هاوڵاتى دواى ئه‌وه‌ى جۆو بایدن، سه‌رۆکى ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا کۆمه‌ڵکوژى ئه‌رمه‌نه‌کانى به"جینۆساید" ناساند، وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى تورکیا ناساندنه‌که‌ى بایدنى ره‌تده‌کاته‌وه‌و ده‌ڵێت:" وانه له‌که‌س وه‌رناگرین". که‌مێک له‌مه‌وبه‌ر، مه‌ولود چاوشئۆغلۆ، وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى تورکیا، له‌باره‌ى لێدوانه‌کانى سه‌رۆکى ئه‌مریکا، جۆ بایدن په‌یوه‌ندیدار به رووداوه‌کانى 1915 وه‌ک ئاندۆڵى تورکى بڵاویکرده‌وه" به‌ته‌واوه‌تى به‌کارھێنانى ده‌سته‌واژه‌ى "کۆمه‌ڵکوژی" له‌لایه‌ن جۆ بایدن ره‌تده‌که‌ینه‌وه که ته‌نھا ئامانجى راکێشانى سه‌رنجى خه‌ڵکه". وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى تورکیا، راشیگه‌یاند: " وته‌کان مێژوو ناگۆڕن. ده‌رباره‌ى مێژووى وڵاته‌که‌مان وانه له که‌س وه‌رناگرین". ئه‌مرۆ 24 نیسان سه‌رۆکى ئه‌مه‌ریکا، وه‌ک یه‌که‌م سه‌رۆکى ئه‌و وڵاته بوێرى کردو به جیاوازى له‌وانه‌ى پێشخۆى کۆمه‌ڵکوژیى ئه‌رمه‌نه‌کانى به جینۆساید ناساند و ئه‌مه‌ش ئه‌ردۆغان و به‌رپرسانى ئێستاى حکومه‌تى تورکیان نیگه‌ران کرد.
هاوڵاتى ناوه‌ندى پاراستنى گه‌ل زانیارى نوێ له‌سه‌ر هێرشه‌کانى سوپاى تورکیاو زیانه‌کانیان ئاشکرا ده‌کات و جه‌ختله‌وه ده‌که‌نه‌وه که گه‌ریلا گورزى توندى له سه‌ربازانى تورک وه‌شاندووه. راگه‌یاندنى ناوه‌ندى پاراستنى گه‌ل ئه‌مڕۆ شه‌ممه 24ى نیسانى 2021، له به‌یاننامه‌یه‌کدا ئاماژه به‌وه ده‌دات که چه‌ند جارێک سوپاى تورک هه‌وڵیداوه سه‌رباز له‌ناوچه جیاجیاکان جێگیر بکات، به‌ڵام له‌لایه‌ن گه‌ریلاکانه‌وه به‌رخودان کراوه‌و دوورخراونه‌ته‌وه له‌ناوچه‌که. ده‌قى راگه‌یه‌ندراوى ناوه‌ندى پاراساتى گه‌ل: دەوڵەتی داگیرکەری تورک ٢٣ی ئەم مانگە جموجوڵی ئاسمانیی بۆسەر هەرێمەکانی مەتینا، ئاڤاشین و زاپ لە هەرێمەکانی پاراستنی مەدیا دەستپێکرد، لەدژی ئەو هیڕشە قورسانە گەریلاکانمان بەرخۆدانێکی مێژووییان کرد و گورزی قورسیان لە سوپای داگیرکەری تورک وەشاند، کە زانیاریی بەرفراوانتر لە بارەی ئەو بەرخۆدانە مێژووییە بەم شێوەیەیە: ٢٣ی ئەم مانگە کاتژمێر ٠٦:٠٠ بۆ ٠٧:٠٠ی ئێوارە، سوپای داگیرکەری تورک گردی زەندورای تۆپبارانکرد، کاتژمێر ٠٧:٣٠ بۆ ٠٨:٣٠، گردی زەندورا و مەیدانی کۆنفرانسی بە فڕۆکەی جەنگی و کاتژمێر ٠٩:٣٠ی شەو بۆ ٠١:٣٠ی بەرەبەیان بە هێلیکۆپتەری کۆبرا بە چڕی ئەو شوێنەی بۆردوومانکرد، کاتژمێر ٠٠:٣٠ی نیوەشەو بۆ ٠١:٣٠ی بەرەبەیان سوپای داگیرکەری تورک ویستی بە هێلیکۆپتەری سکۆرسکی سەربازەکانی لە گردی زەندورا و دەرار دابەزێنێت، گەریلاکانمان ئەو هێلیکۆپتەرانەیان کردە ئامانج و هێلیکۆپتەرەکان لە ناوچەکە دوورکەوتنەوە، ڕۆژی ٢٤ی ئەم ،مانگە کاتژمێر ٠٥:١٠ خولەکی بەیانی سوپای داگیرکەری تورک دوای هێرشی ئاسمانیی چڕی بۆسەر گردی زەندورا، سەربازەکانی هێنایە ناوچەکە. بنکەکانی سوپای داگیرکەری تورک لە سەر سنوور بە هاوەن و تۆپ گردی زەندورا و مەیدانی دەراریان بە چڕی تۆپباران کرد. ٢٣ی ئەم مانگە کاتژمێر ٠٩:٣٠ بۆ ٠٠:٣٠ی نیوەشەو زەوییەکانی گوندی بەشیلی لەلایەن فڕۆکە جەنگییەکانەوە بۆردوومانکران. لە بەرامبەر ئەو هێرشە بەرفراوانانەدا گەریلاکانمان بەرخۆدانێکی گەورەیان کرد و هیچ زیانێکیان پێنەگەیشت. ڕۆژی ١٨ی ئەم مانگە سوپای داگیرکەری تورک بە تۆپ، هاوەن و کاتیۆشا مەیدانەکانی چەمچۆ، سەیدا، وەرخەلێ و کونیشکا لە هەرێمی زاپیان تۆپباران کرد. ڕۆژی ٢٣ی ئەم مانگە کاتژمیر ٠٧:٠٠ی ئێوارە مەیدانی قارتاش، گەلیی باسیا، گەلیی ئاڤاشین، تەپە سۆر، مام ڕەشۆ، مەرڤانۆس، ئاریس-فارس، سوکێ و مەیدانی دۆڵی کۆنفرانس لە هەرێمی ئاڤاشین لەلایەن فڕۆکە جەنگییەکان و بە هاوەن کرانە ئامانج. نزیک کاتژمێر ٠٩:٠٠ی شەو دوای بۆردوومانی فڕۆکەکان، سوپای داگیرکەر سەربازەکانی لە مەیدانی مام ڕەشۆ دابەزاند، هێزەکانمان دوو هێلیکۆپتەری سکۆرسکییان کە سەربازیان هێنابوو کردە ئامانج و لە ناوچەکە دووریان خستەوە، داگیرکەران کوژراو و برینداریان لێکەوتەوە بەڵام ژمارەیان ڕوون نەبووەوە. داگیرکەران جارێکی دیکە ویستیان سەرباز دابەزێنن بەڵام دووجار لەلایەن هێزەکانمانەوە کرانە ئامانج و لە ئەنجامیدا داگیرکەرەک سزادرا و ژمارەیەکیش برینداربوون. ئەو داگیرکەرانەی ویستیان لە ناوچەکە پێشڕەوی بکەن، لەلایەن گەریلاکانمانەوە خرانە ژێر کۆنترۆڵ و لێیان درا، داگیرکەران دوای ئەو گورزە تۆزێک پاشەکشێیان کرد و بەیانییەکەی دیسان ویستیان پێشڕەوی بکەن، ئەمجارەش دیسان داگیرکەران ڕووبەڕووی بەرخۆدانی گەریلا بوونەوە و گەریلا لە مەودایەکی نزیکەوە دوژمنی کردە ئامانج و دیسان دوژمن پاشەکشێی کرد، لەو شەڕەی ڕوویدا ژمارەیەکی زۆر داگیرکەر کوژران. بەهۆی دەستێوەردانی گەریلاکانمانەوە، هێلیکۆپتەرێکی جۆری کۆبرا کە ناوچەکەی بۆردووماندەکرد، بە ناچاری ناوچەکەی جێهێشت. ڕۆژی ٢٤ی ئەم مانگە کاتژمێر ٠٩:٠٠ی بەیانی داگیرکەران جارێکی دیکە ویستیان پێشڕەوی بکەن، هێزەکانمان بە چالاکیی تەقاندنەوە، دوجار دوژمنیان کردە ئامانج، داگیرکەران زیانێکی زۆریان بەرکەوت و ناچار بوون پاشەکشێ بکەن. شەوی ٢٣ی ئەم مانگە سوپای داگیرکەری تورک، لە کنیانیش، دەربەندی نێروە، قەڵای بەدەو و گردی شەهید مونزور لە زاپ دەستی بە هێرش کرد، هێرشەکە هێشتاش بەردەوامە و دواتر زانیارییەکانی بڵاودەکرێتەوە. هێزەکانی پاراستنی ئاسمانی شەهید دەلال ئامەد لە چوارچێوەی هەنگاوی “کات کاتی ئازادییە”، ڕۆژی ٢٣ی ئەم مانگە کاتژمێر ٠٨:٤٥ خولەکی بەیانی، لە ڕێگەی ئاسمانەوە تابوری چەلێ لە ناوچەی چەلێی جولەمێرگیان بۆردوومانکرد، ئەو شوێنەی دیاریکرابوو سەرکەوتووانە کرایە ئامانج و چالاکییەکە سەرکەوتووانە ئەنجامدرا.
.jpg)
هاوڵاتى جۆ بایدنى سه‌رۆکى ئه‌مریکا ئه‌مڕۆ شه‌ممه له وتارى ساڵیادى کۆمه‌ڵکوژیى ئه‌رمه‌نه‌کان، که تورکیا تۆمه‌تبار ده‌کرێت به ئه‌نجامدانى به‌شێوه‌یه‌کى فه‌رمى تاوانه‌که‌ى به جینۆساید ناساند ئه‌مه‌ش گورزێکى گه‌وره‌بوو له ئه‌ردۆغان درا. له چه‌ند رۆژى رابردوودا، سه‌د ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى ئه‌مریکا له نامه‌یه‌کدا داوایان له سه‌رۆکى وڵاته‌که‌یان کردبوو، له یادى ئه‌و کۆمه‌ڵکوژییه‌دا تاوانه‌که به فه‌رمى و به وشه به جینۆساید ناویببات. پێشتر، ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى ئه‌مریکا له تشرینى یه‌که‌مى 2019دا به ده‌نگى 404 ئه‌ندام و به فه‌رمى کۆمه‌ڵکوژیى ئه‌رمه‌نه‌کانى به جینۆساید ناساند، له کانونى یه‌که‌مى هه‌مان ساڵدا ئه‌نجومه‌نى پیرانیش په‌سندى کرد. ئه‌مڕۆ 24ى نیسان، 106 ساڵ به‌سه‌ر کۆمه‌ڵکوژى ئه‌رمه‌نه‌کاندا تێپه‌ڕده‌بێت، کۆمه‌ڵکوژیى ئه‌رمه‌نه‌کان له ساڵى 1915 تا 1923 له‌لایه‌ن ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانى ئه‌نجامدرا و تێیدا ملیۆنێک و 500 هه‌زار ئه‌رمه‌نى کوژران.
هاوڵاتى ئاژانسى فه‌رمیى ئێران (ئیرنا) بڵاویکرده‌وه، سبه‌ینێ یه‌کشه‌ممه 25ى نیسان محه‌مه‌د جه‌واد زه‌ریف به‌سه‌رۆکایه‌تى وه‌فدێکى باڵا سه‌ردانى قه‌ته‌ر و عێراق و هه‌رێمى کوردستان ده‌کات. ئاژانسه‌که ئاشکراشیکردووه، جه‌واد زه‌ریف له‌سه‌ردانه‌که‌یدا له‌گه‌ڵ وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى عێراق کۆده‌بێته‌وه، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ چه‌ند به‌رپرسێکى باڵاى عێراقیش کۆده‌بێته‌وه دۆخى ئه‌منى و سه‌قامگیرى ناوچه‌که تاوتوێ ده‌که‌ن. هاوکات رۆژى سێشه‌ممه 27ى نیسان، جه‌واد زه‌ریف، وه‌زیرى ده‌ره‌وه سه‌ردانى هه‌رێمى کوردستان ده‌کات.
هاوڵاتى هێزه‌کانى ئاسایشى ناوخۆى ڕۆژئاڤاى کوردستان ئه‌و شوێنه‌ى میلیشیاکانى دیفاع وه‌ته‌نى لێوه هێرشیان ده‌کرد سه‌ر خه‌ڵک کۆنترۆڵ کرد و دواى راگه‌یاندنى ئاگربه‌ست، جارێکى تر میلیشیاکان هێرشیان کرده‌وه سه‌ر هێزه‌کانى ئاسایش. پێشڕه‌ویى هێزه‌کانى ئاسایش له گه‌ڕه‌کى ته‌ى بۆ پاکردنه‌وه‌ى له میلیشاکانى دیفاع وه‌ته‌نی، به‌رده‌وامه و دوو شوێنى هێرش کردنى میلیشیاکان کۆنترۆڵ کرد. به‌پێى هه‌واڵێکى ئاژانسى هاوار، خوێندنگاى فازیل حه‌سه‌ن له ڕۆژهه‌ڵاتى گه‌ڕه‌کى ته‌ى و خوێندنگاى بن سینا، که‌میلیشیاکانى سه‌ربه ڕژێمى سوریا لێوه هێرشیان ئه‌نجامده‌دا، له‌لایه‌ن هێزه‌کانى ئاسایشه‌وه کۆنترۆڵ کراوه. ئه‌مڕۆ هه‌ینى 23ى نیسان، له دواى ڕاگه‌یاندنى ئاگربه‌ست به نێوه‌ندگیریى و گه‌ره‌نتیى ڕووسیا و هه‌سه‌ده، که‌مێک له‌مه‌وبه‌ر، میلیشیاکانى رژێمه‌که‌ى ئه‌سه‌د، ئاگربه‌ستیان شکاندوه. ئاژانسى هاوارنیوز بڵاوى کرده‌وه، که‌مێک له‌مه‌وبه‌ر، میلیشیاکانى دیفاع وه‌ته‌نی سه‌ر به‌ئه‌سه‌د له دووڕیانى حه‌لکۆ له قامشلۆ، په‌لامارى هێزه‌کانى ئاسایشیان داوه‌ته‌وه. به‌گوێره‌ى ئاژانسه‌که، میلیشیاکان چه‌ند سه‌عاتێک له‌دواى ئاگربه‌ست، به چه‌کى سووک و مامناوه‌ند (ئاێ بى جی)، هێرشیان کردوه‌ته سه‌ر خاڵێکى هیّزه‌کانى ئاسایش، به‌ڵام هێزه‌کانى ئاسایش، هیچ وه‌ڵامێکیان نه‌داونه‌ته‌وه. ئه‌وه‌یش له‌کاتێدایه، ئێواره‌ى ئه‌مڕۆ به نێوه‌ندگیریى و گه‌ره‌نتیى ڕوسیا و هه‌سه‌ده، ئاگربه‌ست له گه‌ڕه‌کى ته‌ى له قامشلۆ، ڕاگه‌یه‌نرا. دوێنێ حایس ئه‌لجریان شێخێکى عه‌شیره‌تى به‌نى سه‌با، دواى ئه‌وه‌ى به‌شدارى کۆبوونه‌وه‌یه‌کى میلیشیاکانى دیفاع وه‌ته‌نى سه‌ربه ڕژێمى سوریا بوو، له قامشلۆ کرایه ئامانج. ئه‌و کۆبوونه‌وه‌یه به ئامانجى ڕاگرتنى هێرشى میلیشیاکان دژى هێزه‌کانى ئاسایشى ناوخۆ و خه‌ڵکى مه‌ده‌نى قامشلۆ ئه‌نجامدرا. حایس جریان له به‌رده‌م ماڵه‌که‌ى خۆیدا له نزیک نه‌خۆشخانه‌ى نیشتمانى قامشلۆ به سێ گولـله پێکراوه، که له‌ژێر کۆنترۆڵى میلیشیاکاندایه. جریان سه‌ره‌ڕاى گه‌یاندنیشى به نه‌خۆشخانه و هه‌موو هه‌وڵه پزیشکییه‌کان ئه‌مڕۆ گیانى له‌ده‌ستدا. ئه‌لجریان، که‌سایه‌تییه‌کى وڵاتپارێز بووه، که باوه‌ڕى به بیرى نه‌ته‌وه‌ى دیموکراتى هه‌بووه و هه‌میشه بانگه‌وازیى بۆ یه‌کێتى و دوورکه‌وتنه‌وه له ئاژاوه کردووه، ژماره‌یه‌ک له مناڵه‌کانیشى له‌ناو ڕیزه‌کانى ئاسایشى ناوخۆ و هێزه‌کانى سوریاى دیموکراتی- هه‌سه‌ده دان.
هاوڵاتى له‌کۆى 329 په‌رله‌مانتارى عێراق په‌نجا په‌رله‌مانتاریان تووشى ڤایرۆسى کۆرۆنابوون و له‌و ژماره‌یه‌ش 11 یان دۆخى ته‌ندروستیان ناجێگیره‌و له‌ژێر چاودێرى وردى پزیشکیدان. ئه‌مڕۆ هه‌ینى 23ى نیسانى 2021، میدیا عێراقییه‌کان بڵاویان کرده‌وه له کۆى 329 په‌رله‌مانتار 50 یان تووشى کۆرۆنا بوون و 11 له‌و که‌سیان له ژێر ئامێرى ئۆکسجینى ده‌ستکردان و چاودێرى ورد ده‌کرێن. دواى بڵاوبونه‌وه‌ى کۆرۆنا له‌عێراق، تا ئێستا چوار په‌رله‌مانتار گیانیان له‌ده‌ستداوه به ڤایرۆسه‌که که یه‌کێکیان کورده‌و پێکهاتوون له(غه‌یدا که‌مبش، حوسێن ئه‌لزوھێری، ئارام ناجى باڵه‌ته‌یى، عه‌دنان ئه‌لئه‌سه‌دی)
هاوڵاتى سه‌د ئه‌ندامى ئه‌نجوومه‌نى نوێنه‌رانى ئه‌مریکا نامه‌یه‌کیان بۆ جۆ بایدن، سه‌رۆکى ئه‌مریکا ناردووه و داواى لێده‌که‌ن وه‌ک یه‌که‌مین سه‌رۆک له مێژوودا به فه‌رمى کۆمه‌ڵکوژیى ئه‌رمه‌نییه‌کان به جینۆساید بناسێنێت. ئه‌و نامه‌یه له‌لایه‌ن 100 ئه‌ندامه‌وه واژۆ کراوه و ده‌ڵێن:" ئه‌نجوومه‌نى نوێنه‌ران و ئه‌نجوومه‌نى پیرانیش به زۆرینه‌ى ده‌نگ رووداوه‌که‌یان له 2019 به جینۆساید ناساندووه، ئێستاش کاتى ئه‌وه‌یه سه‌رۆکى ئه‌مریکا ئه‌و بێنده‌گییه بشکێنێت که چه‌ندین ساڵه به‌رده‌وامه و راستى رووداوه‌که باسبکات و به فه‌رمى وشه‌ى جینۆساید له‌به‌رامبه‌ر کۆمه‌ڵکوژکردنى یه‌ک ملیۆن و 500 هه‌زار ئه‌رمه‌نى له‌لایه‌ن عوسیمانییه‌کانه‌وه به‌کاربهێنێت". رۆژى 24ى ئه‌م مانگه 106 ساڵ به‌سه‌ر "جینۆسایدی" ئه‌رمه‌نه‌کان له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تى عوسمانییه‌وه تێپه‌ڕده‌بێت، پرۆسه‌ى کۆمه‌ڵکوژیى ئه‌رمه‌نه‌کان له ساڵى 1915 تا1923 له‌لایه‌ن ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانى ئه‌نجامدرا و تێیدا یه‌ک ملیۆن و نیو ئه‌رمه‌نى کوژران. تائێستا زیاتر له 40 حکومه‌ت و په‌رله‌مانى وڵاتانى جیهان کۆمه‌ڵکوژیى ئه‌رمه‌نه‌کانیان "به‌جینۆساید" ناساندووه و "گرنگترین" ناساندنیش له‌لایه‌ن یه‌کێتیى ئه‌وروپاوه بووه. ساڵانه له یادى کۆمه‌ڵکوژیى ئه‌رمه‌نییه‌کان خه‌ڵک له مۆنۆمێنتى جینۆساید له یه‌ریڤانى پایته‌خت کۆده‌بنه‌وه و چه‌پکه‌گوڵى رێزلێنان داده‌نێن و نزا بۆ قوربانیان ده‌که‌ن. ده‌قى نامه‌ى ئه‌ندامانى ئه‌نجوومه‌نى نوێنه‌ران بۆ جۆ بایدن، سه‌رۆکى ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا: کۆنگرێس ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا واشنتن دى سى 20515 21ى نیسانى 2021 سه‌رۆک جۆزێف بایدن کۆشکى سپی 1600 شه‌قامى په‌نسلڤانیا به‌ڕێز جه‌نابى سه‌رۆک: له‌م مانگه‌دا، له 24ى نیسان، جیهان یادى 106 ساڵه‌ى ده‌ستپێکى یه‌که‌مین رۆژى جینۆسایدى ئه‌رمه‌نییه‌کان ده‌کاته‌وه، کوشتنى سیسته‌ماتیکى 1.5 ملیۆن ئه‌رمه‌نى له‌لایه‌ن ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانییه‌وه له 1915ـه‌وه بۆ 1923، هه‌روه‌ها ئاواره‌بوونى زیاتر له‌و ژماره‌یه‌ش. دواى چه‌ندین ده‌یه، له‌کاتێکدا زۆر له سه‌رکرده‌کانى جیهان یه‌که‌م جینۆسایدى سه‌ده‌ى بیسته‌میان به فه‌رمى ناساندووه، که‌چى سه‌رۆکى ئه‌مریکا بێده‌نگه. ئێمه هاوڕاین له‌گه‌ڵ جڤاکى ئه‌رمه‌نى - ئه‌مریکى و هه‌موو ئه‌وانه‌ى پشتیوانى له راستى و دادپه‌روه‌رى ده‌که‌ن و داواده‌که‌ن که ئێوه‌ش به روونى و راسته‌وخۆ دان به جینۆسایدى ئه‌رمه‌نییه‌کان له راگه‌یێندراوى تایبه‌ت به 24ى نیساندا بنێن و به فه‌رمى بیناسێنن. ده‌زانین که ئێوه خۆتان باش ئاگادارى ئه‌م پرسه‌ن له‌وکاته‌وه‌ى که سیناتۆر بوون و ئه‌وکاته‌ش که جێگرى سه‌رۆک بوون، له‌وانه‌ش رێکخستنى ژماره 212 له‌لایه‌ن لیژنه‌ى دادوه‌رییه‌وه له ئه‌نجوومه‌نى نوێنه‌ران له 1989 ، که ناساندنى رۆژى نیشتمانى بۆ یادکردنه‌وه‌ى 75 ساڵه‌ى جینۆسایدى ئه‌رمنه‌ییه‌کانى لێکه‌وته‌وه. هه‌روه‌ها پێزانینمان هه‌یه به‌وه‌ى ئێوه وه‌ک جێگرى سه‌رۆک ئاماده‌ییتان هه‌بوو له یادى جینۆسایدى ئه‌رمنییه‌کان له ساڵى 2015 له کاتیدراڵى نیشتیمانی. له‌و کاته‌شدا بوو که جه‌نابى قه‌داسه‌تى پاپا فرانسیس له گردبوونه‌وه‌ى پیرۆزى سانت پیته‌ردا سه‌باره‌ت به جینۆسایدى ئه‌رمه‌نییه‌کان گوتی: "شاردنه‌وه‌ى یان نکۆڵیکردن له شه‌ێ وه‌ک وازهێنانه له برینێک به‌رده‌وام خوێنى لێبڕژێت به‌بێ ئه‌وه‌ى بپێچڕێت." راستیى مێژوویى ئه‌وه‌ى که سه‌ده‌یه‌ک پێش ئێستا روویداوه پرسێکى کێشه‌له‌سه‌ر نییه. دیپلۆماتکاره ئه‌مریکییه‌کان دۆکیۆمێنتى تایبه‌ت به کۆمه‌ڵکوژیى ئه‌رمه‌نییه‌کانیان تۆمارکردووه، هه‌رچه‌نده شتێکى وه‌هایان له‌سه‌ر ئه‌وه نه‌گوتووه که بینیویانه. ته‌نها چه‌ند ده‌یه‌یه‌ک دواى ئه‌وه رافایل له‌مکین زاراوه‌ى "جینۆساید"ى به‌کارهێنا بۆ ئه‌وه‌ى هه‌لى جینۆسایدکردنى ئه‌رمه‌نییه‌کان به هه‌ند وه‌ربگیرێت. به وه‌سفکردنى رووداوه‌که وه‌ک جینۆساید له‌مساڵدا ئێوه‌ش په‌یوه‌ندى ده‌که‌ن به هه‌ردوو ئه‌نجوومه‌نى نوێنه‌ران و ئه‌نجوومه‌نى پیرانیشه‌وه که به زۆرینه‌ى ره‌ها له ساڵى 2019 به جینۆسایدتان ناساند. جگه له‌وه‌ش کتێبخانه‌ى کۆنگرێس هه‌نگاوێکى گرنگى ناوه بۆ به پۆلێنکردنى ئه‌و کتێبانه‌ى تایبه‌تن به‌و بابه‌ته و خراونه‌ته ناو ره‌فه‌ى تایبه‌تى جینۆسایدى ئه‌رمه‌نییه‌کانه‌وه. به‌ڕێز سه‌رۆک، وه‌ک خۆت له راگه‌یێندراوى 24ى نیسانى ساڵى رابردوودا گوتت "بێده‌نگى به‌شداریکردنه له تاوان"، بێده‌نگى شه‌رمه‌زارییانه‌ى حکومه‌تى ئه‌مریکا سه‌باره‌ت به‌و راستییه مێژوییه‌ى جینۆسایدى ئه‌رمه‌نییه‌کان زۆر درێژه‌ى کێشاوه و پێویسته کۆتایى پێبێت. داوات لێده‌که‌ین شوێن پابه‌ندییه‌کانى خۆت بکه‌ویت و ئه‌و راستییه بڵێیت.
هاوڵاتى دوابه‌دواى ئه‌وه‌ى له دوێنێیه‌وه ئاگربه‌ست له نێوان هێزه‌کانى ئاسایشى ڕۆژئاواى کوردستان و میلشیاکانى دیفاع وه‌ته‌نى سه‌ر ئه‌سه‌د له قامشلۆ ڕاگه‌یه‌ندرابوو، میلشیاکان جارێکى دیکه هێرشه‌کانیان ده‌ستپێکرده‌وه. به نێوه‌ندگرى پۆلیسى ڕوسیا له قامشلۆ، شه‌ر و پێکدادانى هێزه‌کانى ئاسایشى ڕۆژئاڤا و ملیشیاکانى دیفاع وه‌ته‌نى ڕاگیرابوو و بۆ ماوه‌ى 24کاتژمێر هه‌تا پاش نیوه‌ڕۆى ئه‌مڕۆ ئاگربه‌ست ڕاگه‌یه‌ندرابوو. سه‌رله‌به‌یانى ئه‌مڕۆ جارێکى دیکه میلشیاکانى دیفاع وه‌ته‌نى له گه‌ڕه‌کى وه‌حده‌ى شارى قامشلۆ هێرشیان کرده‌وه سه‌ر هێزه‌کانى ئاسایش و له ئه‌نجامدا شه‌ر و پێکدادان ڕوویدایه‌وه و ئاڵۆزى به‌رده‌وامه. شه‌وى چوارشه‌مه‌ى ئه‌م هه‌فته له فولکه‌ى وه‌حده له شارى قامشلۆ، ملیشیاکانى دیفاع وه‌ته‌نى سه‌ر به ڕژیمى ئه‌سه‌د که له ژێر فه‌رمانى ئێراندان، له گه‌ڕه‌کى ته‌ییه‌وه هێرشیان کرده سه‌ر خاڵێکى هێزه‌کانى ئاسایش و له ئه‌نجامدا شه‌ڕڤانێکى هێزه‌کانى ئاسایشى ڕۆژئاواى کوردستان شه‌هید بوو. دوابه‌دواى ئه‌مه هێزه‌کانى ئاسایش به‌رپرچیان دایه‌وه و له گه‌ڕه‌کى ته‌ى که شوێنى نشته‌جێ بوونى ئه‌و ملیشیانه‌یه، پێشڕه‌وییان کرد و ناوه‌نده‌که‌یانیان به ناوى ” مفرزه لیلو” کۆنترۆڵ کرد.
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى تورکیا باڵیوزى سویدى له ئه‌نقه‌ره بانگهێشت کرد بۆ ده‌ربڕێنى ناڕه‌زایى سه‌باره‌ت به کۆبوونه‌وه‌که‌ى دوێنێى جه‌نه‌راڵ مه‌زڵوم کوبانێ له‌گه‌ل وه‌زیرى به‌رگرى سوید. ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه 21ى نیسانى 2021، میدیاکانى تورکیا ڕایانگه‌یاند، دوێنێ ستافان هێرسترۆم باڵیۆزى سوید له ئه‌نقه‌ره، بۆ وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى تورکیا بانگکراوه و به‌توندى دیدارى ژماره‌یه‌ک له وه‌زیرانى سوید له‌نێویشیاندا وه‌زیرى به‌رگرى له‌گه‌ڵ فه‌رمانده مه‌زڵوم کۆبانێ ئیدانه کردووه. هه‌روه‌ها به هێرسترۆم راگه‌یه‌ندراوه، که ئه‌م سیاسه‌ته‌ی سوید مه‌ترسیداره و پێشێلکردنى ئاشکراى یاسا نێوده‌وڵه‌تییه‌کانه و زیانى جددیى به په‌یوه‌ندییه دووقۆڵییه‌کانى نێوان تورکیا و سوید ده‌گه‌یه‌نێت. له ڕێگاى ئۆنلاینه‌وه، دوێنێ پیته‌ر هۆلت کڤیست، وه‌زیرى به‌رگریى سوید له‌گه‌ڵ مه‌زڵوم عه‌بدی، فه‌رمانده‌ى گشتیى هه‌سه‌ده و به‌دران چیا کورد، ڕاوێژکارى خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریى باکوور و ڕۆژهه‌ڵاتى سووریا، کۆبوه‌وه و تیایدا به‌رده‌وامى هێرشى چه‌کدارانى داعش و کاریگه‌رییه‌کانى له‌سه‌ر هه‌رێمه‌که و جیهان و کێشه‌ى کامپه‌کان و سه‌رله‌نوێ بوژاندنه‌وه‌ى ناوچه‌که و هاوکارییه‌کان بۆ هه‌سه‌ده و خۆبه‌ڕێوبه‌ریى باکوور و ڕۆژهه‌ڵاتى سوریا، تاوتوێ کرابوون.
هەڵۆ سەربەست لە (10) ساڵی رابردوودا توركیا بووە یاریزانێكی سەرەكی لەبواری دروستكردن و بەكارهێنانی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانداو بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی (لاڕیپۆبلیكا)ی ئیتاڵی بەرهەمهێنانی ئەو فڕۆكانە ساڵانە سێ ملیار دۆلار قازانج دەخاتە خەزێنەی ئەو وڵاتەوە، بەڵام كەنەدا گوورزێكی توندی لێوەشاندو چیتر پێداویستییەكانی ئەو فرۆكانەی پێ نافرۆشێت. بۆ یەكەمجار توركیا لەسەرەتای هەزارەی سێیەمدا درۆنی بەكارهێناو تەنیا بۆ كاری هەواڵگری و زانیاریی بوو، بەڵام دوای ئەوەی تێگەیشت كڕینی درۆن لەئەمریكا و ئیسرائیل كارێكی سەختە، خۆی دەستیكرد بەدروستكردنی و ئێستا دوای زیاتر لە (٢٠) ساڵ بووەتە هەناردەكەرێكی سەرەكیی و كێبڕكێی چین دەكات لەبازاڕەكانی ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ئاسیادا، چونكە یاساكانی هەناردەكردنی چەك لەئەمریكادا زۆر توندن و بەهۆیەوە واشنتن ناتوانێت لەو بازاڕانەدا چەكەكانی بفرۆشێت. هەر لەو چوارچێوەیەشدا، ئاردا میڤلوتوغلو، شارەزای بواری بەرگری لەئەنقەرە، بەڕۆژنامە ئیتاڵییەكەی راگەیاند، ئەنقەرە سەركەوتوو بووە لەفرۆشتنی درۆنەكانیدا بەقەتەر و لیبیاو ئازەربایجان و ئۆكرانیاو ئێستاش لەگفتوگۆدایە بۆ ئەوەی لەئاسیاشدا بیفرۆشێت، بەتایبەتی بەكازاخستان و ئەندەنوسیاو ئاماژەی بەئەوەشكرد وڵاتی تونس داوای كڕینی درۆنەكانی لەئەنقەرە كردووە. دوو كەس لەتوركیادا پایەی سەرەكیی بەرەوپێشبردنی پیشەسازیی سەربازیین، سلجوقی بیرقدار، ئەندازیاری گەردوونیی تەمەن (41) ساڵ كەهاوكات مێردی كچەكەی ئەردۆغانەو كۆمپانیای (بایقار)ی دامەزراند كە درۆنی (بیرقدار) بەرهەمدەهێنێت، لەگەڵ ئیسماعیل دەمیر، كە یەكێكە لەكەسە هەرە نزیكەكانی ئەردۆغان و ساڵانێكی زۆر لەئەمریكا خوێندوویەتی و دواتر گەڕایەوە و سەرۆكایەتی پیشەسازی سەربازیی توركیای گرتەدەست و لەم دواییانەشدا بەهۆی رۆڵبینینی لەكڕینی سیستمی ( S-400)ی روسییەوە لەلایەن توركیاوە، رووبەڕووی سزای ئەمریكا بووەوە. بۆ پێشخستنی كەرتی پیشەسازی سەربازیی، توركیا رێككەوتننامەیەكی لەگەڵ ئۆكرانیادا واژۆكرد، بەپێی ئەو رێككەوتننامەیە توركیا هاوكاریی ئۆكرانیا دەكات لەبەرەوپێشبردنی پیشەسازییە سەربازییەكانیدا، بەتایبەتی درۆنەكانی و لەبەرامبەردا ئۆكرانیا ئەو بزوێنەرو بەرهەمە ئەلكترۆنییانە دەدات بەتوركیا كەوایلێدەكان پیشەسازییەكەی پێشبخات، وەك ئەوەی لەدرۆنی (ئاكینشی)دا كردی. چاودێرانی سەربازیی دەڵین درۆنەكان بوونەتە مایەی شانازیی و خۆبەزلزانییەكی گەورە بۆ ئەردۆغان و لەڕووی سەربازیی و جیۆ-سیاسییشەوە، بوونەتە خاڵێكی بەهێزو سەركەوتن كە وایكردووە ئەردۆغان بیەوێت وڵاتەكەی رۆڵێكی گەورەتر ببینێت لەسەر ئاستی ئیقلیمی و ئاسیایی. هەروەها بەتوانابوونی سوپاكەی ئەردۆغان لەڕووی ئاسمانییەوە، وایكرد بەدەر لەبەكارهێنانی بۆ جێبەجێكردنی پلانەكانی خۆی لەسوریا و عێراق، بەهێرشكردنەسەر پارتی كرێكارانی كوردستان( پەكەكە) و هێزەكانی سوریای دیموكرات، لەزۆر وڵات و ناوچەی تریش بەكاری بهێنێت و هاوسەنگیی هێزیان پێ بگۆڕێت. ئەوەبوو لەلیبیا دوای ئەوەی پەرلەمانی توركیا رەزامەندی نیشاندا هێزە چەكدارەكانی بەشداریی شەڕەكە بكەن و تەرابلوسی رۆژئاوا داگیربكەن، درۆنەكان رۆڵی گەورە و سەرەكییان بینی لەوەی هێزەكانی جەنەراڵ حەفتەر، كە لەلایەن میسرو روسیا و فەڕەنسا و چەند شوێنێكی تریشەوە پشتیوانیی دەكرا، ناچارببن زۆر بەخێرایی بەرەو رۆژهەڵات بكشێنەوە. لەوبارەیەشەوە وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لەلێدوانێكیدا بۆ رۆژنامەنووسان وتی:»درۆنەكانی توركیا سەركەوتوبوون لەوەی یاساكانی یارییەكە لەجەنگی لیبیاو سوریادا بگۆڕن». رۆژنامە ئیتاڵییەكە دەڵێت پێدەچێت ئەو وەزیرە لەكاتی قسەكانیدا درۆنە بیرقدارەكانی توركیای، هاتبێتنەوە یاد، كاتێك مووشەكی (پانتسیر)ی روسییان هەڵدەدایە خوارەوە. دواتریش لەجەنگی ناگۆرنۆ كەرەباغدا، بەهەمان شێوە، فاكتەری سەرەكی بوون لەوەی ئازەرییەكان جەنگەكە ببەنەوە و ئەرمینییەكان ناچاری كشانەوە بكەن، لەو كاتەشدا ئیلهام عەلیێڤ سەرۆكی ئەزەربایجان بەئاشكرا سوپاسی توركیای كرد كەهۆكاری سەركەوتنیان بووە بەسەر ئەرمینیاداو وتی:»ئەگەر درۆنەكانمان لەتوركیاوە دەستنەكەوتایە، نەماندەتوانی بەئاسانی سەربكەوین». توركیا بۆ دروستكردن و پەرەپێدانی درۆنەكانی، بەدەر لەئۆكرانیا، بەشێكی كەرەستەو تەكنەلۆجیای ئەلكترۆنیی پێویستی لەئەڵمانیا و كەنەدا دەكڕی، پێشتر لەكاتی دروستبوونی گرژییەكانی دەریای ناوەڕاستدا لەنێوان ئەنقەرە و ئەسیناداو لەسەر داوای یۆنان ئەڵمانیا بڕیاریدا چیتر ئەو كەرەستە و تەكنەلۆجیایانە بەتوركیا نەفرۆشێت و لەوكاتەدا هایكۆ ماس وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا وتی:»پێشتر توركیامان تاقیكردووەتەوە، ئەو سیستمی بەرگریی موشەكیی لەڕوسیا كڕی بەمەرجێك ئەو هاوپەیمانمانە لەناتۆ، بیانووەكەشی ئەوەبوو واشنتۆن مووشەكی زیرەكی پێنادات» مانگی یەكی رابردووش كەنەدا فرۆشتنی كەرەستەو تەكنەلۆجیای بەتوركیا هەڵپساردو رۆژی ١٧ی ئەم مانگەش بڕیاریدا بەتەواوی فرۆشتنی ئەو پێداویستییانە بەتوركیا رابگرێت، چونكە لەگرێبەستەكەی نێوان كەنەداو توركیادا بەندێك هەیە تایبەتە بە بەكارهێنەری كۆتایی، واتە ئەو لایەنەی دوای دروستكردن، درۆنەكە بەكاردەهێنێت و لەو بەندەدا ئەو بەكارهێنەرانە دیاریكراون كە نابێت توركیا درۆنەكانیان بداتێ یان پێیان بفرۆشێت و بەوتەی ئارۆن شتاین بەڕێوەبەری پەیمانگای لێكۆڵینەوەی سیاسەتی دەرەكی لەویلایەتی فیلادیلفیای ئەمریكا، رێككەوتنەكەیان بەوجۆرە بووە كەئەو درۆنانەی تەكنەلۆجیا كەنەدییەكانی تێدا بەكارهاتووە نابێت توركیا بیفرۆشێت بەلایەنی سێیەم و دەبێت خۆی بەكارهێنەری كۆتایی بێت. لەوبارەیەشەوە مارك گارنو وەزیری دەرەوەی كەنەدا لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند:»ئەو بەكارهێنانە نە لەگەڵ سیاسەتی دەرەوەی كەنەدا و نە لەگەڵ گرەنتییەكانی توركیا داویەتی سەبارەت بە بەكارهێنەری كۆتایی هەماهەنگ نییە». پێشتریش لەساڵی ٢٠١٩دا كەنەدا كەئەندامی هاوپەیمانیی باكوری ئەتڵەسیی (ناتۆ)یە لەبەرامبەر بەكارهێنانی درۆنەكاندا لەسوریا لەلایەن توركیاوە، بۆ ماوەیەك فرۆشتنی كەرەستەكانی هەڵسپارد كە سەرەكیترینیان سیستمی كامێراو بەئامانجگرتنە كە لەلایەن كۆمپانیای (ئێڵ 3 هاریس ویسكام) بەرهەمدەهێنرێت. سەبارەت بەكاریگەریی بڕیارەكەش لەسەر توركیا، ئارۆن شتاین ئاشكرایكرد لەمەودای كورتدا ئەو بڕیارە كاریگەریی دەبێت لەسەر توانای توركیا بەوەی درۆنەكان بەلایەنی سێیەم بفرۆشێت، بەڵام لەمەودای درێژدا، پێناچێت كاریگەرییەكی وێرانكەری هەبێت. لەوەڵامی ئەو راگرتنەشدا باڵیۆزخانەی توركیا لەئۆتاوای پایتەختی كەنەدا بەیاننامەیەكی دەركردو وتی:»پێشبینیی ئەوە لەهاوپەیمانەكانی هاوپەیمانیی باكوری ئەتڵەسیمان دەكەین كەخۆیان لەئەو هەنگاوە نادروستكەرانە بەدوور بگرن كە بەنەرێنی كار دەكاتەسەر پەیوەندییە دووقۆڵییەكانمان و پتەویی هاوپەیمانێتییەكە لەق دەكات». مەولود چاوش ئۆغلو، وەزیری دەرەوەی توركیا، هانی كەنەدایدا كە چاو بەئەو كۆتانەدا بخشێنێتەوە كە لەپیشەسازی بەرگرییدا بەسەر توركیادا سەپاندویەتی. لێرەدا پرسیارە سەرەكییەكە دەمێنێتەوە، ئایا ڕێوشوێنەكانی رۆژئاوا بەرامبەر توركیا، دەبنە مایەی وێرانكردنی پیشەسازییە سەربازییەكەی؟ یاخود توركیا پەندی لەگەمارۆكانی ساڵی ١٩٧٥ و ١٩٩٠ی ئەمریكا وەرگرتووەو جێگرەوەی مسۆگەر كردووە؟ پارتەكەی ئەردۆغان لەبودجەی ساڵانەی وڵاتەكەیدا بودجەیەكی گەورەی بۆ پرۆسەی سەربازیی و كرینی چەك و پێداویستییەكانی تەرخانكردووە تا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وەك وڵاتێكی بەهێز رۆڵ بگێڕێت و دەستتێوەردانە سەربازییەكانی بۆ وڵاتان بەردەوام بێت،ئەوەش لەلایەن پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانەوە رەخنەی توندی رووبەڕوو كراوەتەوە، بەڵام بەوپێیەی ئەندامی ناتۆیە چاوپۆشی زۆری لێكراوە.
هاوڵاتى کۆمیته‌ى په‌یوه‌ندییه‌کانى کۆما جڤاکێن کوردستان (که‌جه‌که) وه‌ڵامى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا ده‌داته‌وه که خه‌ڵاتى دیارى کردووه بۆ جاسوسى کردنى بۆ سێ سه‌رکرده‌یان و جه‌ختله‌وه ده‌که‌نه‌وه که" نه‌ک خه‌ڵاته بۆ دادگه‌رى به‌ڵکو به‌رتیله بۆ سیخوڕی". ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه 21ى نیسانى 2021، کۆمیته‌ى په‌یوه‌ندییه‌کانى کۆما جڤاکێن کوردستان (که‌جه‌که) له‌به‌یاننامه‌یه‌کدا وه‌ڵامى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریدا ده‌داته‌وه‌و تێیدا هاتووه:"ئه‌م بڕیاره‌ى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا و دووپات کردنه‌وه‌ى دواى سێ ساڵ بڕیارى به بێ چاره‌سه‌رهێشتنه‌وه و سووربوون له‌سه‌ر به‌رده‌وامیدان به کێشه‌ى کورده و له هه‌مانکاتدا ده‌بێته هانده‌ر بۆ سیاسه‌تى جینۆسایدى فیزیکى و سیاسى که دوژمنانى گه‌لى کورد، به تایبه‌تى ده‌سه‌ڵاتى فاشیستى ئه‌ردۆغان و باخچه‌لى له دژى گه‌له‌که‌مان په‌یڕه‌وى ده‌که‌ن". هاوکات کۆماجڤاکێن کوردستان ئه‌وه‌ش دووپاتده‌که‌نه‌وه که"ئه‌مه‌ریکا به‌م بڕیاره‌ى خۆى ده‌یه‌وێت تۆوى سیخوڕى کردن بۆ بێگانه له ناو کۆمه‌ڵگاى کوردیدا بچێنێت و ره‌وایه‌تى پێبدات و به‌م شێوه‌یه شیرازه‌ى که‌لتوورى و ئه‌خلاقى کۆمه‌ڵگاى کوردستان بشێوێنێت". " ئه‌م بڕیاره‌ى ئه‌مریکا سیخوڕیکردنه بۆ ده‌زگاى جاسۆسى میت و پاڵنه‌ر و وه‌ره‌به‌خشه بۆ داعش. چۆنکه ئه‌و سێ هه‌ڤاڵه تێکۆشه‌ره‌مان له پووچه‌ڵکردنه‌وه‌ى پیلانه‌کاى داعش و میت له رۆژهه‌ڵاتى ناوین دا رۆڵى به‌رچاویان گێڕاوه"، کۆماجڤاکێن کوردستان وا ده‌ڵێت. ده‌قى به‌یاننامه‌ى کۆماجڤاکێن کوردستان(که‌جه‌که): بۆ راى گشتی له به‌روارى ٢٠ى نیسانی٢٠٢١ وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا بڕیارێکى نادادپه‌ره‌وه‌رانه‌ى دووباره کرده‌وه که ساڵى ٢٠١٨ دا له دژى سێ هه‌ڤاڵى به‌ڕێوه‌به‌ر و پێشه‌نگى ته‌ڤگه‌رى ئازادیخوازى کوردستان ده‌ریکردبوو. له‌م بڕیاره‌دا به پشت به‌ستن به درۆ و چه‌واشه‌کارى و تۆمه‌تى خه‌یاڵى داوا له خه‌ڵک ده‌کرێت که گوایه سیخوڕى بۆ ئه‌مریکا بکه‌ن تا کو بتوانێت زه‌ره‌ر به‌و هه‌ڤاڵانه‌مان بگه‌یه‌نێت. لێره‌دا پێویسته ئه‌وه رابگه‌یه‌نین که نه ئه‌م بڕیاره و نه تۆمه‌ته‌کانى له لایه‌نى مێژوویی، سیاسی، کۆمه‌ڵایه‌تی، یاسایی، ئینسانى و ئه‌خلاقییه خاوه‌نى هیچ ره‌وایه‌تییه‌ک نیین. ئه‌م بڕیاره سۆکایه‌تى کردنه به ویژدانى گه‌لى کورد و ویژدانى گه‌لى ئه‌مریکا. نه رێبه‌ر ئاپۆ، نه ئه‌و سێ هه‌ڤاڵه‌مان و نه هیچ ئه‌ندامێکى PKK و بزووتنه‌وه‌ى ئاپۆچى تا ئێستا هیچ چالاکییه‌کى راسته‌وخۆ یان ناراسته‌وخۆیان له دژى ده‌وڵه‌ت و گه‌لى ئه‌مریکا ئه‌نجام نه‌داوه و به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانى ئه‌مریکایان نه‌کردۆته ئامانج. به پێچه‌وانه‌وه، به‌رده‌وام داوایان له ئه‌مریکا کردووه که وه‌کو هێزێکى کاریگه‌رى گۆڕه‌پانى نێو ده‌وڵه‌تى بۆ چاره‌سه‌رکردنى کێشه‌ى کورد رۆڵى ئه‌رێنى بگێڕێت. ئه‌و سێ هه‌ڤاڵه و ئه‌و فه‌لسه‌فه‌یه که ئه‌وان نوێنه‌رایه‌تى ده‌که‌ن، به تێکۆشانى خۆیان گه‌لى کورد و گه‌لى ئه‌مریکا و هه‌موو مرۆڤایه‌تییان له به‌ڵایه‌کى ره‌شى وه‌کو داعش پاراستووه. هه‌ربۆیه گه‌لى ئه‌مریکا هه‌روه‌کۆ چۆن له نموونه‌ى کۆبانێ و سه‌رێکانیدا بینرا، به‌رده‌وام پشیتوانى له گه‌لى کورد کردووه و په‌یوه‌ندییه‌کى پته‌وى ویژدانى و ئه‌خلاقى له‌گه‌ڵ گه‌لى کورد و دۆزه ره‌واکه‌ى داناوه. ئه‌م بڕیاره‌ى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه له هه‌مانکاتدا بڕیارێکه له دژى ویژدان و هه‌ستى دادپه‌روه‌رى گه‌لى ئه‌مریکا. ئه‌گه‌ر له به‌ر تێکۆشانى رێبه‌ر ئاپۆ، هه‌ر سێ هه‌ڤاڵى پێشه‌نگمان و به هه‌زاران شه‌هیدى سه‌ربه‌رزى PKK نه‌بوایه، داعش تووشى شکست نه‌ده‌هات و ده‌بوو به واقیعێکى سیاسى رۆژهه‌ڵاتى ناوین و ئه‌مریکا ناچار ده‌ما، هه‌ر وه‌کۆ چۆن له‌گه‌ڵ تالیبان، له‌گه‌ڵ داعیشیش، به میواندارى تورکیا، ده‌ست به دانۆستان بکات. ئه‌وه‌ى که پێویسته دادگایى بکرێت ئه‌ردۆغان و کاربه‌ده‌ستانى ده‌وڵه‌تى تورکیان که له راستیدا دووانه‌ى ئایدیۆلۆژى و سیاسى داعشن، به ده‌یان هه‌زار چه‌ته‌یان له چوارگۆشه‌ى دونیاوه له رێگه‌ى تورکیاوه سه‌ره‌تا هه‌نارده‌ى سوریا و ئێراق کرد و دواى کۆمه‌ڵکوژى و کاولکارییه‌کى زۆر له‌م دوو وڵاته، هه‌نارده‌ى ئه‌وروپا و ئه‌فریقیا و قه‌فقاسیان کردن و له‌وێش هه‌مان کۆمه‌ڵکوژى و تاوانیان پێک هێنا. تورکیا هه‌موو ئه‌مانه‌ى له‌به‌ر چاوى ئه‌مریکاوه ئه‌نجام داوه و ئه‌نجامى ده‌دات و به ره‌زامه‌ندى ئه‌مریکا ئێستا بۆته سپۆنسۆرى هه‌موو چه‌ته جیهادییه‌کان له سه‌رتاسه‌رى دونیا. ئه‌م بڕیاره‌ى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا و دووپات کردنه‌وه‌ى دواى سێ ساڵ بڕیارى به بێ چاره‌سه‌رهێشتنه‌وه و سووربوون له‌سه‌ر به‌رده‌وامیدان به کێشه‌ى کورده و له هه‌مانکاتدا ده‌بێته هانده‌ر بۆ سیاسه‌تى جینۆسایدى فیزیکى و سیاسى که دوژمنانى گه‌لى کورد، به تایبه‌تى ده‌سه‌ڵاتى فاشیستى ئه‌ردۆغان و باخچه‌لى له دژى گه‌له‌که‌مان په‌یڕه‌وى ده‌که‌ن. ئه‌مه هه‌وڵێکه که به بازرگانى کردن به خوێنى کورد و گه‌لانى دیکه‌ى هه‌رێمه‌که‌وه ده‌یه‌وێت ده‌وڵه‌تى فاشیستى تورکیا و ئه‌ردۆغان رازى بکات له سیاسه‌تى هه‌رێمى و نێوده‌وڵه‌تى دا پشتیوانى له سیاسه‌ته‌کانى ئه‌مریکا بکات. چاره‌سه‌رى دیموکراتییانه‌ى کێشه‌ى کورد کلیلى چاره‌سه‌رى هه‌موو کێشه‌کانى رۆژهه‌ڵاتى ناوینه و وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا به‌م بڕیاره‌ى خۆى نیشانیدا که سووره له سه‌ر قووڵکردنه‌وه‌ى کێشه‌ى کورد و به‌رده‌وامیدان به قه‌یران و ئاڵۆزى و کۆمه‌ڵکۆژى له رۆژهه‌ڵاتى ناویین. ٢٢ ساڵ له‌مه‌و پێش، ده‌وڵه‌تى ئه‌مریکا به بێ ره‌چاوکردنى هیچ یاسایه‌کى نێوده‌وڵه‌تى و ئه‌خلاقى و سیاسى و ئینسانی، هه‌موو هێزى خۆى به‌کار هێنا بۆ رفاندن و راده‌ستکردنه‌وه‌ى رێبه‌ر ئاپۆ به ده‌وڵه‌تى فاشیستى تورکیا. ئه‌وه ٢٢ ساڵه رێبه‌ر ئاپۆ به دوور له هیچ یاسایه‌کى ئینسانى گۆشه‌گیریه‌کى دژوارى به‌سه‌ر دا ده‌سه‌پێنرێت. ئه‌مه تاوانێکى گه‌وره‌ى سیاسى و ئه‌خلاقى و مرۆڤایه‌تییه و پێویسته ده‌وڵه‌تى ئه‌مریکا له جیاتى ئه‌وه‌ى که سیخوڕى به‌سه‌ر پێشه‌نگ و که‌سایه‌تى سیاسى کورده‌وه بکات به هۆى رفاندن و راده‌ستکردنى رێبه‌رئاپۆ و هاندانى سیاسه‌تى گۆشه‌گیرى له سه‌ر ئه‌و داواى لێبوردن له گه‌لى کوردستان و گه‌لانى رۆژهه‌ڵاتى ناوین بکات. داواى لێبوردن بکات چۆنکه ئه‌م سیاسه‌ت و کرده‌وه‌ى ئه‌مریکا کێشه‌ى کوردى به بێ چاره‌سه‌رى هێشتۆته‌وه و رێگه‌ى له‌به‌رده‌م رژاندنى خوێنى به‌ده‌یان هه‌زار که‌س کردۆته‌وه. ئه‌و بڕیاره‌ى که له‌سه‌ر سێ هه‌ڤاڵى پێشه‌نگمان گیراوه، درێژکراوه‌ى هه‌مان سیاسه‌ته. هه‌ربۆیه پێویسته به‌ڕێوه‌به‌رانى ده‌وڵه‌تى ئه‌مریکا ده‌ستبه‌جێ داواى لێبوردن له گه‌لى کورد و گه‌لى ئه‌مریکا بکه‌ن، ئه‌م هه‌ڵه مێژوویى و ئه‌خلاقییه‌یان راست بکه‌نه‌وه و کار بۆ قه‌ره‌بووکردنه‌وه‌ى بکه‌ن که خۆى له ئازادى رێبه‌ر ئاپۆ و چاره‌سه‌رى دیموکراییانه‌ى کێشه‌ى کورددا ده‌بینێته‌وه. ئه‌م بڕیاره‌ى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا نه‌ک خه‌ڵاته بۆ دادگه‌رى به‌ڵکۆ به‌رتیله بۆ سیخوڕی. ئه‌مه‌ریکا به‌م بڕیاره‌ى خۆى ده‌یه‌وێت تۆوى سیخوڕى کردن بۆ بێگانه له ناو کۆمه‌ڵگاى کوردیدا بچێنێت و ره‌وایه‌تى پێبدات و به‌م شێوه‌یه شیرازه‌ى که‌لتوورى و ئه‌خلاقى کۆمه‌ڵگاى کوردستان بشێوێنێت. ئه‌م بڕیاره‌ى ئه‌مریکا سیخوڕیکردنه بۆ ده‌زگاى جاسۆسى میت و پاڵنه‌ر و وه‌ره‌به‌خشه بۆ داعش. چۆنکه ئه‌و سێ هه‌ڤاڵه تێکۆشه‌ره‌مان له پووچه‌ڵکردنه‌وه‌ى پیلانه‌کاى داعش و میت له رۆژهه‌ڵاتى ناوین دا رۆڵى به‌رچاویان گێڕاوه. لێره‌دا بانگه‌وازى له راى گشتى مرۆڤایه‌تى و به‌تایبه‌ت راى گشتى گه‌لى ئه‌مریکا و گه‌لى کورد ده‌که‌ین که به دره‌ک کردن به‌و راستییه‌ى که ئه‌م بڕیاره له به‌رژه‌وه‌ندى داعش و ده‌وڵه‌تى فاشیستى تورکیادایه، هه‌موو رێگایه‌کى مه‌ده‌نى و دیموکراتى بگرنه به‌ر و گوشار بخه‌نه سه‌ر ده‌وڵه‌تى ئه‌مریکا که له‌م بڕیاره و کرده‌وه‌کانى دى پاشگه‌ز بێته‌وه و چیدى گه‌لى کورد و گه‌لانى هه‌رێمه‌که تووشى کۆمه‌ڵکوژى و جینۆساید نه‌کاته‌وه. له‌گه‌ڵ رێزدا کۆمیته‌ى په‌یوه‌ندییه‌کانى کۆما جڤاکێن کوردستان KCK ٢١ى نیسانى ٢٠٢١
هەڵۆ سەربەست ماوەی رابردوو بەتایبەتی لەگەڵ دەستپێكی پەتای كۆرۆناو لێكەوتەكانی بەدابەزینی نرخی نەوت و خاوبوونەوەی جوڵەی بازرگانیی، ئابوریی عێراق كشانەوەو گرژبوونێكی توندی بەخۆوە بینی، كار گەیشتە ئەوەی بۆ چەند مانگێك رووبەڕووی كێشەی جددی بووەوە لەدابینكردنی موچەی كارمەندەكانی حكومەتدا، ئەوە بەدەر لە بەجێگەیاندنی پابەندییە داراییەكانی تر، بەڵام لەئێستادا دۆخی ئێستای بازاڕی نەوت و پێشبینی بانكە نێودەوڵەتییەكان بۆ نرخەكەی وادەردەخات عێراق نەك هەر ئامانجەكانی بودجەی ٢٠٢١ بەدیدەهێنێت، بەڵكو لەكۆتایی ساڵدا، لەبری كورتهێنان، بودجەكەی بەزیادهێنان كۆتایی دێت. بانكی ناوەندی عێراق لەچەند مانگی رابردوودا بەهای دیناری بەرانبەر بەدۆلاری ئەمریكی دابەزاند كەهەر سەد دۆلارێك لە (119) هەزار دینار بەرزكردەوە بۆ (145) هەزار دینار، ئەوەش بەپێی بڕیاری بانكی نەختی نێودەوڵەتی تا بەغدا لەقەیرانی دارایی رزگار بكات، بەوپێیەی لەسەدا 85%ی داهات پشت بەفرۆشتنی نەوت دەبەستێت. حكومەتەكەی مستەفا كازمی دەستی بەچاكسازی كردووە لەكۆكردنەوەی داهاتەكان لەدەروازە سنورییەكان و چەندین بەرپرسی دراوەتە دادگاو دەستەی نەزاهەش چەندین بەدواداچوون دەكات بۆ لێكۆڵینەوە لەو گەندەڵییانەی كە لەڕابردوودا كراون، هەموو ئەمانە خەزێنەی دارایی حكومەت بەرەو بووژانەوە دەبات. داڕمان و كشانەوە بەپێی هەڵسەنگاندنەكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، ئەو هۆكارانە بوونە مایەی ئەوەی گەشەكردنی ئابوریی عێراق لەساڵی ٢٠٢٠دا بەڕێژەی ١٢٪ بكشێتەوەو كورتهێنان لەبودجەی گشتییدا بگاتە ٢٠٪ی كۆی بەرهەمی ناوخۆو كورتهێنان لەحسابی جاریشدا بگاتە ١٦٪. هەر ئەو فشارانەی بەهۆی پەتای كۆرۆناوە تووشی هات، وایكرد لەساڵی یەكەمی كۆرۆرنادا كۆی بەرهەمی ناوخۆی لە (٢٣٠) ملیار دۆلارەوە، كەمببێتەوە بۆ (١٧٨) ملیار دۆلار و قەرزی حكومی بگاتە نزیكەی ٦٦٪ی كۆی بەرهەمی ناوخۆ، لەكاتێكدا پێش قەیرانی كۆرۆنا ٤٤٪ بوو. لەگەڵ ئەوانەشدا، كەمبوونەوەی فرۆشی نەوت و دابەزینی نرخەكەی بەڕێژەی زیاتر لە ٨٠٪، وایانكرد نەختینەی بیانی زۆر بەكەمیی بێتە عێراقەوە، بەوەش توانای خەرجكردن لەلای حكومەت، چ بۆ خەرجییە گشتییەكانی ناو بودجە، یان بۆ خەرجییە كتوپڕەكان لەچوارچێوەی پلانەكانی هانداندا بۆ پشتیوانیكردنی ئابوریی لەڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانەكەدا، بەڕێژەیەكی بەرچاو كەمیكردو بەهۆیەوە نەتوانرا هاوكاریی كۆمپانیاو دامەزراوەكانی كەرتی تایبەت بكرێت تاوەكو بێكاریی زیاتر نەبێت و چینە كۆمەڵایەتییە كەمدەرامەتەكان هێندەی تر زەرەرمەند نەبن. بەرەو بووژانەوە دوای تێپەڕینی زیاتر لەساڵێك بەسەر قەیرانی كۆرۆنادا، ئابوریی عێراق وەكو هەموو وڵاتانی تر، پێی نایە ساڵی دووەمی كۆرۆناوە. ئەوەبوو دوای كێشمە كێشێكی زۆر، بودجەی ساڵی ٢٠٢١ بەبڕی (١٣٠) ترلیۆن دینار (٨٩.٦٥) ملیار دۆلارو كورتهێنانی نزیكەی (٢٨.٧) ترلیۆن دینار (١٩.٧٩) ملیار دۆلار پەسەندكرا، كەتیایدا نرخی نەوت بە (٤٥) دۆلار ئەژماركراوە لەسەر بنەمای فرۆشتنی سێ ملیۆن و (٢٥٠) هەزار بەرمیلی رۆژانە. دۆخی ئێستای بازاڕی نەوت و پێشبینی بانكە نێودەوڵەتییەكان بۆ نرخەكەی، وادەردەخات عێراق نەك هەر ئامانجەكانی بودجەی ٢٠٢١ بەدیدەهێنێت، بەڵكو لەكۆتایی ساڵدا، لەبری كورتهێنان، بودجەكەی بەزیادهێنان كۆتاییدێت. لەئێستادا نرخی نەوت بۆ (٦٥) دۆلار بەرزبووەتەوەو پێشبینییەكانیش وادەردەخەن، لەچارەكی دووەمی ئەمساڵدا، نێوەندی نرخ لەو ژمارەیەدا بێت. بەپێی پێشبینییەكانی بانكی گۆڵدمان ساكسی ئەمریكی فرەنەتەوەیی، لەچارەكی سێیەمی ئەمساڵدا نێوەندی نرخەكان بۆ (٧٥) دۆلار بەرزدەبێتەوەو بەپێی هەڵسەنگاندنەكانی بانكی (یو بی ئێس)ی سویسریی فرەنەتەوەیی، لەتەواوی نیوەی دووەمی ئەمساڵدا نێوەندی نرخی نەوت (٦٨) دۆلار دەبێت. ئەوە لەكاتێكدا حكومەتی عێراق لەبودجەكەیدا نرخی نەوتی بە (٤٥) دۆلار ئەژمار كردووە. بۆیە دەكرێت بوترێت، بودجەی ٢٠٢١ی عێراق لەكورتهێنانەوە دەبێتە زیادهێنان، چونكە بەدەر لەبەرزبوونەوەی نرخەكەی، خواستیش لەسەر نەوت لەهەڵكشاندایەو بەوەش چیتر پێویستییەك بۆ بڕیارەكانی ئۆپیك نامێنێتەوە كەبەرهەمی وڵاتە نەوتییەكانی بەهۆی كەمیی خواست و دابەزینی نرخەوە سنوردار كردبوو، چونكە بانكی گۆڵدمان ساكس مەزەندەی كردووە تا كۆتایی ئەمساڵ خواست لەسەر نەوت بگاتە (١٠٠) ملیۆن بەرمیلی رۆژانەو ئەوەش وادەكات عێراق بتوانێت ئەو بڕەی لەبودجەكەیدا دایناوە، هەمووی بفرۆشێت. سەرەتای دەركەوتنی ئەو بووژانەوەیەش بەوە دیاریدا كەڕۆژی (١١)ی ئەم مانگە، مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانی عێراق رایگەیاند، یەدەگی نەختینەی عێراق لەدراوی بیانی (٦٠) ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە. بەپێی راپۆرتێكی ماڵپەڕی بلومبێرگ، ئەو گۆڕانكارییانە وایكردووە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لەمانگی ١٢ی ٢٠٢٠دا مەزەندەی ئەوە بكات كەگەشەی ئابوریی عێراق لەئەوەوە كە لە ٢٠٢٠دا بەڕێژەی ١٢٪ كشابووەوە، لە ٢٠٢١دا، بەڕیژەی ٢.٥٪ گەشەبكات. بەڵام هێشتا سندوقەكە هۆشداریدا لەئەوەی كەئەگەر عێراق چارەسەری كێشەی گەندەڵیی و بردنە دەرەوەی پارە نەكات، ئەوا تاساڵی ٢٠٢٤ ئسوڵی بیانی لە وڵاتەكەدا زۆر كەم دەبێت و رێژەی قەرزەكانیش بەراورد بەكۆی بەرهەمی ناوخۆ، لەبەرزترین رێژەدا دەمێنێتەوە. دەرگا نوێیەكان وێڕای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و زیاتربوونی بڕی فرۆش، لەماوەی رابردوودا جووڵەكانی كازمی لەگەڵ وڵاتەكانی كەنداوو میسرو ئوردوندا، دەرگای نوێی بۆ سەرچاوەی دارایی بۆ عێراق واڵا كردووە. هەوڵی وڵاتانی كەنداو بۆ ئەوەی عێراق لەژێر هەژموونی ئێران ببەنە دەرەوەو جارێكی تر بیگێڕنەوە نێوەندە عەرەبی و كەنداوییەكەی، وایكرد وڵاتانی سعودیەو ئیمارات دەستپێشخەری ئابوریی بكەن و مستەفا كازمیش دەرفەتەكەی بەباشی قۆستەوە. لەو چوارچێوەیەدا سەرەتای ئەم مانگە لەسەردانیدا بۆ شانشینی سعودیە، مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانی عێراق پێنج بۆندی لەگەڵ ئەو وڵاتەدا واژۆكرد، كەیەكێكیان تایبەتە بەسندوقێكی هاوبەشی وەبەرهێنانی سعودی-عێراقی بەبڕی سێ ملیار دۆلار. هاوكات ئاژانسی هەواڵی سعودیەش ئەوەی بڵاوكردەوە كە لەماوەی داهاتوودا، وەبەرهێنانی سعودیە لەعێراقدا، لەدوو ملیار ریاڵی سعودییەوە (نزیكەی ٥٤٠ ملیۆن دۆلار) بەرزدەبێتەوە بۆ (١٠) ملیار ریاڵ (٢.٦٧ ملیار دۆلار). دوابەدوای سەردانەكەی سعودیە، كازمی سەردانی ئیماراتی كردو رۆژی چواری ئەم مانگە، ئاژانسی هەواڵی ئیماراتی بڵاویكردەوە كەوڵاتی ئیمارات رایگەیاندووە، لەچوارچێوەی دەستپێشخەرییەكدا بەئامانجی پتەوكردنی پەیوەندییە ئابورییەكان و رەخساندنی دەرفەتی نوێ بۆ هاوكاری و هەماهەنگی و بەرەوپێشبردنی عێراق لەڕووی ئابوری و كۆمەڵایەتی و گەشەسەندنەوە، ئەو وڵاتە بڕی سێ ملیار دۆلار لەكۆماری عێراقدا وەبەردەهێنێت. رۆژهەڵاتی نوێ دوای كۆبوونەوەی لوتكەی عێراق و میسر و ئوردن لەمانگی ئازاری ٢٠١٩دا لەقاهیرەو دووبارەكردنەوەی لەمانگی ئابی ٢٠٢٠دا لەعەمانی پایتەختی ئوردون، بڕیاربوو كۆتایی مانگی ئازاری ئەمساڵ بۆ جاری سێیەم لەبەغدا كۆببنەوە، بەڵام پێكدادانی دوو شەمەندەفەر لەمیسر كۆبوونەوەكەی بۆ كاتێكی نادیار دواخست. بەوتەی مستەفا كازمی سەرۆكوەزیران، عێراق بەنیازە لەو كۆبوونەوەیەدا پێشنیاری پرۆژەیەكی ئابوریی گەورەبكات بەناوی «رۆژهەڵاتی نوێ» هەر بەپێی وتەكانی كازمی عێراق دەیەوێت لەڕێی ئەو پرۆژەیەوە گۆڕانكاریی گەورەی ئەوتۆ بكات، كە تائێستا ناوچەكە بەخۆیەوە نەدیوە، لەڕووی ئابوری و وەبەرهێنان و هەماهەنگیی هەڵوێستەكان دەربارەی دۆسیەكانی ناوچەكە. بەپێی وتەی بەرپرسە عێراقییەكان كۆبوونەوەی لوتكەی داهاتوو وادەكات پلانی تەواوكاریی ئابوری لەنێوان سێ وڵاتەكەدا دابڕێژرێت، لەنێویاندا پرۆژەی وزەی كارەبا و دابینكردنی بۆ عێراق و هەناردەكردنی نەوتی عێراق لەڕێی بەندەری عەقەبەی ئوردونی و لێكتێگەیشتن دەربارەی وەگەڕخستنی هێزی كار. یەكێكی تر لەئامانجەكان ؛بەوتەی كازمی؛ بریتییە لەبەرزكردنەوەی ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی لەگەڵ ئوردوندا، تاوەكو لەقۆناغی یەكەمدا بگاتە ملیارێك دۆلار و لەقۆناغی دووەمیشدا بگاتە پێنج ملیار دۆلار. بۆ ئەوەش لەسەرەتای ئەمساڵەوە حكومەتی عێراق هەندێك بەرهەمی وڵاتی ئوردونی لەگومرگ بەخشی و بەنیازیشە لەچوارچێوەی پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی نوێدا، شارێكی ئابوریی پیشەسازی لەسەر سنوری نێوان عێراق و ئوردون دروستبكرێت، كەتێیدا سەرجەم بەرهەمی ئەو سێ وڵاتە لەكاتی ئاڵوگۆڕی بازرگانیدا، بەبێ گومرگ هەناردەی یەكتری بكرێن. هاوكات رێگایەكی وشكانیش دروستبكرێت، كە هەرسێ وڵات ببەستێتەوە بەیەكەوە. ئەم پرۆژەیە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی هەناردەی ئێران و توركیا بۆ عێراق و عێراق زیاتر و زیاتر لەژێر هەژموونی ئەو دوو وڵاتە ؛بەتایبەتی ئێران؛ دەهێنێتە دەرەوەو بەرەو قوڵاییە عەرەبییەكەی دەیباتەوە. ئەوە بێجگە لەزیانە ئابورییەكانی بۆ ئێران و توركیا، كە لەئێستادا عێراق بووەتە بازاڕێكی گەرم بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمەكانیان. بۆیە زۆرێك لەچاودێرانی ئابوری دەڵین توركیاو ئێران بەهەموو هێزیانەوە هەوڵی سەرنەگرتن و تێكدانی ئەو پرۆژەیە دەدەن. ئاماژە ئابورییەكان ئەوە دەردەخەن عێراق بەرەو كرانەوە و بووژانەوەی زیاتر دەڕوات، بەڵام لەگەڵ هەموو كرانەوەو بووژانەوەیەكدا، دووبارە بانكی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، هۆشدارییەكانیان بۆ بەرپرسانی وڵاتەكە دووبارە دەكەنەوە، بەوەی ئەگەر سنورێك بۆ گەندەڵی و بەهەدەردان و سپیكردنەوەی پارەو بردنەدەرەوەی دانەنرێت، ئەوا ئەو بووژانەوانە كاتیی دەبن و ئامانجی خۆیان ناپێكن و لەگەڵ یەكەم قەیرانی ئابوریدا دادەڕمێن.
هاوڵاتى ڕێکخراوى په‌یامنێرانی بێسنور ڕاپۆرتى ساڵانه‌ى خۆى له‌سه‌ر ئازادى کاری ڕاگه‌یاندن له‌سه‌رانسه‌رى جیهاندا بڵاوکردۆته‌وه‌و له‌باره‌ی ڕه‌وشی ڕۆژنامه‌وانی‌و ئازادی ڕاده‌بڕین له‌هه‌رێمی کوردستان ده‌ڵێت: "هیچ سنورێک بۆ سزادانى ئه‌و ڕۆژنامه‌نوسانه نییه که ڕه‌خنه له‌بنه‌ماڵه ده‌سه‌ڵاتداره‌کان ده‌گرن." ڕاپۆرتهکه ئاماژه به ڕه‌وشى ئازادى ڕۆژنامه‌وانی له 180 وڵاتانى جیهان هه‌ڵده‌سه‌نگێنێت‌و ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌کات که له %73ی وڵاتانى جیهان کێشه‌ى گه‌وره‌یان له‌گه‌ڵ ئازادى میدیادا هه‌یه. ڕاپۆرتهکه به‌مشێوه‌یه باسی هه‌رێمی کوردستان ده‌کات که "له‌هه‌رێمى کوردستانى نیمچه سه‌ربه‌خۆى باکورى عێراقدا، وا دیاره هیچ سنورێک بۆ سزادانى ئه‌و ڕۆژنامه‌نوسانه نییه که ڕه‌خنه له‌بنه‌ماڵه ده‌سه‌ڵاتداره‌کان ده‌گرن". هه‌روه‌ها ئاماژه به‌وه کراوه که" ڕۆژنامه‌نوسان زیندانیى ده‌کرێن به‌تۆمه‌ته‌کانى سیخوڕیکردن یان ئاسایشى وڵات خستنه مه‌ترسییه‌وه له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌و دانپێدانانه‌ی له‌ژێر ئه‌شکه‌نجه یان هه‌ڕه‌شه وه‌رگیراون. هه‌ندێک له‌ڕۆژنامه‌نوسانى هه‌رێم له‌دۆخى ناڕوندا گیانیان له‌ده‌ستداوه، ئه‌و گومانه‌ى که ده‌سه‌ڵات به‌رپرسیاربووه له‌مردنیان، دوپات بۆته‌وه به‌هۆى نه‌بونى هیچ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کى جدى له‌سه‌ر مردنیان." ماوه‌ى چه‌ند مانگێکه چه‌ند رۆژنامه‌نوسێک له‌بادینان به"تۆمه‌تى سیخورى و تێکدانى ئاسایش" سزاى شه‌ش ساڵ زیندانى کردنیان بۆ ده‌رکراوه‌ن سه‌ره‌راى هه‌وڵه ناوخۆیى و نێوده‌وڵه‌تییه‌کان بۆ پێداچونه‌وه به‌بڕیارى سزادانیاندا، به‌ڵام تائێستا دادگاى پێداچونه‌وه بڕیارى له‌سه‌ر نه‌داوه. هاوکات سه‌باره‌ت به‌عێراق، ڕێکخراوى په‌یامنێرانی بێسنور ڕایگه‌یاندووه، ڕۆژنامه‌نوسانى عێراق ژیانى خۆیان ده‌خه‌نه مه‌ترسییه‌وه کاتێک ڕوماڵى خۆپیشاندانه‌کان ده‌که‌ن یان لێکۆڵینه‌وه له‌گه‌نده‌ڵى ده‌که‌ن. ئه‌و مه‌ترسییانه له‌مانگى 10 ساڵى 2019 و له‌کاتی خۆپیشاندانه‌کانى دژه حکومه‌ت زیاتر بووه. هاوکات ئه‌وه‌ش دووپاتده‌کاته‌وه که" ئه‌و ڕۆژنامه‌وانانه‌ى ده‌وێرن ڕاپۆرت له‌سه‌ر داواکارى خۆپیشانده‌ران بکه‌ن ده‌بنه ئامانجى هه‌راسانکردن، ڕفاندن، هێرشى جه‌سته‌ییو ته‌نانه‌ت کوشتنیش له‌لایه‌ن چه‌کداره نه‌ناسراوه‌کانه‌وه." "هه‌ڕه‌شه‌کان له‌هه‌مولایه‌که‌وه بۆ ئه‌وه‌یه ڕێگریى بکرێت له‌ڕۆژنامه‌نوسان تا لێکۆڵینه‌وه بکه‌ن یان ڕاپۆرت له‌سه‌ر ئه‌نجامى لێکۆڵینه‌وه‌کانیان بڵاوبکه‌نه‌وه. ناوهێنانى که‌سایه‌تییه سیاسییه‌کان یان ئاینییه‌کان بابه‌تێکه که ده‌ستى بۆنابرێت‌و ده‌شێت ببێته هۆى دادگاییکردن‌و داخستنى ده‌زگاى ڕاگه‌یاندن به‌بیانوی بێ ڕێزیکردن به(سیمبوله نیشمانى یان ئاینییه‌کانه‌وه"، راپۆرته‌که‌ى رێکخراوى بێسنور وا ده‌ڵێت. ڕێکخراوى په‌یامنێرانی بێسنور وڵاتانی جیهانی به‌سه‌ر پێنج پله‌دا دابه‌شکردووه، تایبه‌ت به‌ئازادی ڕاده‌ربڕین‌و کاری ڕۆژنامه‌وانی، به‌مشێوه‌یه: وڵاته زۆر باشه‌کان، باشه‌کان، خراپه‌کان، زۆر خراپه‌کان‌و هه‌ره خراپترینه‌کان. پێنج باشترین وڵاتى جیهان له‌ڕوى ئازادى ڕۆژنامه‌گه‌رییه‌وه ئه‌م وڵاتانه‌ن: نه‌رویج که به‌پله‌ى یه‌که‌م هاتووه‌و پاش ئه‌وه‌یش فینلاند، سوید، دانیمارک‌و کۆستاریکا. پێنج هه‌ره خراپترین وڵاتیش بریتیه له: ئه‌ریتیریا که به‌پله‌ى 180هه‌مین هاتووه پێش ئه‌وه‌شى کۆریاى باکور، تورکمانستان، چین‌و جیبۆتی. ئێران‌و سوریاو عێراقیش ده‌که‌ونه خانه‌ى وڵاته هه‌ره خراپه‌کان بۆ ئازادى ڕاگه‌یاندن، ئێران له‌پله‌ى 174هه‌مین وڵاتدایه سوریا 173و عێراقیش 163.
هاوڵاتی كەمال كڵیچدار ئۆغلۆ، سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری توركیا (جەهەپە) ئاشكرای كرد ئەگەر پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان پشتگیری بكەن ئەوا بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی بەرانبەر ئەردۆغان خۆی كاندید دەكات، بەڵام هێشتا هەدەپە خۆی یەكلایینەكردووەتەوە هەرچەندە سەڵاحەدین دەمیرتاش لەزیندانەوە داوای كردووە پشتگیریی بكرێت. بڕیارە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی كۆماری توركیاو پەرلەمان لەساڵی 2023دا بەڕێوە بچێت، بەڵام خراپیی دۆخی ئابووری و فشاری پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان وایكردووە، لەمانگی نیسانی 2022دا توركیا هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجامبدات. هەریەكە لەپارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی (جەهەبە، باش، هەدەپە) چەندین پارتی دیكەی وەك پارتی ئایندەی ئەحمەد داود ئۆغلۆو پارتەكەی عەلی باباجان داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە دەكەن، بەڵام ئاكپارتی بەسەرۆكایەتی ئەردۆغان و مەهەپە بەسەرۆكایەتی دەوڵەت باغچەلی كە هاوپەیمانن لەحكومەتدا نایانەوێت لەئێستادا هەڵبژاردن بكرێت. دوای ئەوەی دادگای دەستووریی توركیا لەدووەم كۆبوونەوەیدا سكاڵانامەی داخستنی هەدەپەی تاووتوێكردەوە، بەڵام چەندین تێبینی دیكەی تۆماركرد و (14) بڕگەش دیاریكران كەكەموكورتییان تێدایەو رایگەیاند، ئەو بڕگانە پێویستیان بەبەڵگەی پێویستە. لەماوەی رابردوودا پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی (مەهەپە) فشاری زۆری لەسەر پارتەكەی ئەردۆغانی هاوپەیمانی كردووە بۆ داخستنی هەدەپە ، بەڵام ئەمە دووەمینجارە شكست دەهێنن. پارتی دیموكراتی گەلان - هەدەپە سێیەمین گەورە فراكسیۆنی پەرلەمانی توركیایەو لەدوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا كەساڵی 2018 بەڕێوەچوو، 11.7%ی دەنگەكانی بردەوەو لەكۆی (600) كورسیی پەرلەمان، (67) كورسیی بەدەستهێنا. هەدەپە متمانە لە سێ پەرلەمانتاری وەرگیرایەوەو ژمارەیەك پەرلەمانتاریش لەفراكسیۆنەكە دەرچوون و لەئێستا خاوەن (57) كورسیی پەرلەمانین. مامەڵەكانی پارتی دادو گەشەپێدان بەسەرۆكایەتی ئەردۆغان بەرانبەر پەرلەمانتارانی (هەدەپە) و (جەهەپە) كە هەزارو (217) دۆسیەی لەسەر پەرلەمانتاران كراونەتەوەو لەو ژمارەیە (919) دۆسیەی لەسەر پەرلەمانتارانی هەدەپە بووە. هەدەپە فشارێكی زۆری لەلایەن ئەردۆغانەوە خراوەتەسەر كەزیاتر لە (20) هەزار ئەندام و لایەنگرو سەرۆك شارەوانی و پەرلەمانتاری كردووەتە زیندانەكانەوە، ئەوەش پەیوەندییەكانیانی بەتەواوی تێكداوە. بۆ یەكەمجارە كەمال كڵیچدارئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (CHP) كەگەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆنی توركیایە رایگەیاند:» ئەگەر پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان لەهەڵبژاردنی داهاتووی سەرۆكایەتیی كۆماری توركیا پێیان باش بێت خۆی كاندید دەكات و دەبێتە ركابەری ئەردۆغان». دوای قسەكانی كڵیچدار ئۆغلۆ، یەكەم سەركردەی ئۆپۆزسیۆن، مەراڵ ئاكشنەر سەرۆكی پارتی باش، رەزامەندیی نیشاندا كە ئەوان رازیین كڵیچدارئۆغلۆ ببێتە كاندیدی هەموو پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان. كڵیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی جەهەپە قسەكانی زیاتر روو لەدەنگی كوردو هەدەپە بوو بەو پێیەی زیاتر لە (20) ملیۆن دەنگدەری كورد لەو وڵاتەدان و زیاتر لە (11) ملیۆن دەنگدەری كوردی تێدایە. ئەگەر پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) و دەنگدەری كورد پشتگیری لەكاندیدی ئۆپۆزسیۆن نەكەن، ناتوانن رەجەب تەیب ئەردۆغان سەركۆماری توركیا لەسەر كورسیی سەرۆكایەتیی كۆمار لاببەن. زۆربەی پێشبینییەكان وای بۆ دەچن، ئەگەر هەدەپەو دەنگدەری كورد، پشتگیری لەهەر كاندیدێكی سەرۆكایەتیی كۆماری توركیا بكەن، ئەو كاندیدە سەركەوتنی مسۆگەرە. هاوپەیمانی بۆ سەرخستنی كڵیچدار ئۆغلۆ بەرانبەر بەئەردۆغان ئەگەرێكی زۆری هەیە، بەو پێیەی لەهەڵبژاردنی شارەوانییەكانی 2019دا هەدەپە كاندیدی بۆ سەرۆكی شارەوانیی (ئیستەنبۆڵ، ئەنقەرە، ئەدەنا، مێرسین و ئەنتاڵیا) نەبوو و پشتگیریی لەكاندیدی ئۆپۆزسیۆن كرد، بۆیە هەر پێنج شارەوانی كەوتە دەستی ئۆپۆزسیۆن و لەدەست پارتی دادو گەشەپێدان (ئەكەپە)دا نەمایەوە. لەئێستادا هەموو چاوەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆمار روو لەهەدەپەیە كەدەتوانێت هاوكێشەی سیاسییەكان بگۆڕێت. سەڵاحەدین دەمیرتاش، هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە هەدەپە هاوكێشەی سیاسی یەكلاییدەكاتەوە. دەمیرتاش وتیشی:» دەبێت هەدەپە قازانجی خۆی بزانێت و پشگتیری دیموكراسی بكات و لەگەڵ ئۆپۆزسیۆندا بێت». ئەردۆغان لە 2015وە تائێستا بەهۆی هاوپەیمانی لەگەڵ مەهەپە دەنگدەری كوردی زۆری لەدەستداوە لەباكوری كوردستان و لەئێستادا دەیەوێت لەڕێگەی جێبەجێكردنی چەند پڕۆژەیەكەوە چاوەكانی بخاتەوە سەر دەنگی گەلی كورد. ئەوەی كە لەمیدیاكانی نزیك لە AKP ەوە باس دەكرێت، لەداهاتوویەكی نزیكدا ئەردۆغان سەردانی باكووری كوردستان دەكات و میتینگێكی گەورە ئەنجامدەدات، پاشان لەگەڵ هاووڵاتییاندا كۆدەبێتەوە و چەند بەڵێنێكیان پێ ەدات، كە گرنگترینیان ئەنجامدانی پڕۆژەی ستراتیژییەو لەوە زیاتر ناتوانێت لەسەر چارەسەركردنی كێشەی كورد بوەستێتەوە، چونكە ترسی هەیە MHP لەهاوپەیمانی لەگەڵ AKP بكشێتەوە. لەهەموو هەڵبژاردنێكی توركیا دەنگدەری كورد ئەوەندە گرنگ بووە، ئەنجامی هەڵبژاردنی گۆڕیوەو كێی ویستبێت هێناویەتییە سەر كورسیی دەسەڵات، بەڵام هیچ كاتێك دەنگدەری كورد نەیتوانیوە ستراتیژییەتی سیاسیی خۆی و بەرژەوەندیی كورد بەسەر كەسی براوەدا بسەپێنێت. لەمیانی بەشداریكردنی لە رێوڕەسمی كردنەوەی پردی حەسكێف دوو، رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا وتارێكی پێشكەشكردو رایگەیاند:»ئەم پردە پەیوەندیی نێوان باتمان، ماردین و دەروازەی خابوور [لەنزیك ئیبراهیم خەلیل] دروستدەكات و كاریگەر دەبێت لەسەر بازرگانیی ناوچەكەمان. هەروەها راشیگەیاند:»وەڵامی حكومەت بۆ ئەوانە پێشكەشكردنی پرۆژەی خزمەتگوزاریی زیاترە، چونكە لە ماوەی (19) ساڵی رابردوودا، هەر هەنگاوێكمان ناوە بۆ نەهێشتنی جیاوازیی پێشكەوتن لەنێوان شارەكانماندا». ئەردۆغان جەختی لەسەر ئەو پرۆژانە كردەوە كە لەباكووری كوردستان پێشكەش دەكرێن، ئاماژەی بەوە كرد «هەوڵدەدەین تەواوی ئەو خزمەتگوزارییانەی لە رۆژئاوای توركیا هەن بگوازینەوە بۆ رۆژهەڵاتی وڵاتەكەمان، سەركەوتوو بووین لەوەی ئەم خزمەتگوزارییەیان بخەینە بواری جێبەجێكردنەوە.» هاوكات سەرۆك كۆماری توركیا ئاماژەی بەوەكرد، لەماوەی (19) ساڵی رابردوودا بەئەندازەی مێژووی كۆماری توركیا، كاری وەبەرهێنانیان كردووە و لەخزمەتگوزارییەكانی كەرتی هاتووچۆو گەیاندندا ژمارەی پێوانەییان تۆماركردووە. سەرۆكی مەهەپە كاریگەرییەكانی لەسەر حكومەت زۆر فراوانترە لە رێژەی دەنگی پارتەكەی كە لەدوایین هەڵبژاردنە گشتییەكانی ساڵی 2018دا 11%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە. دەوڵەت باخچەلی، سەرۆكی مەهەپە دەڵێت: «مێژوومان دیارە، ئەویش ئیتیفاقی جمهورە، كاندیدمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی كۆمار لە 2023دا دیارە، ئەو ناوە بەڕێز رەجەب تەیب ئەردۆغانە». لەوانەیە ئێستا رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆككۆماری توركیاو سەرۆكی گشتیی ئاكپارتی، لەهەموو كاتێك زیاتر پێویستی بەپاڵپشتیی مەهەپەكەی باخچەلی بێت بۆئەوەی بتوانێت لەهەڵبژاردنە گشتییەكانی داهاتوودا وادەی فەرمانڕەوایی خۆی جارێكی دیكە درێژبكاتەوە، بەڵام دڵیشی لەلای كوردانی باكورە تاپشتیوانی بكەن. یاشار یڵدرم، یاریدەدەری سەرۆكی مەهەپە رایگەیاند:»ئێمە پرەنسیپێكی سەرەكیمان هەیە، سەرەتا وڵاتەكەم، دواتر پارتەكەم و دواتریش خۆم، لەئیتیفاقی جمهوریشدا بەهەمان شێوەیە، سەرەتا توركیا، دوای ئەوە پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی و دواتریش دەوڵەت باخچەلی»
هاوڵاتى وته‌بێژى کۆمیسیۆنى باڵاى سه‌ربه‌خۆى ھه‌ڵبژاردنه‌کانى عێراق رایگه‌یاند، دواى په‌سه‌ندکردنى کاندیدکراوان بۆ ھه‌ڵبژاردنى داھاتوى په‌رله‌مانى عێراق بانگه‌شه‌ى ھه‌ڵبژاردن ئه‌نجامده‌ده‌رێت. ئه‌مڕۆ سێشه‌ممه 20ى نیسانى 2021، جومانه غه‌ڵاى وته‌بێژى کۆمیسیۆنى باڵاى سه‌ربه‌خۆى ھه‌ڵبژاردنه‌کانى عێراق، له لێدوانێکى رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند:" دواى په‌سه‌ندکردنى کاندیدکراوان بۆ ھه‌ڵبژاردنى داھاتوى ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌ران بانگه‌شه‌ى ھه‌ڵبژاردن ئه‌نجامده‌ده‌رێت، ئه‌وه‌ش پێچه‌وانه‌ى ھه‌ڵبژاردنه‌کانى پێشوه که بانگه‌شه‌ى ھه‌ڵبژاردن به‌رله مانگێک له به‌ڕێوه‌چونى پڕۆسه‌که ئه‌نجام ده‌درا". هه‌روه‌ها راشیگه‌یاند:" له‌گه‌ڵ لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌کان ھه‌مانگى باشمان دروستکردوه که له کاتى بانگه‌شه‌ى ھه‌ڵبژاردندا زیان به دامه‌زراوه‌کانى گشتیى نه‌گه‌یه‌ندرێت". هاوکات، وته‌بێژه‌که‌ى کۆمسیۆن ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه که ئه‌نجومه‌نى کۆمسیاران سیسته‌مێکى سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تى ئه‌نجامدانى بانگه‌شه‌ى ھه‌ڵبژاردن دیاریکردوه که له داھاتودا بڕیار له‌سه‌ر میکانیزم و رێکخستنى پڕۆسه‌که ده‌دات". بڕیاره ھه‌ڵبژاردنى پێشوخته‌ى په‌رله‌مانى عێراق له 10 ى مانگى (تشرینى یه‌که‌م/10)ى ئه‌مساڵ ئه‌نجامبدرێت و تیایدا 25139375 ملیۆن و 139 هه‌زارو 375 ده‌نگده‌ر مافى به‌شدارییکردنیان له پڕۆسه‌که‌دا ده‌بێت.
.jfif)
.jpg)
