.jpeg)
هاوڵاتی بەیانیی ئەمڕۆ هەینی بۆ یەکەمجار رووسیا هەردوو شاری لوتسک و دنیپرۆی بۆردوومان کرد. میدیای ئۆکراینی بەیانیی ئەمڕۆ بڵاویانکردەوە کە دەنگی تەقینەوە و بۆردوومان لە هەردوو شاری لوتسک لە باکووری رۆژئاوای ئۆکراینا و دنیپەر لە ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی وڵاتەکە بیستراون. لە راگەیێندراوێکدا، خزمەتگوزاریی فریاکەوتنی دنیپرۆ دەڵێت، بۆردوومانەکە لە رێگەی سێ مووشەکەوە بووە کە بەر باخچەیەکی ساوایان، باڵەخانەیەکی نیشتەجێبوون و کۆگایەکی پێڵاو کەوتوون. ئەمرۆ نۆزەدەهەمین رۆژی ئۆپەراسیۆنەكەی روسیایە لەناو خاكی ئۆكرانیا، كە هێرشەكانیان وردە وردە بەرەو كیێڤ ی پایتەخت دەچن.
هاوڵاتی سەرۆکی هەرێمی کوردستان رایگەیاند:" رێككەوتنی 11ی ئازار بووه هۆى ناساندنى دۆزى گه‌لى كوردستان له‌سه‌ر ئاستى جيهان و بنه‌مايه‌ك بۆ ده‌ستكه‌و‌ته‌كانى دواترى له راپه‌ڕين و دامه‌زراندنى قه‌واره‌ى ده‌ستوورى و فيدراڵيى هه‌رێمى كوردستان." نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەرۆژی ساڵیادی رێككەوتنی 11ی ئازار، پەیامێكی بلاوكردەوە و رایگەیاند:" بووه هۆى ناساندنى دۆزى گه‌لى كوردستان له‌سه‌ر ئاستى جيهان و بنه‌مايه‌ك بۆ ده‌ستكه‌و‌ته‌كانى دواترى له راپه‌ڕين و دامه‌زراندنى قه‌واره‌ى ده‌ستوورى و فيدراڵيى هه‌رێمى كوردستان." سەرۆکی هەرێمی کوردستان رێککەوتنەکە بە دەستکەوتێکی مێژوویی باسدەکات و دەڵێت، "رێككه‌وتنى 11ى ئازار گرنگترين ده‌ستكه‌وتى مێژووى نوێى تێكۆشانى ئازاديخوازيى گه‌لى كوردستانه كه بووه يه‌كه‌م به‌ڵگه‌نامه‌ى ياسايى و دانپێدانان به مافه ره‌واكانى". هەروەها لە پەیامەکەدا هاتووە، "هه‌رچه‌نده ده‌سه‌ڵاتى ئه‌وساى عێراق دواتر له رێككه‌وتنه‌كه په‌شيمان بووه‌وه، به‌ڵام بووه هۆى ناساندنى دۆزى گه‌لى كوردستان له‌سه‌ر ئاستى جيهان و بنه‌مايه‌ك بۆ ده‌ستكه‌و‌ته‌كانى دواترى له راپه‌ڕين و دامه‌زراندنى قه‌واره‌ى ده‌ستوورى و فيدراڵيى هه‌رێمى كوردستان." ئەمڕۆ 52 ساڵ بەسەر رێککەوتنی 11ـی ئادار تێدەپەڕێت، رێککەوتنەکە لە نێوان حکومەتی ئەوکاتی عێراق و مەلا مستەفا بارزانی، واژۆکرا. یەکەمجار بوو حکومەتی عێراق دان بە مافەکانی کورد دابنێ. هەر بەپێی رێککەوتنەکە، بڕیاربوو لە رێگەی سەرژمێریی گشتییەوە، ناوچەی ئۆتۆنۆمی بۆ گەلی کورد دیاریبکرێت، بەو مەرجەی کورد بەشداریی حکومەتی عێراق بکات. بەهۆی یەکلانەبوونەوەی پرسی کەرکووک و داواکردنی پشکی نەوتی ئەو شارە بۆ کورد لە لایەن مستەفا بارزانی، حکومەتی عێراق ئەو داوایەی بە راگەیاندنی شەڕ ناوزەدکرد و لە ساڵی 1974، تاکلایەنە بڕیاری ئۆتۆنۆمی بۆ گەلی کورد لە باشووری کوردستان دا، بەبێ ئەوەی ئەو ناوچەی ئۆتۆنۆمییە، شاری کەرکووک و قەزاکانی خانەقین و شنگال بگرێتەوە. حکومەتی عێراق لە پیلانەکانی دژی گەلی کورد بەردەوامبوو، لە ساڵی 1975 رێککەوتننامەی جەزائیری لەگەڵ شای ئێران واژۆکرد، کە بە گوێرەی ئەو رێککەوتنە، بەغدا رازیبوو جارێکی دیکە سنووری نێوان عێراق و ئێران دەستکاری بکرێتەوە، بەو مەرجەی چیدیکە تاران پشتیوانیی شۆڕشی کورد لە عێراق نەکات، بەمەش رێککەوتنی 11ـی ئادار کۆتایی هات. لە بەشێكی دیکەی پەیامەکەیدا، سەرۆکی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، "ده‌بێ هه‌موومان له عێراق په‌ند له‌و وانه‌يه وه‌ربگرين و به پاراستنى فيدراليزم و مافه ده‌ستوورييه‌كانى هه‌موو پێكهاته‌كانى عێراق، ئێستا و داهاتوويه‌كى باشتر بۆ نه‌وه‌كانمان دابين بكه‌ين". نێچیرڤان بارزانی دەشڵێت، "له‌م ياده‌دا سڵاو و دروود بۆ گيانى پاكى شه‌هيدانى كوردستان ده‌نێرين و به شكۆوه ياديان ده‌كه‌ينه‌وه. با ئه‌م ياده بكه‌ينه هانده‌رى پێكه‌وه‌يى و ته‌بايى و يه‌كڕيزيى گه‌لى كوردستان كه ئه‌وساش سه‌ركه‌وتن و رێككه‌وتنى 11ى ئازارى لێكه‌وته‌وه، هه‌ر به‌وه‌ش ده‌توانين مافه‌كان و ئێستا و داهاتووى قه‌واره‌ى ده‌ستووريى هه‌رێمى كوردستان بپارێزين".
رەزا مەنوچەهری لەکاتی روودانی جەنگ لەنێوان دەوڵەتەکان و هێزە جۆراوجۆرەکاندا هەریەک لەلایەنەکانی جەنگەکە هەوڵ دەدەن زیانی گەورە بەدوژمنەکەیان بگەیەنن و سەرکەوتنی خێرا بەدەستبهێنن. بۆ ئەوەش پەنا بۆ پلان و تاکتیکی نوێی سەربازی و بۆمبە جۆراجۆرەکان دەبەن. لەجەنگی نێوان رووسیا و ئۆکرایندا بەکارهێنانی بۆمبێک بەناوی تێرمۆباریک لەلایەن رووسەکانەوە بەخێرایی کاردانەوەی جۆراوجۆری لێکەوتەوەو ژمارەیەکی بەرچاو راپۆرت و هەواڵی لەسەر بڵاوکرایەوەو لە دوای بۆمبی ئەتۆم بەترسناکترین بۆمبی رووسیا پێناسەیان کرد. بۆمبی تێرمۆبارک و زیانەکانی وشەی تێرمۆباریک (Thermobaric) ریشەکەی بۆ دوو وشەی یۆنانی تێرمۆس بە مانای گەرماو باروس بە مانای گوشارو پەستان دەگەڕێتەوە. واتە بۆمبی گەرماو گوشار، یان گوشاری گەرما. لە زمانی عەرەبیدا پێی دەڵێن (قنبلە فراغیە) و لە زمانی فارسیشدا پێی دەوترێت (گەرما فشاری یان بۆمبی خەلەئـ). بۆمبی تێرمۆباریک بە بۆمبێکی هۆشمەند دەناسرێت و وەک موشەک لەسەر زەوی و لەلایەن فڕۆکەوەو لەسەر کەشتییەوە دەهاوێژرێت. لەکاتی لێدان لە ئامانجەکەی و یەکەم تەقینەوەدا بەخێرایی هەموو ئۆکسیجنی شوێنی ئامانجەکە و تەنانەت هەموو ئۆکسیجنی ناو سیی بوونەوەرەکانی شوێنی ئامانجەکە هەڵدەمژێت و زۆر بەخێرایی ماددەی ئاگرین و ژەهراوی لە شوێنی ئۆکسیجنەکە رەوانەی شوێنە بۆشەکانی ئامانجەکە دەکات و لەگەڵ تەقینەوەی خێراو بەهێزی دووەمدا بازنەیەکی نزیکەی ٤٠٠ مەتری لە تۆپەڵەیەکی ئاگرین دروست دەکات و بە شەپۆلێکی زۆر بەهێزی ئاگرین، بازنەی ئامانجەکەی پڕ دەکات لەگەرمایەکی زۆر و ماددەی ژەهراوی و دوکەڵی کیمیایی و ئەوەی لەو بازنەیەدا بێت لەناوی دەبات. بەو هۆیەوە سیی بوونەوەرەکان لە ناوەوە بەگوشاری ئاگرو هەوا و ماددەی ژەهراوی پارچە پارچە دەبێت، گوێ و مێشکی کەسەکان دەتەقێت. هێزی تەقینەوەکە لە بازنەی خۆیدا بە ئەندازەی هێزی بۆمبێکی ئەتۆمییە بەبێ ئەوەی زیانەکانی دوای تەقینەوەکەی وەک بۆمبێکی ئەتۆمی بێت، چونکە یورانیۆم و ماددەی تیشکدانەوەی ئەتۆمی (رادیۆ ئەکتیڤەی) تیادا بەکارنەهاتوە تاوەکو بۆ چەندین ساڵ زیان بە بوونەوەرەکان و سروست بگەیەنێت، بەڵام لەهەمان کاتدا وەک ئەتۆم بۆمبێکی ترسناک و وێرانکەرە. بەکارهێنەرانی بۆمبەکە بۆمبی تێرمۆباریک بۆ یەکەمجار لەجەنگی جیهانیی دووەمدا لەلایەن دەوڵەت و سوپای نازیی ئەڵمانیاوە بەکارهێنرا. لەدوای جەنگی جیهانیی دووەم بۆمبەکە لەلایەن سوپای ئەمریکاوەوە پەرەی پێدراو ئەمریکا لە ساڵانی ١٩٩٦٠ و ١٩٧٠کاندا لە جەنگەکانی ڤێتنام و کۆریادا بەکاری هێنا. سۆڤیەتیش لەساڵانی ١٩٨٠ لە ئەفغانستان و لەدوای رووخانی سۆڤیەتیش، رووسیا لەشەڕەکانی چیچان لە (١٩٩٤ – ١٩٩٦ / ٢٠٠٠ – ٢٠٠٩) بەکاری هێنا. جگە لەوانەش رووسەکان لەسوریا لە دژی گروپە جیهادی و توندڕەوو تیرۆریستییەکان بەکاری هێناوە. لەدوای ١١ سپتەمبەری ٢٠٠١ ئەمریکا لەجەنگی ئەفغانستان و لە دژی تونێل و ئەشکەوتەکانی تۆرابۆراو لەعێراقدا بەکاریهێناوە. بەهێزترین بۆمبی تێرمۆباریک بۆمبی واکیومە، کە لەلایەن رووسەکانەوە دروستکراوە. جگە لەوانە ئەو بۆمبە مۆدێل و نمونەی جۆراجۆری زۆری هەیە. وڵاتانی ئەندام لە ناتۆو لەوانەش تورکیا ئەو بۆمبەیان هەیە و لەدژی کورد بەکاری دەهێنێت. بەلانیکەمەوە تورکیا لەساڵی ٢٠٠٧ەوە ئەو بۆمبە لەدژی بنکە و بارەگاکانی پەکەکە و تەنانەت شارەکانی باکووری کوردستان بەکاردەهێنێت. ماددەکانی ناو کڵاوەی بۆمبەکە و کاریگەرییەکانی کڵاوەی بۆمبی تێرمۆباریک بە پێچەوانەی بۆمبە باوەکان، پڕ دەکرێت لەمادەی کیمیایی و ئاگرین و ژەهراویی زۆر بەهێزی وەک ئیتیلین و پرۆپیلین، کە لەگەڵ گەیشتنی بە ئامانجەکەی بەدروستکردنی شەپۆلێکی بەهێزو گەورە لەئاگرو ژەهرو دوکەڵ کەسەکان دەخنکێنێت و ئەو بۆشاییە، کە بەهۆی هەڵمژینی ئۆکسیجنەکەوە دروستیکردووە پڕ دەکات لەو ماددە ژەهراوی و کیمیایانە و لە دوای تەقینەوەی خێرای دووەم لە کڵاوەکەدا، گوشارو پەستانی شەپۆلێکی ئەوەندە بەهێز دروست دەکات، کە هەموو شتەکانی بازنەی شەپۆلەکە تێکدەشکێنێت و دەیاکات بە خۆڵ و دووکەڵ. ئەگەر بۆمبێکی تێرمۆباریک لەکۆڵانێک، یان شەقامێک بتەقێتەوە، بەپێی جۆری بۆمبەکە بازنەیەکی ٥٠ بۆ ٤٠٠ مەتری بە دەوری خۆیدا کاول دەکات. واتە لە یەک تەقینەوەیەدا لە ٥ ەوە بۆ ٤٠ خانوو و دوکان، یان چەند باڵەخانەیەکی گەورە خاپوور دەکات. جگە لەو ماددانە دەکرێت ماددەی ژەهرای و ئاگرینی تریش بکرێتە ناو کڵاوەکەوە بۆ ئەوەی زیانەکانی زیاترو کوشندەتر بن. ئامانجەکانی بۆمبی تێرمۆباریک بۆمبی تێرمۆبارێک لەبەر تایبەتمەندیی هەڵمژینی ئۆکسیجن و خنکاندنی کەسەکان و دروستکردنی شەپۆلی بەهێزی تەقینەوە بۆ هێرشکردنە سەر ئەشکەوتەکان، تونێلەکان، سەنگەرەکان و دیوارە راگرەکان زۆر کاریگەرە، چونکە لە توانایدایە ئۆکسیجنی ناو ئەشکەوتێک، یان تونێلێک هەڵبمژێت و تونێل و ئەشکەوتەکە پڕ بکات لە ماددەی ئاگرین و ژەهراوی و بەئەنجامدانی تەقینەوەی بەهێزی دووەم هەموو ئەشکەوت و تونێل و سەنگەرەکان بەهۆی شەپۆلی بەهێزی تەقینەوەکەیەوە لەناو ببات، یان کەسەکانی ناو ئەشکەوتەکە بخنێکێنێت. جگە لەوەش بۆ باڵەخانەکان و کاروانە سەربازییەکان و ژێرزەمینەکانیش بەکاردەهێنرێت. ئەو بەکارهێنانانە هەموویان بۆ ئەوەن، زۆرترین زیان و کوشتاری پێ ئەنجام بدرێت. بۆمبی تێرمۆباریک یەک بەکارهێنانی هەیە، کە بۆ پاراستنی مرۆڤەکان و بوونەوەرەکان بەکاردەهێنرێت، ئەویش تەقاندنەوەی گۆڕەپانە بۆمبڕێژکراوو ناوچە مینڕێژکراوەکانە. ئەو بۆمبە بەهۆی دروستکردنی شەپۆلە بەهێزەکەیەوە لە توانایدایە ناوچەیەکی مینڕێژکراو لەمین پاک بکاتەوە و هەموو مینەکان بتەقێنێتەوە. بەکارهێنانی تێرمۆباریک بۆ پاککردنەوەی ناوچە مینڕێژکراوەکان تێچووی پاککردنەوەی ئەو ناوچانە ١٠ هێندەی شێوازە کۆنەکان بۆ سوپاکان و دەوڵەتەکان کەم دەکاتەوە. بۆمبی تێرمۆباریک و چەکە کۆکوژەکان بۆمبی تێرمۆباریک لە چوارچێوەی چەکێکی کۆکوژی ترسناک و کیمیایی و ئاگریندا پێناسە دەکرێت. بۆ ئەوەش جارێکیتر هەڵدانەوەی دۆسیەی چەکە کۆکوژەکان و بەکارهێنیان دێتە پێشەوە. یەکەم چەکی ئەتۆم لەمێژووی مرۆڤایەتیدا لەلایەن ئەمریکاوە لەجەنگی جیهانیی دووەمدا لە دژی هێرۆشیماو بە دوای ئەویشدا لە شاری ناکازکایی ژاپۆن بەکارهێنران. لەو کاتەوە لە هیچ شوێنێکی دونیادا لەلایەن هیچ دەوڵەت و هێزێکەوە چەکی ئەتۆمی بەکارنەهێنراوە، بەڵام پەرە دراوە بە جبەخانەی چەکی ئەتۆمی و تەنانەت چەکی ئایدرۆجینش دروستکراوە. هاوکات لەگەڵ ئەوانەدا چەکی بایۆلۆژی و کیمیایی و هێشوویی و فسفۆڕی دروستکراون و لە چەند ناوچەیەکیش بەکارهێنراون. سەرباری ئەوانەش بەهۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیاوە پەرە بەچەکی پێشکەوتوی بەهێزو ورد و هۆشمەند دراوە، کە مرۆڤی بردووەتە قۆناغێکی ترەوە. بەکارهێنانی چەکە کۆکوژەکان لەدژی کورد گەلی کورد لەلایەن دەوڵەتە داگیرکەرەکانەوە بەپشتیوانی، یان چاوپۆشیی زلهێزەکان چەندینجار بەچەکی کیمیایی و کۆکوژ هێرشکراوەتە سەری و لەچەند ناوچەیەکی کوردستاندا کوشاری بەکۆمەڵ و جینۆسایدیان لەدژی گەلی کورد ئەنجامداوە. سلێمانی لەلایەن بەریتانیاکانەوە بەریتانیەکان لەکاتی بەرەنگاربوونەوەی راپەڕینەکانی شێخ مەحمودی حەفید (١٩١٩ - ١٩٣٠) بۆ یەکەمجار لە رێگەی هێزی ئاسمانییەوە بەچەکی ژەهراوی و کیمیایی سلێمانییان بۆردومانکرد. بەوەش یەکەم بۆردومانی ژەهراوی و کیمیایی کوردستان لەلایەن بەریتانیەکانەوە ئەنجامدرا. ئەوە دواتر بووە شێوازێک لە بۆردومانی دەوڵەتەکانی ناوچەکە لەدژی گەلی کورد. وەک لیام ئەندەرسن – گاریس ستانسفێڵد لە کتێبی «ئایندەی عێراق دیکتاتۆری، دیموکراسی یان دابەشبوون» دا نووسیویانە، لە راستیدا سەدام حوسێن خۆی خاوەنی هیچ رێگاو شێوازێک لەشەڕانگێزی نەبووە، بەڵکو پەرەپێدەری شێوازەکانی پیش خۆی بووە بۆ سەرکوتکاری و شەڕانگێزی. لەوانەش شێوازی بەریتانییەکانی لە بۆردومانکردنی کیمیایدا لەدژی گەلی کورد بەشێوەی پێشکەوتو پەرە پێداو بەکاری هێنا. راپەڕینەکەی سەید رەزا لە دێرسیم کاتێک گەلی کورد لەدوای سەرکوتکاریی کۆماری تورکیا بەسەرۆکایەتیی مستەفا کەمال لەساڵی ١٩٣٧ بە سەرۆکایەتیی سەید رەزا راپەڕین، دەوڵەتی تورکیا جگە لەشێوازەکانی پیلانگێڕی، فێڵ و درۆ بۆ فریودانی سەید رەزاو لەئەنجامدا سەرکوتی راپەڕینەکە لەسێدارەدانی سەید رەزاو هاوڕێکانی، بۆ پاکتاوکردن و سڕینەوەی کورد لەدێرسیم دەستی بە کوشتار و بۆردومان و دەرکردن و راگواستنی کورد کرد. بۆ یەکەمجار لە دێرسیم سەبیحە گۆکچە وەک فڕۆکەوانێکی ژن خەڵکی ئاوارە و لێقەومای دێرسیمی لەدۆڵ و دەشتەکاندا بۆردومان کرد. جگە لەوەش ئەو کەسانەی پەنایان بردبووە بەر ئەشکەوتەکان و خۆیان تیادا حەشار درابوو، لەلایەن سەربازانی سوپای تورکەوە بۆمبی خنکێنەر و کیمیایی هەڵدرایە ناو ئەشکەوتەکان و دەرگای ئەشکەوتەکانیان بەدیوار هەڵچنی و ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی دێرسیمیان بەو شێوەیە کۆمەڵکوژ کرد. وەک خۆیان دەڵێن، «هەموویان بە دەرمان وەک مشک کوشتووە». ئەو فڕۆکە و چەک و بۆمب و ماددە کیمیایانەی لەو کاتەدا، کە تورکیا بەکاری هێنابوو، چەک و کەرەستە و فڕۆکەی ئەڵمانی بوو، کە دەوڵەتی تورکیا لەو وڵاتەی کڕیبوون. کیمیابارانکردنی هەڵەبجە و سەردەشت رژێمی بەعس بەسەرۆکایەتیی سەدام حوسێن و پێش ئەوەی لەساڵی ١٩٨٨دا دەست بە پرۆسەی ئەنفال و کیمیابارانکردنی هەڵەبجە بکات، سیاسەتی راگواستن و بە عەرەبکردن و بە بەعسکردنی لە زۆربەی ناوچەکانی کەرکوک و گەرمەسێرو خانەقین لە دژی گەلی کورد ئەنجامدابوو. لەساڵی ١٩٨٨ رژێمی بەعس لە پرۆسەی ئەنفالدا ١٦ جار هێرشی کیمیایی لە دژی گوند و ناوچەکانی کوردستان ئەنجامدا. گەورەترین هێرشی کیمیایی سەدام بۆ سەر شاری هەڵەبجە بوو، کە بەلانیکەمەوە بووە هۆی کۆمەڵکوژکردنی ٥ هەزار کەس و بریندارکردنی زیاتر لە ١٠ هەزار کەسی تر. رژێمی سەدام هاوکات لە رۆژهەڵاتی کوردستان شارو ناچەکانی سەردەشت، بانە، مەریوان و نەوسود و زەردەی بە چەکی کیمیایی بۆردومان کرد، کە بووە هۆی شەهیدبوونی سەدان کەس و برینداربوونی چەند هەزار کەسی تر. زۆربەی کەرەستە و چەک و ماددە کیمیاییەکانی رژێمی سەدام حوسێنیش ئەڵمانی بوون. چەکی قەدەغەکراوو هێشووی و کیمیایی لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە لەساڵانی ١٩٩٠ و لەگەڵ پەرەسەندنی شەڕی چەکداریی نێوان دەوڵەتی تورکیا و پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) دەوڵەتی تورک بۆ بەرەنگاربوونەوەی هێزەکانی گەریلا لەشاخ و ئەشکەوت و دۆڵەکاندا لە چەند ناوچەیەکی باکووری کوردستان لەوانە، دێرسیم، ئامەد، گارزان، شرنەخ و جۆلەمێرگ گازی خنکێنەرو کیمیایی بەکارهێنا. ئەنقەرە جگە لەوانەش بۆمبی هێشووی و فسفۆڕی و قەدەغەکراوی لەو شەڕەدا بەکارهێناوە، کە بەپێی یاساکانی شەڕ و رێککەوتننامەکانی جنێڤ بەکارهێنانی ئەو چەکانە دەچنە خانەی تاوانی جەنگەوە. بەکارهێنانی چەکی تێرمۆباریک لەکوردستان لەگەڵ درێژەکێشانی شەڕی نێوان پەکەکەو دەوڵەتی تورکیا شێوازەکانی شەڕ گۆڕانکارییان بەسەردا هات و سوپای تورکیاش چەکی کوشندەترو مەترسیدارتری بەکارهێنا. پەکەکە بۆ خۆپاراستنی لە بۆردومانی بەهێزی فڕۆکە جەنگییەکانی سوپای تورکیا و موشەکەکانیان ژمارەیەکی زۆر ئەشکەوت و تونێلی لە شاخەکانی کوردستان دروستکردووە. دەوڵەتی تورکیاش هەوڵیداوە بەچەکی زۆر بەهێزو کوشندە لەو ئەشکەوت و تونێلانە بدات و زیان بەگەریلا بگەیەنێت. تورکیا جگە لە بەکارهێنانی بۆمبی فسفۆڕی و ناپاڵم و هێشوویی و کیمیایی بۆمبی تێرمۆباریکیشی بەکارهێناوە. دژی ناوەندی راگەیاندنی پەژاک لە ١ی ئایاری ٢٠٠٨دا ناوەندی راگەیاندنی پارتی ژیانی ئازادی کوردستان (پەژاک) لەیەکێک لە ئەشکەوتەکانی دۆڵە کۆکە لەقەندیل بووە ئامانجی هێرشی فڕۆکە جەنگییەکانی دەوڵەتی تورکیا. لەو ساڵانەدا تورکیا لە بۆردومان و هێرشەکانیدا بۆمبی زۆر بەهێزو هۆشمەندی بەکاردەهێنا. ئەوە شێوازێکی تازە بوو، کە تورکیا لەو قەبارە و ئاستەدا ئەو جۆرە هێرشانەی ئەنجام دەدا. وەک لە راگەیاندنەکان و هەواڵەکانی ئەو کاتی پەژاک و پەکەکەدا دەردەکەوێت، لە بۆردومانی ناوەندی راگەیاندنی پەژاک دا ٦ کادێری ئەو حزبە شەهید بوون. فڕۆکەکانی تورکیا بۆ ئەنجامدانی ئەو بۆردومانە چوونەتە ئاسمان و خاکی ئێران لەئاسمانی ئێرانەوە هێرشەکەیان ئەنجامداوە، کە ئەوەش بە رەزامەندی، یان خواستی ئیران ئەنجامدراوە. تەرمی ئەو راگەیاندکارانە پارچەی بۆمب یان گولـلەیان پێوە نەبوو، بەڵکو جلوبەرگەکانیان و پێستیان سوتابوو و رەنگی سەروچاویان رەش داگیرسابوو و چەند دڵۆپ خوێن بەدەم و گوێیانەوە بووە. حاڵەتی خنکان و سوتان بەتەرمەکانەوە دیار بووە. هەموو کەلوپەلی ناو ئەشکەوتەکەش سوتابوون، یان تەقیبوونەوە، یان هەڵوەشابوونەوە. هەموو ئاماژەکانی ئەو بۆردومانەو شوێنەوارەکانی دوای بۆردمانەکە نیشانەیە لەبەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریک لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە. بەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریک لەشارەکانی باکووری کوردستان لەدوای تێکچوونی پرۆسەی ئاشتی لەساڵی ٢٠١٥ و دەستپێکردنەوەی شەڕ لە نێوان پەکەکەو تورکیا، گەنجانی کورد لەباکووری کوردستان لە شارەکانیاندا خۆبەڕێوەبەرییان راگەیاندو دەستیان کرد بە بەرەنگاربوونەوەی دەوڵەتی تورکیا. سوپای تورکیا لە شەڕی شارەکاندا نەیتوانی بەشێوەی ئاسایی بەرەنگاری گەنجانی کورد بێتەوە، بۆ ئەوەش پەنای بردە بەر بەکارهێنانی تانک و تۆپ و بۆردومانکردنی شارەکان لە رێگەی فڕۆکەی ئێف ١٦ و کۆپتەری جەنگی و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە. ژێرزەمینەکانی جزیرو نسێبین دەوڵەتی تورکیا لەشەڕی شارەکاندا شێوازەکانی بەدەر لە پێوەرەکانی شەڕی بەکارهێناو بەپێی راپۆرتەکانی ئەوکاتی رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ تورکیا تاوانی جەنگ و کوشتاری بەکۆمەڵی ئەنجامداوە. لەشارۆچکەی جزیر لە پارێزگای شرنەخ ئەنجوومەنی خۆبەڕێوەبەری گەلی جزیر لەلایەن محمەد تونجەوە سەرۆکایەتی دەکراو بەتەواوەتی بەرەنگاریی سوپای تورکیایان دەکرد. سوپای تورکیا بۆ کۆنترۆڵکردنی جزیر لەساڵی ٢٠١٦ دەستیکرد بەکارهێنانی بۆمبی ئاگرین و خنکێنەر. لە ژێرزەمینەکانی جزیردا بەهۆی بەکارهێنانی ئەو جۆرە بۆمبانەوە زیاتر لە ١٣٧ کەس کۆمەڵکوژکران. ئەو کەسانە سوتاوی بە پێست و جەستەی زۆربەیانەوە دیاربوو. دەموچاویان رەش داگەڕابوو و نیشانەی خنکاندنیان پێوە دیار بوو، کە هەموو نیشانەکانی بەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریکیان پێوە دیار بوو. هاوکات سوپای تورکیا لەشاری نسێبین کۆڵانەکان و شەقامەکانی بە جۆرێک بۆمب بۆردومان دەکرد، کە ئاگرێکی بەهێزو شەپۆلێکی بەهێزو دوکەڵێکی چڕیان هەبوو. بەهێزیی ئەو بۆمبانە بۆ رووخان و تێکدان لە بۆمبە ئاساییەکان زیاتر بوون. شێوازی رووخاندنی خانووەکان و دیوارو راگرەکان هەموو نیشانەکانی بەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریکیان تیادایە. ئەشکەوتەکانی شاخە سوور سوپای ئەنقەرە لەمانگی نیسانی ٢٠٢١دا زنجیرە هێرشێکی بەرفراوانی بۆ سەر ناوچەکانی زاپ و ئاڤاشین و مەتینا دەستپێکرد. یەکێک لەو ناوچانە، کە شەڕی زۆر گەورە و بۆردومانی زۆر بەهێز تیایدا روویدا شاخەسوور (تەپەسۆر/ گرێ سۆر) لە ئاڤاشین بوو. گەریلاکان لەساڵی ٢٠١٤ەوە زنجیرەیەک تونێل و ئەشکەوتی چەند نهۆمییان لەو شاخەدا دروستکردبوو بۆ ئەوەش سوپای تورکیا هێرشێکی چڕی کردبووە سەر ئەو شاخە. لەئەشکەوت و تونێلەکانی شاخە سووردا ١٠ گەریلا هەبوون و ماوەی ٨٠ رۆژ بەرەنگارییان کرد. لە کۆتایدا ٧ گەریلاکان شەهید بوون و ٣ کەسیان بە فەرمانی فەرماندەیی سەرووی خۆیانەوە لە ئەشکەوت و تونێلەکان کشانەوە. ئەو ٣ گەریلایە لەچاوپێکەوتن و گێڕانەوەکانیاندا بە وردی باسیان لەشەڕو هێرشەکانی ئەو ٨٠ رۆژە کردووە. بە وتەی ئەو گەریلایانە، سوپای تورکیا چەند جۆر چەکی کیمیایی بە رەنگی جۆراوجۆر و بۆنی جۆراوجۆر بەکارهێناوە. لەدوای چەند خولەک لەهەر هێرشێکی کیمیایی بۆ ناو ئەشکەوتەکان هێرشێک بە بۆمبێکی زۆر بەهێز ئەنجامدراوە، کە ئاگرێکی زۆر گەورەی لێکەوتووەتەوە و شەپۆلەکانی زۆر بەهێزبوون. ئەوەیان بۆ ئەوە بەکارهێناوە، کە شەپۆلە بەهێزەکان پاڵ بە گازە کیمیاییەکانەوە بنێت تاوەکو ئەو گازە بگاتە قوڵایی ئەشکەوتەکان. وەک ئەو گەریلایانە دەیگێڕنەوە لەیەکێک لەهێرشەکاندا لەرینەوە و هەژاندێک وەک بومەلەرزە لە شاخەکەدا روویداوە. لەدوای ئەوە دەنگی گەریلاکان لەنهۆمی سەرەوەی ئەشکەوتەکە نەماوە و وەڵامی بێتەلیش نادنەوە. کاتێک ئەمان دەڕۆن بۆ نهۆمی سەرەوە ئەوە دەبینن، کە گەریلاکان هەر یەکەیان بەلایەکدا کەوتوون و رەش داگیرساون و وەک ئەوە وابوون، کە خنکابن. هیچ پارچە بۆمبێک، یان فیشەک بە جەستەیانەوە نەبووە. هەموو شتەکانی ناو ئەو ئەشکەوتەی نهۆمی سەرەوە بەسەریەکدا کەوتبوون. کەلوپەلی بەر دەرگای ئەشکەوتەکە پەڕیبوو بۆ ئەو سەری ئەشکەوتەکە، تەنانەت خواردنەکانی ناو چێشتخانەی گەریلاکان تێکەڵ بە یەک ببوو. ئەوەی ئەو گەریلایانە پێناسەی دەکەن ناکرێت هیچ بۆمبێکی تر بێت جگە لە بۆمبی تێرمۆباریک. سوپای تورکیا ئەو شێوازەی لەهەموو شەڕەکان لەناوچەکانی ئاڤاشین، زاپ، حەفتانین، گارە، خواکورک و هەموو ئەو شوێنانە کە ئەشکەوت و تونێلی گەریلا تیادا بووە بەکارهێناوە، بەڵام رەنگە گەریلا رێگای خۆپارێزییان بەرامبەر بە شەپۆل و گازی ئەو بۆمبە دۆزیبێتەوە، کە سوپای تورکیا ناتوانێت بەئاسانی ئەشکەوتەکانیان بگرێت. ژمارەیەکی تر لەگەریلاکان و تەنانەت پزیشکی هێزەکانی گەریلا باسیان لەوە کردووە، کە سوپای تورکیا بۆمبی کیمیایی و گازی ژەهراوی بەکاردەهێنێت. موراد قەرەیلان لە دوای شەڕەکەی گارە لە ١٣ی شوباتی ٢٠٢١دا رایگەیاند، دیلەکانی ناو ئەو ئەشکەوتەکە بەهۆی بۆردومانی سوپای تورکیاوە گیانیان لەدەستداوە. ئەو تیمە لەگەریلاکانیان لەو شوێنەدا شەهید بوون، هیچیان شوێنەواری گولەو پارچەی بۆمب بە جەستەیانەوە نییە. سوپای تورکیا جۆرێک لەچەکی کیمیایی بەکارهێناوە و داوای کرد لیژینەیەکی بێلایەنی نێودەوڵەتی بڕواتە شوێنی ئەشکەوتەکەو شەڕەکەو لێکۆڵینەوە لەئەشکەوتەکەو تەرمەکان بکات. ئیدانەکردنی چەکی تێرمۆباریک بۆمبی تێرمۆباریک تائیستا بە فەرمی وەک بۆمبێکی قەدەغەکراو نەناسێنراوە، بەڵام کاتێک رووسیا لەچیچان ئەو بۆمبەی بەکارهێنا رێکخراوی هیومان رایتس وۆچ بەکارهێنانەکەی ئیدانە کرد. ئێستاش بە نیگەرانییەوە باس لەبەکارهێنانی ئەو بۆمبە لە ئۆکراین دەکرێت. رێکخراوی هیومان رایتس وۆچ داوایکردووە ئەو بۆمبە قەدەغە بکرێت. کورد لەکاتی بۆردومانکردنی سلێمانی و دێرسیم و هەڵەبجەو شارو شاخەکانی باکووری کوردستانەوە بە چەکی کیمیایی و ئاگرین و ژەهراوی داوا دەکات بەدەمیەوە بچن و بەکارهێنانی ئەو بۆمبانە لەدژی گەلی کورد قەدەغە بکەن، بەڵام هیچ کاتێک لەکات و سەردەمی خۆیدا باس لە ئەنجامدانی ئەو تاوانانە لەدژی گەلی کورد نەکراوە. جگە لە چەند دەنگێکی لاواز و کەم هیچ دەنگێک ئەو تاوانکارییانەی ئیدانە نەکردووە. تەنانەت کاتێک گەنجانی کورد بۆ ئیدانەکردنی بەکارهێنانی بۆمبی ژەهراوی و کیمیایی سوپای تورکیا لەشەڕەکانیدا لە سەرێکانی و عەفرین و زاپ و ئاڤاشین، لەمانگی تەمموزی ٢٠٢١دا لەشاری لاهای هۆڵەندا لەبەردەم بارەگای رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی چالاکیی ناڕەزایەتیان ئەنجامداو داوایانکرد، ئەو رێکخراوە بەئەرکی خۆی هەستێت و سەردانی بەرەکانی شەڕ بکات و لێکۆڵینەوە لەبەکارهێنانی چەکی کیمیای بکات و بەکارهێنەرەکانی ئیدانە بکات و رێوشوێن و سزای پێویستیان لەدژ بگیرێتەبەر، بەڵام ئەوەی روویدا هێرشی هێزەکانی پۆلیسی هۆڵەندا بوو بۆ سەر چالاکوانانی کوردو ٥٥ گەنجی چالاکوانی کوردیان بەتوندترین شێوە دەستگیرکردو هیچ کارێکیشیان بۆ لێکۆڵینەوە لەتاوانەکانی دەوڵەتی تورکیا ئەنجام نەدا.
هاوڵاتی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا رایگه‌یاند، زانیاری وردیان هه‌یه كه پێشتر له‌به‌ره‌كانی پێشه‌وه‌ی جه‌نگی دژ به ئۆكرانیا روسیا چه‌كی كیمیایی به‌كارهێناوه". لیز تره‌س، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا له كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند:" به‌ریتانیا نیگه‌رانه له باره‌ی ئه‌گه‌ری به‌كارهێنانی چه‌كی كیمیایی دژ به شاره‌كانی ئۆكرانیا له‌لایه‌ن روسیاوه و رودانی پێشهاتێكی هاوشێوه‌ش كاره‌سات به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێت". وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا ئاماژه‌ی به‌وه‌شكردوه، "زانیاری وردمان هه‌یه ده‌رباره‌ی ئه‌و چه‌كانه‌ی روسیا له مه‌یدانه‌كانی جه‌نگدا به‌كاریهێناون و یه‌كێك له‌و چه‌كانه‌ش چه‌كی كیمیاییه، ئه‌گه‌ر روسیا بیر له به‌كارهێنانی چه‌كی كیمیایی دژ به‌شاره‌كان بكاته‌وه ئه‌وا هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره ده‌كات، چونكه له‌ئێستادا خودی پوتین به هه‌ڵگیرساندنی جه‌نگێكی بێ پاساو هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره و مێژویی ئه‌نجامداوه".
هاوڵاتی سەرۆکی روسیا رایگەیاند:" رووسیا بەردەوام دەبێت لە ناردنی وزە بۆ ئەوروپا و جیهان هەتا ئەگەر لە رێگەی ئۆکرانیاشەوە بێت". ئەگەر سزاکان بۆ سەر وڵاتەکەی بەردەوام بێت، ئەوا لە هەموو جیهاندا نرخی خۆراک زیاتر بەرزدەبێتەوە". ڤلادیمیر پۆتین، سەرۆکی رووسیا لە راگەیەندراوێکدا رایگەیاند، روسیا بەردەوام دەبێت لە ناردنی وزە بۆ ئەوروپا و جیهان هەتا ئەگەر لە رێگەی ئۆکرانیاشەوە بێت. پۆتین ئاماژەی بەوە کرد، بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و وزە پەیوەندی بە روسیاوە نییە چونکە ئەو وڵاتە لە ناردنی وزە بەردەوامبووە لە ماوەکانی جەنگیشدا لەگەل ئۆکرانیا. هەروەها هؤشداری دەدات لەوەی، نرخی خۆراک بە شێوەیەکی گشتی زیاتر بەرەو بەرزبوونەوە دەروات ئەگەر سزاکانی ئەمریکا و ئەوروپا بۆ سەر وڵاتەکەی بەردەوام بێت. دوای هێرشکردنە سەر ئۆکرانیا، هەریەک لە وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریکا کۆمەڵێک سزایان بەسەر روسیادا لە بوارەکانی وزە و ئابووری و بازرگانی و سیاسیدا سەپاند. روسیاش هۆشداری دەدات کە بەردەوامی ئەو سزایانە بۆسەر ئەو وڵاتە، کاریگەری گەورەی نەرێنی لەسەر جیهان دروست دەکات.
هاوڵاتی حکومەتی ئەڵمانیا راگەیاند:" ئەمڕۆ راوێژکاری ئەڵمانیا و سەرۆک کۆماری فەرەنسا لەگەڵ سەرۆکی روسیا بە تەلەفۆن قسەیانکردووە و داوایان لە پوتن کردووە "هەرچی زووە" ل ئاگربەست رابگەیێنێت. ئۆلاف شۆڵتز، راوێژکاری ئەڵمانیا و ئیمانوێل ماکرۆن، سەرۆک کۆماری فەرەنسا و ڤلادیمیر پوتن، سەرۆکی روسیا رێککەوتوون لە رۆژانی داهاتوودا لە پەیوەندی بەردەمدا بن. ئەوەش لە کاتێکدایە، بڕیارە ئێوارە ئەمڕۆ پێنجشەممە 10-03-2022 سەرکردەکانی یەکێتی ئەوروپا لە ڤێرسای لە فەرەنسا کۆببنەوە. هاوكات هەر ئەمرۆ وەیزرانی دەرەوەی روسیا و ئۆكرانیا لە ئەنتالیا كۆبونەوە و دوا بە دوای كۆبونەوەكە وەزیری دەرەوەی ئۆكرانیا رایگەیاند:" نەگەیشتونەتە هیچ رێككەوتنێك"..
هاوڵاتی زیاتر لەشەش مانگ ناكۆكیی و دوو مانگ لەتاووتۆكردنی بودجەی ئێران لەپەرلەمان، دواجار دۆلاری چوار هەزارو (200) تمەنیی لادەبرێت و بڕیاردرا بەوەی لە بەرامبەردا هاوكاریی خۆراك پێشكەشی خەڵكی وڵاتەكە بكرێت، ئەوەش بە لوتكەی هەژاریی و قەیرانی ئابوریی لە 32 ساڵی رابردوودا لەقەڵەم دەدرێت. لابردنی دۆلاری حكومیی یان دۆلاری (4200) تمەنی كە لەلایەن حكومەتەوە بۆ دەرمان و خۆراك و پێداویستییە سەرەكییەكان دابین دەكرا لەلایەن پەرلەمانی ئێرانەوە هەڵوەشایەوەو لەبودجەی ساڵی نوێی كۆچی ئەو وڵاتە كە لەسەرەتای بەهاری ساڵی (2022) دەستپێدەكات لابرا ، بەوەش بڕی زیاتر لە (10) ملیار دۆلار هاوكاریی حكومەت بۆ خەڵكی وڵاتەكە نامێنێت و شارەزایانی ئابوریی ئەو وڵاتەش پێشبینیی گرانبوونی خۆراك و بچوكتربوونەوەی سفرەی خەڵك دەكەن. تەنها یەك رۆژ دوای بڕیارەكەی پەرلەمانی ئێران كە زۆرینەی رەهای بەدەست باڵی محافزكاری ئەو وڵاتەوەیە، زۆرینە كاڵاو پێدوایستییە سەرەكییەكان بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینی بەجۆرێك سەرۆكی پەرلەمان رایگەیاند دەبێت سەرجەم ئەو كاڵایانەی لەبازاڕ هەیە نرخی فرۆشتنی تا گەیاندن بەدەستی خەڵك، تێدا تۆمار بكرێت. دوای 24 كاتژمێر لەبڕیارەكە بەشێك لەخۆراك و پێدوایستییە سەرەكییەكانی لەئێران بۆ دوو هێندە بەرزبوونەوە. هەروەها بەپێی یاسایەكی دیكەی پەرلەمان دەبێت حكومەت نزیكەی 25 ملیار دۆلار لەقەرزەكانی لە رێگەی رادەستكردنی نەوت بەهەندێك كۆمپانیاو دامەزراوەی ناوخۆیی تا نیوەی ساڵی 2022 بگەڕێنێتەوە و ئەوەش بەبارگرانییەكی دیكە لەقەڵەمدەدرێت كە قورساییەكەی دەكەوێتە سەرشانی خەڵك بەتایبەت كە بەهۆی سزاكانی ئەمریكا لەسەر ئێران فرۆشتنی نەوت تا بەدەستهێنانی ئەو بڕە پارەیە ئاستەمە. پەرلەمان لە روونكردنەوەیەكدا رایگەیاندووە؛ بەپێی یاساكە حكومەت دەتوانێت دەستكراوە بێت لە بەردەوامبونی دۆلاری (4200) تمەنی، بەڵام بەو پێیەی زۆرینەی بەرپرسانی حكومەتی ئێستای ئێران لەگەڵ لابردنی ئەو دۆلارەدابوون بەتایبەت كە بەپلانی شكستخواردوی ریفۆرمخوازان لەقەڵەمیان دەدا گومانی تێدا نییە یاساكە بۆ لابردنی ئەو دۆلارە حكومییە بێت و ئەوەش لەپێناوی سوككردنی باری سەرشانی حكومەتەكەی ئێستای رەئیسی. حكومەت و نەوت جەواد ئەوجی وەزیری نەوتی ئێران دڵنایی داوەتە خەڵكی وڵاتەكەی كە لەشەش مانگی دەستپێكی كارەكانی حكومەتەكەی ئیبراهیم رەئیسی زیاتر لە 45 گرێبەستی بواری نەوت و غاز بە بەهای 15 ملیار و 600 ملیۆن دۆلار ئەنجام داوە بە مەبەستی زیادكردنی دەرهێنان و فرۆشتنی زیاتری نەوت. پێش كشانەوەی ئەمریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی داهاتی نەوت و غازی ئێران زیاتر لە 113 ملیار دۆلار بووە و لەساڵی 2018ەوە ئەو وڵاتە رۆژانە نزیكەی 850 هەزار بەرمیل نەوتی فرۆشتوە لە كاتێكدا پێش سزاكان رۆژانەی زیاتری لە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیلی رەوانەی بازاڕەكانی جیهان كردووە، بۆیە لابردنی دۆلاری چوار هەزارو 200 تمەنی تەنها بە زیادكردنی داهاتی نەوت لە ئێران قەرەبو دەكرێتەوە. حكومەت و پەرلەمان لە دژی خەڵكی ئێران بە پێی ئەو پڕۆژە یاسایەی كە پەرلەمانی ئێران بۆ لابردنی دۆلاری حكومی پەسندی كردوە چیتر حكومەت ناچار نابێت بەناوی هاوكاریی یان دابینكردنی پێدوایستیی سەرەكیی وەك خۆراك و دەرمان دۆلارێك كە لەبازاڕەكانی ئێران لە نێوان 25 هەزار تمەن بۆ 30 هەزار تمەنە بە چوار هەزار و 200 تمەن رادەستی بازرگانەكان بكات بۆ هاوردە و كڕینی ئەو كاڵایانە لە دەرەوەی وڵاتەكەوە دابین دەكرێن. حكومەت پێشتر بەڵێنی دابو ئەگەر ئەو دۆلارە لە بودجەی ساڵی داهاتودا نەمێنێت ئەوا هاوكاریی دارایی بە راستەوخۆ دەخاتە سەر ئەژماری بانكیی هاووڵاتیانی وڵاتەكەی بەڵام پەرلەمان لەپڕۆژە یاساكەدا بڕیاری داوە لەدەستكراوەكردنی حكومەت بۆ لابردنی ئەو دۆلارە حكومییەو حكومەتیش هیچ بڕیارێكی نەداوە بەزیادكردنی هاوكاریی دارایی خەڵك كە پێی دەوترێت یارانە. بەپێی یاسا نوێیەكی بودجە یارانە و هاوكاریی بژێویی 18 ملیۆن كەس لەئێران دەبڕدرێت و ئەو یارانەیە كە بڕەكەی 55 هەزار تمەنە و دەكاتە كەمێك زیاتر لە دو دۆلار مانگانە دەخرێتە حسابی 60 ملیۆن دانیشتوای ئەو وڵاتەو بە پێی بڕیارێكی دیكەش كە حكومەت دەیەوێت بە نزیكترین ماوە بیخاتە بواری جێبەجێكردنەوە، نزیكەی 20 ملیۆن كەس پێویستیان بەو یارانەیە نییە بۆیە لە هەنگاوی دوەمدا ئەو هاوكارییە داراییە دەبڕدرێت. لەپڕۆژە یاسای بودجەی ساڵی نوێی ئێراندا حكومەت هاوكاریی دارایی خەڵكی وڵاتەكەی بە گشتی لە 18 ملیار دۆلارەوە بۆ 21 ملیار دۆلار بەرز كردوەتەوە لەكاتێكدا بە نەمانی دۆلاری حكومی زیاتر لە 10 ملیار دۆلار بۆ خەزێنەی حكومەت دەگەڕێتەوە. لەكۆی 290 ئەندامی پەرلەمانی ئێران (ئەنجومەنی شورای ئیسلامی) 190 پەرلەمانتار دەنگیان داوە بەلابردنی دۆلاری حكومی، بۆیە روونە باڵی ریفۆرمخواز بە 20 پەرلەمانتارەوە ناتوانن هیچ كاریگەرییەكیان لەسەر بڕیار و پڕۆژە یاساكان لە پەرلەمانی ئەو وڵاتە هەبێت جگە لە قسەكردن چونكە 238 پەرلەمانتار سەر بە باڵی محافزكارانن و دەنگەكانیشیان لە بەرژەوەندیی حكومەتی ئێستای سەر بەو باڵە دەبێت. ریفۆرمخوازان تەنها رەخنەیان بەدەستەوە ماوە لاپەڕەی یەكەمی زۆربەی رۆژنامەكانی ئێران كە نزیكن لە ریفۆرمخوازان یاسای نوێی بودجەی وڵاتەكەیان بەدژایەتیی چینی هەژارو كەمدەرامەت لەقەڵەم دەدەن و بەهۆكاری گەورەی بەرزبونەوەی زیاتری هەڵاوسان و بچوكبونەوەی سفرەی خەڵكی وڵاتەكەی دەزانن. باڵی ریفۆرمخوازان كە خۆیان بەخاوەنی كابینەكەی رۆحانی دەزانی و بەرگرییان لێدەكرد لەئێستادا لە لاوازترین قۆناغی سیاسی خۆیاندان چونكە تەنها 20 كورسییان لە پەرلەمان بەدەستەوە ماوە، بۆیە ناتوانن كاریگەرییان لەسەر گۆڕانكارییە یاسایی و حكومڕانییەكان هەبێت بەڵام لەچەند رۆژی رابردودا زۆربەی میدیاو رۆژنامەكانی سەر بەو باڵە دژی بڕیارو یاسا نوێیەكەی پەرلەمان لەبودجەی ئێران وەستاونەتەوە. رۆژنامەی (ئافتابێ یەزد) كە سەر بەو باڵەیە نووسیویەتی: حكومەت و پەرلەمان دەیانەوێت لە رێگەی دڵنیایی تەندروستی (بیمە) قەرەبووی لابردنی دۆلاری حكومی بۆ دابینكردنی دەرمان و كەرەستەی پزیشكی لەدەرەوە بكەنەوە لەكاتێكدا نۆ ملیۆن كەس لەئێران بیمە یان دڵنیایی تەندروستییان نییە. هاوكات دەیانەوێت بەپێشكەشكردنی هاوكاریی خۆراك رێگریی لەگرانبوونی كاڵاو برسێتی بگرن لەكاتێكدا لە كۆی 84 ملیۆن دانیشتوانی ئێران 60 ملیۆن كەس بە هەژار ئەژمار دەكرێن. ئەو رۆژنامەیە ئاماژەی بەوە كردووە كە لانیكەمی موچە لەبودجەی ساڵی داهاتوودا بەنزیكەی 230 دۆلار دەستنیشان كردووە لە كاتێكدا هەر خێزانێكی چوار كەسی بۆ ئەوەی برسیی نەبێت پێویستی بە 430 دۆلارە . دۆلاری 4200 تمەنی لەئێران چۆن سەریهەڵدا دوای ئەوەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا لەكۆتایی ساڵی 2017 رایگەیاند بڕیاری یەكلاكەرەوە لەمانەوە یان كشانەوەی وڵاتەكەی لە رێككەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی 5+1 دەدات، نرخی دۆلار بەشێوەیەكی بەرچاو لەئێران بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینی وەك ئەوەی بەرپرسانی باڵای ئێران هەستیان كردبێت ئەمریكا لە رێككەوتنەكە دەكشێتەوە، بۆیە لە رێكەوتی (24/3/2018) بڕیاریاندا بە دابینكردنی دۆلاری 4200 تمەنی لەپێناو دەربازكردنی سزاكانی واشنتۆن و دەرەنجامەكانی كشانەوە لەو رێككەوتنە كە دواجار ترەمپ لە (8/5/2014) كشانەوەی لە رێككەوتنەكە راگەیاند. بڕیارەكەی ترەمپ بازاڕەكانی ئێرانی هەژاندو بەوتەی بەرپرسانی ئەو وڵاتە تەنها 24 كاتژمێر دوای لێدوانی كشانەوەكە نرخی هەر دۆلارێك لەشەش هەزار تمەنەوە بۆ نزیكەی 10 هەزار تمەن بەرز بووەتەوە كە رێژەی بەرزبوونەوەكە زیاتر بووە لە 53%، بەڵام دۆلاری حكومی نەیتوانیوە رێگری لە بەرزبوونەوەی بەردەوامی بەهای دۆلار لەبازاڕەكانی ئێران بگرێت بەجۆرێك كە دوای نزیكەی دوو مانگ دۆلار بۆ 17 هەزار تمەن بەرزبووەتەوە و دوای ئەزمونكردنی 32 هەزار تمەن بۆ هەر دۆلارێك ئێستا بەهای دۆلار لەئێران دەگاتە زیاتر لە 25 هەزار تمەن. حكومەتی پێشوی واتە كابینەكەی حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران بڕی 13 ملیار دۆلاری وەك دۆلاری حكومی یان هەمان دۆلاری 4200 دۆلاریی بۆ دابینكردنی كاڵاو پێداویستییە سەرەكییەكانی بژێوی و دەرمان رادەستی بازرگانەكان دەكرد بەمەبەستی هاوردەكردن، بەڵام لەوەشدا گەندەڵیی زۆر روویدا، چونكە بەشێك لەبازرگانەكان بە وەرگرتنی ئەو دۆلارە هەرزانە كاڵاكانیان بەناوی بازرگانیی ئازادوە بەنرخی دۆلاری ئازاد یان زیاتر لە 25 هەزار هاوردەی ئێران دەكرد كە نەدەبوە مایەی هەرزانبوونی پێدوایستییە سەرەكییەكان. لەو سەردەمەدا حكومەتی رۆحانی بەوە تۆمەتبار دەكرا كە ئەو پلانەی بۆ قەرەبوكردنەوەی كورتهێنانی بودجەكەی خستووەتە بواری جێبەجێكردنەوە چونكە ناكرێت لەوڵاتێكدا دوو نرخی دۆلاری جیاواز هەبێت. نەشتەرگەریی مەترسیدار شارەزایانی ئابوریی ئێران هەنگاوەكەی حكومەت و پەرلەمان بە نەشتەرگەرییەكی مەترسیدار وەسفی دەكەن و دەڵێن ئەوەی ئێستا روودەدات وەك ئەو نەشتەرگەریە مەترسیدارەیە كە بۆ نەخۆشێكی توشبووی شەكرە و فشاری خوێن و كێشەی دڵ دەكرێت چونكە هەریەكە لەو حاڵەتانە دەتوانێت نەخۆشەكە بەرەو مەرگ بەرێت و ئێستاش دۆخی ئێران هاوشێوەی ئەو نەخۆشەیە چونكە نەگەیشتووەتە قۆناغی سەقامگریی ئابوریی. د.وەحید شەقاقی پسپۆر لە بواری ئابوریی و راوێژكاری ناوەندی توێژینەوە بازرگانییەكان لەئێران بە رۆژنامەی (دنیای ئیقتیساد)ی ئەو وڵاتەی راگەیاندوە؛ لەساڵی 2018 بڕیاربوو 25 كاڵای سەرەكیی بە دۆلاری 4200 تمەنی دابین بكرێت بەڵام لە ئێستادا تەنها 18 كاڵا و پێدوایستیی سەرەكی بەو دۆلارە دابین دەكرێت كە لەو ژمارەیەش تەنها پێداویستی و خۆراكەكانی وەك دەرمان و گەنم و رۆن زۆر سەرەكین، بۆیە بڕیارەكەی حكومەت و پەرلەمان كاریگەریی زۆری دەبێت و ئاستی هەڵاوسانیش بەرز دەكاتەوە بە تایبەت كە دۆخی ئابوریی وڵاتە نائاساییە. شەقاقی ئاماهەی بەوە كردوە؛ ئێران لە ساڵی 1991 بەهۆی دەرەنجامەكانی جەنگی هەشت ساڵەی وڵاتەكە لەگەڵ عێراق، بڕیارێكی هاوشێوەی ئێستای پەرلەمانیدا ئەو كاتیش بەهۆی سەقامگیرنەبونی ئابوریی ئاستی هەڵاوسان بۆ 49% بەرز بوەوە بەڵام هەمان بڕیار لە ساڵی 2002 سەركەوتوبو چونكە ئێران خاوەنی داهات و دۆلاری زۆربو و ئابوریی وڵاتەكەش تا ئاستێكی بەرچاو سەقامگیر بوو پارە بەفیڕۆدراوەكانی ئێران بەرپرسانی ئێران ئاشكرایان كردووە لەماوەی ئەو چوار ساڵەی كە دۆلاری حكومی بەكار هاتوە زیاتر لە 70 ملیار دۆلار بەفێڕۆ دراوە، چونكە حكومەت ویستویەتی بە دابینكردنی دۆلاری 4200 تمەنی رێگریی لە بەرزبونەوەی خۆراك و پێدوایستییە سەرەكییەكانی بگرێت بەڵام پلانەكەی شكستی هێنا و دوو نرخ بوونی دۆلار لەوڵاتەكە هاوشێوەی فەرشی سور راخستن بوو بۆ هەڵاوسان و لەناوچوونی سەرچاوە داراییەكان و پارەی چاپكراو. ئەسغەر ئاهەنی ها، ئەندامی ژوری بازرگانیی ئێران رایگەیاندوە؛ بڕیاری حكومەتی پێشوو بۆ دوو نرخكردنی دۆلار بووە هۆی بەرزبونەوەی زۆبەی كاڵاكان بۆیە بە لابردنی بوار بۆ گەندەڵی و خراپ سود وەرگرتن لە دۆلاری حكومی نامێنێت و ئەوەش وا دەكات نرخی كاڵاكان جێگیر بكرێن.
هاوڵاتی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزاررایگەیاند:" لەگەڵ کۆمپانیای هێمن گروپ گرێبەستی پرۆژەی قۆناغی سێیەمی شەقامی 150 مەتری بازنەیی خێرا لە شاری هەولێر واژۆ کرا". ئەمرۆ پێنجشەممە، ساسان عەونی، وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزار لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: "ئەمڕۆ گرێبەستی قۆناغێکی دیکەی پڕۆژەی 150 مەتری هەولێر واژۆ کرا، پڕۆکە تەواوکەری دوو قۆناغی دیکەی 150 مەترییە، دەبێتە پڕۆژەیەکی ستراتیژی بۆ خزمەتکردنی خەڵکی هەولێر و کوردستان". وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار زیاتر روونکردنەوەی داوە و دەڵێت، پڕۆژەی شەقامی بازنەیی خێرای 150 مەتری نێوان هەولێر – بەحرکە، هەتا رێگای هەولێر – دهۆک، دەگرێتەوە، درێژییەکەی 6.1 کیلۆمەترە، بە پانی 8 مەتر قیر دەبێت، رێگاکە دوو یەکتربڕی گەورەی تێدایە کە دوو پردی گەورە لە خۆ دەگرێت، هەروەها دوو ئەندەرپاس پردی سوڕانەوەی تێدایە لەگەڵ 13 ئاوبەری سندووقی جۆراوجۆر. هەروەها رێگاکی سەرەکی بە پانی 19.5 بۆ هەر ئاراستەیەک و دوورگەی ناوەند 20 مەتر و رێگای خزمەتگوزاری بۆ بەشێکی رێگاکە بە دوو ئاراستەیە بە پانی گشتی 24 مەتر و بۆ بەشەکەی تر یەک ئاراستەیە بە پانی 19 مەتر. هەروەها رێگاکە هەموو پێکهاتەکانی دیکەی رێگا وەک سیستمی ئاوەڕۆ بە درێژی نزیکەی 40 کیلۆمەتر دەبێت، بە پەرژینی خۆپاراستن بە درێژی 35 کیلۆمەتر، تۆڕی رووناکی، هێماکانی هاتووچۆ و هێڵکاری رێگا لە خۆ دەگرێت. سەبارەت بە تێچووی پرۆژەکە ئەماژەی بەوە کرد، پڕۆژەکە بە گوژمەی 95 ملیۆن دۆلار بە ماوەی 550 رۆژ جێبەجێ دەکرێت.
هاوڵاتی سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان و باڵيۆزى نوێی كه‌نه‌دا کۆبوونەوە و تاوتوێی په‌يوه‌ندييه‌کانی هەرێمی کوردستان و کەنەدایان کرد. نێچيرڤان بارزانى، سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان، پێشوازیی له گريگۆرى گاليگان، باڵيۆزى نوێی كه‌نه‌دا له عێراق كرد و هيواى سه‌ركه‌وتنى بۆ خواست لە ئەرکەکەیدا، ئاماده‌يى و پشتگيريى هه‌رێمى كوردستانیشی بۆ سه‌رخستنى ئه‌ركه‌كه‌ى نيشان دا. لە راگەیێندراوی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستاندا هاتووە، له ديداره‌كه‌دا بره‌ودان به په‌يوه‌ندييه‌كانى كه‌نه‌دا له‌گه‌ڵ عێراق و هه‌رێمى كوردستان، پرۆسه‌ى سياسيى عێراق و هه‌وڵه‌كان بۆ تێپه‌ڕاندنى ته‌حه‌دييه‌كانى به‌رده‌مى، دۆخى ئه‌منيى عێراق و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى هه‌ڕه‌شه‌ى تيرۆرستانى داعش تاوتوێ كران. هاوکات هه‌ردوولا جه‌ختيان له خواستى دوولايه‌نه بۆ بره‌ودان به په‌يوندييه‌كان و فراوانكردنى بواره‌كانى هاريكاريى هاوبه‌ش كرده‌وه و تيشك خراوەتە سه‌ر ده‌رفه‌تى كار و وه‌به‌رهێنانى كه‌نه‌دى له عێراق و هه‌رێمى كوردستان. تاوتوێكردنى دۆخى ناوچه‌كه به‌گشتى ته‌وه‌رێكى ديكه‌ى ديداره‌كه بوو.
هاوڵاتی شاخەوان عەبدوڵا، جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عیراق ڕایگەیاند:"راكان جبوری لە پۆستی پارێزگاری كەركوك بەردەوام نابێت". ئەمرۆ پێنجشەممە 20ی ئاداری 2022 شاخەوان عەبدوڵا لە وتەیەكدا لە بۆنەیەكی تایبەت بە جلی كوردی لە پارێزگای كەركوك وتی، "پرۆسەی خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كۆتایی هاتووە و ناوی 40 كاندید بۆ ئەو پۆستە رادەستی پەرلەمان دەكرێت، دوای ئەوەش لە پەرلەمان دەست بە رێوشوێنەكان دەكرێت، پەرلەمان بە شێوەیەكی گشتی ناوەكان رادەگەیەنێت". هەرچی سەبارەت بە پۆستی پارێزگاری كەركوكە، جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عیراق وتویەتی، "راكان جبوری لە پۆستەكەی بەردەوام نابێت و دەگۆڕدرێت، ئەوەشی كە دادەنرێت پێویستە خەڵكی رەسەنی شارەكە بێت و بە دەستپاكی بەناوبانگ بێت". پێشی وایە، "ئەوەی چەندین ساڵە روودەدات لەناوبردنی ئاشتی كۆمەڵایەتییە لە كەركوك و نابێت بەردەوام بێت، هەوڵ هەیە بۆ گفتوگۆ لەگەڵ پێكهاتەكان بۆ دانانی كەسێك، تاوەكو ئێستاش هیچ رێكەوتنێك نییە بۆ بەردەوام بوونی راكان جبوری".
ئامادەكردنی: هیوا ناسیح داڤید میولەر رۆژنامەنوس و فۆتۆژۆرنالیستێكی ناسراوی ئەڵمانی لەبارەی كوردەكانی باشووری كوردستانەوە دەڵێت:» كوردەكان گەلێكن بێ وڵات، بۆیە هەوڵی سەربەخۆیی دەدەن. لەم بوارەدا ناوچەی خۆبەڕێوبەری كوردستان لەباكوری عێراق رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت». داڤید میولەر رۆژنامەنوس و فۆتۆژۆرنالیستێكی ناسراوی ئەڵمانییە بە سەفەركردنی وڵاتان و ناسینی كەلتوری گەلان و فۆتۆگرافییە. ئەو بەكامێرایەك و كۆڵەپشتێكەوە مل دەنێت، زۆر وڵاتان گەڕاوە و هەزاران وێنەو گرتەڤیدۆی لەسەر وڵاتان و گەلانی سەرزەوی كۆكردۆتەوە. داڤید ساڵی رابردوو سەردانێكی چەند هەفتەیی بۆ باشوری كوردستان ئەنجامداو زۆربەی كەمپی ئاوارەكان و ناوچەی شەنگال و هەرسێ پارێزگاكە‌ی هەرێمیش گەڕا، ئەمساڵ و لەمانگی دوودا لەچەندان شاری سویسرا ئێوارەكۆڕی نمایشی وێنەو ڤیدیۆكانی لەسەر باشوری كوردستان بەناوی (عێراق، سەفەرێك بەرەو كوردستانی نەناسراو) سازكرد، نزیكەی دوو سەعات و نیوی دەخایاند، تێیدا ناوبراو سەدان وێنەو دەیان گرتەی ڤیدیۆیی، بەكوالیتی بەرزو لەسەر شاشەی سینەمایی، لەسەر باشوری كوردستان نیشانی ئامادەبووان دا. ئەم چاوپێكەوتنەی لەژمارە ١٨ی گۆڤاری (explora) دا كە گۆڤارێكی وەرزییە و دەزگای ئیكسپلۆرا بەزمانی ئەڵمانی لەسویسرا دەریدە‌كات، بڵاوكراوەتەوە، كە لەسەر بابەتی سیمینارو سەفەرەكەی بۆ باشوری كوردستان لەگەڵیدا سازكراوە. ئێكسپلۆرا: ئێمە عێراق لەمیانەی میدیاوە دەناسین، كە هەواڵەكان دڵخۆشكەر نین، پێویستە چی لەسەر رەوشی ئێستای عێراق بزانین؟ داڤید: عێراق لەدەیان ساڵەوە گیرۆدەی دەستی جەنگەكانە. شەڕی كەنداو لە هەشتاكانەوە، دواتر جەنگی دووەمی كەنداو و پاشانیش شەڕی جیهادییەكانی داعش خەڵكی ئەم وڵاتەی تووشی تراوما (زەبری دەروونی) كردووە. تەنانەت پاش تێكشكانی داعش و رێگیری لەجیابوونەوەی باكور واتە كوردستان، وڵاتەكە بەقوڵی لەڕووی سیاسی و ئیتنی و مەزهەبییەوە دابەشبووە. پاشماوەكانی داعش وەك گروپی تیرۆر هەر جێگای مەترسین. لەزۆر جێگای وڵاتدا خزمەتگوزارە بنچینەییەكان دەیانساڵە تازەنەكراونەتەوە. خراپی بەڕێوەبردن و گەندەڵی هەیە. بەرئەنجامی ئەمانە بریتییە لە دەربەدەربوون، كۆچكردن، بێكاری و هەژاری. دەنگی ناڕەزایەتی و بێزاریی خەڵك بەرامبەر حكومەتی هەرێم و عێراق زۆر زیاتر بووە. كوشتنی بە ئامانجی قاسم سولەیمانی لە لایەن ئەمریكاوە لەبەغدا سەرەتای ساڵی ٢٠٢٠ رەوشی سیاسی تەواوی وڵاتەكەی ئاڵۆز كردووە. سولەیمانی گرنگترین فیگەری رژێمی ئێران بوو، كە وا هەژموونێكی زۆری لەعێراقدا هەیە. ئێكسپلۆرا: لەم سیمینارەدا تۆ تیشكۆ (فۆكەس)ت خستۆتە سەر ناوچەی كوردستان، كە بەشێكە لەعێراق، ئایا چی كوردستان تایبەتە؟ داڤید: پێشە‌كی گرنگە بزانین، كە كوردستان لەڕووخانی عوسمانییەوە بەشێكی لە عێراقە، لە توركیا، لە ئێران، سوریا و بەشێكی تریشی لە ئەرمینیایە. كوردەكان گەلێكن بێ وڵات، بۆیە هەوڵی سەربەخۆیی دەدەن. لەم بوارەدا ناوچەی خۆبەڕێوەبەری كوردستان لەباكوری عێراق رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت. لەدوای كەوتنی رژێمی بەعسی سەددام حوسێن لەجەنگی كەنداوی دووەم، ئەمریكا ناوچەی دژ‌ەفڕینی دابینكرد. لەژێر ئەم چەترەدا كوردەكان توانیتیان جۆرێك لەسەربەخۆیی بنیاد بنێن. سوپای پێشمەرگە هۆكار بوو، كە داعش ناوچەكەی داگیرنەكردو سەدان هەزار كەسی پەنابەری ناوچەكانی تر لەكەمپی ئاوارەكانی ئەوێدا بپارێزرێن. من لە سیمینارەكەمدا ویستومە تیشك بخەمەسەر ئەوە، كە هەواڵنێرەكان زۆركەم دەیڵێن. دواجار لەوێدا خەڵكانێك ژیانی رۆژانەی خۆیان لەسروشتێكی زۆر جواندا بەڕێدەكەن، جۆراوجۆریی ئاینی، شاری جوان، خەڵكانێك كە پێدەكەنن، كاردەكەن، گفتوگۆ دەكەن و ئاهەنگ دەگێڕن، ئەمانە پۆزەتیفن. ئێكسپلۆرا: تۆ خۆت چ شتێك دەتبەستێتەوە بە كوردستانەوە، بۆچی ئەو ناوچەیە جێگەی بایە‌خە بۆت؟ داڤید: من ساڵی ٢٠٠٦ بۆ چەند مانگێك وەك خۆبەخشێك لەڕێگای بەڵكان بووم. لەوێ كاتێكی زۆرم لەگەڵ خەڵكانی كۆچبەر بەسەربرد، كەهەموو شتێكی خۆیان بەجێهێشتبوو. ئەمە بەردەوام كاریگەرییان لەسەر من دانا. بەتایبەت ئەوەی لەدڵمدا جێگەی گرت، خێزانێكی كورد بوون لە باكوری عێراقەوە، كە پاش داخستنی سنور لەكەمپی ئیدۆمان لەسنوری یۆنان-مەكەدۆنیا لەنگەریان گرتبوو، كاتێكی زۆر لەگەڵیاندا بووم. تا ئێستاش پە‌یوەندیم لەگەڵیاندا ماوە. بۆیە ویستم بەهەر جۆرێك بووە نیشتمانەكەیان بناسم، وێنەیەكی راستینەی ئەوێم هەبێت. جگە لەمە كاركردن و راگۆڕینە‌وە لەگەڵ زۆر لەو یەزیدیانەی لەدەستی داعش لەعێراقەوە هەڵاتبوون، بەهاوكاری خۆبەخشانی تر لەوێ كاری خێرخوازیمان بۆیان دەكرد لەچادرگەكانیاندا، لەڕەوشێكی زۆر خراپدا بوون، واتە ئەم كارە خێرخوازیانە هۆكار بوون كە من ساڵی ٢٠١٨ یەكەم سەفەرم بۆ كوردستانی عێراق بكەم. ئێكسپلۆرا: چ شتێك زۆر لەكاتی سەردانەكا‌نتدا سەرسامی كردی؟ داڤید: لەیەكەم سەردانمدا بۆ ئەوێ بە دیمەنی سەوزایی سروشتی ئەوێ زۆر سەرسام بووم، چونكە پێشتر لەخەیاڵدانی خۆمدا وێنای عێراقم وا كردبوو كە بیابانێكی تۆزاوی و وشكە. باكوری عێراق لەڕاستیدا ئە‌مباری دانەوێڵەیە بۆ وڵاتەكە، شاخی زۆر، مێرگ و پاوان و كێڵگەی زۆر. لەسەرەتای ساڵدا ئەوێ زۆر جوان و پڕ لەگوڵە. ئێكسپلۆرا: چی لە هەموو زیاتر شۆكی كردیت؟ داڤید: مرۆڤ ناتوانێت بێنێتە بەرچاوی، كە لەڕابردوویەكی نزیكدا چ تاوان و كارەسات و نەگبەتی بەسەر مرۆڤی ئەوێدا هاتوە. زیندانە ترسناكەكەی سەددام حوسێن لە سلێمانی (ئەمنە سورەكە)، كەمپی زۆر و گەورەی ئاوارەكان، كە وا بەسەر وڵاتدا دابەش بووە، یان شاری وێرانكراو لەشەڕی داعشدا، ئەم دیمەنانە شۆككەرن. لە هەمووی زیاتر كاریگەر بووم بەگێڕانەوەكانی ئەوانەی ئەو كارەساتانەیان بینیوە، یان بەسەر خۆیان هاتوە، كە وا مرۆڤ هەرگیز ناتوانێت لەبیریان بكات. ئێكسپلۆرا: لە سیمینارەكەتدا باست لەوە كرد، كە ژمارەی كریستیانەكان لەعێراقدا زۆر كەمیان كردووە، چییان بەسەر هاتووە؟ داڤید: دیارە كە ژمارەی كریستیانەكان لەو وڵاتەدا زۆر زۆر لەئێستا زیاتر بوون، بەڵام بەهۆی فشاری زۆری سەریان و ململانێ و چەوساندنەوەی كەمینەكان و دواتریش هێرشی داعش روویان لەدەرەوە كرد. ئەو بەشەی لەوان ماونەتەوە ئێستا لە ئارامیدا لەباكوری عێراقدا دەژین. لەمانگی سێی ٢٠١٨ كاتێك پاپا سەردانی عێراقی كرد، پاش ساڵانێكی زۆری دەربەدەربوون و فەرامۆشی كریستیانە‌كانی خۆرهەڵات خۆشحاڵ بوون. بۆ تیشك خستنەسەر كەمینەكان و جیاكاریی لەعێراقدا، چەند بە قازانج بۆیان گەڕاوەتەوە، هێشتا دیار نییە. ئێكسپلۆرا: ئێستا داعش لەعێراقدا چ رۆڵێك دەبینێت؟ داڤید: دیارە سوپای عێراق توانی دەوڵەتی ئیسلامی بەهاوكاریی نێودەوڵەتی و لەنێویشیاندا ئەمریكا بە سەربازی تێكبشكێنن. رەوشی ئەمنی لەوكاتەوە باشتر بووە، بەڵام هەر تەواو جێگیر نەبووە، چونكە شانەی تاكوتەرای تیرۆریستەكان هێشتا هەر چالاكن و جاربەجار كاری تێكدەرانە ئەنجام دەدەن. ئێكسپلۆرا: ئایا كوردستان دەبێتە ئامانجێك بۆ گەشتی ئەوروپییەكان؟ داڤید: ئەمە زۆر جێگەی ئومێدە، چونكە کوردستان نەك هەر زۆر جوانە، بەڵكو لەڕووی پێكهاتەییشەوە مۆزائیكییە، لە پێش هەموویشەوە میهرەبانی خەڵكەكەی وا دەكات ئەوە بهێنێت سەفەری بۆ بكرێت. لەڕاستیدا كوردستانی عێراق ناوچەیە‌یەكی زۆر سە‌رنجڕاكێشە بۆ خەڵكی باشوری عێراق و بگرە وڵاتانی تری عەرەبی. چونكە هەوای پاكی شاخەكانی ئەوێ لە هاویندا گەشتكەران بۆ خۆی كێش دەكات. بەڵام بۆ خەڵكی ئەوروپا بۆ جارێ زووە، رەنگە بۆ داهاتوویەكی نە‌زانراو، چونكە دۆخی نا‌سەقامگیری ئەمنی لەئێستادا ئەو ئومێدە فەراهەم ناكات. ئێكسپلۆرا: ئومێدی چی دەكەیت بۆ كوردستان؟ داڤید: لەپێش هەموو شتێكدا ئومێد دەكەم كەخەڵكی ئەو ناوچەیە پارێزراو بن لەجەنگی تر، هەروەها لە چەوساندنەوە و راوەدوونان، هەروەها بتوانن لەوڵاتێكی خۆیاندا بێ ترس و لەئاسایشدا بژین. گفتوگۆیە‌كم لەگەڵ كارمەندێكی پێشوازیكردن لە ئوتێلێكی دهۆكدا سەرسامی كردم، كاتێ پرسیارم لێكرد، چ داهاتوویەك بۆ خۆت لەعێراقدا د‌ەبینی؟ گوتی: باپیرم لە جەنگدا ژیا، باوكم لە جەنگدا ژیا، خۆشم لەجەنگدا ژیام، دەبێت مناڵی من لێرە چی لێرە ببینن؟ ئێكسپلۆرا: چی هانت دەدا سەفەر بۆ ئەو جێگانە بكەیت و هاوكارییان بكەیت؟ داڤید: لەسەفەرو گەشتەكانمدا بەجیهاندا زۆر هاوكاریی و میواننوازیم بینی. پێشتر سەفەری سوریام كردبوو، كاتێكیش ساڵی ٢٠١٥ سەدان هەزار كەس لەوێ هەڵاتن، بیرم لەوە كردەوە كەئێستا دەبێت شتێك لەو قەرزەیان بۆ بگێڕمەوە، لەو جێیانە مرۆڤ دەتوانێ بەتواناو ماندووبوونێكی كەم هاوكارییەكی زۆر بكات، كە رێخكراوە خێرخوازییەكان ئەنجامیان نەداوە. مرۆڤ دەبێت لەو دۆخانەدا نەوەستێت و شتێك هەر بكات.
هاوڵاتى ئه‌ندامێکى ئه‌نجومه‌نى ئه‌نجومه‌نى باڵاى سه‌ندیکاى رۆژنامه‌نوسانى کوردستان ده‌ڵێت:" نێچیرڤان بارزانى له کۆبونه‌وه‌یه‌کدا له‌گه‌ڵ ئه‌نجومه‌نى باڵاى سه‌ندیکا پێى راگه‌یاندین که به‌رگرى له ئازادى و مه‌زڵوم بکه‌ین". ئه‌نوه‌ر حسێن بازگر، له‌وتارێکدا که له هاوڵاتى بڵاوکراوه‌ته‌وه ئه‌وه ده‌خاته‌روو که نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکى هه‌رێم داواى لێکردوون که سه‌ندیکایه‌کى پیشه‌یى ده‌وێت. نوسه‌ر وته‌کانى سه‌رۆکى هه‌رێم له‌و کۆبونه‌وه‌یه‌دا باس ده‌کات که "له باره‌ى میدیا و سۆسیال میدیاوه، لێتان ناشارمه‌وه نیگه‌رانم، چونکه جۆرێک له فه‌وزا دروستبوه، به‌ڵام نابێت کۆڵ بده‌ین له چاککردنى". هاوکات پێى راگه‌یاندوون که "هه‌ندێ ڕووداو و که‌یسى میدیا و ڕۆژنامه‌نووس هه‌یه، ئێمه گه‌وره‌ى ده‌که‌ین و هه‌ندێکى ئێوه گه‌وره‌ى ده‌که‌ن، که ده‌بێ هه‌ردوولامان واقیعییه‌ت باسبکه‌ین، هه‌ندێ که‌یس هه‌یه، باش مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵ نه‌کردوون، زه‌ره‌رى داوه له پێگه‌ى هه‌رێم و پرسى ئازادى".
سازدانی: شاناز حەسەن ژنە چالاكوانێك لە یەكێتی ژنانی كوردستان كە رێكخراوەكەیان سەر بەیەكێتی نیشتمانی كوردستانە دەڵێت:» رەوشی ژنان هەر لەپاشەكشەدایەو بەرەوپێشچوونی بەخۆیەوە نەبینیوە». سەیوان رۆستەم، چالاكوان لەیەكێتی ژنانی كوردستان، لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:»رێژەیەكی بەرچاو ژنان لە پۆستەكاندا و لەناوەندی بڕیاردان، زۆر دەزگا و شوێنی تایبەت هەیە بەفەرمی و نافەرمی كە لەخزمەتی ژناندایە، بەڵام بەداخەوە رەوشی ژنان هەر لەپاشەكشەدایە، بۆیە ئەمە ئەوەمان پیدەڵێت كە نەیانتوانیوە ئەو گۆڕانكارییە بكەن كە ئەو جیاوازییە نەهێڵدرێت». هاوڵاتی: یادكردنەوەی 8ی مارس چ گرنگییەكی بۆ ژنانی كوردستان هەیە؟ سەیوان رۆستەم: ئەم رۆژە لەئەنجامی كۆمەڵێك خەبات و قوربانی هاتۆتەدی و بۆیە گرنگی یادكردنەوەكەی لەوەدایە كە كۆدەنگیی جیهانی لەسەرە بۆ تازەكردنەوەی بەدەستهێنانی مافی ژنان و یەكسانی و ئازادی ژنان، بەجیاوازی هەموو راو بیرو بۆچوونەكان و دینەكانەوە، بۆیە بۆ ئێمەش سەرلەنوێ نوێكردنەوەی پەیمانە بۆ خەبات دژی نایەكسانی نادادییەك بەرامبەر ژن لەكۆمەڵدا. پێویستە لەم رۆژەدا پیرۆزبایی بكرێت لەخەباتی ژنان. بۆیە لەكوردستاندا ئەم یادە دەكرێتەوە بەتایبەت لەلایەن رێكخراوو كەسانی چالاكوانەوە یادیدەكرێتەوە، بەڵام بەداخەوە ئەم سێ ساڵەی دوایی ئەوەندە كوشتنی ژنان زیادیكردووە دەبێت رۆژەكە تەرخانبكرێت بۆ ئەو بابەتانە لەبری چالاكی و بەسەربردنی كاتی خۆش لەم رۆژەدا. ئەوەی زۆر گرنگە بزانرێت یادكردنەوەی ئەم رۆژە بەو مانایە نییە كە تەنیا لەم رۆژەدا یاددەكرێتەوەو تەواو بەڵكو بەواتای ئەوەیە كە تۆ نەوەستاویت، تەنیا رۆژەكە بۆ یەكدەنگییە. هاوڵاتی: ژنان كە لەپۆستی جیاواز جیاوازدان ئایا توانیویانە ئەو پەیامەی كە ژنان هەیەتی بەرجەستەی بكەن؟ سەیوان رۆستەم: یەكێك لە ئامانجەكانی خەباتی ژنان ئەوەیە كە ژنان بەبێ جیاوازی بگەنە ناوەندی بڕیار، بەڵام كە ئێمە ببینین لەگەڵ ئەو هەموو رێگری و كۆسپانە رێژەیەكی بەرچاو ژنان لەپۆستەكاندا و لەناوەندی بڕیاردان، زۆرن دەزگا و شوێنی تایبەت هەیە بەفەرمی و نافەرمی كە لەخزمەتی ژناندایە، بەڵام بەداخەوە رەوشی ژنان هەر لەپاشەكشەدایە، بۆیە ئەمە ئەوەمان پیدەڵێت كە نەیانتوانیوە ئەو گۆڕانكارییە بكەن كە ئەو جیاوازیە نەهێڵدرێت. هاوڵاتی: حزبە سیاسییەكان تاچەند توانیویانە، ژنان لە پۆستە باڵاكاندا نزیك بكەنەوە و پۆستی باڵا وەربگرن؟یان تاچەند هاوكار بوون؟ سەیوان رۆستەم: هەموو حزبەكان لەبەرنامە و كاریاندا ئەوە دەڵێن بڕوایان بە یەكسانی و مافی ژنان هەیە، بەڵام ئەو كاریگەرییەیان نیەو لەكارەكانیاندا رەنگی نەداوەتەوە، چونكە ئەمە پەیوەندی بە گۆڕانكاری بنەڕەتی هەیە لە كۆمەڵگەداو كاری زۆری دەوێت، بۆیە بەتەنیا بەحزبەكان ناكرێت، پرۆسەی گۆڕانكاری دابونەریت و كلتور و جێندەر و یەكسانی، پرۆسەیەكی درێژخایەنەو ماوەیەكی زۆر زۆری دەوێت، بەڵام ئەوەی جێگەی نیگەرانییە پلانێكی دیاریكراو نییە لەئێستادا، بۆ ئەوەی هیوامان بە ئەوە هەبێت بڵێین لە ماوەیەكی تردا ئەو نایەكسانی و نادادیە نامێنێت یان كەمدەبێتەوە. هاوڵاتی: بەرپرسانی حكومەت لەكابینەكانی پێشوو و ئەم كابینەیەش زۆر بەڵێنی جیاواز جیاواز بەژنان دەدەن، كە لەئەمری واقعدا بەشێكی زۆر كەمیان جێبەجێكراون؟ قسەتان چییە لەوبارەیەوە؟ سەیوان رۆستەم: ئەگەر سەیری ئەم هەرێمەی ئێمە بكەین زۆر چاكسازی كراوە لەچاو دەوروبەرەكەمان، بە بەراورد لەعێراقیشدا، کە لەیاساكاندا چاكسازی كراوە وەك یاسای كوشتنی ژنان و توندوتیژی و كە لەبەرژەوەندی ژندان، بەڵام كێشەكە دەگەڕێتەوە بۆ كلتورەكە، كە زۆرجار ئەو یاسایانە كاری پێناكرێت، كە نەبوونی سەروەری یاساش یەكێكی ترە لە هۆكارەكان كە كارەكەی قورستر كراوە، بۆیە دەتوانین بڵین زۆر ئیش كراوە، بەڵام ئەوە نییە كە ئومێدی زۆرمان پێبێت و وابكات جیاوازی یان توندوتیژی نەهێڵێت، بەڵام هاوتەریب لەگەڵ یاساكان پێویست بەهۆشیاری كۆمەڵایەتی زۆر ورد هەیە كەپێویستە لەهەموو لایەكەوە كاری لەسەر بكرێت. هاوڵاتی: لەهەرێمی كوردستاندا هێشتا پێویستمان بەئەوە هەیە هۆشیاری سیاسی و كۆمەڵایەتی لای خودی ژن بەرزبكرێتەوە؟ سەیوان رۆستەم: لەهەموو كۆمەڵگەیەكدا مرۆڤ بەردەوام پێویستی بە نوێكردنەوەی خۆی هەیە، كە هۆشیاری خۆی بەرامبەر گۆڕانكاریەكانی كۆمەڵگە بەرزبكاتەوە، چونكە هۆشیاری مەبەست لەئەوە نییە ئەو تاكانە پیاو بن یان چەند ناهۆشیارن، تەنیا نوێكردنەوەی بیرو هزری مرۆڤە، بۆیە لەو رووەوە بەڵی هەموو تاكێك لەناویشیاندا ژنان پێویستیان بەو نوێكردنەوەیە هەیە، بۆ ئەوەی ئاگاداری گۆڕانكارییەكان و چۆنیەتی مامەڵەكردن بێت لەگەڵ چواردەوریدا. هاوڵاتی: لەئێستادا زۆربەی كات كەژنان رووبەڕووی كاردانەوەیەكی نەشیاو دەبنەوە بەرامبەریان دەكرێت لەلایەن پیاوانەوە رێكخراوەكانی ژنان تۆمەتبار دەكرێن؟ سەیوان رۆستەم: بەداخەوە ئەوە هەیە، بەڵام ئەوە زۆر زۆر بیركردنەوەیەكی چەوتە، بەتەواوەتی دیدێكی زۆر كۆنەپەرستانەیە، چونكە هەموو كەس ئازادە كە چۆن هەڵسوكەوت دەكات، ناكرێت ئەو ئازادیانەی لێ زەوت بكرێت، بەداخەوە ئەمە لەهەموو ئەو كۆمەڵگایانەی كە نەگەیشتوونە ئاستێكی بەرز ژنان تووشی ئەم قسانە دەبنەوە، هێشتا هەر ژنە تاوانبار دەكرێت و تاوانباری سەرەكی باس ناكرێت. هاوڵاتی: پێتانوایە حزبەكەی خۆتان (یەكێتی) تاچەند توانیویەتی یەكسانی جێندەری جێبەجێبكات، تا ئێوەش بتوانن سودی لیوەربگرن؟ سەیوان رۆستەم: ئێمە وەك یەكێتی ژنان راستە لەستراتیژی سەرەكیماندا لەگەڵ حزبی یەكێتی نیشتیمانی كوردستانین، بەڵام لەخودی رێكخراوەكە بەتایبەت بۆ ژن و خودی ژنان كاردەكەین، بەڵام بەدڵنیاییەوە یەكێتی هاوكارمان بووە بۆ پاراستنی یەكسانی و مافی ژنان. هاوڵاتی: ژنانیش وەك هەر تاكێكی دیكەی كۆمەڵگە بەسەر حزبە جیاوازەكان و ئایدیا جیاوازەكاندا دابەش بوون؟ ئەمە زیانی گەیاندووە بەپرسەكانی ژنان یاخود قازانجی هەبووە؟ سەیوان رۆستەم: دابەش بوون ئەوە یەكێكە لەئازادییەكانی كەسی، بۆیە ئەوە ئازادییەكە و ئاساییە ژنانیش لەهەڵبژاردنی هەر بیروڕاو حزبێكدا ئازادن، بەڵام گرنگ ئەوەیە ژنان لەمەسەلەی بابەتەكانی ژناندا كۆكبن و كۆدەنگ بن، كاریگەریی هەبووەو زۆر كات بەقازانجی ژنان بووە چونكە وایكردووە ژنان لەهەموو حزبەكان دەنگیان هەبێت و كاریان كردووە، بەڵام چونكە كاركردنی بنەڕەتی و وردی دەوێت، بۆیە زۆر پێوەی دیار نەبووە. بۆیە گۆڕانكارییەكە گەورەكە تەنیا بەدەنگی ژنان و بە رێكخراوەكان نابێت. ئەوەی زۆر گرنگە ژنان لەهەر پۆست و كایەیەكدا كاربكەن گرنگ ئەوەیە خۆیان بیر نەچێتەوەو لەپرسی ژناندا هاوكار بێت و بە بیرێكی ژنانە هەڵسوكەوت بكات. هاوڵاتی: لەئێستادا ژمارەیەكی زۆر رێكخراوی ژنان هەیە لەهەرێمی كوردستاندا، قسەیەك كە زۆر لەلایەن پیاوانەوە دەكرێت دەوترێت لەگەڵ زۆربوونی رێكخراوەكانی ژنان كەیسەكان زیاترو خراپتر بوون؟ سەیوان رۆستەم: بەداخەوە ئەوە دەكرێت، بەڵام ئەوە قسەیەكی زۆر زۆر نادروستە كەدەكرێت، دەیانەوێت خەڵكەكە بەلاڕێدا بەرن و ئەم قسەیە دروستدەكەن، بەداخەوە ئەوە زۆرجار لەسۆشیال میدیاكانەوە دەكرێت كە زۆر دوورە لەو راستیەی لەناو رێكخراوەكاندا دەگوزەرێت، بەڵام هۆكاری سەرەكی ئەوەیە رێكخراو فۆرمێكی تازەیە، بۆ كەسانێك كە بیر تەسكن و ئاگاداری كاری رێكخراوەكان نین. رێكخراو زۆرن بەڵام پرسەكانیش زۆرن، بۆیە هەر یەكەی لەبوارەكەی خۆیدا كار دەكات، چونكە رێكخراو هەیە تەنیا بۆ بواری توندوتیژی كاردەكەن یاخود رێكخراو هەیە بۆ رووبەڕووبوونەوەی نەخوێندەواری و زۆر پرسی دیكەی تر كە تایبەت بەژنان. بۆیە لەئەنجامدا دەتوانین بڵێین بە كۆی هەموو رێكخراوەكان قازانجیان گەیاندووە بەپرسەكانی ژنان ئەگەرچی قازانجەكە كەمیش بێت. ئەو كارەی كە رێكخراوەكان كردوویانە و زۆر گرنگە ئەوەیە وایان كردووە توندوتیژییەكان نەشاردرێنەوە. هاوڵاتی: لەئێستاشدا لەلایەن هەندێك لە پیاوانەوە ژنان بەپلە دوو هەژمار دەكرێن لەكۆمەڵگەدا؟ ئەمە چۆن چارەسەر دەكرێت؟ سەیوان رۆستەم: ئەركی یەكەم لەخێزانەكانەوە دەستپێدەكات كە چۆن ئەو كەسە پەروەردە دەكات و ئاراستەی كۆمەڵگەی دەكات، تاوەكو بەرزترین دەزگای دەوڵەتی كەئەركیەتی وەك پەروەردە ئەوە بكات ئەو جیاكارییەو پلە دووە نەمێنێت بۆ ژنان، چونكە پێویستی بە بەرنامە و كاركردن هەیە كە بەداخەوە لەزۆر كۆمەڵگەی دنیاو لەكۆمەڵگەی ئێمەشدا هێشتا هەر هەیە. بۆیە بەگشتی ئەوە بیروڕایەكی دواكەوتوانەیە، كە پێیان وایە ژنان توانای هەندێك كاریان نییە، كە زیاتر حساب بۆ كارو هێزی بازوو دەكەن. هاوڵاتی: خەڵك بەگشتی و پیاوان بەتایبەتی نیشانەیەكی پرسیاریان لەسەر رێكخراوەكانی ژنان هەیە ئەمە دروستە یان نادروستتە؟ سەیوان رۆستەم: ئەمە بەهۆكاری سەرەكی تێنەگەیشتنی خەڵكە لەكاری رێكخراوەیی بۆیە ئەو شتانەی كە تازەن، ئەو نیشانەیە لە سەریان دروست دەبێت، بۆیە ئیستاش خەڵك هەیە كە بەلایەوە پەسەند نیە كەكێشەیەكی هەبێت پەنا بەرێت بۆ كەسێكی دەرەوەی خێزانەكەی چی بگات بە رێكخراوێك، بۆ چارەسەری كێشەكانی، نازانن كە رێكخراوەكان كەسانی پسپۆرو دەرونناسیان تێدایەو هەندێك جار تەنیا بەگوێگرتنێك كێشەكانی چارەسەر دەبێت. هاوڵاتی: چی بكرێت بۆ پاراستنی یەكسانی جێندەری؟ سەیوان رۆستەم: یەكسانی جێندەری بەشێكی سەرەكی مافی مرۆڤە، بۆیە ماف و دیموكراسی و یەكسانی جێندەری كۆمەڵە چەمكێكن كاتێك دەتوانی لەكۆمەڵگەدا بكرێن و بەدیبهێنرێن كە وەك بنەمایەكی رێزگرتنی لێبكرێت، هەموو كەس لەكۆمەڵگە لەخێزان لەنێوان دوو تاكدا ئەوە بكرێت و حسابی بۆ بكرێت، واتە مرۆڤ فێربكرێت كە دوبارە دەگەڕێینەوە بۆ پەروەردەو بنەڕەتییەكە. ئەركی سەرەكی بەرنامەی حكومەتی هەرێمە، چونكە بەرنامەی دیاریكراوی ستراتیژی وڵاتە، بۆ ئەوەی ئەم چەمكانە دروستبكات و هاوكار بێت.
سازدانی: ئارا ئیبراهیم ئەندامێكی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی ئاماژە بەوە دەدات كە «هەر كەسێك كاندید بێت بۆ سەرۆك كۆمار ئەوە گرنگ نییە، گرنگ ئەوەیە ئەوە نەبێتە هۆكارێك كە یەكڕیزی نێو ماڵی خۆمان تێكبچێت و قوڕ بكات بەسەرماندا و ماڵمان وێران ببێت»، دەشڵێت: »پارتی و یەكێتی لەهەموو شتێكدا شەریكن بۆ ناتوانن لەپرسی چارەنووسسازدا یەك نەبن». ئاری هەرسین، ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی ئەوەش دەخاتەڕوو كە»ئەگەرچی ناكۆكی لەنێوانماندا هەبێت دەبێت رێككبكەوین و خەتێك بدۆزینەوە لەپێناو خەڵكی كوردستان، واز بهێنین لە هەندێك گیروگرفتی حزبی یان دەمارگیری حزبی، میللەت پێویستی پێمانەو ئێمە بەرپرسیارین بەرانبەر ویژدانمان و خوا». هاوڵاتی: نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بە ئەندامانی باڵای سەندیكای رۆژنامەنووسانی راگەیاندووە كە باشترە كورد یەك بێت و لەنێوان خۆماندا كێشەكان چارەسەر بكەین، مەبەستی پۆستی سەرۆك كۆمارە بۆچوونتان لەوبارەیەوە چییە؟ ئاری هەرسین: كابرایەكی قەومیم و بە شانازییەوە وا دەڵێم، پێموایە هەر كەسێك كاندید بێت بۆ سەرۆك كۆمار ئەوە گرنگ نییە، گرنگ ئەوەیە ئەوە نەبێتە هۆكارێك كە یەكڕیزی نێو ماڵی خۆمان تێكبچێت و قوڕ بكات بەسەرماندا و ماڵمان وێران ببێت، ئنجا ئەوە بۆچوونی منە. هەزار جار كاتی ئەوەیە پرسی سەرۆك كۆمار لەنێوان پارتی و یەكێتی چارەسەر بكرێت، ئەوە ئێمە لە قەیرانداین شەڕی رووسیاو ئۆكرانیا هەیە، ئەوە نرخی نەوتی خاو بەرزبووەتەوەو بەو هۆیەوە نرخی خواردەمەنی بەرز بووەتەوە، ئەو شەڕە بەر هەرێمی كوردستانیش دەكەوێت و بەشێك دەبین لە قەیرانی جیهانی، وەك چۆن بەر هندستان و ئێران و میسر دەكەوێت، بەر كوردستانیش دەكەوێت. هاوڵاتی: پێتانوایە پارتی و یەكێتی دەبێت چی بكەن؟ ئاری هەرسین: نەك ئێستا بەڵكو لەساڵی 1958 و ساڵی 1964وە بمانزانیایە كە هیچ كەسێك دۆستمان نییە ئیلا خۆمان نەبێت، بۆیە ئەگەرچی ناكۆكی لەنێوانماندا هەبێت دەبێت رێككبكەوین و خەتێك بدۆزینەوە لەپێناو خەڵكی كوردستان، واز بهێنین لەهەندێك گیروگرفتی حزبی یان دەمارگیری حزبی، میللەت پێویستی پێمانەو ئێمە بەرپرسیارین بەرانبەر ویژدانمان و خوا. هاوڵاتی: ئایا هەردوولا (پارتی، یەكێتی) دەمارگیری حزبییان هەیە بۆیە ناگەن بە رێككەوتن؟ ئاری هەرسین: قەناعەتم هەیە كە ئەگەر ئێمە مرونەتمان نەبێت خەڵكی كوردستان حەقی خۆیەتی بڵێت ئەمانە خەریكی دەمارگیری حزبین، ئەگەر نەمانبێت، ئەگەر مرونەتمان هەیە دەبێت پیشانی خەڵكی كوردستانی بدەین، كە ئێمە گیرۆدەی دەمارگیری حزبی نین. هاوڵاتی: ئەگەر مرونەت نەبێت چی روودەدات؟ ئاری هەرسین: ئەگەر نەمانبێت قوڕ دەكەین بەسەر خۆمان و میللەتەكەماندا. هاوڵاتی: پارتی رایگەیاندووە كە رێبەر ئەحمەد كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمارە و یەكێتیش بەرهەم ساڵحی كاندید كردووە، پێتوانیە دەتوانن ئەمە چارەسەر بكەن و ئەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار نابات ئیستحقاقەكەی لە كابینەی حكومەتی عێراقی ببات؟ ئاری هەرسین: ئنجا تۆ بگەیتە ئەوەی ئەم پرسیارە بكەیت ماعقول نییە ئێمە عەقڵمان بەوە نەشكێت، وابزانم تێگەشتیت لە وەڵامەكەم، لە راستیدا ئەمە پرسیارەو بە ملاحەزەی دەبینم فعلەن وایە مەعقول نییە ئێمەو یەكێتی نەتوانین دەرچەیەك نەدۆزینەوە بۆ ئەو ئەزمەیەی كە گیرۆدەمان بووە لەهەرێمی كوردستان. هاوڵاتی: عەمید سەرحەد قادر، بەڕێوەبەری پێشووی پۆلیسی قەزاو ناحییەكانی كەركوك لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوڵاتی دەڵێت:» تا چوار ساڵی دیكە كورد پارێزگاری كورد لەكەركوك نابینێت»، بەو پێیەی راكان جبوری لە پۆستەكەیدا ماوەتەوە، بۆچوونتان چیە لەوبارەیەوە؟ ئاری هەرسین: بڕواناكەم ئەوە راست بێت، چونكە لە ئەگەری هەر رێككەوتنێكی پارتی و یەكێتی ئەو هاوكێشەیەش (پۆستی پارێزگاری كەركوك) زۆر گۆڕانكاری بەسەردا دێت، بەڵام هەر كەسێك ئەو قسەیەی كردووە لە پەرۆشییەوە ئەو قسەیەی كردووە، مەعنای ئەوەیە ئەگەر كورد لەناوخۆیدا یەك نەبێت نابێت بە تەمای پارێزگاری كەركوك بێت و نابێت بەتەمای هیچ شتێك بێت بەتایبەت لەو ناوچانەی كە كوردن و ئێستا داگیر كراوە. هەمووی بەستراوەتەوە بەوەی تا چەند وەك كورد ئێمە لەناوخۆماندا تەباین، ئەگەر تەبابین نەك راكان جبوری باوكی راكانیش ناتوانێت خۆی بسەپێنێت بەسەر پۆستی كەركوكدا. هاوڵاتی: لەناو سەركردایەتی پارتیش بەهەمان شێوە باسی ئەو تەباییە دەكەن؟ ئاری هەرسین: ئەی ئەوە نییە لە رێگەی میدیاكەی ئێوەوە باسی دەكەم، وەڵاهی ئەگەر بوێرم لە رێگەی میدیاوە ئەو قسەیە بكەم، یانی تۆ بڵێیت ئەوەندە جەبانم نەتوانم لەناو سەركردایەتی باسی بكەم، پێش ئەوەی بەتۆی بڵێم ئەو تەباییەم بە سەركردایەتی حزبەكەم وتووە، چونكە ئەو تەباییە لەسەروو هەموو شتێكەوەیە، ئەمە بەرژەوەندی میللەتێكە نەك بەرژەوەندی ئەم حزب و ئەو حزب، حزب وەسیلەیە بۆ خزمەتی میللەت، پارتی و یەكێتی لە هەموو شتێكدا شەریكن ماعقول نییە لەپرسێكی وا گرنگدا ئێمە یەك نەبین و تەبا نەبین.
شاناز حەسەن، عەمار عەزیز نرخی رۆنی زەیت لەبازاڕەكاندا بەرزدەبێتەوە بۆ دوو هێندەی نرخەكەی پێشتری، سەرۆكی حكومەتی هەرێمیش دڵنیایی دەدات كە بەشی ساڵێك خۆراك و پێداویستییەكان لەكۆگاكاندا بوونی هەیە. پاش 15 رۆژ لە شەڕی رووسیا بەرانبەر ئۆكرانیا، لە سێ رۆژی رابردوودا نرخی رۆنی زەیت لەبازاڕەكاندا بۆ هەر دەبەیەك هەزار تا 1500 دینار چووەتە سەر نرخەكەی. گرانبوونی رۆنی زەیت بەتایبەت لە هەولێرو دهۆك زیاتر دەركەوت و بەشێك لەهاووڵاتیان نۆرەیان بۆ گرتبوو بۆ كڕینی و چەندین پارچە ڤیدیۆی هاووڵاتیان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكرایەوەو ئەوەش هانی خەڵكانی دیكەی دا بۆ كڕینی زەیت. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دوێنێ 8ی ئازار لەوتارێكیدا دڵنیایدا بە هاووڵاتیان كە» بەشی شەش مانگ تا ساڵێك بەرهەمە خۆراكییەكان لە كۆگاكاندا بوونی هەیە». ئەحمەد فارس، بەرپرسی بەشی ماركێتینك لە بلان بازاڕ لەشاری هەولێر بە هاوڵاتی وت « زەیت لای ئێمە زۆر هەیە و بەردەستە، بەڵام هەر هاووڵاتیەك داوای زەیت بكات 2 بۆ 3 دەبە زیاتری پێ‌نادەین، ئەمەش تا بەشی هەموو فرۆشیاران بكات، كەسێك داوای 10 دەبە یان زیاتر بكات نایدەینێ «. ئەحمەد فارس پێشیوابوو نرخی هەر دەبەیەك زەیت نرخەكەی لەنێوان سێ تا چوار هەزار دینارە ، ئەوە دەمێنێتەوە سەر جۆری زەیت و قەبارەكەی، بەگشتی 500 تا 750 دینار زیاد بووە بۆ هەر دەبەیەك ئەگەر بەروارد بكەین بە مانگێک پێش ئێستا. سەردار خالد ، خەڵكی شاری دهۆك ، شەوی 6ی ئادار چوار دەبە زەیتی كڕیوە لەترسی نەمانی زەیت لەبازاڕدا، بە هاوڵاتی وت: « هەر دەبەیەكی زەیت بە سێ هەزار و 250 دینار كڕیومە ، لەهەندێك شوێن یەك دەبە گەیشتبووە سێ هەزار و 750 دینار». دوێنێ 8ی ئازار وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی راگەیەنراوێكی بڵاوكردووەتەوەو تیادا هاتوووە، رۆن لە كۆگاکاندا هەیە، بەڕێوەبەرایەتی دابەشكردنی كەلوپەلی خۆراكی هەولێر رایدەگەیەنێت كە 7ی ئادار 500 تۆن (زەیت)ی توركی 14 ترێلە گەیشتوونەتە كۆگاکانان و راستەخۆ دەست بەدابەشكردنی كراوە. لەشاری سلێمانیش دوای بەدواداچوونی لیژنەكانی بەرێوەبەرایەتی چاودێری بازرگانی سلێمانی بۆ كۆگاكانی هەڵگرتتی رۆن و ( زەیت ) رۆنی شل لەشاری سلێمانی ، هاووڵاتیان دڵنیادەكەنەوە كە لەسلێمانی بڕی پێویست رۆن ( زەیت) رۆنی شل لەكارگەكاندا هەیە. جەوهەر عەزیز ، قایمقامی ناوەندی دهۆك و بەرپرسی لیژنەی چاودێری بازاڕ لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» رۆن و ( زەیت ) لەناو كۆگاكان و ماركێتەكان بەردەستەو هیچ پێویست ناكات خەڵك خۆی بترسێت، راستە كەمێك گران بووە بەڵام بەو شێوەیە نیە كە لە سۆشیال میدیا باس دەكرێت، هەر دەبەیەك زەیت بە سێ هەزار تا چوار هەزار دینارە، ئەوەش بەپێی جۆرو قەبارەكەی». ناوبراو باسی لەوەشكرد كە شوێنی بەرهەمهێنانی بەشی زۆری رۆن و ( زەیت ) توركی و ئۆكرانییە، بەدڵنیاییەوە شەڕی ئۆكرانیا و روسیا كاریگەری كردووە لەسەر گرانبوونی نرخەكەی. جەوهەر عەزیز ئەوەشی دووپاتكردەوە كە «ئەوەی یاری بە قووتی خەڵك بكات دەبێت چاوەڕێی توندترین سزابێت ، چونكە سەرجەم ماددە خوراكییەكان لەبازاڕدا هەیە». هاوكات ئەوەشی خستەڕوو كە دوێنێ 8ی ئازار ماركێتێكیان داخستووە، چونكە زەیتی لەشوێنەكەی خۆی شاردووەتەوە تا بەگران بیفرۆشێت، هەروەها ماركێتێكی دیكەیان سزاداوە بە گۆژمەیەك پارە ئەوەش بەهۆی گرانکردنی نرخی زەیت. بەهمەن عەلی، كاری هێنانی بەرهەمە خۆراكییەكانی ناو سلێمانی دەكات بەهاوڵاتی وت:» هیچ بەرهەمێكی خۆراكی بە تایبەت زەیت كەم نییەو هیچ مەترسییەكی لەسەر نییە». ئەم بریكارە لە شاری سلێمانی وتیشی:» ئەوە تەنیا هاووڵاتیانن وایان كردووە خاوەنی سۆپەرماركێتەكان هەندێكیان ویژدانیان لەبیر بچێتەوە و نرخەكان گران بكەن، ئەگینا ئێمە بەرهەمەكانمان مانگێك پێش ئێستا هێناوە و ئێستاش هەر بەهەمان نرخ دەیانفرۆشین». حسێن محێدین، پیاوێكی تەمەن 67 ساڵ لەسلێمانی، وەك خۆی باسی دەكات زەخیرەی زیاتر لەشەش مانگی كڕیوەو لەماڵەوە دایناوە لەترسی نەمانی خۆراكەكان و وتی:» ئێمە تەمەنێكمان هەیە و بینیومانە لەكاتی شەڕدا ئابڵوقە دەخرێتە سەر هەموو وڵاتان شت نامێنێت، بۆیە بۆ ماڵی خۆمان و كوڕەكانم شتی شەش مانگم كڕیوە». سەرۆكی لیژنەی بازرگانی و پیشەسازی لەئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، دەڵێت:» كەریم عەلی، سەرۆكی لیژنەی بازرگانی و پیشەسازی لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» ئەمە تەنیا خەڵك دروستی كردووە چونكە لەئێستادا نە نرخی كەلوپەل و خۆراكەكان بەرز بوونەتەوە نە كەمیشن تا ببنە مەترسی بۆ نەمانیان». داواشی لە خەڵك كرد هۆشیارتر بن و دوای ئەو پروپاگەندانە نەكەون و وتی:» هەموو دۆخەكە لەژێر كۆنترۆڵدایە و ئێمە بەردەوام چاودێری بازاڕ دەكەین، بۆیە پێویست ناكات هاووڵاتیان خەمی نەمانی بەرهەمە خۆراكییەكانیان بێت». هاوكات، خاوەن سۆپەرماركێتێك لە هەڵەبجە باس لەوە دەكات ماوەی سێ رۆژە بە رێژەی دوو ئەوەندەی هەفتەیەكی رابردووی خواردەمەنی فرۆشتووە و وتی:» خەڵكەكە بەلێشاو دێن بۆ كڕینی بەرهەمە خۆراكییەكان بەتایبەتی زەیت و برنج، كەس نازانێت بۆ؟، چونكە هەموو شتێك وەك خۆیەتی و نە گرانتر بوون نە كەمیشن لەبازاڕدایە».
