ئێران: هیچ پلانێکمان نییە بۆ دروستکردنی چەکی ئەتۆمی 

هاوڵاتی محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق  لە کۆنگرەیەکی هاوبەشدا لەگەڵ مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان  ئەمڕۆ سێشەممە دوای واژووکردنی ڕێکەوتنامەیەک بۆدوبارە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم رایگەیاند، "رێککەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا بۆ هەموو عێراق گرنگە و دوای واژووکردنی راستەوخۆ جێبەجێدەکرێت". سودانی وتیشی "لەسەر بنەمای بڕیارەکەی دادگەی پاریس، هەناردەکردنی نەوت راگیرابوو. راگرتنی هەناردەکردنی نەوت زیانی بە هەرێمی کوردستان و عێراق گەیاندووە". راشیگەیاند، "رێكەوتنەكەمان لەگەڵ بەغدا لەچوارچێوەی دەستوردایە و سودی دەبێت بۆ هەمو پێكهاتەكانی عێراق و دڵنیاشم ئەمجارە رێكەوتنەكە جێبەجێدەكرێت". باسیلەوەشکرد،  هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ هەموو عێراق سوودی دەبێت و راگرتنی لە بەرژەوەندی هیچ لایەنێکدا نەبووە. ئەوەشی خستەڕوو: لە ئێستادا کار لەسەر ئامادەکردنی یاسای نەوت و گاز دەکەین. لە بەشێکی دیکەی گوتەکانیدا سوودانی گوتی "ئێمە لە خەمی ئەوەداین کورتهێنان لە بودجە زیاتر نەبێت". هاوکات مەسرور بارزانی سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان  کە ئەمڕۆ بە سەرۆکایەتی شاندێک چووە بەغدا بەمەبەستی واژۆکردنی رێککەوتنەکە، لەو کۆنگرە رۆژنامەوانییە هاوبەشەدا رایگەیاند "نییەتی ئێمە رێککەوتن بووە. بە هەوڵی بەرێز سوودانی ئەم رێککەوتنە وەک خۆی جێبەجێ دەکرێت و دەبێتە دەستپێکی هاوئاهەنگی زیاتر لەنێوان هەردوولا". وتیشی، "هیوادارم ئەم رێکەوتنە ببێتە بنەمای چارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان هەولێر و بەغدا، هەروەها ببێتە هۆی پەسەندکردنی پڕۆژەیاساکانی بودجە و نەوت و گاز لە پەرلەمانی عێراق". مەسرور بارزانی ئەوەشیخستەڕو، "دوای راوەستاندنی نەوتی هەرێمی کوردستان زیان تەنها بە خەڵکی هەرێمی کوردستان نەگەیشتوە، بەڵکو زیان بە هەمو خەڵکی عێراق گەیشتوە، ئەم شێوازە نوێیەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمیش، داهاتی عێراق زیاتر دەکات و هەمومان تێیدا سودمەند دەبین". ئاماژەی بەوەشكرد، "نیازی ئێمە رێککەوتن بوە، بە هەوڵی سودانی ئەم رێککەوتنە وەک خۆی جێبەجێدەکرێت و دەبێتە دەستپێکی هاوئاهەنگی زیاتر لەنێوان هەردولا، بۆیە دڵنیام ئەمجارەیان جێبەجێدەكرێت" سەبارەت بە گرنگیی رێککەوتنەکەش جەختی کردەوە لەوەی "ئەم رێککەوتنە گرنگە بۆ هەموو خەڵکی عێراق و دەبێتە بنەمایەک بۆ بودجە و یاسای نەوت و گاز".    

هاوڵاتی  محەمەد شەیاع سودانی بۆ کەناڵی جەزیرە: هەرێمی کوردستان کاتی خۆی بە ناچاری و دوای بڕینی بۆدجەکەی، نەوتی خۆی فرۆشت.  سەرۆکوەزیرانی عێراق محەمەد شەیاع ئەلسودانی لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی جەزیرەی قەتەری ئەو راستییەی درکاند کە هەرێمی کوردستان دوای بڕینی بۆدجەکەی لە لایەن بەغداوە لە ساڵی 2014 بە ناچاری دەستی بە فرۆشتنی نەوت کردوە. وتیشی ،هەرێم سەرباری بێ بودجەیی، تووشی شەڕی سەختی داعش بوو، و لە هەمان کاتیشدا ژمارەیەکی یەکجار زۆری ئاوارە و پەنابەر روویان لە هەرێم کرد و ئەوانیش بوونە بارگرانییەکی گەورە و هۆکاری کەمبوونەوەی خزمەتگوزاری، بۆیەش هەرێم بە ناچاری دەستی بە نەوت فرۆشتن کرد.. سودانی کە یەکەم گەورە بەرپرسی عێراقە کە ئەو راستییە دەدرکێنێ.  باسی لەوەش کرد کە هەرێم بە هۆی فرۆشتنی ناچارییەوە هەندێ مەرجی ناڕەوای گرێبەستی کۆمپانیاکانی قبوڵ کردووە، هیواشی خواست بە دەرچواندنی یاسای نەوت و غاز هەموو کێشەکانی نەوت و غاز و ناکۆکییەکان لەو بارەیەوە کۆتاییان بێت. سوودانی باس لە رێککەوتنی لەسەر بودجەش دەکات و دەڵێت: "ئەم رێککەوتنەی لەسەر یاسای بودجە کراوە دەتوانێت کۆتایی بەم کێشانە بێنێت و بودجەیەکی گشتگیربێت بۆ هەموو عێراقییەکان. لە هەمان کاتیشدا خۆمان بۆ دەرچوواندنی یاسای نەوت و گاز ئامادە دەکەین."   جەخت دەکاتەوە کە بەشێک لە رێککەوتنی سیاسی نێوان لایەنەکانی پێکهێنەری حکومەتی فیدراڵیی عێراق چارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان بەغدا و هەولێرە کە یەکێکیان پرسی نەوت و گازە و دەڵێت: "گەیشتووینەتە رێککەوتن و خراوەتە نێو یاسای بودجەوە، کە ئەوەش بەشێکە لە رێککەوتنە سەرەکییەکە. ماوەی شەش مانگیشمان دانابوو، هەرچەندە کەمێک دوادەکەوین، بۆ ئەوەی یاسای نەوت و گاز دەربچێت، کە پەیوەندییەکە بەشێوەیەکی تەواو رێک دەخات."  محەمەد شیاع سودانی دەڵێت ئەو ئاڵنگارییەی رووبەڕووی عێراق دەبێتەوە گەندەڵییە نەک داعش، "داعش کۆتایی هات، گەندەڵی ئەو ئاڵنگارییەیە کە رووبەڕووی دەوڵەت دەبێتەوە". هەروەها  "بەشێک لە گەندەڵی پارێزراوە، لەلایەن رووە سیاسی و فەرمییەکانەوە و ئەمەش ئاڵنگارییەکەیە. لە قۆناخی رابردوودا ئیرادەیەکی راستەقینە نەبووە بۆ رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی، ئەگەرنا رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی قورس نییە". سەرۆکوەزیرانی عێراق ئاماژە بەوەش دەکات کە عێراق پێویستی بە فەلسەفەیەکی نوێی ئابووریی هەیە و دەڵێت: "دەبێت ئابووریمان لەسەر روانین و فەلسەفەیەکی نوێ بێت، نەک روانینی دیکتاتۆریانە کە لە رژێمی پێشوودا هەبوو".

پۆلیسی هاتوچۆی ئێران رایگەیاند لە پشوەکانی نەورۆزی ئەمساڵدا گەشت و هاتوچۆ بەراورد بە ساڵی رابردو زۆرتر بوە و روداوەکانی هاتوچۆش زیاتر لە 16 هەزار قوربانیی لێکەوتوەتەوە. کەمال هادیانفەر، بەڕێوبەری پۆلیسی هاتوچۆی ئێران رایگەیاند؛ لە 18ی مانگی ئازار تا سێی مانگی نیسان 821 کەس بە روداوەکانی هاتوچۆ گیانیان لەدەستداوە و 16 هەزار کەسیش برینداربون. هادیانفەر، ئاماژەی بەوە کردوە رێژەی هاتوچۆ و گەشتەکانی تایبەت بە نەورۆز لە ئەمساڵدا بەراورد بە ساڵی رابردو 40% بەرزبوەتەوە بەڵام رێژەی ئەو کەسانەی بە روداوەکانی هاتوچۆ گیانیان لەدەستداوە بۆ 22% کەم بوەتەوە. بە پێی ئامارەکانی پۆلیسی هاتوچۆ لە ماوەی 18 رۆژی پشوەکانی نەورۆز لە ئێران رۆژانە زیاتر لە 45 کەس بە روداوی هاتوچۆ گیانیان لەدەستداوە. لە ئامارەکانی پۆلیسی هاتوچۆ دەرکەوتوە زیاترین گەشت بۆ پارێزگاکانی گیلان و مازەندەران لە باکوری ئێران کراوە و دانیشتوانی تاران زیاترین گەشتیان بەراورد بە ناوچەکانی دیکە کردوە.

پەروەردەی ئێران خوێندن لە کچانی بێسەرپۆش قەدەغە دەکات و لە خوێندنگەیەکی رۆژهەڵاتی کوردستانیش ژمارەیەک خوێندکاری کچ ژەهراویکران. ئەمڕۆ دووشەممە وەزارەتی پەروەردەی ئێران لە بەیاننامەیە 16 خاڵیدا رایگەیاند؛ رێگە بەو کچانە نادرێت کە پابەندی سەرپۆش و باڵاپۆشی بە شێوازی کۆماری ئیسلامی نەبن. لە بەیاننامەکەدا هاتوە: ئەگەرچی ژمارەی ئەو کچانەی پابەندی یاسا و رێساکانی باڵاپۆش لە خوێندنگاکانی ئێراندا نابن کەمە بەڵام وەزارەتی پەروەردە هیچ خزمەتگوازرییەک بۆ ئەو کەسانە تەرخان ناکات و لە پڕۆسەی خوێندن بێبەش دەکرێن. بەیاننامەکەی وەزارەتی پەروەردەی ئێران لە کاتێکدایە تا ئێستاش ناڕەزایەتیی لەسەر سەپاندنی یاسا توندەکانی تایبەت بە سەرپۆش لەو وڵاتە بەردەوامە و لە بەرامبەریشدا دەسەڵاتی ئەو وڵاتە رێوشوێنەکانی توند کردوەتەوە و دەیان شوێنی گەشتیاریی داخراون بە بیانوی بونی کچان و ژنان بە بێ سەرپۆش. لە لایەکی دیکەوە سەرچاوەکانی هەواڵی رۆژهەڵات بڵاویان کردەوە رۆژی دووشەممە ژمارەیەک خوێندکاری کچ لە خوێندنگەی( 22ی بەهمەن) لە شاری نەغەدە لە پارێزگای ورمێ بەهۆی ژەهراویکردنەوە رەوانەی نەخۆشخانە کراون. نزیکەی سێ مانگە روداوی ژەهراویکردنی کچانی خوێندکار لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران بەردەوامە و وەزارەتی ناوخۆی کۆماری ئیسلامی رایگەیاندوە زیاتر لە 100 کەسی بە تۆمەتی ژەهراویکردنی کچانی خوێندکار دەستگیر کردوە.

سوپای ئێران رایگەیاند؛ فڕۆکەیەکی جەنگی ئەمریکا سنوری ئاسمانی وڵاتەکەی بەزاندوە و دوای هۆشداریی پێدان لە ناوچەکە دروکەوتوەتەوە. سوپای ئێران ئەمڕۆ یەکشەممە لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاند؛ فڕۆکەیەکی جۆری(EP-3E) هێزی دەریاوانی ئەمریکا لە سنوری دەریای عومان هاوتوەتە سنوری ئاسمانی ئێران. سوپا ئاماژەی بەوە کردوە؛ ئەو فڕۆکەیە دوای پێدانی هۆشداریی لە لایەن هێزی دەریاوانی سوپای ئێرانەوە، گەڕاوەتەوە بۆ سنوری نێودەوڵەتیی ئاوەکانی ئەو ناوچەیە. فڕۆکەی جۆری(EP-3E) ئەمریکی تایبەتە بە جەنگی ئەلیکترۆنی و چاودێریی سەربازییە کە تەنها لە لایەن هێزەکانی ئەمریکا و ژاپۆن بەکاردەهێنرێن.  

جەنەڕاڵێکی بەریتانیا هۆشداریی دەدات لە پەیوەندییەکانی ئێران و روسیا و دەڵێت: ئەو پەیوەندییانە ئاسایش و سەقامگیریی ناوچەکە دەخاتە مەترسییەوە. جەنەڕاڵ مارتین سامپسۆن (سامی)، راوێژکاری باڵای وەزارەتی بەرگریی بەریتانیا بۆ کاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رایگەیاند؛ ئەوەی بڕیارە ئێران لە بەرامبەر پێدانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و موشەک بە روسیا وەریگرێت سەقامگریی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەخاتە ژێر هەڕەشەوە. سامپسۆن وتویەتی: چاوەڕێ ناکرێت پەیوەندییەکانی مۆسکۆ و تاران ببێتە مایەی خێر بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رەنگە ئێرانیش فڕۆکەی جەنگی و ئامێری تایبەت بە دروستکردنی موشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی پێشکەوتو لە روسیا وەرگرێت. ئەو جەنەڕاڵەی بەریتانیا جەختی لەوە کردوەتەوە؛ هاوکارییەکانی روسیا و سەرکێشییەکانی کۆماری ئیسلامی دەبێتە مەترسیی گەورە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پێویستە رێگریی لە قوڵبونەوەی پەیوەندییەکانی مۆسکۆ و تاران بکرێت. پێشتر رۆژنامەی واڵستریت جۆرناڵ بڵاوی کردبوەوە کە روسیا ئامێری تایبەت بە چاودێریی ئەلیکترۆنیی هێڵەکانی مۆبایل و ئینتەرنێت و ێنەگریی پێشکەوتو بۆ ناسینەوەی تۆمەتبارانی لە بەرامبەر فڕۆکەی بێفڕۆکەوان رادەستی کۆماری ئیسلامی ئێران کردوە.  

ئەمڕۆ یەكشەممە جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان مەحسین مەندەلاوی ڕەوانەكردنی ڕەشنووسی یاسای بودجەی فیدراڵی بۆ لیژنەی دارایی پەرلەمانی ڕاگەیاند. نووسینگەی ڕاگەیاندنی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان لە بەیاننامەیەكدا كە بۆ ئاژانسی هەواڵی عێراقی (INA) ناردووە و ڕایگەیاندووە : مەحسین مەندەلاوی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان ڕەشنووسی یاسای بودجەی فیدراڵی ئاراستەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كرد. بەپێی بەیاننامەكە مەندەلاوی ئاڕاستەی كردووە لێكۆڵینەوە و گفتوگۆكانی خێراتر بكات بۆ ئەوەی لە نزیكترین دانیشتندا بیخاتە بەرنامەی كارەوە.

بەگوێرەی ئاژانسی ئانادۆڵو، فوئاد ئاکتای جێگری سەرۆک کۆماری تورکیا رایگەیاندووە، "تورکیا هەموو تواناکانی خۆی لە دوای بوومەلەرزەکە چڕ کردۆتەوە بۆ هاوکاری کردنی ئەو کەسانەی زیانیان بەرکەوتووە، تا ئێستاش هاوکاری ماددی بەسەر زیاتر لە ملیۆنێک و 500 هەزار زیانلێکەوتوو دابەش کراوە، هەروەها حکوومەت توانیویەتی لە ماوەی سێ هەفتەی دوای کارەساتەکەدا لووتکەی قەیرانەکە تێپەڕێنێت. ئاماژەی بەوەش کردووە، ئێستا تیمەکانیان چوونەتە قۆناغی دووەمەوە "لە ڕووبەڕووبوونەوەی کاریگەرییەکانی کارەساتەکەدا، هەنگاوەکانیان بەئاڕاستەی ئاوەدان­کردنەوە و نۆژەن­کردنەوەی ئەو ناوچانەی کە بەهۆی بوومەلەرزەکەوە زیانیان بەرکەوتووە دەستپێکردووە". ناوبراو ئەوەشی خستۆتەڕوو، تا ئێستا نزیکەی 50%ی داروپەردوی بوومەلەرزەکە لابراون، هاوکات ئامانجیان لابردنی هەموو داروپەردوەکانە تا جەژنی ڕەمەزان، جگە لە شاری ئەنتاکیا کە لابردنی داروپەردوەکەی دوو هەفتە دوای جەژن تەواو دەبێت".

لەنێوان رۆژانی ٢٤-٣٠ی ئاداردا دوو هەزار و ٥٨٧ کۆچبەری نایاسایی لە سەرانسەری توركیادا ده‌ستگيركراون و هه‌زار و ٧٤١ کۆچبەری نائاسایی دیپۆرتی وڵاته‌كانیان كراونەتەوە. به‌پێی ئه‌و ڤیدیۆیه‌ی كه‌ لە هەژماری تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی وەزارەتی ناوخۆی توركیادا بڵاوكراوه‌ته‌وه‌، له‌ هه‌فته‌ی ٢٤-٣٠ی ئاداردا له‌ سه‌رانسه‌ری وڵاته‌كه‌دا، دوو هەزار و ٥٨٧ کۆچبەری نایاسایی ده‌ستگيركراون كه‌ ٩٢٢یان ئه‌فغانی، ٣٩یان پاكستانی، هه‌زار و ٦٢٦یان له‌ ره‌چه‌ڵه‌كی دیكه‌ بوون. هاوكات هه‌زار و ٧٤١ کۆچبەری نایاسایی دیپۆرتی وڵاته‌كانیان كراونه‌ته‌وه‌ کە ٤٩٣یان ئه‌فغانی، ٧١ کەسیان پاكستانی و هه‌زار و ١٧٧ کەسیان له‌ ره‌چه‌ڵه‌كی دیكه‌ بوون و به‌شێوه‌یه‌كی نایاسایی چوونه‌ته‌ نێو توركیا. ژمارەی ئەو کۆچبەرە نایاساییانەی لە سەرەتای ئەمساڵەوە دیپۆرتی وڵاته‌كانیان کراونەتەوە، گەیشتووەتە ٢٦ هەزار و ٢٨ کۆچبەر. له‌ هه‌مان ماوه‌دا، رێگری لە چوونه‌ ناوه‌وه‌ی ٥٩ هەزار و ١٠٤ کۆچبەری نایاسایی بۆ تورکیا کراوه‌. ١٦ هەزار و ٣٤٤ کۆچبەری نایاسایی لە ناوەندەکانی ره‌وانه‌كردنه‌وه‌دان، لەو ژمارەیەش چوار هەزار و ٣٣٠ کەسیان ئه‌فغانی، هه‌زار و ٩٤٥یان پاكستانی و ١٠ هەزار و ٦٩یان له‌ ره‌چه‌ڵه‌كی دیكه‌ن.

ئازەربایجان رایگەیاند؛ هەشت کەسی دیکە بە تۆمەتی سیخوڕیی بۆ کۆماری ئیسلامی ئێران دەستگیر کردوە. وەزارەتی ناوخۆی ئازەربایجان لە راگەیەنراوێکدا رایگەیاند هەشت کەسی دیکە بە تۆمەتی سیخوڕی بۆ کۆماری ئیسلامی ئێران دەستگیرکراون و میدیاکانی ئێران دەڵێن زۆربەی دەستگیرکراون کەسانی ئایینین . لە لایەکی دیکەوە میدیاکانی کۆماری ئیسلامی ئێران بڵاویان کردوەتەوە کە سێ کەس لەو دەستگیرکراوانە خوێندنی ئایینییان لە ناوەندی خوێندنی ئایینیی شیعە لە شاری قوم تەواو کردوە. نزیکەی 85٪ی دانیشتوانی ئازەربایجان موسوڵمانی شیعەن و ئەوەش وای کردوە کۆماری ئیسلامی ئێران سەرنجی لەسەر شیعەکانی ئەو وڵاتە بێت و دەسەڵاتی باکو چەند جارێک دژی هەوڵەکانی تاران وەستاوەتەوە. پێشتریش ئازەربایجان لە بەیاننامەیەکد دەستگیرکردنی تۆڕێکی 39 کەسی بە تۆمەتی سیخوڕی بۆ کۆماری ئیسلامی ئێرانی راگەیاندبون. لە ماوەی رابردودا ناکۆکییەکانی نێوان ئێران و ئازەربایجان زیادی کردوە و ناکۆکییەکانیش بە هێرشکردنە سەر باڵیۆزخانەی ئازەربایجان لە رۆژی هەینی (27/1/2023)لە تاران توندیی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە ئەو وڵاتە باڵیۆزخانەکەی بە تەواوەتی داخست و رایگەیاند تەنها کۆنسوڵخانەکەی لە شاری تەبرێز ئەرک و کارەکانی نێوان باکو و تاران جێبەجێ دەکات.

پۆلیسی ئێران ئاشکرای دەکات رێژەی تاوانی ئابوریی لە ساڵێکدا بەرزبوەتەوە 68 هەزار تۆمەتباری پەیوەندیدار بە بواری ئابوریی و داراییەوە دەستگیر کراون. سەعید مونتەزیرمەهدی، وتەبێژی فەرماندەیی پۆلیسی کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند؛ لە 21ی مانگی ئازاری ساڵی رابردود تا مانگی ئازاری ئەمساڵ بە هۆی کاری قاچاخچێتی دەست بەسەر 43 هەزار ئۆتۆمبێلدا گیراوە و 68 هەزار تۆمەتباری ئابوریی لە وڵاتەکەدا دەستگیر کراون. بە وتەی مونتەزیرمەهدی ئەو کەسانەی لە ماوەی ئەو ساڵەدا لە ئێران دەستگیر کراون، تۆمەتەکانیان پەیوەندیی بە تاوانە ئابورییەکانی جۆری سپیکردنەوەی پارە و قاچاخی و داگیرکردنی زەوی و شاردنەوە و کۆگاکردنی نایاسایی کاڵا و پێدوایستییەکان بە ئامانجی بەرزکردنەوەی نرخ بوە. لە ئامارەکانی پۆلیسی ئێران ئاماژە بەوە کراوە تاوانی داگیرکردنی زەوی بە رێژەی 60% بەراورد بە رابردو زیادی کردوە و هاوکات تاوانی سپیکردنەوەی پارە بە رێژەی 29% زیادی کردوە. وتەبێژی فەرماندەیی پۆلیسی ئێران ئاماژەی بەوەش کردوە کە لە ماوەی ئەو ساڵەدا لانیکەم هەزار کەس بە تۆمەتی قاچاخچێتی دەستگیر کراون.  

کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی تورکیا فۆرمی دەنگدانی سەرۆکایەتی تورکیای ئاشکرا کرد.   کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی تورکیا، فۆرمی دەنگدانی سەرۆکایەتی تورکیای ئاشکرا کرد کە بڕیارە هاوکات لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی تورکیا لە ١٤ی ئایاردا بەڕێوەبچێت. بەگوێرەی فۆرمەکە، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا و کاندیدی هاوپەیمانی کۆمار ژمارە یەک، موحەڕەم ئینجە سەرۆکی پارتی مەملەکەت ژمارە دوو، کەمال کلچدارئۆغلۆ سەرۆکی پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) و کاندیدی هاوپەیمانی گەل ژمارە سێ و سینان ئۆغان کاندیدی هاوپەیمانی (ئاتا) لە ریزی چوارەمی فورمەکەدان. لەلایەکی دیکەوە، ١٠ی نیسان دوایین وادەیە کە پارتە سیاسیەکان ناوی کاندیدەکانیان و هاوپەیمانێتیەکان پێشکەش بە کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان بکەن، بۆ ئەوەی فۆرمی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانیش ئامادە و ئاشکرا بکرێت. لە ئیستادا سێ هاوپەیمانی بەهێز لە هەڵبژاردنەکاندا رکابەرایەتی یەکدی دەکەن بۆ بەدەستهێنانی زۆرترین کورسی پەرلەمان کە ئەوانیش ( هاوپەیمانی گەل، هاوپەیمانی کۆمار و هاوپەیمانی رەنج و ئازایە). بەگوێرەی زۆربەی راپرسیەکان، دەنگەکانی کلچدارئۆغلۆ لە هەموو کاندیدەکانی دیکە زیاترە و دەسەڵات (ئاکەپە و مەهەپە) ئیدی ناتوانن زۆربەی کورسیەکانی پەرلەمان بەدەست بهێنن.

سەرۆکی کۆمپانیایەکی گەورەی راپرسی لە تورکیا دەڵێت، ٨٠٪ی گەنجانی تورکیا دەنگ بە پارتەکانی نێو هاوپەیمانی کۆمار نادەن کە لەلایەن ئەردۆغانەوە پێکهێنراوە. نزیکەی شەش ملیۆن گەنج کە تەمەنیان لەنێوان ١٨ بۆ ٢٥ ساڵدایە، لە هەڵبژاردنەکانی ١٨ی ئایاردا لە تورکیا مافی دەنگدانیان هەیە. ئەڕدال ئاکئاڵتون سەرۆکی کۆمپانیای 'بوپار'ی تایبەت بە راپرسی و لێکۆلینەوەکان لەم بارەیەوە بۆ رۆژنامەی جمهوریەتی نزیک لە پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) قسەی کرد. ئەڕدال ئاکئاڵتون دەڵێت، " دەسەڵاتی سیاسی تورکیا هیچ پرۆژەیەکی بۆ گەنجان نەبووە کە پشتگیریان بکات و ئەمەش وادەکات، ئەگەری گۆڕانی دەسەڵات، ببێتە هۆی خۆشحاڵی گەنجان." ئاکئاڵتون ئاماژەی بەوەکردووە کە کۆمپانیاکەیان، راپرسیەکی بە شیوەیەکی بەرەوڕوو لەگەڵ ٣ هەزار گەنج لە ١٢ هەرێمی تورکیا ئەنجامداوە و پرسیاری لە گەنجان کراوە کە دەنگ بە کام پارتی سیاسی تورکیا دەدەن؟ لە ئەنجامی راپرسیەکەیاندا دەرکەوتووە کە ٨٠٪ی گەنجانی تورکیا، ئامادە نین دەنگ بە پارتەکانی نێو هاوپەیمانی کۆمار بدەن کە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا سەرۆکایەتی دەکات. ئەڕدال ئاکئاڵتون سەرۆکی کۆمپانیای 'بوپار' راشیگەیاند، بەگوێرەی راپرسیەکەیان ٨٠٪ی گەنجان ئاماژەیان بەوەکردووە کە لە دۆخی تورکیا نیگەرانن و دەیانەوێت وڵات جێبهێڵن، بەڵام ئەگەر دەسەڵات لە تورکیا بگۆڕدرێت، ئامادەن لە وڵات بمێننەوە و چاودێری دەسەڵاتی نوێ بکەن کە چی بۆ گەنجان پێیە. ئەڕدال ئاکیاڵتون لە کۆتایی قسەکانیدا دەڵێت،" من لەو بڕویەدا نیم، هاوپەیمانی کۆمار (دەسەڵات) بتوانێت، زۆربەی کورسیەکانی پەرلەمانی تورکیا بەدەست بهێنێت."

 هاوڵاتی  باڵیۆزی ئێران لەعێڕاق محمدکازم ئال سادق رایگەیاند کەوا ئێران کێشەی کەمئاوی هەیە. ئال سادق بەمیدیاکانی عێراقی راگەیاندووە بەپێی ئامارەکان نزیکەی 80٪ ی ئاوی عێڕاق لە باکوورەوەدێت، کەچی تەنها ڕێژەی 8تاکو 10 لەئێرانەوەدێت و بەگشتی کێشەی ئاولەهەموو ناوچەکەدا هەیە. وتیشی کۆماری ئیسلامی ئێران کێشەی کەمئاوی هەیە و ڕووبارێک بەناوشاری ئەسفەهان تێپەڕدەبێت بەڵام ئێستا وشکی کردووە، جوتیارانیش خۆپێشاندان دەکەن بۆ داواکردنی ئاو ژمارەیەکی زۆریش لە مەڕو ماڵیات لەبەربێئاوی لەناوچەکانی باشوور مرداربوونەتەوە. ئاماژەشی بەوەکرد کە شایستەی داراییمان لەبری کارەبا وگاز گەیشتووەتە 11 ملیار دۆلار، هەروەها کۆماری ئیسلامی ئێران پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە هەیە.   

هاوڵاتی ئێران كەچەقی گواستنەوەی ماددە هۆشبەرەكانە لەجیهان، خاوەنی مێژوویی 500 ساڵەیە لەگەڵ ماددەی هۆشبەری تریاك و لەئێستاشدا 12 ملیۆن دانیشتوی ئەو وڵاتە بەشێوازی كاتی یان هەمیشەیی ئالودەی ماددە هۆشبەرەكان بوون و تەنها لەساڵێكدا دەست بەسەر 600 تۆن ماددەی هۆشبەردا گیراوە. لەنوێترین زانیاریی ناوەندی كارو كاروباری كۆمەڵایەتیی ئێران دەركەوتووە 50%ی ئالودەبوانی ماددە هۆشبەرەكان ماددەی تریاك و و دوای تریاك، ماددەی جۆری گوڵ و كریستاڵ(كراك) زیاترین بەكارهێنانی هەیەو زۆرینەی كچان و ژنانی ئالودەبوو ماددەی هۆشبەری جۆری گوڵ بەكاردەهێنن. كریستاڵ یان كراك كە لەئێستادا لەشارەكانی سەردەشت و مەهابادو ورمێ و چەند شارێكی دیكەش لەڕۆژهەڵاتی كوردستان دروستدەكرێت و بووەتە دیاردەو دانیشتوانی ئەو بەشە لەكوردستان ئەو دیاردەیە بەدەستی دەسەڵات بۆ گیرۆدەكردنی گەنجان و لاوان بەماددە هۆشبەرەكان ناودەبەن چونكە ئەو ناوچانە لەئامارەكاندا بەبەردەوامیی بەپاكترین ناوچەی جوگرافیای ئێران لەقەڵەمدراون كەكەمترین بازرگانی یان بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكانی تێدا بەدیكرابێت. ساڵی 2021 ژمارەی ئالودەبوانی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران گەیشتووەتە 12 ملیۆن كەس كە لەو ژمارەیە چوار ملیۆن و 500 هەزار كەسیان بەكارهێنی بەردەوامی ماددە هۆشبەرەكان ئەژماردەكرێت و ژنان (10%)ی كۆی ژمارەی ئالودەبوان بەماددە هۆشبەرەكان لەو وڵاتە پێكدێنن. ساڵی 2009 بەپێی راپۆرتێكی نهێنیی نەتەوەیەكگرتووەكان كۆماری ئیسلامی ئێران بەگەورەترین بازرگانی ماددە هۆشبەرەكان لەجیهان لەقەڵەمدراوەو تەنانەت ناوی سوپای پاسداران لەو راپۆرتەدا وەك هێزێكی سەربازیی هێنراوە كەسەرقاڵی گواستنەوە و بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوەیە. بەپێی زانیارییەكان لەماوەی ساڵی رابردوودا 182 بەلوچ لەسێدارە دراون كەتۆمەتی (81%)یان بازرگانیی بەماددەی هۆشبەرەوە بوووە. پارێزگای سیستان و بەلوچستان كە بەهەژارترین پارێزگای ئێران لەكۆی 31 پارێزگای ئەو وڵاتە ئەژماردەكرێت و ژمارەیەكی زۆری كاسبكاران و گەنجانیان ناچارن بۆ دابینكردنی بژێوی كاری گواستنەوەی سوتەمەنی و كاڵاو ماددە هۆشبەرەكان  لەنێوان ئێران و ئەفغانستان و پاكستاندا بكەن. دەسەڵاتی ئێران جەخت لەوە دەكاتەوە 70%ی جێبەجێكردنی سزای سێدارە سەرتاسەری وڵاتەكە پەیوەندیی بەتۆمەتبارانی بازرگانیی بەماددەی هۆشبەرەكانەوە هەیە. دوستعەلی جەلیلی، فەرماندەی پۆلیسی ئێران لەسیستان و بەلوچستان ئاماژەی بەوە كردووە كە لەیەك سالدا 71 باندی گەورەی بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكان لەو پارێزگایە دەستگیركراون و دەستگیراوە بەسەر 95 تۆن و 177 كیلۆگرام ماددەی هۆشبەر. رەزا بەنی ئەسەدیفەر، سەرۆكی پۆلیسی پێشگیریی ئێران لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا بەمیدیای وڵاتەكەی راگەیاندووە؛ تەنها لەساڵی رابردووداو لەئەنجامی 12 هەزار هەڵمەتی هێزەكانی پۆلیس، دوو تۆن و 622 كیلۆ لەجۆرەكانی ماددەی هۆشبەر لەفڕۆكەخانەكانی ئێراندا دەستی بەسەردا گیراوە. ئیسكەندەر موئمینی، ئەمینداری ناوەندی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران رایگەیاندووە؛ لەساڵی 2022 دەستگیراوە بەسەر 600 تۆن لەجۆرە جیاوازەكانی ماددە هۆشبەرەكان و بەو پێیە ئێران بووەتە یەكەم وڵاتی جیهان كەدەستی بەسەر زیاترین بڕی ماددەی هۆشبەردا گرتووە. موئمینی وتوویەتی: ئێران لەیەك ساڵدا دەستی بەسەر 92%ی تریاكی هەموو جیهان و 59%ی مۆرفین و 27%ی هیرۆئینی جیهاندا گرتووەو هەر بەو هۆیەوە لانیكەم 12 پۆلیس و هێزی ئەمنیی كوژراون. ئاماژە بەوە كراوە 70%ی ئەو بڕە لەماددە هۆشبەرەكان لەحەوت پارێزگای رۆژهەڵاتی ئێران دەستی بەسەرداگیراوەو 20%یشی لە پارێزگاكانی دیكەی وڵاتەكە بووە. ئەفغانستان كەنزیكەی 95%ی هەموو تریاكی جیهان بەرهەمدەهێنێت ئەو ماددەیە بۆ ئێران دەگوازێتەوەو لەئێرانیشەوە بەرەو وڵاتانی دیكەی جیهان بەڕێدەكرێت و بەپێی ئامارەكانی دەسەڵاتی ئێران بێت دەبێ تەنها 3%ی تریاك لەو وڵاتەوە گوازرابێتەوە چونكە بانگەشەی ئەوەدەكرێت كە 92%ی تریاكی جیهان لەوڵاتەكەدا دەستی بەسەردا گیراوە.