕوای وانیە ئەم بڕیارە ببێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و بڕیارەكانی دادگاش بەپارێزەری وڵات وەسفدەكات، چونكە بەپێی یاسا دەرچووە نەك موجامەلەو رووپاماییكردن. جێگای ئاماژەیە تائێستا هەڵوێستی سوننەكانیش لەسەر بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی روون نییەو نە پشتگیرییان كردووەو نە لەدژیشی وەستاونەتەوە.  

پێدەچێت خواردنی دەرەوە،٥٠٠٠ ساڵیش لەمەوبەر وەک ئەمڕۆ شتێکی باو بووبێت، شوێنەوارناسەکان لە عێراق مەیخانەیەکی دێرینیان دۆزیوەتەوە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ٢٧٠٠ ساڵ پێش زایین. توێژەران کە لە شاری دێرینی لاگاش کاردەکەن،لە ناوچەکەدا مەیخانەیەکیان دۆزیوەتەوە کە تەنها ١٩ ئینج لە ژێر ڕووی زەوییەوە شاردرابووەوە، مەیخانەکە بەسەر چەند بەشێکدا دابەشکراوە، شوێنی نانخواردنی کراوە و ژوورێک کە کورسی و فڕن و پاشماوەی خواردنی کۆن و تەنانەت ساردکەرەوەیەکی تەمەن پێنج هەزار ساڵیش لەناو مەیخانەکەدا هەبووە. شوێنەوارناسڕید گودمان، لە زانکۆی پێنسیلڤانیا بە سی ئێن ئێن-یڕاگەیاند،"سەرەتالە دەرەوەی حەوشە کراوەکەی مەیخانەکەدا دەستیان بە پشکنین کردووە و لەبەر ئەوەی ناوچە بەرکەوتنی لەگەڵ شتی دەرەوەی مەیخانەکەدا هەبوو، هۆکار بووە بۆ سەختی کنەکردن لەبەردەم شوێنەوارناساندا." بەڵام دوای چەند مانگێک گەڕاونەتەوە بۆ حەوشەکە، لە پایزی ٢٠٢٢دا، بەڕێوەبەری مەیدانی سارا پیزیمێنتی، لە زانکۆی پیسا، ئیتاڵیا، کنە و پشکنینەکەی فراوانتر کردوو و دەستیان کردەوە بە پشکنینەکانیان. پاشان تیمەکە فڕنەییەکی گەورەیان دۆزییەوە، لەگەڵ ساردکەرەوەیەکی شێوە پەڕۆ-شێدار بۆ ئەوەی خواردنەکان فێنکڕابگرن، هەروەها دەیان قاپی قوچەکییان دۆزییەوە کە زۆربەیان پاشماوەی ماسییان تێدایە، ئەمەشئاماژەی ئەوەیە کە حەوشەکەوەک شوێنێکی نانخواردنی دەرەوە بووە. گودمان گوتی: "پێموایەیەکەم تایبەتمەندیئاشکراکەری شوێنەوارەکە ئەم فڕنە زۆر گەورەیە جوانە بوو. فڕنەکە لە سووتانی جۆراوجۆر و نیشتنی خۆڵەمێشەوە جۆرێک لەڕەنگیپەلکەزێڕینەیی لە خاکەکاندا بەجێهێشت و لە ناوەوەیبە خشتی گەورەی سورەوەکراو گیراوە." لاگاش کە ئێستا شارۆچکەی ئەلحیبایە،یەکێک بوو لە کۆنترین و گەورەترین شارەکانی باشووری میزۆپۆتامیاکە لە هەزارەی پێنجەمەوە تا ناوەڕاستی هەزارەی دووەمی پێش زایینئاوەدان بووە و ڕووبەرەکەی نزیکەی دوو میل چوارگۆشە بوو. ماوەیەکە ناوچەکە بووەتە شوێنێکی شوێنەواری گرنگ، دوایین جار لە ساڵی ٢٠١٩دا هەڵکۆڵینەکان دەستیپێکردەوە لە چوارچێوەی پڕۆژەیەکی هاوبەشی نێوان مۆزەخانەی پێن و زانکۆی کامبریج و دەستەی دەوڵەتی دێرین و میرات لە بەغدا، بە بەکارهێنانی تەکنیکە نوێیەکانی وەک وێنەگرتنیفڕۆکەی درۆن و شیکاری بۆماوەیی. هەڵکۆڵینەکانی پێشووزیاتر تیشکیان دەخستە سەر تەلارسازی ئایینی و تێگەیشتن لە نوخبەکان بوو، بەڵام هۆلی پیتمان، بەڕێوەبەری پڕۆژەی شوێنەواری لاگاش و سەرپەرشتیاری بەشیڕۆژهەڵاتی نزیک لە مۆزەخانەی پێن، لە هەڵکۆڵینانەکانی ئەم دواییانەدا سەرنجی لەسەر ناوچەگشتییەکان بوو بۆ ئەوەی تێگەیشتنێکی فراوانتر لەسەر شارە کۆنەکان فەراهەم بکات. دۆزینەوەی مەیخانەکە پشتگیری لە دیدگای پیتمان و تیمەکەی دەکات کە کۆمەڵگا بە تەنیا لە نوخبە و خەڵکی کۆیلەپێکنەهاتووە و ئەمە بۆچوونەی باوی پێشوو بووە، بەڵکو کۆمەڵگا چینێکی ناوەندیشی لەخۆگرتووە. گودمانگوتی: "ئەوڕاستییەی کە تۆ شوێنێکی کۆبوونەوەی گشتیت هەیە کە خەڵک دەتوانن دابنیشن و پێکێک بخۆنەوەلەگەڵ ماسی برژاو دەریدەخات کە خەڵکەکە لە ژێر ستەمکاری پاشاکاندا نەژیاون و سەختیان نەکێشاوە. ئەم دۆزینەوەیە وێنەیەکی ڕەنگاوڕەنگتری شارەکەمان پێدەبەخشێت."   سەرچاوە: CNN.com    

حکومەتی عێراق نرخی دۆلاری بۆ کۆمپانیاکانی وەبەرهێنان کردە 147 هەزار دینار، بەپێی بڕیارەکە، هاوڵاتیان ئەو قیستانەی لایەنە دەتوانن بۆ هەر 100 دۆلارە و 147 هەزار بدەن بە كۆمپانیاكان. دەستەی باڵای وەبەرهێنانی عێراق کە ڕاستەوخۆ سەر بە ئەنجومەنی وەزیرانە، لە بڕیارێکی نوێدا سەرجەم کۆمپانیاکانی وەبەرهێنانی خانووبەرە یەکەکانی نیشتەجێبوون ناچار دەکات بەوەی، لە کاتی وەرگرتنی قیستدا نرخی هەر 100 دۆلارێک بە 147 هەزار دینار ئەژمار بکەن بۆ بەشداربوانیان. شایەنی باسە ، بڕیارەکە لەکاتێکدایه نرخی دۆلار بەردەوام لە بەرزبونەوە دایە،  ئەمڕۆ 100 دۆلار گەیشتە 174 هەزار دینار.

هاوڵاتی   كەسوكاری قوربانیانی شیلادزێ كە لەتوركیا كوژران، داوای  دەستگیركردنی هەموو ئەو كەسانە دەكەن كەبوونەتە هۆكاری كوژرانی پێنج كەس لەخێزانەكانیان، ئاماژە بۆ ئەوەش دەكەن: تائێستا بۆیان ئاشكرانەبووە كەئایا لەبەر پارە تاوانەكە ئەنجامدراوە یان هۆكاری تری هەیە. بەپێی زانیارییەكان تاوەكو ئێستا حەوت كەس لەسەر رووداوەكە دەستگیركراون و دانیان بەوەدا ناوە كە بۆ پارە ئەو كارەیان كردووە، یەكێك لەو كەسانەی دەستگیركراوە پێش دووساڵ لەشوقەكانی ئەڤرۆ سیتی لەناوەندی دهۆك وەك كرێكار كاری كردووە. مەیسەر حاجی عەبدوڵلا ساڵح ، كوری یەكێك لەقوربانیەكانە بەهاوڵاتی  وت:» باوكم و دایكم و خوشكێكم لەگەڵ دوو كەسی تر بەشێوەیەكی زۆر دڕاندانە شەهیدكران، ئەم تاوانە زۆر گەورەیە لەهیچ كەس و لایەنێك قبوڵ ناكەین كەمتەرخەمی لە لێكوڵینەوە و بەدواداچوونەكان بكەن، خێزانەكەم لەگەڵ خێزانی مەلا ئەحمەد بۆ مەبەستی سەردانی پزیشك روویان لەتوركیا كردبوو، كێشەمان لەگەڵ هیچ كەسێك نەبووە لەڕابوردووو ئێستاش، تووشی شوكێكی زۆر گەورە بووین، چونكە هەموویان پێكەوە شەهیدكران، تائێستا بوومان ئاشكرا نەبووە كە ئایا لەبەر پارە تاوانەكەیان ئەنجامداوە یان لەبەر چەند هۆكارێكی تر بووە». وتیشی:»دڵخۆشین كەحەوت كەس لەسەر رووداوكە دەستگیركراون، بەڵام ئێمە دەمانەوێت ئەو دەستەیە بدۆزرێتەوە كەبوونەتە هۆكاری ئەم رووداوە گەورەیە، بەداخەوە لەیاسایی سزادانی توركیا لەسێدارەدان نیە، سزای لەهەموو گەورەتر زیندانی هەتا هەتاییە، دوێنێ 30كانونی دووەم ئۆتۆمبێلەكەمان وەرگرتەوە، بەڵام ئەو كۆژمە پارەیەی كە لەگەڵ خویان بردبوو وەرماننەگرتووەتەوەو  بەرپرسانی توركیا بەئێمەیان ووت لەڕۆژی دادگاییكردنی ئەو تۆمەتبارانە ‌پارەكەشتان بۆ دەگێڕینەوە». هاوكات سەعید عەلی عەبۆ، بەرپرسی مەڵبەندی 3ی یەكگرتوو لەشاری دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند: «دوایین زانیاری لەسەر رووداوەكە ئەوەیە كەحەوت كەس دەستگیركراون و دانیان بەوەدا ناوە كەتاوانەكەیان ئەنجامداوە ، بەڵام لەهەمووی گرنگتر تائێستا بۆمان رووننەبووەتەوە كەئایا لەبەر هۆكارێكی دارایی یاخود سیاسی تاوانەكە ئەنجامدراوە، سەركردایەتی یەكگرتوو بەخودی سەڵاحەدین بەهائەدین ئەمینداری یەكگرتووی ئیسلامی بەدواداچوون بۆ كەیسەكە دەكات، بۆ ئەم مەبەستەش پێش چەند رۆژێك سەردانی توركیای كردووە و لەگەڵ بەرپرسانی ئەو وڵاتە لەبارەی دۆسیەكە چەند كۆبوونەوەیەكی كردووە، ئێمە هەموولایەك دڵنیادەكەینەوە كەوەكو یەكگرتووی ئیسلامی بەردەوام دەبین لەبەدواداچوون و لێكوڵینەوە لەسەر رووداوەكە تاوەكو بزانین هۆكارەكانی ئەم رووداوە چی بووە یان كێ لەپەشت ئەم رووداوە گەورەیەوەیە». وتیشی:»تاوانەكە ئەوەندە گەورەیە ناتوانین وەسفی بۆ بكەین، لەگەڵ كونسوڵخانەی توركیا لەعێراق و هەرێمی كوردستان و بەرپرسانی حكومەتی هەرێم و توركیا لەسەر خەتین بۆ دوزینەوە و ئاشكراكردنی ئەو هۆكارانەی لەپشت روداوەكەن، ئەم دوو خێزانە كێشەیان لەگەڵ هیچ كەسێك نەبووە، بەپێچەوانەوە خوشەویست بوون لای هەموو خەڵكی پارێزگای دهۆك، چونكە ئەزیەتی هیچ كەسێكیان نەداوە». بەرەبەیانی 20 ی كانوونی دووەمی 2023 تەرمی ئەو پێنج هاونیشتیمانییەی دهۆك گەڕێنرانەوە دهۆك، ئەوەش دوای كوژرانیان لەلایەن چەندكەسێك لەشەوی 19ی كانوونی دووەم، كەبریتیبوون، لە حاجی عەبدوڵلا ساڵح مەستەفا 69ساڵ، چیمەن شاهین خالد 75ساڵ هاوژینی حاجی عەبدوڵلا ، هندرێن عەبدوڵلا ساڵح، 39ساڵ كچی حاجی عەبدوڵلا، واحیدە حەیدەر جاسم 63ساڵ و مەلا ئەحمەد جەلالەدین ئیبراهیم 45ساڵ.

هاوڵاتی ئەمڕۆ ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی کۆبوونەوەیەک سەبارەت بە رەوشی عێراق ئەنجام دەدات. ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەکگرتوەکان لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەکردوە، کۆبونەوەکە کاتژمێر 6:00ـی ئێوارەی ئەمڕۆ ئەنجام دەدرێت و تایبەتکراوە بە گفتوگۆکردن لەسەر دۆخی عێراق. لە کۆبوونەوەکەدا جینین پلاسخارت نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ عێراق یونامی، نوێترین راپۆرت سەبارەت بە دوایین پێشھاتەکان سەبارەت بە رەوشی سیاسی و خزمەتگوزاری و ئابوری و مرۆیی عێراق دەخاتەڕوو.  هاوکات، لە کۆبونەوەی ئەنجومەنەکەدا کە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی رابردو ئەنجامدرا، جینین پلاسخارت، نوێنەری تایبەتی سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتوەکان لە عێراق وتارێکی پێشکەشکرد و رایگەیاند، نەتەوە یەکگرتوەکان بەردەوامە لە هەوڵ و پاڵپشتییەکانی بۆ حکومەتی عێراق، لەگەڵ ئەوەشدا "گەندەڵی لە عێراق بوەتە کێشەیەکی گەورە".  

هێزەکانی ئەمریکا دەست دەگرێت بەسەر ژمارەیەکی زۆر لە چەک و کەرەستەی سەربازیی ئێران و رایدەگەنێت بڕیاربوە بگاتە دەست حوسییەکان یەمەن. یەکەی پێنجی هێزە دەریاوانییەکانی ئەمریکا بڵاوی کردەوە لەگەڵ هێزێکی تایبەتی فەڕەنسا لە ئاوەکای دەریای عومان دەستیان گرتوە بەسەر هەزار جۆر چەک و 100 بزوێنەری فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و 23 موشەکی ئێران. لە راگەیەنراوێکی هێزەکانی ئەمریکا ئاماژە بەوە کراوە سەرجەم ئەو چەک و موشەکانە لەگەڵ هەزاران پارچە چەکی دیکە لە کەشتییەکدا دەستی بەسەردا گیراوە کە بڕیار بو رەوانەی چەکدارانی حوسی لە یەمەن بکرێت. ئەمریکا رونی کردوەتەوە کە ئەوە چوارەم کاروان و کەرەستی سەربازیی ئێرانە کە لە دو مانگی رابردو لە دەریای عۆمان و پێش گەیشتنی بۆ حوسییەکان دەستی بەسەردا گیراوە.