لێدوانی نوێی سودانی لەبارەی موچەى هەرێم

هاوڵاتی ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندییەکانی یەکێتی رایگەیاند:" بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی عێراق لەم کاتەدا "شەڕ پێفرۆشتنە" بە هەرێمی کوردستان و دروستکردنی کێشە و قەیرانی نوێ بوە". بۆیە داوا دەکات لایەنەکانی هەرێم و بەتایبەت پارتی و یەکێتی ناکۆییەکانیان چارەسەر بکەن بەپێچەوانەوە "دۆخمان لەبەغدا و ناوچەکەش لەئێستا خراپتر دەبێت". ئەمڕۆ دوشەممە 21-2-2022، مەلا بەختیارئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندییەکانی یەکێتی لەسلێمانی بە رۆژنامەنوسانی راگەیاند، کاردانەوە و پێشوازی خەڵکی کوردستان بەرامبەر بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی عێراق جۆرێک لە "رەق و زوخاو هەڵڕشتن بوو بەرامبەر کێشەکانیان و هاوڵاتیان داوا دەکەن حکومەت کاربکات بۆ چارەسەر کێشەکان، ئەگەر نا من باوەڕم وایە هاوشێوەی ساڵی 2014 و هاتنی داعش، هاوڵاتیانی کوردستان ئەگەر رەخنە و ناڕەزاییشیان هەبێت لەسەر دۆخی حکومڕانی، بەڵام ئەگەر مەترسی لەسەر قەوارەکەی هەرێم دروست ببێت ئامادەن روبەروی مەترسییەکان ببنەوە". ئاماژەی بەوەشکرد، باشتروایە لە قۆناغی داهاتو حکومەتی هەرێمی کوردستان کار بکات بۆ ئەوەی لەرێگەی پێشکەشکردنی باشترین خزمەتگوزارییەوە هاوڵاتیان و میللەت لە خۆی رازی بکات. پەیوەست بە دۆسیەی ژهرخواردکردنیشی مەلا بەختیار وتی، "من ماوەیەکی زۆرە لەسەر ئەم بابەتە بێدەنگم و نامەی فەرمیم بۆ مەکتەبی سیاسی نوسیوە و بەهەمو بەڵگەنامەکانەوە بۆم ناردون، هەروەها لەگەڵ هەڤاڵ بافڵیش دانیشتووم ئاماژەکانم هەموو داوەتێ، بۆیە ئێستا چاوەڕێ دەکەم مەکتەبی سیاسی لیژنەی لێکۆڵینەوە دابنێن بۆ ئەوەی منیش قسەبکەم". ئەوەشی خستەڕو، "بەڵام بەهۆی ئەوەی لەم کاتەدا یەکێتی توشی کێشەی سەرۆک کۆمار و ناکۆکی لەگەڵ پارتی بووە و نەیانپرژاوە ئەو لیژنەیە دابنێن، بۆیە جارێکی داوا دەکەم حەقە وەختێکی کەمیش بەو کەیسەی من بدەن چونکە بابەتێکی خەتەرناکە لەسەر ئەمنی یەکێتی و هەڤاڵانی یەکێتی".

  هاوڵاتی  بانكی ناوەندی عێراق بە حەوت خاڵ هۆكاری بەرز هێشتنەوەی نرخی دۆلار بەرامبەر دینار روندەكاتەوە و رایگەیاند:" گۆڕانکارییش لە نرخی دۆلار لەماوەی کورتمەودا بازاڕی ناوخۆیی دەشڵەژێنێت". مستەفا غالیب مخیف، پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق بە نووسراوێکی فەرمی بە حەوت خاڵ وەڵامی پرسیاری هادی حەسەن سەلامی، ئەندامی سەربەخۆی پەرلەمانی عێراق لەبارەی نرخی فرۆشتنی دۆلار دەداتەوە، کە تێیدا  ئاماژەی بەوەکردووە: یەکەم: ئەو وڵاتانەی کە سیستەمی چەسپاوی نرخی فرۆشتنی دراو جێبەجێ دەکەن، بۆ سیاسەتی نرخی فرۆشتنی دراویان دەگەڕێتەوە، کە بابەتێکی ستراتیژییە و بانکی ناوەندی بەڕێوەی دەبات بە راوێژ لەگەڵ لایەنە پەیوەندارەکان لە حکومەت و بەپێی دۆخی ئابووری.  دووەم: بانکی ناوەندیی عێراق، سیستەمی نرخی فرۆشتنی چەسپاو جێبەجێ دەکات، کە بەرپرسە لە دیاریکردنی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار. سێیەم: بڕیاری گۆڕانکاریی نرخ بە فەرمی لە 20/12/2020 دراوە، لە ئەنجامی دۆخی ئابووری و دارایی بووە، کە عێراق لە ساڵی 2020 پێیدا تێپەڕیوە، بە داواکاری راستەوخۆی وەزارەتی دارایی بووە، ئەنجامی گفتوگۆکانیش بووە لەگەڵ بانکی نێودەوڵەتی. چوارەم: ئەو هۆکارانەی وایکرد گۆڕانکاریی لە نرخی دۆلار بکرێت بریتین لە: آ: پشتبەستن بە نرخی کەمیی دۆلار بەرامبەر دینار، بەرهەمی ناوخۆیی دەستەوسان کرد لە کێبڕکێکردنی کاڵای هاوردەکراو. بەو بڕیارە تایبەتمەندی باشتر درایە بەرهەمی ناوخۆیی لە کاڵای هاوردەکراو، بەشێوەیەک گۆڕانکارییەکە لە نرخی فرۆشتن نزیکەی 23٪ بووە.  ب: کەمبوونەوەی داهاتی گشتی، بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت لە ساڵی 2020دا، کە ئەمەش لە ئەنجامی لێکەوتەکانی کۆرۆنا و داخستنی بازاڕەکانی جیهانی بوو، کە نرخی بەرمیلێک نەوت بووە نزیکەی 20 دۆلار لە ساڵی 2020دا، بۆیە گۆڕانکاریکردن لە نرخی دۆلار، داهاتی زیاتری بۆ دارایی گشتی فەراهەم کرد. ج: بەهۆکاری گوشارەکانی سەر خەرجی و پەنابردن بۆ قەرزکردن، قەرزی ناوخۆیی لە کۆتایی ساڵی 2019دا لە 38 تریلیۆن دینارەوە بۆ 64 تریلیۆن دینار لە کۆتایی ساڵی 2020 زیادیکرد. د: بەهۆکاری قەرزەکانەوە، رەسیدی دراوی دەرچووی ئاڵوگۆڕکراو لە نزیکەی 52 تریلیۆن دینار لە ساڵی 2019ەوە بۆ 66 تریلیۆن دینار لە کۆتایی ساڵی 2020 زیادی کرد. هـ: لە ژێر ئەم رۆشنایانەی کە باسکران دۆخی دارایی وڵات، هەڕەشەیەکی مەترسیداری بۆ سەر دۆخی یەدەگی بیانی دروستکرد، بۆیە بڕیارەکە نیشتمانی و ستراتیژی بوو، بە ئامانجی پاراستنی سامانی نیشتمانی و کەرتی بەرهەمهێنانی راستەقینە.  پێنجەم: نرخی فرۆشتنی ئێستا، نرخێکی پەسندە لەلایەن حکومەت بۆ رووبەڕووبوونەوەی خەرجییە زیادبووەکان و کەمکردنەوەی کورتهێنان و دانەوەی قەرزی ناوخۆیی. شەشەم: گۆڕانکاریی لە نرخی دۆلار لەماوەی کورتمەودا بازاڕی ناوخۆیی دەشڵەژێنێت و هەڕەشە لە وەبەرهێنان دەکات و ئابووری تووشی گەشەنگ بوون دەکات و متمانە بە سیاسەتی دارایی لاواز دەکات. حەوتەم: سامانی نەوت بە دینار یاخود دۆلار بێت لە ژمێرەی وەزارەتی داراییە، هەر جیاوازییەک پێویستە ببێتە هۆی کەمکردنەوەی کورتهێنانی پلان بۆ دانراو. بانکی ناوەندیی عێراق، لە 20ی 12ی 2020دا بڕیاری دا، نرخی فرۆشتنی هەر دۆلارێکی ئەمریکی لە 1180 دینارەوە بۆ 1460 دینار زیادبکات، ئەو بڕیارە هەرچەندە بووە هۆی زیادبوونی داهاتی ناوخۆ، بەڵام لە هەمانکاتدا نرخی زۆربەی خۆراک و کەلوپەلی لە بازاڕەکاندا لانیکەم بە رێژەی زیاتر لە 20٪ بەرزکردەوە.

هاوڵاتی  قوباد تاڵەبانی رایگەیاند:" تەواوی شۆڕشەکانی نەتەوەکەمان، لەپێناوی ئەوەدا بوون کە بوونێکی سەربەخۆ و ئازادانەمان هەبێت". قوباد تالەبانی، جیگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم، لە پەیامێكدا رایگەیاند:" ویستوومانە بە ناسنامە و تایبەتمەندیی خۆمانەوە بناسرێینەوە، نەک هی نەتەوەیەکی تری سەردەست. لە دیارترینیشیان، زمانەکەمانە. ‎ئێمە بەرگریمان لە زمانی کوردی کردووە و ئەویش بەرگریی لێ کردووین. چونکە ئەگەر ئەم زمانە نەبووایە، نەماندەتوانی بەردەوامی بە خەباتی نەتەوەییمان بدەین و هەر هەوڵێکیش بۆ پێشخستنی دۆزی نەتەوەییمان، بەبێ گرنگیدان بە زمانی کوردی، بێئەنجام دەبێت". ‎جێگری سەرۆكی حكومەت نوسیویەتی:"ئێمەی کورد، هەتا زمانەکەمان پارێزراوتر بێت، ئەوا باشتر دەتوانین پارێزگاری لە شوناسی کوردبوونمان بکەین و دەشتوانین دەستکەوتی گەورەتر و شایستەتر بەدەست بهێنین. ‎ئەرکی هەموومانە، هەم حکومەت و هەم تاک بە تاکی هاوڵاتییان، بەرپرسانە مامەڵە لەگەڵ زمانی کوردیدا بکەین؛ ڕووبەرەکانی بەکارهێنانی فراوانتر بکەین و ڕۆژ لەدوای ڕۆژ بەهێزتری بکەین. ‎با هەموومان بە شانازییەوە بە زمانی شیرینی کوردی بڵێین: من کوردم و زمانی کوردی، زمانی دایکی منە". ‎ 

هاوڵاتی وەزیری دارایی و ئابووری لەگەڵ بەڕێوەبەری گشتیی گومرگ و دەروازە سنوورییەکان کۆبوەوە و رایگەیاند:"درێخی ناکەم لەوەی لەتوانادایە بۆ بەرزکردنەوەی کاری گومرگی لە هەرێمی کوردستان". ئەمڕۆ دووشەممه‌ 21ی شوباتی 2022، ئاوات جەناب نووری، وەزیری دارایی و ئابووری لە دیوانی وەزارەت لەگەڵ ساماڵ عەبدولڕەحمن، بەڕێوەبەری گشتیی گومرگ و بەڕێوەبەرانی گومرگی دەروازە سنوورییەکان کۆبوەوە. بەپێی راگەیێندراوی وەزارەتی دارایی، وەزیری دارایی و ئابووری سەبارەت بە رێکخستنەوەی کاروباری گومرگ چەند پێشنیازێکی بۆ ئامادەبووان کرد و پاڵپشتیی خۆی دەربڕی بۆ زیاتر باشترکردنی کارەکانیان، دووپاتی کردەوە "ئەوەی لە توانایدا بێت درێخی نەکات لەپێناو بەرزکردنەوەی کاری گومرگی لە هەرێمی کوردستان". لە درێژەی قسەکانیدا ئاوات جەناب نووری ئاماژەی بەوە کرد، "گومرگ پێکهێنەرێکی گرنگی ژێرخانی ئابوورییە، بۆیە هەمووان بە گرنگییەوە لە کارەکانیان بڕوانن".

هاوڵاتی ئەندامێکی سەرکردایەتی یەکێتی رایگەیاند:"بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی لەبارەی‌ بە نادەستووری ناساندنی یاسای نەوت و غازی کوردستان دەستوورییە، دەشڵێت، "گرێبەستەکان و دۆسیەی نەوتی هەرێم ناشەفافن و سەرکەوتوو نەبوون". بڵێسە جەبار فەرمان ئەندامی خولی پێشووی پەرلەمانی عیراق و ئەندامی سەرکردایەتی یەکێتی لە کۆڕبەندی سەنتەری نالیا بۆ سیاسەتە گشتییەکان رایگەیاند: "بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی دەستوورییە و لە دەستووردا نوسراوە کە سامانە سروشتییەکان موڵکی تەواوی عیراقییەکانە و دەرهێنانی نەوت لە دەسەڵاتی حکومەتی فیدڕاڵییە". دەشڵێت، "بۆ لەمەودوا دەبێت بزانین چۆن مامەڵە لەگەڵ بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵیدا دەکەین". ئاماژەی بەوەشکردووە، "شاندی لایەنێکی هەرێم چوونەتە وڵاتێکی دراوسێ تا غازی هەرێم وەک نەوت هاوردە بکرێت ئەمەش هۆکارێک بووە لە دادگا ئەم بڕیارە بدرێت". باسی لەوەشکردووە، "دەمانزانی کە رۆژێک حکومەتی عیراق بە هەرێم دەڵێت، بەسە و نابێت لەمە زیاتر بەمجۆرە نەوت بفرۆشن"، دەشڵێت، "گرێبەستەکان و دۆسیەی نەوتی هەرێم ناشەفافن و سەرکەوتوو نەبوون". روونیشتیکردەوە: "ئەم ناتەباییەی لە هەرێمدا بوونی هەیە زیانی زیاتر لە هەرێمی کوردستان دەدات"، دەشڵێت، "لەو بڕوایەدام کە لە ماوەکانی داهاتوودا لە دادگای فیدڕاڵییەوە بڕیاری دیکە لە دژی هەرێم بدرێت". راشیگەیاندووە: "ئەو لێدوانانەی هەرێم کە باس لە نادەستووری بوونی بڕیارەکەی دادگا دەکەن باش نییە، بەڵکو دەبێت بزانین کە دواتر چۆن کار لەسەر بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی دەکەین". بڵێسە جەبار فەرمان دەشڵێت: "هێشتا درەنگ نییە بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکان و دەبێت بزانین چیمان لە بەغدا دەوێت". رەخنەی لە حکومەتی زۆرینە لە عیراقدا گرت و وتی: "لەو بڕوایەداین کە حکومەتی زۆرینە لە عیراقدا بەرەو دیکتاتۆرییەت دەڕوات". ئاماژەی بەوەشکردووە، "زۆرینەمان لەگەڵ شێوازی بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوتی هەرێمدا نین و دەزانین کە هەرزان فرۆش دەکرێت". یەکێتی، یەکێکە لە حزبە بەشدارەکانی حکومەتی هەرێم و عیراق و پۆستی باڵای هەیە و چەندینجار بەرپرسانی حزبەکە باسیان لەوەکردووە کە ئاگاداری داهاتەکانی هەرێمن. وتووشییەتی، "وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەکان دەیوت کە نرخی نەوت هەرچەند بێت ئێمە مووچەمان پێنادرێت کە ئەمەش دەریدەخات گرێبەستەکان کێشەیان تێدایە"، دەشڵێت، "لە دوای 2005ـەوە تا ئێستا بەردەوام لە بەغدادا لاوازتربووین، بۆیە دەبێت حکومەتی هەرێم هەڵوێستەی لەسەر بکات". بڵێسە جەبار فەرمان، راشیگەیاندووە: "رۆژێک بەغدا بە دراوسێ دەزانین رۆژێک بە نێوەندی ستراتیژ دەزانین ئەمە وادەکات لاوازبین". کۆڕبەندی سەنتەری نالیا بۆ راوێژ و سیاسەتە گشتییەکان بۆ تاوتوێکردنی‌ لێکەوتەکانی بڕیاری‌ دادگای‌ باڵای فیدڕاڵی‌ عیراق لەبارەی‌ بە نادەستوری ناساندنی یاسای نەوت و غازی کوردستان بەڕێوەدەچێت.

هاوڵاتی نووسینگەی مه‌سرور بارزانی رایگەیاند:" حكومەتی هەرێم لە رێی پسپۆرانی بواری باج، خەریكی رێكخستنەوەی رێكارەكانی وەرگرتنی باجن، بەشێوەیەك كە دیاریكردنی رێژە و كۆكردنەوەی باج بەشێوەیەكی گونجاو و دادپەروەرانە و شەفاف بێت. تا ئامادەبوونی ئەو سیستمەش نابێ بارگرانیی دارایی بۆ پیشەوەران دروست ببێت". ئەمڕۆ دووشەممه‌ 21ی شوباتی 2022، لە راگەیەنراوێكی نووسینگەی مه‌سرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هه‌رێمدا هاتووە، یەكێك لە ئامانجەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی كارنامەكەیدا، رێكخستنەوەی باج لە هەرێم بووە. ئاماژه‌ی به‌وه‌شداوه‌: حكومەت وەك دەسەڵاتی جێبەجێكردن ناتوانێت باج زیاد بكات، بەڵكو ئەركی ئەم دەسەڵاتە تەنیا جێبەجێكردنی یاساكانە، ئەو رێكارانەی گیراونەتەبەریش ئامانج لێیان، تەنیا رێكخستنەوەی باج و رێگریكردن بووە لە خۆدزینەوە لە دانی باج. ئاماژه‌ی به‌وه‌شداوه‌: هەر لەم چوارچێوەیەدا باجی كۆمپانیا گەورەكان و گەورە باجدەران رێكخراوەتەوە، ئەمەش كاریگەریی لەسەر زیادكردنی داهات هەبووە و ئەم داهاتەش بۆ خزمەتی هاووڵاتییان دەبێت. باس لەوەش كراوە، لەم ماوەیەدا گلەیی هەبووە كە رێژەی باجی پیشەوەران و خاوەن دوكان و پیشە بچووكەكان زیاد بووە، سەرۆكی حكومەت خۆی بەدواداچوونی بۆ ئەم بابەتەكە كرد، دوای چەند كۆبوونەوەیەك، فەرمانی بە لایەنە په‌یوەندارەكان كردووە كە دیاركردنی رێژەی باج بۆ پیشەوەران بە رێی مەزندە رابگیرێت و وێرای بەردەوامی لە كۆكردنەوەی باج، رەچاوی دۆخی ئابووری و ژیانی پیشەوەران بكرێت و نابێ باج ببێتە هۆی لاوازكردنی جووڵەی ناو بازاڕ. به‌پێی راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌ی نووسینگه‌ی سه‌رۆكی حكومه‌ت، "حكومەتی هەرێم لە رێی پسپۆرانی بواری باج، خەریكی رێكخستنەوەی رێكارەكانی وەرگرتنی باجن، بەشێوەیەك كە دیاریكردنی رێژە و كۆكردنەوەی باج بەشێوەیەكی گونجاو و دادپەروەرانە و شەفاف بێت. تا ئامادەبوونی ئەو سیستمەش نابێ بارگرانیی دارایی بۆ پیشەوەران دروست ببێت".  

  هاوڵاتی  وەزارەتی دارایی و ئابووری حکومەتی هەرێمی کوردستان، سەرجەم بانکەکان ئاگادار دەکاتەوە، بە هیچ جۆرێک دەستکاری سیولەی نەختێنەیی دانراوی ئەژمێرە جیاوازەکانی هاووڵاتییان نەکرێت. وەزارەتی دارایی، گشتاندنێکی ئاڕاستەی بەڕێوەبەرایەتییە گشتیییەکانی بانکەکانی هەرێمی کوردستان کردووە و ده‌ڵێت: "بە مەبەستی پێداچوونەوە و رێکخستنەوەی کاروباری بانکەکان و گەڕانەوەی متمانە بۆ بانکەکان لای هاووڵاتییان، هەروەها بە گەڕخستنەوەی جموجۆڵی بانکی، بە هیچ جۆرێک دەستکاری سیولەی نەختێنەی دانراوی ئەژمێری جیاوازەکانی هاووڵاتییان نەکرێت".

هاوڵاتی وەزارەتى نەوتى عێراق  لەگەڵ کۆمپانیاى هالیبێرتۆنى ئەمریکى گریبەست دەکات، بۆ بەرهەمهێنانی گازی سروشتی لە كێلگەیەكی  پارێزگاى ئەنبار. ئەمڕۆ دووشەممە 21ی شوباتی 2022، حامید زەوبەیعى، بریکارى وەزارەتى نەوتی عێراق و بەڕێوەبەرى کۆمپانیای نەوتى نیشتمانیى عێراقى بە رۆژنامەى سەباحى  راگەیاند:"لە دانوستاندنی چڕدان لەگەڵ کۆمپانیاى هالیبرتۆن و پێشبینی دەکات "بەمنزیکانە" بگەنە رێککەوتنى کۆتایی. بەڕێوەبەرى کۆمپانیای نەوتى نیشتمانیى عێراق ئاماژەى بەوەش داوە:" پێشتر لە چوارچێوەى گەڕى سێیەمى گرێبەستەکاندا لە ساڵى 2010، گرێبەستیان لەگەڵ کۆمپانیاى کۆکازى کۆریاى باشوور ئەنجامدا بۆ پەرەدانى بە کێڵگەى عوکاز، بەڵام بەهۆى شەڕى داعشەوە کۆمپانیاکە کشایەوە.    

هاوڵاتی رۆژی 21 ی شوبات وەك رۆژی زمانی دایك لە لایەن ڕێـكخراوی یۆنیسـكۆی سه‌ر به‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانه‌وه‌ دیاریكرا و بووە رۆژیكی فەرمی هەموو لایەنەكانی مافی مرۆف و ریكخراوە جیهانییەكان دانیان پێدانا. مێژووی دیاری كردنی ئه‌م ڕۆژه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ڕۆژی 21ی مانگی شوباتی ساڵی 1952، كاتێك پۆلیسی پاكستان به‌‌‌فه‌‌رمانی ده‌‌وڵه‌‌ت ته‌‌قه‌‌ی له‌‌‌ژماره‌یه‌ك خوێندكاری زانكۆی به‌ ڕه‌گه‌ز به‌نگلادیشی كرد، كه‌ مانگرتنیان بۆ به‌كارهێنانی زمانی به‌نگالی له‌ ناوچه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی پاكستاندا راگه‌یاندبوو، له‌‌ ئه‌‌نجامدا چه‌‌ندین خوێندكار گیانیان له‌‌ده‌‌ست دا. له‌ئێستادای جیهانیش دا، نزیكه‌ی شه‌ش هه‌زار و 700 زمان له‌ جیهاندا بوونی هه‌یه‌. زمان ناسنامه‌ و كۆڵه‌كه‌ی ژیان و مافی هه‌موو نه‌ته‌وه‌یه‌كه‌. هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك زمانه‌كه‌ی لێ بسه‌نرێته‌وه‌، خۆشی له‌ناو ده‌چێت و ده‌فه‌وتێت. هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر سه‌ربه‌خۆییشی نه‌بێت، به‌ڵام زمانه‌كه‌ی خۆی بپارێزێت، هه‌رگیز نامرێت و هه‌ر ڕۆژێك دێت كه‌ سه‌ر ده‌كه‌وێت و سه‌ربه‌خۆ ده‌بێت یۆنسكۆ، جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كردۆته‌وه‌ كه‌ زمانی دایك گرنگی تایبه‌تی هه‌یه‌، بۆیه‌ چه‌ندین راپۆرت‌و كۆنفرانس‌و كۆڕو كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجامداوه‌ به‌ مه‌به‌ستی رزگاركردنی زمانه‌كان له‌ مردن‌و پارێزگاریكردنیان. په‌رله‌مانی ئه‌وروپاش له‌2006 بڕیاریدا زمانی قوتابخانه‌ زمانی دایك بێت، هه‌موو كه‌سێكیش مافی ئه‌وه‌ی هه‌بێت زمانه‌كانی تر فێرببێت، چونكه‌ ئاره‌زووی فێربوون بۆ زمانی دووه‌م پێویسته‌، به‌ڵام به‌ ئاره‌زووی خۆی بێت‌و زۆركردنی سیاسی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی تێدا نه‌بێت. زمانی كوردیش یه‌كێك له‌ زمانه‌ زیندووه‌كانی جیهانه‌ و له‌ ڕیزی چله‌مین زمانی دنیا دایه‌، هه‌رچه‌ند كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌ به‌سه‌ر چوار وڵاتدا دابه‌ش كراون و شێوه‌زار و زاراوه‌كان مه‌ودای جوگرافی و فه‌رهه‌نگی و كولتووریان كه‌وتووه‌ته‌ نێوان، به‌ڵام زمانی كوردی له‌ دوو پارچه‌ی باشوور و ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان گه‌شه‌یه‌كی زۆری كردووه‌ و له‌ باشوور هه‌رچه‌ند هه‌تا ئێستا زه‌مانی (پێوه‌ر – هاوبه‌ش) پێكنه‌هاتووه‌، به‌ڵام له‌ ئاسته‌ جۆراوجۆره‌كانی خوێندندا به‌ره‌سمی ده‌خوێندرێت. له‌ باشوری كوردستان دوای ڕووخانی ڕژێمی به‌عسی عێراقی زمانی كوردی وه‌ك زمانی دووه‌م له‌ عێراق دان پێدانراوه‌.    

هاوڵاتی بەڕێوەبەرایەتی گشتی کەشناسی و بوومەلەرزەی هەرێمی کوردستان رێژەی بارانبارینی (12) کاتژمێری رابردووی بەشێک لە ناوچەکانی کوردستانی بڵاوکردەوە بەپێی خشتەكە زۆرین بارانبارین لە دەربەندیخان باریوە كە رێژەكەی 15.6 بووە. بەپێی زانیارییەكانی كەشناسی هەرێمی كوردستان، زۆرترین ڕێژەی بارین باران لە (12) كاتژمێری ڕابردوو له‌ ناوچەی دەربەندیخان باریووه‌ کە (15.6) ملیم بووه‌. بڕی باران بارینەكە بەم شێوەیەیە:  هەولێر 9.3 ملم سلێمانی 6.3 ملم دهۆك 0.1 ملم هەڵەبجە 11.2 ملم كركوك 8.3 ملم پیرمام 8.7 ملم چمچماڵ 6.8 ملم خانقین 0.5 ملم شەمامك 6.1 ملم پێنجوین 9.8 ملم ماوەت 7 ملم قەڵادزێ 4.2 ملم سمیلان 1.4 ملم ئامێدی 0.4 ملم بارزان 0.2 ملم بازیان 6.2 ملم دەربەندیخان 15.6 ملم دوكان 5.2 ملم حاجی ئۆمەران 8.4 ملم هەڵشۆ 2.4 ملم كلار 2.4 ملم خەبات 4 ملم میدان 2 ملم سۆران 1.2 ملم

هاوڵاتی وەزیری دارایی عێراق رایگەیاند:" دابەزینی نرخی دینار لە چوارچێوەی هەنگاوی چاکسازییەکی جەوهەری بووە بۆ باشکردنی ژێرخانی ئابووریی عێراق". عەلی عەللاوی، وەزیری دارایی عێراق راگەیێندراوێکی لەبارەی دابەزینی نرخی دینار لە کانوونی یەکەمی ساڵی 2020 بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوە کردووە، دابەزینی نرخی دینار لە چوارچێوەی هەنگاوی چاکسازییەکی جەوهەری بووە بۆ باشکردنی ژێرخانی ئابووریی عێراق. وەزیری دارایی عێراق روونیکردووەتەوە، بڕیاری دابەزاندنی نرخی دینار لە کانوونی یەکەمی 2020 لە چوارچێوەی بەرنامەی چاکسازیی جەوهەری بووە لە ژێرخانی ئابووریی وڵاتەکەدا، بڕیارەکە لە ئەنجامی دۆخێکی خنکێنەری ئابووری بووە کە جیهان بە گشتی بەهۆی پەتای کۆرۆناوە رووبەڕووی ببووەوە، کە ئەوکات نرخی بەرمیلێک نەوت بۆ 20 دۆلار دابەزی، ئەمەش قەیرانێکی ئابووریی دروستکرد، کە دەوڵەت نەیدەتوانی پابەندبوونە ئابوورییەکانی خۆی بەجێبگەیێنێت، لە قەرزەکانی پێشوو (دەرەکی و ناوخۆیی) لەگەڵ مووچەی فەرمانبەران و خانەنشین و پاراستنی کۆمەڵایەتی. عەللاوی راشیگەیاند، گۆڕانکاریکردنی لە نرخی دینار هاوکات بوو لەگەڵ جێبەجێکردنی پرۆژەی چاکسازیی وڵات، کە حکومەت بە ناوی "پەڕەی سپی" دەستیپێکرد، بژاردەیەکی پێویست بوو بۆ چاکسازیکردن لە پەیکەری ئابووریی وڵات. گۆڕانکارییکردن لە نرخی دراو هێزێکی گەورەی دایە جومگەکانی ئابووریی وڵات و هاوڕێک بوو لەگەڵ لێدوانەکانی بانکی ناوەندی کە دووپاتیکردەوە، زیادکردنی نرخی فرۆشی دۆلار دەبێتە هۆی ئەگەری کێبڕکێی بەرهەمی ناوخۆیی و کەمکردنەوەی خەرجییەکانی سەر وەزارەت بە رێژەی 23% و وەزارەتی دارایی توانی قەیرانی دارایی تێپەڕێنێت کە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت لە ساڵی 2020 و سەرەتای 2021 دروستبوو؛ هەروەها توانراوە یەدەگی بانکی ناوەندیی عێراق بۆ 64 ملیار دۆلار زیادبکرێت و پۆلێنی جیهانی گەشەسەندنی عێراق لە ئاستی نێودەوڵەتی زیاد بووە. وەزیری دارایی عێراق دەشڵێت، بەپێی ئامار و ئاماژەکانی رێکخراوە نێودەوڵەتییە پسپۆڕەکان، بەرهەمی خۆماڵی بەگشتی 9% بووە لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2021 و گەشەی ئابووریی نانەوتی بە رێژەی 21% زیادیکردووە لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2021دا. تێکڕای هەڵاوسان لە کانوونی دووەم بۆ تەممووزی 2021 گەیشتووەتە 5.2% و 6.3%، ئەمەش بەهۆی زیادبوونی خواستی ناوخۆیی و نەبوونی کاڵای پێویست بۆ خستنەڕوو، بە شێوەیەک کە داواکاریی هەمووان فەراهەم بکات. لە لایەنی دیکە هەڵاوسان کاریگەریی ئەرێنیی هەبووە، بەهۆی دابەزینی نرخەکانی کاڵای هاوردەکراوی هەندێک وڵات، بەهۆی ئەوەی نرخی دراوەکەیان دابەزیوە. بانکی ناوەندیی عێراق، لە 19-12-2020دا بڕیاریدا نرخی فرۆشتنی هەر دۆلارێکی ئەمریکی لە 1180 دینارەوە بۆ 1460 دینار زیادبکات، ئەو بڕیارەش نرخی زۆربەی خۆراک و کەلوپەلی لە بازاڕەکاندا لانیکەم 20% بەرزکردەوە.

هاوڵاتی سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا ڕایگەیاند:" روسیا پلانی هەیە گەورەترین جەنگ لە ئەوروپا بەرپابکات". بۆریس جۆنسن، سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا لە هەڤپەیڤینێکدا لەگەڵ کەناڵی BBC رایگەیاندووە، هەموو ئاماژەکان بەو ئاراستەیەن کە جێبەجێکردنی پلانەکەی رووسیا بۆ بەرپاکردنی ئەو جەنگە "بە شێوەیەک لە شێوەکان دەستیپێکردووە". سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا لە میونشن هەڤپەیڤینەکەی ئەنجامداوە، کە سەرکردەکانی جیهان بۆ بەشداریکردن لە کۆنفرانسی ساڵانەی ئاسایشی میونشن چاویان بە یەکدی کەوت. جۆنسن ئاماژەی بەوە کرد، زانیارییە هەواڵگرییەکان باس لەوە دەکەن کە رووسیا بەنیازی داگیرکارییە. بەپێی خەمڵاندنەکانی حکومەتی ئەمریکا، 169 هەزار بۆ 190 هەزار سەربازی رووسی بە درێژایی سنووری رووسیا و بێلاڕووس لەگەڵ ئۆکراینا جێگیرکراون، ئەو ژمارەیەش چەکدارە یاخیبووەکانی رۆژهەڵاتی ئۆکرایناشی لەخۆگرتووە. بۆریس جۆنسن هۆشداری دەدات لەوەی کە هەر پێکدادانێک دەکرێت "خوێناوی و درێژخایەن بێت"، ئاماژەی بەوەش کرد کە ڤلادیمیر پووتین، سەرۆکی رووسیا پێدەچێت "بەشێوەیەکی نالۆژیکی لەمبارەیەوە بیربکاتەوە" و "ئەو کارەساتە نەبینێت کە لەپێشە". سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا ئەوەشی خستووەتەڕوو کە وڵاتەکەی لەگەڵ ئەمریکا سزا و گەمارۆی زیاتر لەوەی پێشنیازکراوە لە دژی رووسیا رادەگەیێنن، لەنێویاندا راگرتنی کۆمپانیاکانی رووسیا لە "مامەڵەکردن بە پاوەند و دۆلار لە کاری بازرگانیدا"، کارێک کە جۆنسن پێیوایە "زۆر زۆر کەمەرشکێن دەبێت". بەپێی پێشبینییەکانی جۆنسن، داگیرکاریی ئۆکراینا لەلایەن رووسیاوە زیاتر دەبێتە هۆی بەهێزبوونی ناتۆ وەک لە لاوازبوونی، لەوبارەیەوە گوتی، "ئەگەر [پووتین] پێیوایە بەم کارە ناتۆ لاواز دەکات، ئەوە بە تەواوی هەڵەیە.. ناتۆ بەهێزتر دەبێت". ئۆکراینا ئەندامی ناتۆ و یەکێتیی ئەوروپا نییە، بەڵام پەیوەندیی تووندوتۆڵی لەگەڵیان هەیە. رووسیا سوورە لەسەر ئەوەی کە نابێت رێگە بە وڵاتە دراوسێکەی بدرێت بچێتە نێو هاوپەیمانیی ناتۆ، کە بە هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی رووسیای دەبینێت.  

هاوڵاتی بەڕێوەبەرایەتی کارەبای سلێمانی، لە نوسراوێکدا رایگەیاند:" بەهۆی پابەندنەبوی کۆمپانیای چاڤی بەدانەوەی قەرزە کەڵەکەبوەکانی کارەبای، بڕیاردراوە بە دەستبەسەرداگرتنی موڵکە گواستراوەکانی کۆمپانیاکە لەناویشیاندا رەسید و وەدیعەکانی لە بانکەکاندا. بە بڕی ئەو قەرزە کەڵەکەبوانەی لەسەریەتی. سەرچاوەیەك لە بەرێوەبەرایەتی كارەبای سلێمانی زانیاریەكانی بۆ هاوڵاتی پشتراستكردەوە و رایگەیاند كارەبایی پرۆەكە لەئێستادا بردراوە بەپیی ئەو نوسراوانەی كە بڵاوكراونەتەوە،   کۆمپانیای ناوبراو  بڕی ملیارێک و 959ملیۆن و 101هەزار و 100دینار قەرزی کەڵەکەبوی پسولەی کارەبا قەرزدارە و نەیگەڕاندوەتەوە بۆ حکومەت. پێشتر كارەبای سلێمانی كۆمپیانیاكانی ئاگادار كردۆبۆوە و هۆشداری دابوو كە لەماوەی دیاریكراودا ریكاری یاكسایی دەگرێتە بەر.

هاوڵاتی وەزیری پەروەردەی هەرێم ڕایگەیاند:" ناتوانرێت پڕۆگرامی خوێندنی 12ی ئامادەیی کەم بکرێتەوە، بەڵام دەتوانن ساڵنامەی خوێندنیان درێژ بکرێتەوە". ئەمڕۆ یەکشەممە 20ی شوباتی 2022، وەزیری پەروەردەی هەرێم ڕایگەیاند، ناتوانرێت پڕۆگرامی خوێندنی 12ی ئامادەیی کەم بکرێتەوە، بەڵام دەتوانن ساڵنامەی خوێندنیان درێژ بکرێتەوە.  ئالان حەمە سەعید، وەزیری پەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند، لەمساڵدا دەوامی خوێندن بەشێوەیەکی ئاسایی لەکاتی خۆیدا دەستی پێکردووە و کەمکردنەوەی پڕۆگرامی خوێندنیش پێویست نییە.  ئەوەشی خستەڕوو، بەدواداچوون بۆ درێژکردنەوەی وادەی دەوامی خوێندکارانی پۆلی 12 دەکەین، تا بزانرێت چەندێک دەتوانن وادەی دەوامکردن درێژ بکەینەوە، بەڵام کەمکردنەوەی پڕۆگرامی خوێندنی پۆلی 12، هیچ کەسێک لە ئەنجومەنی وەزارەت لەگەڵی نەبووە.  ئالان حەمە سەعید ئاماژەی بەوەشدا، گەر ماوەی خوێندن درێژ بکرێتەوە، خوێندکاران پێویستە ئاگاداری ئەوە بن کە دەوام دەکەوێتە ناو گەرمای هاوینەوە. 

هاوڵاتی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار رایگەیاند:"  بە بڕیاری مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشی سێیەمی شەقامی 150 مەتری هەولێر جێبه‌جێ ده‌كرێت". وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار، له‌ راگه‌یه‌ندراوێكدا ئاشكرای كرد، بە بڕیاری مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشی سێیەمی شەقامی 150 مەتری هەولێر جێبه‌جێ ده‌كرێت، كە ئەم بەشەیان شەقامی 150 مەتری لە یەكتربڕی هەولێر-بەحركە بە رێگەی هەولێر-گۆپاڵ، رێگەی سەرەكی دهۆك دەبەستێتەوە. له‌ راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌ی وه‌زاره‌تی شاره‌وانیدا هاتووه‌: پرۆژەی شەقامی 150 مەتری پرۆژەیەكی ستراتیژی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزارە، تا ئێستا به‌شی یه‌كه‌می ته‌واو كراو و به‌شی دووه‌ی له‌ قۆناغی جێبه‌جێكردندایه. ئاماژه‌ به‌وه‌ش كراوه‌، لەسەر فەرمانی سەرۆكی حكومەت بەشی سێیەمیشی جێبه‌جێ دەكرێت و لە چەند رۆژی داهاتوودا گرێبەستی ئەو بەشە لەنێوان سەرۆکایەتیی شارەوانیی هەولێر و كۆمپانیای هێمن گرووپ واژوو دەكرێت. و دەست بە جێبەجێكردنی دەكرێت. درێژیی شه‌قامی بازنه‌یی 150 مه‌تری شاری هه‌ولێر 70 كیلۆمەتره‌ و له‌ پێنج قۆناغ پێك دێت. له‌ ماوه‌ی رابردوودا به‌شی یه‌كه‌می كاره‌كانی ته‌واو بوو و به‌ رووی شۆفێراندا كرایه‌وه،‌ کە رێگه‌ی شه‌قڵاوه‌ تا رێگه‌ی به‌حركەیە‌ به‌ درێژی 10 کیلۆمەتر، ئێستاش كاركردن له‌ به‌شی دووه‌می شه‌قامه‌كه‌ له‌ دواقۆناغى جێبه‌جێكردنه‌.