.jpeg)
هاوڵاتی وتەبێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی چین ڕایگەیاند:"پێویستە ئیداره‌ی واشنتۆن له كاتی تاوتوێكردنی په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ روسیا و كێشه‌ی ئۆكرانیا ره‌چاوی نیگه‌رانییه‌كانی چین بكات". ئەمڕۆ هەینی 11ی ئازاری 2022، چاو لی جان، وتەبێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی چین لە تویتێکدا ڕایگەیاند:" پێویستە ئیداره‌ی واشنتۆن له كاتی تاوتوێكردنی په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ روسیا و كێشه‌ی ئۆكرانیا ره‌چاوی نیگه‌رانییه‌كانی چین بكات و زیان به ماف و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی نه‌گه‌یه‌نێت بۆ ئه‌وه‌ی هاوڵاتییان و كۆمپانیا چینییه‌كان مافه ره‌واكان و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان بپارێزێن، هه‌موو رێوشوێنێكی پێویست ده‌گرینه به‌ر". هاوکات دوێنێ وتەبێژی كۆشكی سپی رایگه‌یاند، ''تا ئێستا چین پابه‌ند بووه به سزاكانی سه‌ر رووسیا و وتی، "پابه‌ندنه‌بوون به سزاكان، له‌وانه‌یه ببێته هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكا هه‌نگاوی تۆڵه‌سێنه‌وه بنێت". ئەوەشی وتووە، ''ئه‌گه‌ر چین پابه‌ند نه‌بێت به سزاكانی سه‌ر رووسیا، ئه‌وا له‌وانه‌یه هه‌نگاوی تۆڵه‌سێنه‌وه بنێت.''
هاوڵاتی وەزارەتی دەرەوەی تورکیا رایگەیاند:" باڵیۆزخانەی تورکیا لە کیێڤ بەهۆکاری ئەمنی و بەهۆی ئەوەی شاری کیێڤ بەبەردەوامی روبەڕوی هێرشی فڕۆکەکانی روسیا دەبێتەوە، بڕیاردراوە باڵیۆزخانەی وڵاتەکەیان بۆ شاری چێرنیڤستی بگوازنەوە کە دەکەوێتەسەر سنوری رۆمانیا". ئەمڕۆ هەینی، 11 ی ئاداری 2022 وەزارەتی دەرەوەی تورکیا راگەیاندراوێكی بڵاوكردەوە و رایگەیاند:" باڵیۆزخانەی تورکیا لە کیێڤ بەهۆکاری ئەمنی و بەهۆی ئەوەی شاری کیێڤ بەبەردەوامی روبەڕوی هێرشی فڕۆکەکانی روسیا دەبێتەوە، بڕیاردراوە باڵیۆزخانەی وڵاتەکەیان بۆ شاری چێرنیڤستی بگوازنەوە کە دەکەوێتەسەر سنوری رۆمانیا".
هاوڵاتی بەپێی راگەیێنراوێکی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان، لە په‌راوێزى كۆڕبه‌نده‌كه‌دا نێچيرڤان بارزانى، ديدارێكى له‌گه‌ڵ شێخ محه‌ممه‌د بن عه‌بدولڕه‌حمان ئال سانى، جێگرى سه‌رۆكوه‌زيران و وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى قه‌ته‌ر ئه‌نجام دا و "دوايين پێشهاته‌كانى دۆخى ئۆكرانيا و كاريگه‌رييه‌كانى شه‌ڕ و لێكه‌وته‌كانى، په‌يوه‌ندييه‌كانى عێراق و هه‌رێمى كوردستان له‌گه‌ڵ قه‌ته‌ر، دۆخى ئه‌فغانستان و ناوچه‌كه‌يان به‌گشتى تاوتوێ كرد." له رێوڕه‌سمى كردنه‌وه‌ى كۆڕبه‌نده‌كه‌دا هه‌ر يه‌ك له ره‌جه‌ب ته‌ييب ئه‌ردۆغان، سه‌رۆکكۆمارى توركيا، مه‌ولوود چاوشئۆغڵو، وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى توركيا و ئه‌نتۆنيۆ گۆتێرێس سكرتێرى گشتيى نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان وتاريان پێشكه‌ش كرد و تيشك خرايه سه‌ر ئاڵەنگاری و كێشه‌كانى جيهان، شه‌ڕ و پێكدانانى رووسيا و ئۆكرانيا، دۆخى مرۆيى له ئۆكرانيا، رۆڵى ديپلۆماسى و هه‌وڵه‌كانى چاره‌سه‌رى و كۆتاييهاتنى شه‌ڕ و پێكدادان، گرنگيى پاراستنى ئارامى و سه‌قامگيرى و گفتوگۆكانى ڤييه‌نا. نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان، فوئاد حوسێن، وەزیری دەرەوەی عێراق بەشداریی کۆڕبەندەکە دەکەن. لەو بارەوە سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، نێچیرڤان بارزانی "به بانگهێشتى فه‌رمى گه‌يشته توركيا و له‌گه‌ڵ سه‌ركرده و به‌رپرسانى باڵاى وڵاتانى جيهان، به‌شدارى له كار و چالاكييه‌كانى کۆڕبه‌ندی ديپلۆماسيى ئەنتاڵیا ده‌كات". رۆژی هەینی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە مەبەستی بەشداریکردن لە دووەم کۆڕبەندی دیپلۆماسیی ئەنتاڵیا گەیشتە ئەو شارە. سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، له په‌راوێزى کۆڕبه‌نده‌که‌دا نێچيرڤان بارزانى بۆ گفتوگۆ لەباره‌ى دوايين پێشهاته‌كان و بابه‌تى هه‌نووكه‌يى، چه‌ند ديدار و كۆبوونه‌وه‌يه‌ك ئه‌نجام ده‌دات.
هاوڵاتی کونسوڵخانەی گشتی ئەمریکا لە هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند:" ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا هاوبەشی پەرۆشی سەرکردەکانی هەرێمی کوردستان دەکات دەربارەی هەڵکشانەکانی بەمدوواییانەی توندوتیژی و کوشتن و پێشێلکردنی مافەکانی ژنان". ئەمڕۆ هەینی 11ی ئازاری 2022، کونسوڵخانەی گشتی ئەمریکا لە هەرێمی کوردستان لە ڕاگەیاندراوێکدا بڵاویکردەووە، '' ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا هاوبەشی پەرۆشی سەرکردەکانی هەرێمی کوردستان دەکات دەربارەی هەڵکشانەکانی بەمدوواییانەی توندوتیژی و کوشتن و پێشێلکردنی مافەکانی ژنان و پێکهاتە پەراوێزخراوەکانی تر لە هەرێمی کوردستان ئەوەی پێی دەبێت دەوترێت کوشتن لەسەر شەرەف لێکۆڵینەوە دەربارەیان ئەنجامبدرێت.'' ئەوەشخراوەتەڕوو، ''دەبێت ئەوەی پێی دەوترێت "کوشتن لەسەر شەرەف" وەکو کوشتنەکانی بەمدوواییانەی ئیمان "ماریا" سامی مەغدید و مریەم یەعقوب و ئایدی موحەمەد لێکۆڵینەوە دەربارەیان ئەنجامبدرێت و وەڵامدانەوەیەکی یاسایی بەدوادابێت و ئەنجامدەرانیان بەرپرسیاربکرێن.". ئاماژە بۆ ئەوەشکراوە، ''هانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەدەین بۆ بەردوام بوون لەسەر هەنگاونانی مانادار بۆ بەدەستهێنانی دادپەروەری و کۆتاییهێنان بە توندوتیژی و پارێزراوی و پاراستنی مافەکانی هەموو هاوڵاتیان و هەروەها ئێمە ئامادەین بۆ هاوکاری.''
.jpg)
هاوڵاتی سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاند" ئێمە شەڕی راستەوخۆی روسیا ناکەین لەناو ئۆکرانیادا چونکە دەبێتە جەنگی جیهانی". دەشلێت:" ئەمریکا بازرگانییە هەمیشەییەکانی لەگەڵ روسیادا هەڵدەوەشێنێتەوە. جۆو بایدن سەرۆکی ئەمریکا ئاماژەی بەوەشکردووە، سەرەڕای بەردەوامی هاوکارییە مرۆی و لۆجستی و مادییەکانی خۆیان داوایان لە تەواوی وڵاتانی هاوپەیمانیان کردووە هاوکارییەکان بگەیننە ئۆکرانیا. سەرۆکی ئەمریکا، لەبارەی سزاکانەوە رایگەیاند سزای دیکە و توندتر بەسەر روسیادا دەسەپێنن و ئەمریکا بازرگانییە هەمیشەییەکانی لەگەڵ روسیادا هەڵدەوەشێنێتەوە. وتیشی، " ئێمە رێگا نادەین روسیا چارەنوسی جیهان لەڕێگەی جەنگەوە بگۆڕێت." باسی لەوەشکردووە، لەناو هاوکارییەکاندا پارە و خۆراک و یارمەتی پێویستن بۆ گەلی ئۆکرانیا و بۆ دەسەڵاتی وڵاتەکە بۆ ئەوەی پارێزگاری لە خۆیان بکەن. لەبارەی پەنابەرە ئۆکرانیەکانەوە ئاماژەی بەوەشکردووە، پێویستە هەمووان پێشوازی لە هاوڵاتیانی پەنابەری ئۆکرانیا بکەن بە هەموو توانایانەوە.
هاوڵاتی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی روسیا رایگەیاند:" لەکاتی ئۆپەراسیۆنە سەربازییە تایبەتەکەمان لە ئۆکرانیادا، بۆمان دەرکەوتووە ئەمریکا پەرەی بە چەکی بایۆلۆجی بە مەبەستی بەکارهێنانی سەربازی لە ئۆکرانیا داوە". ماریا زاخارۆڤا، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی روسیا رایگەیاند، لەکاتی ئۆپەراسیۆنە سەربازییە تایبەتەکەمان لە ئۆکرانیادا، بۆمان دەرکەوتووە ئەمریکا پەرەی بە چەکی بایۆلۆجی بە مەبەستی بەکارهێنانی سەربازی لە ئۆکرانیا داوە. بەپێی هەواڵی میدیا روسیەکان، روسیا ئەمریکا بە هاوکاریکردنی ئۆکرانیا لە دروستکردنی چەکی بایلۆجی تۆمەتبار دەکات و دەڵێت، زانیاریی هەواڵگری پشتڕاستکراویان هەیە کە ئەمریکا لە تاقیگەیەکی تایبەت لە نزیک سنووری روسیا، دەستی بە بەرنامەیەکی تایبەت بە دروستکردنی چەکی بایۆلۆجی کردووە کە لەو رێگەیەوە نەخۆشیی کوشندە وەک پەتای تاعوون، بڵاودەبێتەوە. لەو بارەیەوە، ماریا زاخارۆڤا، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی روسیا هەواڵەکەی پشتراستکردوەتەوە و دەڵێت، "ئێمە لەکاتی ئۆپەراسیۆنە سەربازییە تایبەتەکەمان لە ئۆکرانیادا، چەند راستییەکمان بۆ یەکلابووەوە، ئەمریکا پەرەی بە چەکی بایۆلۆجی بە مەبەستی بەکارهێنانی سەربازی لە ئۆکرانیا داوە". جەنگی ئۆکرانیا و روسیا پێی ناوەتە هەفتەی سێیەمەوە، هەرچەندە هەریەک لە ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپا چەندین سزایان لە بوارەکانی ئابووری و وزە و گەشتی ئاسمانیدا بەسەر روسیادا سەپاندووە، بەڵام هێشتا هێرشەکان بەردەوامیان هەیە. هاوکات، لە دوو رۆژی رابردووشدا هەریەک لە وەفدی دانوستکاری هەردوو وڵات لە تورکیا کۆبوونەوە بە مەبەستی راگەیاندنی ئاگربەست و کردنەوەی رێگە بۆ دەرجوونی هاوڵاتیانی سڤیل لە ئۆکرانیادا، بەڵام ئۆکرانیا رایگەیاند، هێشتا هیچ بەرەوپێشچونێک نییە و روسیا نەخۆشخانە و مؤڵ و ناوچە نیشتەجێبوونەکان بۆردومان دەکات.
هاوڵاتی دوا بە دوای ئەوەی رێبەری رەوتی سەدر کەسێکی بۆ پۆستی سەرۆک وەزیرانی عێراق پێشنیار کرد، مستەفا کازمی نامەیەکی ماڵئاوای بڵآوکردەوە و رایگەیاند:" هەموو ئەرکەکانی خزمەتکردنی گەلەکەمان بەجێ گەیاندووە". ئەمڕۆ هەینی، 11 ی ئاداری 2022 مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانێ عێراق لە تویتێکدا رایگەیاند:" هەموو ئەرکانی خزمەتکردنی گەلەکەمان بەجێ گەیاندووە". سەرۆک وەزیرانێ عێراق باسی لەوەشکردووە:"وڵاتمان گەیاندە بە هەڵبژاردنێکی پاک و بێگەرد و سەر باری هەموو رێگری و ئاڵنگاریە ناوخۆی و دەرەکییەکان بە ئارامی و خۆڕاگرییەکی زۆرەوە بنەماکانی تێپەڕاندنی قەیرانە ئابوری و کۆمەڵایەتی و ئەمنیەکانمان بۆ حکومەتی داهاتوو داناوە. " لەبەشێکی دیکەی نامەکەیدا کازمی دەڵێت: "دوبارە سەربازی عێراقمان گەڕاندەوە بۆ نێو کۆمەڵگای نێودوڵەتی و ناوخۆی." کازمی لە پەیامەکەیدا ئەوەشی خستووەتەڕوو: "بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و گەندەڵکارانی کردووە و دەوڵەتی عێراقمان لە بێ دەوڵەتی رزگار کرد و بە ئازایەتی هێزە ئەمنی و هەواڵگیریەکانمان گروپە چەکدارەکان و شانە نوستوو داردەستەکانیمان بێدەنگ کرد ." لە نامەکەیدا هاتووە: "هێز و لایەن و پارت و کەسایەتییە سیاسییە نیشتیمانییەکان کە پرۆسەی هەڵبژاردنی دیموکراتیانە دەری خستن و هەلی پێدان و تێیدا سەرکەوتن، ئەمڕۆ بەرپرسن لە پاراستنی رێڕەوی نیشتیمانی لە چوارچێوەی کۆتایپێهێنانی ئەو بنبەستە سیاسیەی وڵات پێیگەیشتووە". دەشڵێت:" ئەوان بەرپرسن لە پێکهێنانی حکومەتێک کە بە گوێرەی بەرکەوتەی هەڵبژاردن بێت و نیشتیمان بپارێزێت و بەرگری بکات لە یەک پارچەیی خاکەکەی و چارەنوسی". لە کۆتانیشدا دەڵێت: "پیرۆزبایی لە هەموو ئەو هەوڵانە دەکەین کە لەم رێگەیەدا دراون".
هاوڵاتی سەرۆکی ئۆکرانیا دەڵێت: "هەموو هەوڵێکمان دا بۆ ئەوەی رێڕەوە مرۆییەکان کار بکەن، بەڵام سوپای روسیا شەڕی نەوەستاند. سەرەڕای ئەوەش، بڕیارمدا کاروانێکی مرۆیی بە خۆراک، ئاو و دەرمانەوە بنێرمە ماریوپۆل. بەڵام داگیرکەران بە تانک هێرشیان کردە سەر رێڕەوە مرۆییەکە". ڤۆلۆدیمیر زێلێنسکی، سەرۆکی ئۆکرانیا دەڵێت، "هەموو هەوڵێکمان دا بۆ ئەوەی رێڕەوە مرۆییەکان کار بکەن، بەڵام سوپای روسیا شەڕی نەوەستاند. سەرەڕای ئەوەش، بڕیارمدا کاروانێکی مرۆیی بە خۆراک، ئاو و دەرمانەوە بنێرمە ماریوپۆل. بەڵام داگیرکەران بە تانک هێرشیان کردە سەر رێڕەوە مرۆییەکە." بەگوێرەی مۆسکۆش، لە سەرەتای هێرشی وڵاتەکە بۆ سەر ئۆکراینا، تاوەکو ئێستا هێزەکانی رووسیا 187 هەزار کەسیان بۆ نێو خاکی روسیا و بێلاڕوس گواستووەتەوە کە 47 هەزاریان منداڵ بوون. سەرۆکی ئۆکراینا مۆسکۆ بە پێشێلکردنی ئاگربەست تۆمەتبار دەکات و سەرەڕای ئەوەش دەڵێت، لە دوو رۆژی رابردوودا، بە بەکارهێنانی رێڕەوی مرۆیی، نزیکەی 100 هەزار کەسیان لەو شوێنانەی کە شەڕیان تێدایە گواستووەتەوە. لە شاری ماریوپۆل لە باشووری رۆژهەڵاتی ئۆکرانیا . بەردەوام لەلایەن سوپای روسیاوە بۆردوومانی چڕ دەکرێت. بنکەیەکی سەربازی لەو شارە لەلایەن سەربازانی ئۆکرانیا وە چۆڵکراوە. ئێستا لەلایەن هێزەکانی کۆماری دانپێدانەنراوی دۆنێتسکەوە دەستی بەسەردا گیراوە. روسیا دەڵێت لە ناوچەکانی کیێڤ، خارکیڤ، ماریوپۆل و چەند ناوچەیەکی دیکەی ئۆکرانیا رێڕەوی مرۆیی بۆ خەڵکی سڤیل کراونەتەوە.
.jpg)
هاوڵاتی پارێزگاری سلێمانی رایگەیاند:" لە کۆگاکان و عەمبارەکاندا تا بەشی یەک ساڵی دیکە خۆراک هەیە و قەیرانمان نییە". داوای لەحکومەتی هەرێم کرد، هاوشێوەی تێپەڕاندنی قۆناغی کۆرۆنا دەسەڵاتی لامەرکەزی بداتە پارێزگاکان بە ئامانجی بەرهەمهێنانی خۆراک لەناو پارێزگاکاندا و دابینکردنی لەلایەن کۆمپانیاکانەوە. ئەمڕۆ هەینی، هەڤاڵ ئەبوبەکر پارێزگاری سلێمانی لە وتاری کردنەوەی فێستیڤاڵی بەهارەدا وتارێکی پێشکەش کرد ورایگەیاند:" لە دوو ساڵی سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی کۆرۆنادا بە هەوڵی حکومەتی خۆجێی و حکومەتی هەرێم و ژوری بارزگانی سلێمانی و یەکێتی هاوردە و هەناردەکارانی کوردستان و ئێران لە رێگەی شەش دەروازەی سنوری و فڕۆکەخانەی سلێمانییەوە توانرا خۆراکی پێویست دابینبکرێت و جوڵەی بازرگانی نەوەستێت. ئاماژەی بەوەشدا، ژوری بازرگانی زیاتر لە ٧٠٠ عەمباری پێکەوە دروستکردووە، بووە بە گەنجینەیەکی ستراتیجی هەرێم و عێراق و خۆراکییان تێدا هەڵگیراوە. وتیشی، "لە ئێستاوە تا یەک ساڵی دیکە ئەگەر برنج و زه‌یت هاوردە نەکرێت کێشەمان نابێت، چونکە بڕی پێویستمان عه‌مبار كردووه، دڵنیاتان ده‌كه‌مه‌وه ئه‌م قه‌یرانه تێده‌په‌ڕێنین". پارێزگاری سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو، عەمبار و کۆگاکان توانای دابینکردنی خۆراکی یەکساڵییان بەگوێرەی داخوازی و پێویستی بازاڕ هەیە. ئاشکراشی کرد، بازرگانەکان سەرچاوەی دیکەیان دۆزیوەتەوە تا لە رێیانەوە پێداویستی خۆراک دابین بکەن. لەبەشێکی دیکەی قسەکانیدا هەڤاڵ ئەبوبەکر داوای لەحکومەتی هەرێم کرد، هاوشێوەی تێپەڕاندنی قۆناغی کۆرۆنا دەسەڵاتی لامەرکەزی بداتە پارێزگاکان بە ئامانجی بەرهەمهێنانی خۆراک لەناو پارێزگاکاندا و دابینکردنی لەلایەن کۆمپانیاکانەوە. هەروەها، داواشی کرد هاوشێوەی حکومەتی فیدڕاڵی، حکومەتی هەرێم باج لەسەر هاوردەکردنی ماددەی خۆراک و خواردەمەنی سەرەکی هەڵبگرێت و پەبەندبوونی خۆی بە بڕیارەکەوە رابگەیەنێت.
هاوڵاتی هەردوو وەزیری بەرگری عێراق و پێشمەرگە لە سلێمانی کۆبوونەوە و رایانگەیاند:" هاوکاری و هەماهەنگی نێوان هەردوو وەزارەت بەردەوام دەبێت لە پێناو پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری هەرێمی کوردستان، عێراق. وەزارەتی پێشمەرگەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبارەی سەردانەکەی جومعە عناد سەعدون، وەزیری بەرگری عێراق و کۆبوونەوەی لەگەڵ شۆڕش ئیسماعیل، راگەیێندراوێکی بڵاوکردووەتەوە و تێیدا هاتووە: "هەردوولا دووپاتی پتەوکردنی زیاتری هەماهەنگییەکانی نێوان پێشمەرگە و سوپای عێراقیان کردەوە لە پێناو پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری هەرێم و عێراق و ناوچەکە." هەروەها وەزارەتی بەرگریی عێراق لەبارەی سەردانەکە لەراگەیێنراوێکدا رایگەیاندووە: "هەردوولا باسیان لە رێگەکانی ئاڵوگۆڕی و گەشەپێدانی زانیارییە زانسییەکانی پەیوەست بە پرۆگرامەکانی خوێندن لە کۆلێژی سەربازیی قەلاچوالان کرد، لەگەڵ ئەنجامدانی مەشق و راهێنانی هاوبەشی نێوان هێزەکانی پێشمەرگە و سوپای عێراق کردووە." ئەوەش هاتووە، لەدیدارێکدا، کە لیوا روکن بەختیار محەمەد راوێژکاری باڵای وەزارەت، ئامادەی بوو، گفتوگۆ لەسەر پەیوەندیەکانی نێوان هەردوولا کراوە لەوانەش پرسی کولێژە سەربازییەکان، بەرەو پێشبردنی ئاستی زانستی ئەو ناوەندە سەربازییانە و ئەنجام دانی مەشقی هاوبەشی پێشمەرگە و سوپای عێراق بەیەکەوە، بەشێکی تری گفتوگۆکانی دیدارەکە بوو. بەپێی رێککەوتنی نێوان وەزارەتی پێشمەرگە و سوپای عێراق لەساڵی 2021 بڕیار لەدروستکردنی دوو لیوای هاوبەشی پێشمەرگە و سوپای عێراق دران کە راهێنان و پڕچەککردن و مووچەکانیان لەلایەن وەزارەتی بەرگریی عێراقەوە دەبێت و لەناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان بڵاوەیان پێدەکرێت کە بۆشایی ئەمنییان تێدایە و داعش بۆ هێرشەکانی دەیقۆزێتەوە.
هاوڵاتی بەیانیی ئەمڕۆ هەینی بۆ یەکەمجار رووسیا هەردوو شاری لوتسک و دنیپرۆی بۆردوومان کرد. میدیای ئۆکراینی بەیانیی ئەمڕۆ بڵاویانکردەوە کە دەنگی تەقینەوە و بۆردوومان لە هەردوو شاری لوتسک لە باکووری رۆژئاوای ئۆکراینا و دنیپەر لە ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی وڵاتەکە بیستراون. لە راگەیێندراوێکدا، خزمەتگوزاریی فریاکەوتنی دنیپرۆ دەڵێت، بۆردوومانەکە لە رێگەی سێ مووشەکەوە بووە کە بەر باخچەیەکی ساوایان، باڵەخانەیەکی نیشتەجێبوون و کۆگایەکی پێڵاو کەوتوون. ئەمرۆ نۆزەدەهەمین رۆژی ئۆپەراسیۆنەكەی روسیایە لەناو خاكی ئۆكرانیا، كە هێرشەكانیان وردە وردە بەرەو كیێڤ ی پایتەخت دەچن.
هاوڵاتی سەرۆکی هەرێمی کوردستان رایگەیاند:" رێككەوتنی 11ی ئازار بووه هۆى ناساندنى دۆزى گه‌لى كوردستان له‌سه‌ر ئاستى جيهان و بنه‌مايه‌ك بۆ ده‌ستكه‌و‌ته‌كانى دواترى له راپه‌ڕين و دامه‌زراندنى قه‌واره‌ى ده‌ستوورى و فيدراڵيى هه‌رێمى كوردستان." نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەرۆژی ساڵیادی رێككەوتنی 11ی ئازار، پەیامێكی بلاوكردەوە و رایگەیاند:" بووه هۆى ناساندنى دۆزى گه‌لى كوردستان له‌سه‌ر ئاستى جيهان و بنه‌مايه‌ك بۆ ده‌ستكه‌و‌ته‌كانى دواترى له راپه‌ڕين و دامه‌زراندنى قه‌واره‌ى ده‌ستوورى و فيدراڵيى هه‌رێمى كوردستان." سەرۆکی هەرێمی کوردستان رێککەوتنەکە بە دەستکەوتێکی مێژوویی باسدەکات و دەڵێت، "رێككه‌وتنى 11ى ئازار گرنگترين ده‌ستكه‌وتى مێژووى نوێى تێكۆشانى ئازاديخوازيى گه‌لى كوردستانه كه بووه يه‌كه‌م به‌ڵگه‌نامه‌ى ياسايى و دانپێدانان به مافه ره‌واكانى". هەروەها لە پەیامەکەدا هاتووە، "هه‌رچه‌نده ده‌سه‌ڵاتى ئه‌وساى عێراق دواتر له رێككه‌وتنه‌كه په‌شيمان بووه‌وه، به‌ڵام بووه هۆى ناساندنى دۆزى گه‌لى كوردستان له‌سه‌ر ئاستى جيهان و بنه‌مايه‌ك بۆ ده‌ستكه‌و‌ته‌كانى دواترى له راپه‌ڕين و دامه‌زراندنى قه‌واره‌ى ده‌ستوورى و فيدراڵيى هه‌رێمى كوردستان." ئەمڕۆ 52 ساڵ بەسەر رێککەوتنی 11ـی ئادار تێدەپەڕێت، رێککەوتنەکە لە نێوان حکومەتی ئەوکاتی عێراق و مەلا مستەفا بارزانی، واژۆکرا. یەکەمجار بوو حکومەتی عێراق دان بە مافەکانی کورد دابنێ. هەر بەپێی رێککەوتنەکە، بڕیاربوو لە رێگەی سەرژمێریی گشتییەوە، ناوچەی ئۆتۆنۆمی بۆ گەلی کورد دیاریبکرێت، بەو مەرجەی کورد بەشداریی حکومەتی عێراق بکات. بەهۆی یەکلانەبوونەوەی پرسی کەرکووک و داواکردنی پشکی نەوتی ئەو شارە بۆ کورد لە لایەن مستەفا بارزانی، حکومەتی عێراق ئەو داوایەی بە راگەیاندنی شەڕ ناوزەدکرد و لە ساڵی 1974، تاکلایەنە بڕیاری ئۆتۆنۆمی بۆ گەلی کورد لە باشووری کوردستان دا، بەبێ ئەوەی ئەو ناوچەی ئۆتۆنۆمییە، شاری کەرکووک و قەزاکانی خانەقین و شنگال بگرێتەوە. حکومەتی عێراق لە پیلانەکانی دژی گەلی کورد بەردەوامبوو، لە ساڵی 1975 رێککەوتننامەی جەزائیری لەگەڵ شای ئێران واژۆکرد، کە بە گوێرەی ئەو رێککەوتنە، بەغدا رازیبوو جارێکی دیکە سنووری نێوان عێراق و ئێران دەستکاری بکرێتەوە، بەو مەرجەی چیدیکە تاران پشتیوانیی شۆڕشی کورد لە عێراق نەکات، بەمەش رێککەوتنی 11ـی ئادار کۆتایی هات. لە بەشێكی دیکەی پەیامەکەیدا، سەرۆکی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، "ده‌بێ هه‌موومان له عێراق په‌ند له‌و وانه‌يه وه‌ربگرين و به پاراستنى فيدراليزم و مافه ده‌ستوورييه‌كانى هه‌موو پێكهاته‌كانى عێراق، ئێستا و داهاتوويه‌كى باشتر بۆ نه‌وه‌كانمان دابين بكه‌ين". نێچیرڤان بارزانی دەشڵێت، "له‌م ياده‌دا سڵاو و دروود بۆ گيانى پاكى شه‌هيدانى كوردستان ده‌نێرين و به شكۆوه ياديان ده‌كه‌ينه‌وه. با ئه‌م ياده بكه‌ينه هانده‌رى پێكه‌وه‌يى و ته‌بايى و يه‌كڕيزيى گه‌لى كوردستان كه ئه‌وساش سه‌ركه‌وتن و رێككه‌وتنى 11ى ئازارى لێكه‌وته‌وه، هه‌ر به‌وه‌ش ده‌توانين مافه‌كان و ئێستا و داهاتووى قه‌واره‌ى ده‌ستووريى هه‌رێمى كوردستان بپارێزين".
رەزا مەنوچەهری لەکاتی روودانی جەنگ لەنێوان دەوڵەتەکان و هێزە جۆراوجۆرەکاندا هەریەک لەلایەنەکانی جەنگەکە هەوڵ دەدەن زیانی گەورە بەدوژمنەکەیان بگەیەنن و سەرکەوتنی خێرا بەدەستبهێنن. بۆ ئەوەش پەنا بۆ پلان و تاکتیکی نوێی سەربازی و بۆمبە جۆراجۆرەکان دەبەن. لەجەنگی نێوان رووسیا و ئۆکرایندا بەکارهێنانی بۆمبێک بەناوی تێرمۆباریک لەلایەن رووسەکانەوە بەخێرایی کاردانەوەی جۆراوجۆری لێکەوتەوەو ژمارەیەکی بەرچاو راپۆرت و هەواڵی لەسەر بڵاوکرایەوەو لە دوای بۆمبی ئەتۆم بەترسناکترین بۆمبی رووسیا پێناسەیان کرد. بۆمبی تێرمۆبارک و زیانەکانی وشەی تێرمۆباریک (Thermobaric) ریشەکەی بۆ دوو وشەی یۆنانی تێرمۆس بە مانای گەرماو باروس بە مانای گوشارو پەستان دەگەڕێتەوە. واتە بۆمبی گەرماو گوشار، یان گوشاری گەرما. لە زمانی عەرەبیدا پێی دەڵێن (قنبلە فراغیە) و لە زمانی فارسیشدا پێی دەوترێت (گەرما فشاری یان بۆمبی خەلەئـ). بۆمبی تێرمۆباریک بە بۆمبێکی هۆشمەند دەناسرێت و وەک موشەک لەسەر زەوی و لەلایەن فڕۆکەوەو لەسەر کەشتییەوە دەهاوێژرێت. لەکاتی لێدان لە ئامانجەکەی و یەکەم تەقینەوەدا بەخێرایی هەموو ئۆکسیجنی شوێنی ئامانجەکە و تەنانەت هەموو ئۆکسیجنی ناو سیی بوونەوەرەکانی شوێنی ئامانجەکە هەڵدەمژێت و زۆر بەخێرایی ماددەی ئاگرین و ژەهراوی لە شوێنی ئۆکسیجنەکە رەوانەی شوێنە بۆشەکانی ئامانجەکە دەکات و لەگەڵ تەقینەوەی خێراو بەهێزی دووەمدا بازنەیەکی نزیکەی ٤٠٠ مەتری لە تۆپەڵەیەکی ئاگرین دروست دەکات و بە شەپۆلێکی زۆر بەهێزی ئاگرین، بازنەی ئامانجەکەی پڕ دەکات لەگەرمایەکی زۆر و ماددەی ژەهراوی و دوکەڵی کیمیایی و ئەوەی لەو بازنەیەدا بێت لەناوی دەبات. بەو هۆیەوە سیی بوونەوەرەکان لە ناوەوە بەگوشاری ئاگرو هەوا و ماددەی ژەهراوی پارچە پارچە دەبێت، گوێ و مێشکی کەسەکان دەتەقێت. هێزی تەقینەوەکە لە بازنەی خۆیدا بە ئەندازەی هێزی بۆمبێکی ئەتۆمییە بەبێ ئەوەی زیانەکانی دوای تەقینەوەکەی وەک بۆمبێکی ئەتۆمی بێت، چونکە یورانیۆم و ماددەی تیشکدانەوەی ئەتۆمی (رادیۆ ئەکتیڤەی) تیادا بەکارنەهاتوە تاوەکو بۆ چەندین ساڵ زیان بە بوونەوەرەکان و سروست بگەیەنێت، بەڵام لەهەمان کاتدا وەک ئەتۆم بۆمبێکی ترسناک و وێرانکەرە. بەکارهێنەرانی بۆمبەکە بۆمبی تێرمۆباریک بۆ یەکەمجار لەجەنگی جیهانیی دووەمدا لەلایەن دەوڵەت و سوپای نازیی ئەڵمانیاوە بەکارهێنرا. لەدوای جەنگی جیهانیی دووەم بۆمبەکە لەلایەن سوپای ئەمریکاوەوە پەرەی پێدراو ئەمریکا لە ساڵانی ١٩٩٦٠ و ١٩٧٠کاندا لە جەنگەکانی ڤێتنام و کۆریادا بەکاری هێنا. سۆڤیەتیش لەساڵانی ١٩٨٠ لە ئەفغانستان و لەدوای رووخانی سۆڤیەتیش، رووسیا لەشەڕەکانی چیچان لە (١٩٩٤ – ١٩٩٦ / ٢٠٠٠ – ٢٠٠٩) بەکاری هێنا. جگە لەوانەش رووسەکان لەسوریا لە دژی گروپە جیهادی و توندڕەوو تیرۆریستییەکان بەکاری هێناوە. لەدوای ١١ سپتەمبەری ٢٠٠١ ئەمریکا لەجەنگی ئەفغانستان و لە دژی تونێل و ئەشکەوتەکانی تۆرابۆراو لەعێراقدا بەکاریهێناوە. بەهێزترین بۆمبی تێرمۆباریک بۆمبی واکیومە، کە لەلایەن رووسەکانەوە دروستکراوە. جگە لەوانە ئەو بۆمبە مۆدێل و نمونەی جۆراجۆری زۆری هەیە. وڵاتانی ئەندام لە ناتۆو لەوانەش تورکیا ئەو بۆمبەیان هەیە و لەدژی کورد بەکاری دەهێنێت. بەلانیکەمەوە تورکیا لەساڵی ٢٠٠٧ەوە ئەو بۆمبە لەدژی بنکە و بارەگاکانی پەکەکە و تەنانەت شارەکانی باکووری کوردستان بەکاردەهێنێت. ماددەکانی ناو کڵاوەی بۆمبەکە و کاریگەرییەکانی کڵاوەی بۆمبی تێرمۆباریک بە پێچەوانەی بۆمبە باوەکان، پڕ دەکرێت لەمادەی کیمیایی و ئاگرین و ژەهراویی زۆر بەهێزی وەک ئیتیلین و پرۆپیلین، کە لەگەڵ گەیشتنی بە ئامانجەکەی بەدروستکردنی شەپۆلێکی بەهێزو گەورە لەئاگرو ژەهرو دوکەڵ کەسەکان دەخنکێنێت و ئەو بۆشاییە، کە بەهۆی هەڵمژینی ئۆکسیجنەکەوە دروستیکردووە پڕ دەکات لەو ماددە ژەهراوی و کیمیایانە و لە دوای تەقینەوەی خێرای دووەم لە کڵاوەکەدا، گوشارو پەستانی شەپۆلێکی ئەوەندە بەهێز دروست دەکات، کە هەموو شتەکانی بازنەی شەپۆلەکە تێکدەشکێنێت و دەیاکات بە خۆڵ و دووکەڵ. ئەگەر بۆمبێکی تێرمۆباریک لەکۆڵانێک، یان شەقامێک بتەقێتەوە، بەپێی جۆری بۆمبەکە بازنەیەکی ٥٠ بۆ ٤٠٠ مەتری بە دەوری خۆیدا کاول دەکات. واتە لە یەک تەقینەوەیەدا لە ٥ ەوە بۆ ٤٠ خانوو و دوکان، یان چەند باڵەخانەیەکی گەورە خاپوور دەکات. جگە لەو ماددانە دەکرێت ماددەی ژەهرای و ئاگرینی تریش بکرێتە ناو کڵاوەکەوە بۆ ئەوەی زیانەکانی زیاترو کوشندەتر بن. ئامانجەکانی بۆمبی تێرمۆباریک بۆمبی تێرمۆبارێک لەبەر تایبەتمەندیی هەڵمژینی ئۆکسیجن و خنکاندنی کەسەکان و دروستکردنی شەپۆلی بەهێزی تەقینەوە بۆ هێرشکردنە سەر ئەشکەوتەکان، تونێلەکان، سەنگەرەکان و دیوارە راگرەکان زۆر کاریگەرە، چونکە لە توانایدایە ئۆکسیجنی ناو ئەشکەوتێک، یان تونێلێک هەڵبمژێت و تونێل و ئەشکەوتەکە پڕ بکات لە ماددەی ئاگرین و ژەهراوی و بەئەنجامدانی تەقینەوەی بەهێزی دووەم هەموو ئەشکەوت و تونێل و سەنگەرەکان بەهۆی شەپۆلی بەهێزی تەقینەوەکەیەوە لەناو ببات، یان کەسەکانی ناو ئەشکەوتەکە بخنێکێنێت. جگە لەوەش بۆ باڵەخانەکان و کاروانە سەربازییەکان و ژێرزەمینەکانیش بەکاردەهێنرێت. ئەو بەکارهێنانانە هەموویان بۆ ئەوەن، زۆرترین زیان و کوشتاری پێ ئەنجام بدرێت. بۆمبی تێرمۆباریک یەک بەکارهێنانی هەیە، کە بۆ پاراستنی مرۆڤەکان و بوونەوەرەکان بەکاردەهێنرێت، ئەویش تەقاندنەوەی گۆڕەپانە بۆمبڕێژکراوو ناوچە مینڕێژکراوەکانە. ئەو بۆمبە بەهۆی دروستکردنی شەپۆلە بەهێزەکەیەوە لە توانایدایە ناوچەیەکی مینڕێژکراو لەمین پاک بکاتەوە و هەموو مینەکان بتەقێنێتەوە. بەکارهێنانی تێرمۆباریک بۆ پاککردنەوەی ناوچە مینڕێژکراوەکان تێچووی پاککردنەوەی ئەو ناوچانە ١٠ هێندەی شێوازە کۆنەکان بۆ سوپاکان و دەوڵەتەکان کەم دەکاتەوە. بۆمبی تێرمۆباریک و چەکە کۆکوژەکان بۆمبی تێرمۆباریک لە چوارچێوەی چەکێکی کۆکوژی ترسناک و کیمیایی و ئاگریندا پێناسە دەکرێت. بۆ ئەوەش جارێکیتر هەڵدانەوەی دۆسیەی چەکە کۆکوژەکان و بەکارهێنیان دێتە پێشەوە. یەکەم چەکی ئەتۆم لەمێژووی مرۆڤایەتیدا لەلایەن ئەمریکاوە لەجەنگی جیهانیی دووەمدا لە دژی هێرۆشیماو بە دوای ئەویشدا لە شاری ناکازکایی ژاپۆن بەکارهێنران. لەو کاتەوە لە هیچ شوێنێکی دونیادا لەلایەن هیچ دەوڵەت و هێزێکەوە چەکی ئەتۆمی بەکارنەهێنراوە، بەڵام پەرە دراوە بە جبەخانەی چەکی ئەتۆمی و تەنانەت چەکی ئایدرۆجینش دروستکراوە. هاوکات لەگەڵ ئەوانەدا چەکی بایۆلۆژی و کیمیایی و هێشوویی و فسفۆڕی دروستکراون و لە چەند ناوچەیەکیش بەکارهێنراون. سەرباری ئەوانەش بەهۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیاوە پەرە بەچەکی پێشکەوتوی بەهێزو ورد و هۆشمەند دراوە، کە مرۆڤی بردووەتە قۆناغێکی ترەوە. بەکارهێنانی چەکە کۆکوژەکان لەدژی کورد گەلی کورد لەلایەن دەوڵەتە داگیرکەرەکانەوە بەپشتیوانی، یان چاوپۆشیی زلهێزەکان چەندینجار بەچەکی کیمیایی و کۆکوژ هێرشکراوەتە سەری و لەچەند ناوچەیەکی کوردستاندا کوشاری بەکۆمەڵ و جینۆسایدیان لەدژی گەلی کورد ئەنجامداوە. سلێمانی لەلایەن بەریتانیاکانەوە بەریتانیەکان لەکاتی بەرەنگاربوونەوەی راپەڕینەکانی شێخ مەحمودی حەفید (١٩١٩ - ١٩٣٠) بۆ یەکەمجار لە رێگەی هێزی ئاسمانییەوە بەچەکی ژەهراوی و کیمیایی سلێمانییان بۆردومانکرد. بەوەش یەکەم بۆردومانی ژەهراوی و کیمیایی کوردستان لەلایەن بەریتانیەکانەوە ئەنجامدرا. ئەوە دواتر بووە شێوازێک لە بۆردومانی دەوڵەتەکانی ناوچەکە لەدژی گەلی کورد. وەک لیام ئەندەرسن – گاریس ستانسفێڵد لە کتێبی «ئایندەی عێراق دیکتاتۆری، دیموکراسی یان دابەشبوون» دا نووسیویانە، لە راستیدا سەدام حوسێن خۆی خاوەنی هیچ رێگاو شێوازێک لەشەڕانگێزی نەبووە، بەڵکو پەرەپێدەری شێوازەکانی پیش خۆی بووە بۆ سەرکوتکاری و شەڕانگێزی. لەوانەش شێوازی بەریتانییەکانی لە بۆردومانکردنی کیمیایدا لەدژی گەلی کورد بەشێوەی پێشکەوتو پەرە پێداو بەکاری هێنا. راپەڕینەکەی سەید رەزا لە دێرسیم کاتێک گەلی کورد لەدوای سەرکوتکاریی کۆماری تورکیا بەسەرۆکایەتیی مستەفا کەمال لەساڵی ١٩٣٧ بە سەرۆکایەتیی سەید رەزا راپەڕین، دەوڵەتی تورکیا جگە لەشێوازەکانی پیلانگێڕی، فێڵ و درۆ بۆ فریودانی سەید رەزاو لەئەنجامدا سەرکوتی راپەڕینەکە لەسێدارەدانی سەید رەزاو هاوڕێکانی، بۆ پاکتاوکردن و سڕینەوەی کورد لەدێرسیم دەستی بە کوشتار و بۆردومان و دەرکردن و راگواستنی کورد کرد. بۆ یەکەمجار لە دێرسیم سەبیحە گۆکچە وەک فڕۆکەوانێکی ژن خەڵکی ئاوارە و لێقەومای دێرسیمی لەدۆڵ و دەشتەکاندا بۆردومان کرد. جگە لەوەش ئەو کەسانەی پەنایان بردبووە بەر ئەشکەوتەکان و خۆیان تیادا حەشار درابوو، لەلایەن سەربازانی سوپای تورکەوە بۆمبی خنکێنەر و کیمیایی هەڵدرایە ناو ئەشکەوتەکان و دەرگای ئەشکەوتەکانیان بەدیوار هەڵچنی و ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی دێرسیمیان بەو شێوەیە کۆمەڵکوژ کرد. وەک خۆیان دەڵێن، «هەموویان بە دەرمان وەک مشک کوشتووە». ئەو فڕۆکە و چەک و بۆمب و ماددە کیمیایانەی لەو کاتەدا، کە تورکیا بەکاری هێنابوو، چەک و کەرەستە و فڕۆکەی ئەڵمانی بوو، کە دەوڵەتی تورکیا لەو وڵاتەی کڕیبوون. کیمیابارانکردنی هەڵەبجە و سەردەشت رژێمی بەعس بەسەرۆکایەتیی سەدام حوسێن و پێش ئەوەی لەساڵی ١٩٨٨دا دەست بە پرۆسەی ئەنفال و کیمیابارانکردنی هەڵەبجە بکات، سیاسەتی راگواستن و بە عەرەبکردن و بە بەعسکردنی لە زۆربەی ناوچەکانی کەرکوک و گەرمەسێرو خانەقین لە دژی گەلی کورد ئەنجامدابوو. لەساڵی ١٩٨٨ رژێمی بەعس لە پرۆسەی ئەنفالدا ١٦ جار هێرشی کیمیایی لە دژی گوند و ناوچەکانی کوردستان ئەنجامدا. گەورەترین هێرشی کیمیایی سەدام بۆ سەر شاری هەڵەبجە بوو، کە بەلانیکەمەوە بووە هۆی کۆمەڵکوژکردنی ٥ هەزار کەس و بریندارکردنی زیاتر لە ١٠ هەزار کەسی تر. رژێمی سەدام هاوکات لە رۆژهەڵاتی کوردستان شارو ناچەکانی سەردەشت، بانە، مەریوان و نەوسود و زەردەی بە چەکی کیمیایی بۆردومان کرد، کە بووە هۆی شەهیدبوونی سەدان کەس و برینداربوونی چەند هەزار کەسی تر. زۆربەی کەرەستە و چەک و ماددە کیمیاییەکانی رژێمی سەدام حوسێنیش ئەڵمانی بوون. چەکی قەدەغەکراوو هێشووی و کیمیایی لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە لەساڵانی ١٩٩٠ و لەگەڵ پەرەسەندنی شەڕی چەکداریی نێوان دەوڵەتی تورکیا و پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) دەوڵەتی تورک بۆ بەرەنگاربوونەوەی هێزەکانی گەریلا لەشاخ و ئەشکەوت و دۆڵەکاندا لە چەند ناوچەیەکی باکووری کوردستان لەوانە، دێرسیم، ئامەد، گارزان، شرنەخ و جۆلەمێرگ گازی خنکێنەرو کیمیایی بەکارهێنا. ئەنقەرە جگە لەوانەش بۆمبی هێشووی و فسفۆڕی و قەدەغەکراوی لەو شەڕەدا بەکارهێناوە، کە بەپێی یاساکانی شەڕ و رێککەوتننامەکانی جنێڤ بەکارهێنانی ئەو چەکانە دەچنە خانەی تاوانی جەنگەوە. بەکارهێنانی چەکی تێرمۆباریک لەکوردستان لەگەڵ درێژەکێشانی شەڕی نێوان پەکەکەو دەوڵەتی تورکیا شێوازەکانی شەڕ گۆڕانکارییان بەسەردا هات و سوپای تورکیاش چەکی کوشندەترو مەترسیدارتری بەکارهێنا. پەکەکە بۆ خۆپاراستنی لە بۆردومانی بەهێزی فڕۆکە جەنگییەکانی سوپای تورکیا و موشەکەکانیان ژمارەیەکی زۆر ئەشکەوت و تونێلی لە شاخەکانی کوردستان دروستکردووە. دەوڵەتی تورکیاش هەوڵیداوە بەچەکی زۆر بەهێزو کوشندە لەو ئەشکەوت و تونێلانە بدات و زیان بەگەریلا بگەیەنێت. تورکیا جگە لە بەکارهێنانی بۆمبی فسفۆڕی و ناپاڵم و هێشوویی و کیمیایی بۆمبی تێرمۆباریکیشی بەکارهێناوە. دژی ناوەندی راگەیاندنی پەژاک لە ١ی ئایاری ٢٠٠٨دا ناوەندی راگەیاندنی پارتی ژیانی ئازادی کوردستان (پەژاک) لەیەکێک لە ئەشکەوتەکانی دۆڵە کۆکە لەقەندیل بووە ئامانجی هێرشی فڕۆکە جەنگییەکانی دەوڵەتی تورکیا. لەو ساڵانەدا تورکیا لە بۆردومان و هێرشەکانیدا بۆمبی زۆر بەهێزو هۆشمەندی بەکاردەهێنا. ئەوە شێوازێکی تازە بوو، کە تورکیا لەو قەبارە و ئاستەدا ئەو جۆرە هێرشانەی ئەنجام دەدا. وەک لە راگەیاندنەکان و هەواڵەکانی ئەو کاتی پەژاک و پەکەکەدا دەردەکەوێت، لە بۆردومانی ناوەندی راگەیاندنی پەژاک دا ٦ کادێری ئەو حزبە شەهید بوون. فڕۆکەکانی تورکیا بۆ ئەنجامدانی ئەو بۆردومانە چوونەتە ئاسمان و خاکی ئێران لەئاسمانی ئێرانەوە هێرشەکەیان ئەنجامداوە، کە ئەوەش بە رەزامەندی، یان خواستی ئیران ئەنجامدراوە. تەرمی ئەو راگەیاندکارانە پارچەی بۆمب یان گولـلەیان پێوە نەبوو، بەڵکو جلوبەرگەکانیان و پێستیان سوتابوو و رەنگی سەروچاویان رەش داگیرسابوو و چەند دڵۆپ خوێن بەدەم و گوێیانەوە بووە. حاڵەتی خنکان و سوتان بەتەرمەکانەوە دیار بووە. هەموو کەلوپەلی ناو ئەشکەوتەکەش سوتابوون، یان تەقیبوونەوە، یان هەڵوەشابوونەوە. هەموو ئاماژەکانی ئەو بۆردومانەو شوێنەوارەکانی دوای بۆردمانەکە نیشانەیە لەبەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریک لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە. بەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریک لەشارەکانی باکووری کوردستان لەدوای تێکچوونی پرۆسەی ئاشتی لەساڵی ٢٠١٥ و دەستپێکردنەوەی شەڕ لە نێوان پەکەکەو تورکیا، گەنجانی کورد لەباکووری کوردستان لە شارەکانیاندا خۆبەڕێوەبەرییان راگەیاندو دەستیان کرد بە بەرەنگاربوونەوەی دەوڵەتی تورکیا. سوپای تورکیا لە شەڕی شارەکاندا نەیتوانی بەشێوەی ئاسایی بەرەنگاری گەنجانی کورد بێتەوە، بۆ ئەوەش پەنای بردە بەر بەکارهێنانی تانک و تۆپ و بۆردومانکردنی شارەکان لە رێگەی فڕۆکەی ئێف ١٦ و کۆپتەری جەنگی و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە. ژێرزەمینەکانی جزیرو نسێبین دەوڵەتی تورکیا لەشەڕی شارەکاندا شێوازەکانی بەدەر لە پێوەرەکانی شەڕی بەکارهێناو بەپێی راپۆرتەکانی ئەوکاتی رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ تورکیا تاوانی جەنگ و کوشتاری بەکۆمەڵی ئەنجامداوە. لەشارۆچکەی جزیر لە پارێزگای شرنەخ ئەنجوومەنی خۆبەڕێوەبەری گەلی جزیر لەلایەن محمەد تونجەوە سەرۆکایەتی دەکراو بەتەواوەتی بەرەنگاریی سوپای تورکیایان دەکرد. سوپای تورکیا بۆ کۆنترۆڵکردنی جزیر لەساڵی ٢٠١٦ دەستیکرد بەکارهێنانی بۆمبی ئاگرین و خنکێنەر. لە ژێرزەمینەکانی جزیردا بەهۆی بەکارهێنانی ئەو جۆرە بۆمبانەوە زیاتر لە ١٣٧ کەس کۆمەڵکوژکران. ئەو کەسانە سوتاوی بە پێست و جەستەی زۆربەیانەوە دیاربوو. دەموچاویان رەش داگەڕابوو و نیشانەی خنکاندنیان پێوە دیار بوو، کە هەموو نیشانەکانی بەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریکیان پێوە دیار بوو. هاوکات سوپای تورکیا لەشاری نسێبین کۆڵانەکان و شەقامەکانی بە جۆرێک بۆمب بۆردومان دەکرد، کە ئاگرێکی بەهێزو شەپۆلێکی بەهێزو دوکەڵێکی چڕیان هەبوو. بەهێزیی ئەو بۆمبانە بۆ رووخان و تێکدان لە بۆمبە ئاساییەکان زیاتر بوون. شێوازی رووخاندنی خانووەکان و دیوارو راگرەکان هەموو نیشانەکانی بەکارهێنانی بۆمبی تێرمۆباریکیان تیادایە. ئەشکەوتەکانی شاخە سوور سوپای ئەنقەرە لەمانگی نیسانی ٢٠٢١دا زنجیرە هێرشێکی بەرفراوانی بۆ سەر ناوچەکانی زاپ و ئاڤاشین و مەتینا دەستپێکرد. یەکێک لەو ناوچانە، کە شەڕی زۆر گەورە و بۆردومانی زۆر بەهێز تیایدا روویدا شاخەسوور (تەپەسۆر/ گرێ سۆر) لە ئاڤاشین بوو. گەریلاکان لەساڵی ٢٠١٤ەوە زنجیرەیەک تونێل و ئەشکەوتی چەند نهۆمییان لەو شاخەدا دروستکردبوو بۆ ئەوەش سوپای تورکیا هێرشێکی چڕی کردبووە سەر ئەو شاخە. لەئەشکەوت و تونێلەکانی شاخە سووردا ١٠ گەریلا هەبوون و ماوەی ٨٠ رۆژ بەرەنگارییان کرد. لە کۆتایدا ٧ گەریلاکان شەهید بوون و ٣ کەسیان بە فەرمانی فەرماندەیی سەرووی خۆیانەوە لە ئەشکەوت و تونێلەکان کشانەوە. ئەو ٣ گەریلایە لەچاوپێکەوتن و گێڕانەوەکانیاندا بە وردی باسیان لەشەڕو هێرشەکانی ئەو ٨٠ رۆژە کردووە. بە وتەی ئەو گەریلایانە، سوپای تورکیا چەند جۆر چەکی کیمیایی بە رەنگی جۆراوجۆر و بۆنی جۆراوجۆر بەکارهێناوە. لەدوای چەند خولەک لەهەر هێرشێکی کیمیایی بۆ ناو ئەشکەوتەکان هێرشێک بە بۆمبێکی زۆر بەهێز ئەنجامدراوە، کە ئاگرێکی زۆر گەورەی لێکەوتووەتەوە و شەپۆلەکانی زۆر بەهێزبوون. ئەوەیان بۆ ئەوە بەکارهێناوە، کە شەپۆلە بەهێزەکان پاڵ بە گازە کیمیاییەکانەوە بنێت تاوەکو ئەو گازە بگاتە قوڵایی ئەشکەوتەکان. وەک ئەو گەریلایانە دەیگێڕنەوە لەیەکێک لەهێرشەکاندا لەرینەوە و هەژاندێک وەک بومەلەرزە لە شاخەکەدا روویداوە. لەدوای ئەوە دەنگی گەریلاکان لەنهۆمی سەرەوەی ئەشکەوتەکە نەماوە و وەڵامی بێتەلیش نادنەوە. کاتێک ئەمان دەڕۆن بۆ نهۆمی سەرەوە ئەوە دەبینن، کە گەریلاکان هەر یەکەیان بەلایەکدا کەوتوون و رەش داگیرساون و وەک ئەوە وابوون، کە خنکابن. هیچ پارچە بۆمبێک، یان فیشەک بە جەستەیانەوە نەبووە. هەموو شتەکانی ناو ئەو ئەشکەوتەی نهۆمی سەرەوە بەسەریەکدا کەوتبوون. کەلوپەلی بەر دەرگای ئەشکەوتەکە پەڕیبوو بۆ ئەو سەری ئەشکەوتەکە، تەنانەت خواردنەکانی ناو چێشتخانەی گەریلاکان تێکەڵ بە یەک ببوو. ئەوەی ئەو گەریلایانە پێناسەی دەکەن ناکرێت هیچ بۆمبێکی تر بێت جگە لە بۆمبی تێرمۆباریک. سوپای تورکیا ئەو شێوازەی لەهەموو شەڕەکان لەناوچەکانی ئاڤاشین، زاپ، حەفتانین، گارە، خواکورک و هەموو ئەو شوێنانە کە ئەشکەوت و تونێلی گەریلا تیادا بووە بەکارهێناوە، بەڵام رەنگە گەریلا رێگای خۆپارێزییان بەرامبەر بە شەپۆل و گازی ئەو بۆمبە دۆزیبێتەوە، کە سوپای تورکیا ناتوانێت بەئاسانی ئەشکەوتەکانیان بگرێت. ژمارەیەکی تر لەگەریلاکان و تەنانەت پزیشکی هێزەکانی گەریلا باسیان لەوە کردووە، کە سوپای تورکیا بۆمبی کیمیایی و گازی ژەهراوی بەکاردەهێنێت. موراد قەرەیلان لە دوای شەڕەکەی گارە لە ١٣ی شوباتی ٢٠٢١دا رایگەیاند، دیلەکانی ناو ئەو ئەشکەوتەکە بەهۆی بۆردومانی سوپای تورکیاوە گیانیان لەدەستداوە. ئەو تیمە لەگەریلاکانیان لەو شوێنەدا شەهید بوون، هیچیان شوێنەواری گولەو پارچەی بۆمب بە جەستەیانەوە نییە. سوپای تورکیا جۆرێک لەچەکی کیمیایی بەکارهێناوە و داوای کرد لیژینەیەکی بێلایەنی نێودەوڵەتی بڕواتە شوێنی ئەشکەوتەکەو شەڕەکەو لێکۆڵینەوە لەئەشکەوتەکەو تەرمەکان بکات. ئیدانەکردنی چەکی تێرمۆباریک بۆمبی تێرمۆباریک تائیستا بە فەرمی وەک بۆمبێکی قەدەغەکراو نەناسێنراوە، بەڵام کاتێک رووسیا لەچیچان ئەو بۆمبەی بەکارهێنا رێکخراوی هیومان رایتس وۆچ بەکارهێنانەکەی ئیدانە کرد. ئێستاش بە نیگەرانییەوە باس لەبەکارهێنانی ئەو بۆمبە لە ئۆکراین دەکرێت. رێکخراوی هیومان رایتس وۆچ داوایکردووە ئەو بۆمبە قەدەغە بکرێت. کورد لەکاتی بۆردومانکردنی سلێمانی و دێرسیم و هەڵەبجەو شارو شاخەکانی باکووری کوردستانەوە بە چەکی کیمیایی و ئاگرین و ژەهراوی داوا دەکات بەدەمیەوە بچن و بەکارهێنانی ئەو بۆمبانە لەدژی گەلی کورد قەدەغە بکەن، بەڵام هیچ کاتێک لەکات و سەردەمی خۆیدا باس لە ئەنجامدانی ئەو تاوانانە لەدژی گەلی کورد نەکراوە. جگە لە چەند دەنگێکی لاواز و کەم هیچ دەنگێک ئەو تاوانکارییانەی ئیدانە نەکردووە. تەنانەت کاتێک گەنجانی کورد بۆ ئیدانەکردنی بەکارهێنانی بۆمبی ژەهراوی و کیمیایی سوپای تورکیا لەشەڕەکانیدا لە سەرێکانی و عەفرین و زاپ و ئاڤاشین، لەمانگی تەمموزی ٢٠٢١دا لەشاری لاهای هۆڵەندا لەبەردەم بارەگای رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی چالاکیی ناڕەزایەتیان ئەنجامداو داوایانکرد، ئەو رێکخراوە بەئەرکی خۆی هەستێت و سەردانی بەرەکانی شەڕ بکات و لێکۆڵینەوە لەبەکارهێنانی چەکی کیمیای بکات و بەکارهێنەرەکانی ئیدانە بکات و رێوشوێن و سزای پێویستیان لەدژ بگیرێتەبەر، بەڵام ئەوەی روویدا هێرشی هێزەکانی پۆلیسی هۆڵەندا بوو بۆ سەر چالاکوانانی کوردو ٥٥ گەنجی چالاکوانی کوردیان بەتوندترین شێوە دەستگیرکردو هیچ کارێکیشیان بۆ لێکۆڵینەوە لەتاوانەکانی دەوڵەتی تورکیا ئەنجام نەدا.
هاوڵاتی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا رایگه‌یاند، زانیاری وردیان هه‌یه كه پێشتر له‌به‌ره‌كانی پێشه‌وه‌ی جه‌نگی دژ به ئۆكرانیا روسیا چه‌كی كیمیایی به‌كارهێناوه". لیز تره‌س، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا له كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند:" به‌ریتانیا نیگه‌رانه له باره‌ی ئه‌گه‌ری به‌كارهێنانی چه‌كی كیمیایی دژ به شاره‌كانی ئۆكرانیا له‌لایه‌ن روسیاوه و رودانی پێشهاتێكی هاوشێوه‌ش كاره‌سات به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێت". وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا ئاماژه‌ی به‌وه‌شكردوه، "زانیاری وردمان هه‌یه ده‌رباره‌ی ئه‌و چه‌كانه‌ی روسیا له مه‌یدانه‌كانی جه‌نگدا به‌كاریهێناون و یه‌كێك له‌و چه‌كانه‌ش چه‌كی كیمیاییه، ئه‌گه‌ر روسیا بیر له به‌كارهێنانی چه‌كی كیمیایی دژ به‌شاره‌كان بكاته‌وه ئه‌وا هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره ده‌كات، چونكه له‌ئێستادا خودی پوتین به هه‌ڵگیرساندنی جه‌نگێكی بێ پاساو هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره و مێژویی ئه‌نجامداوه".
هاوڵاتی سەرۆکی روسیا رایگەیاند:" رووسیا بەردەوام دەبێت لە ناردنی وزە بۆ ئەوروپا و جیهان هەتا ئەگەر لە رێگەی ئۆکرانیاشەوە بێت". ئەگەر سزاکان بۆ سەر وڵاتەکەی بەردەوام بێت، ئەوا لە هەموو جیهاندا نرخی خۆراک زیاتر بەرزدەبێتەوە". ڤلادیمیر پۆتین، سەرۆکی رووسیا لە راگەیەندراوێکدا رایگەیاند، روسیا بەردەوام دەبێت لە ناردنی وزە بۆ ئەوروپا و جیهان هەتا ئەگەر لە رێگەی ئۆکرانیاشەوە بێت. پۆتین ئاماژەی بەوە کرد، بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و وزە پەیوەندی بە روسیاوە نییە چونکە ئەو وڵاتە لە ناردنی وزە بەردەوامبووە لە ماوەکانی جەنگیشدا لەگەل ئۆکرانیا. هەروەها هؤشداری دەدات لەوەی، نرخی خۆراک بە شێوەیەکی گشتی زیاتر بەرەو بەرزبوونەوە دەروات ئەگەر سزاکانی ئەمریکا و ئەوروپا بۆ سەر وڵاتەکەی بەردەوام بێت. دوای هێرشکردنە سەر ئۆکرانیا، هەریەک لە وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریکا کۆمەڵێک سزایان بەسەر روسیادا لە بوارەکانی وزە و ئابووری و بازرگانی و سیاسیدا سەپاند. روسیاش هۆشداری دەدات کە بەردەوامی ئەو سزایانە بۆسەر ئەو وڵاتە، کاریگەری گەورەی نەرێنی لەسەر جیهان دروست دەکات.
