لێدوانی نوێی سودانی لەبارەی موچەى هەرێم

  هاوڵاتی وەزارەتی بەرگریی ئەمریکا رایگەیاند بە فەرمانی سەرۆکی وڵات 7 هەزار سەرباز دەنێرێتە ئەڵمانیا. وەزارەتی بەرگریی ئەمریکا رایگەیاند، جۆ بایدن، سەرۆکی وڵات پێشنیازی ناردنی 7 هەزار سەرباز بۆ ئەڵمانیای پەسند کردووە؛ بەو جۆرەش کۆی سەربازانی ئەمریکی، کە لەم مانگەدا نێردراونەتە ئەوروپا، گەیشتووەتە 12 هەزار سەرباز. پێنتاگۆن لە راگەیێندراوێكیدا رایگەیاند؛ ئەو 12 هەزار سەربازە یەکەی تایبەتی بەرپەرچدانەوەی لەخۆ گرتووە و بڕیاریشە لە چەند رۆژی کەمی داهاتوودا لە ئەمریکاوە بەرەو ئەوروپا بەڕێبکەون. ناردنی ئەو هێزانە، هاوکاتە لەگەڵ بڕیاری ئیدارەی بایدن بە سەپاندنی کۆمەڵێك سزا بەسەر رووسیا بەهۆی هێرشە سەربازییەکەی بۆ سەر ئۆكرانیا، کە لە بەرەبەیانی رۆژی پێنجشەممە 24ی شوباتی 2022 بە راگەیێندراوی پوتن، سەرۆکی روسیا دەستیپێكرد. هاوکات لەگەڵ هێرشەکەی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا و چوونی هێزی روسیا لە چەند لایەکی خاکی ئەو وڵاتەوە، نانسی پێلۆسی، سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریکا رایگەیاند، ئەنجوومەنی نوێنەران دەیەوێت بڕی 600 ملیۆن دۆلار هاوکاری ئۆكرانیا بکات تاوەکو بەو پارەیە بتوانێت چەک بکڕێت و بەرگری لە خۆی بکات. پێلۆسی گوتیشی، جگە لەوە ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریکا کار لەسەر ئەوە دەکات هاوکاری مرۆیی بگەیێندرێنە ئۆكرانیا و نەهامەتی خەڵکی سڤیل کەم بکاتەوە.

هاوڵاتی سەرۆکی ئۆكرانیا رایگەیاند:" لە شەڕدا لە دژی روسیا "تەنیا جێهێڵدراون". درەنگانی شەوی رابردوو ڤۆلۆدیمیر زێلینسکی، سەرۆکی ئۆكرانیا پەیامێکی ڤیدیۆیی بڵاوکردەوە و بە گەلەکەیی راگەیاند، "ئێمە بە تەنیا جێهێڵدراوین بۆ بەرگریکردن لە دەوڵەتەکەمان" و شەڕی دژی روسیا. سەرۆکی ئۆكرانیا دەپرسێت "کێ ئامادەیە لەگەڵمان شەڕ بکات؟ هیچ کەسێک نابینم. کێ ئامادەیە گەرەنتیی بوونە ئەندامی ئۆكرانیا لە ناتۆ بکات؟ هەمووان دەترسن". زێلینسکی دەڵێت، 137 ئۆكرانیی لە هێزە سەربازییەکان و هاووڵاتیی مەدەنی لە سەرەتای دەستپێکی هێرشەکانی رووسیاوە بۆسەر وڵاتەکەی کوژراون و لانیکەم 316 کەسی دیکەش برینداربوون. سەرۆکی ئۆکراینا دەڵێت "گرووپە تێکدەرەکانی" رووسیا چوونەتە نێو کیێڤ-ی پایتەخت و داوا لە خەڵکی وڵاتەکەشی دەکات کە هۆشیاربن. زێلینسکی ئەوەشی خستەڕوو کە خۆی و خێزانەکەی لە ئۆکراینان و دەشڵێت، ئەوە سەرەڕای ئەوەیە کە "ئامانجی ژمارە یەک"ی رووسیان. سەرۆکی ئۆکراینا جەخت لەوە دەکاتەوە کە رووسیا "دەیەوێت لەڕووی سیاسییەوە ئۆکراینا خاپوور بکات، ئەوەش لەڕێگەی کوشتنی سەرۆکی دەوڵەتەوە". هاوكات وەزیری دەرەوەی ئۆکراینا رایگەیاند، بەرەبەیانی ئەمڕۆ هەینی 25-02-2022 رووسیا دەستی بە هێرشێکی مووشەکیی "ترسناک" کردووە بۆسەر کیێڤ-ی پایتەختی وڵاتەکەی. دیمیترۆ کولیبا، وەزیری دەرەوەی ئۆکراینا لە تویتەر رایگەیاندووە، "رووسیا دەستی بە هێرشێکی ترسناکی مووشەکی بۆسەر کیێڤ کردووە"

هاوڵاتی وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند:" داهاتی ساڵی رابردووی هەناردەکردنی نەوتی زیاتر لە 83 ملیار دۆلار بووە". ئەمڕۆ پێنجشەممە، 24ـی شوباتی2022، وەزارەتی نەوتی عێراق لە راگەیێندراوێکدا داهاتی نەوتی ساڵی رابردوو و مانگی رابردووی بڵاوکردەوە. بەپێی راگەیێندراوی وەزارەتی نەوتی عێراق، داهاتی ساڵی رابردووی وەزارەتەکە لە هەرناردەکردنی نەوت 83 ملیار و 973 ملیۆن و 290 هەزار دۆلار بووە.  بە گوێرەی راگەیێندراوەکەی وەزارەتی نەوتی عێراق، ساڵی رابردوو 99 ملیۆن و 286 هەزار و 78 بەرمیل نەوت هەناردەی دەرەوە کراوە، لەڕێگەی 29 کۆمپانیای جیهانیی جیاوازەوە فرۆشراوە کە داهاتەکەی هەشت ملیار و 322 ملیۆن و 679 هەزار دۆلار بووە بە گوێرەی ئامارێک کە لە لایەن کۆمپانیای سۆمۆوە بڵاوکراوەتەوە.  لە کێڵگە نەوتییەکانی نێوڕاست و باشووی عێراق 96 ملیۆن و 430 هەزار و 596 بەرمیل نەوت هەناردە کراوە، هەروەها لە نەوتی کەرکووکیش دوو ملیۆن و 545 هەزار و 656 بەرمیل هەناردەکراوە.  نرخی هەر بەرمیلێک نەوت بەپێی وەزارەتی نەوتی عێراق، بە 83 دۆلار و 82 سەنت فرۆشراوە.        

هاوڵاتی لەگەڵ قوڵبوونەوەی قەیرانەكان لە ئێران تاوانە كۆمەڵایەتییەكان زیادی كردووەو لەساڵێكدا نزیكەی 400 هەزار كەس رەوانەی پزیشكی داد كراون و هەر لەو ماوەیەدا شەش هەزار كەس خۆیان كوشتووە كە زۆربەیان گەنج بوون. پۆلیسی ئێران ئاشكرای كردووە دوای روودوای هاتوچۆ زۆرترین گەنج لەو وڵاتە لە رووداوی شەڕو توندوتیژیی كۆمەڵایەتیدا دەكوژرێن. ئامارەكانی خۆكوشتن لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەرز بووەتەوە، بە جۆرێك كە لەساڵێكدا زیاتر لە 244 كەس خۆیان كوشتوە كە 106 كەسیان كچ و ژن بوون، لەدوو مانگی ئەمساڵیشدا لانیكەم 63 ژن یان خۆیان كوشتووە و یان كوژراون. هەروەها، لەئامارە رەسمییەكانی ئێراندا دەركەوتووە رێژەی خۆكوشتن زیاتر لە 10 ساڵە لەناوچە كوردییەكان بەراورد بەناوچەكانی دیكە لەو وڵاتە زۆر زیاترە و بەبڕوای شارەزایانی كۆمەڵناسیی، هۆكاری سەرەكی ئەو دیاردەیە بەرزبوونی ئاستی هەژاریی و نەهامەتییە لەو ناوچانە. هاوكات، زیادبوونی كوشتن و خۆكوشتن لە رۆژهەڵاتی كوردستان مایەی سەرنجە بەڵام كوشتن و خۆكوشتنی ژنان و كچان جێی سەرسوڕمانە چونكە لەماوەی دوو مانگدا زیاتر لە 63 ژن و كچ  لەو بەشە لەكوردستان یان كوژراون یان خۆیان كوشتوە و ئەو ژمارەیەش تەنها ئەوانەن كە لەپزیشكی داد تۆمار كراوە، چونكە بەوتەی بەرپرسانی پزیشكی دادوەریی و چالاكانی مەدەنی و مافەكانی ژنان؛ ژمارەی راستەقینەی ئەو حاڵەتانە 10 هێندەی ئەو ژمارەیەیە. كوشتن و خۆكوشتنی ژنان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی كوردستان  (KHRN) و (هەنگاو) بڵاویان كردووەتەوە كە لە ماوەی یەك ساڵدا لانیكەم 244 حاڵەتی خۆكوشتن لەو بەشە لەكوردستان تۆمار كراوە كە هۆكاری سەرەكیی زۆربەی حاڵەتەكان كێشەی كۆمەڵایەتی و هەژاریی و بێكاریی بووە. لەساڵی رابردوودا 106 كەس لە رەگەزی مێینە و 138 لە رەگەزی نێر لە رۆژهەڵاتی كوردستان خۆیان كوشتوە و زۆرترین حاڵەتیش لە پارێزگای ورمێ بووە و هۆكاری 124 حاڵەتیش لە كۆی ژمارەی خۆكوشتنەكان كێشەی كۆمەڵایەتیی و خێزانی بووە. ناوەندی هەنگاو بۆ مافەكانی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی كوردستان روونی كردووەتەوە كە لەكۆی ئەو حاڵەتە خۆكوژییانە 155 كەسیان لە رێگەی خۆهەڵواسین بەپەت كۆتاییان بەژیانی خۆیان هێناوە. لەپارێزگای ئیلام هەشت ژن و 19 پیاو خۆیان كوشتوە و لە پاریزگای  كرماشان 20 ژن و 30 پیاوا خۆیان كوشتوە و لەپارێزگای سنە 24 ژن و 38 پیاوو لە پارێزگای ورمێ  كە زیاترین حاڵەتی تێدا تۆماركراوە 54 ژن و 51 پیاو خۆیان كوشتوە. لەكۆی ئەو كەسانەی كۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە لەو ساڵەدا 55 كەسیان تەمەنیان لە 18 ساڵ كەمتر بووە و 29 كەسیان كچ و 23 كەسیان كوڕ بوون. لەگەڵ ئەوەی ژمارەی خۆكوشتنی ژنان لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەرزبووەتەوە هاوكات لەو ساڵەدا 44 ژن كوژراون كە ئەوەش ئاماژەیە بە زیادبوونی توندوتیژیی بەرامبەر ژنان.  كەسانی نزیك وەك هاوسەر باوك و براو ئەندامانی خێزان بكوژی زۆرینەی ژنان بوون لە رۆژهەڵاتی كوردستان. ژمارەی كوشتن و خۆكوشتنی ژنان لەساڵی نوێدا بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر زیادی كردووە بە جۆرێك كە لەماوەی دوو مانگی ساڵی نوێدا نزیكەی 27 ژن و كچ كوژراون و 39 كەسیشیان كۆتاییان بەژیانی خۆیان هێناوە. كوشتنی ژن بەبیانووی شەرەف لەئێران رێكخراوەكانی مافی ژنان لەئێران بڵاویان كردووەتەوە كە لەماوەی 20 ساڵی رابردوودا هەزار و 220 حاڵەتی كوژرانی ژن بە بیانووی شەرەف لەو وڵاتەدا تۆمار كراوەو پێدەچێت ئەو ژمارەیەی تۆمار كرابێت زۆر كەمتر بێت لە ژمارەی راستەقینە چونكە بەبڕوای ئەوان كەسوكاری قوربانییان هەوڵدەدەن حاڵەتەكانی كوشتنی ژنان بەخۆكوشتن پیشانبدەن و پەردەپۆشی ئەو دیاردەیە بكەن. بەپێی زانیارییەكانی رێكخراوەكانی ژنان لەكۆی ئەو ژمارەیە 286 ژن بەچەكی وەك دەمانچە و كڵاشنیكۆف و چەكی دیكە بەگولـلە كوژراون كە ئەوەش ئاماژەیە بە بەرزبوونی رێژەی توندوتیژیی بەرامبەر بەو قوربانییانە. چالاكانی مەدەنی بڕوایان وایە یاساكانی كۆماری ئیسلامی ئێران پشتیوانی بكوژانی كچان و ژنانە، چونكە ئەو بكوژانە بەكەمترین سزا دەربازیان دەبێت بەتایبەت ئەگەر تاوانبارەكە باوك و برای ئەو كچ و ژنە قوربانییانە بن. خۆكوشتن لەئێران لەهەندێك ئاماری ئێراندا تەنها لە یەك ساڵدا لانیكەم شەش هەزار كەس خۆیان كوشتووە و بەپێی ئامارەكانیش لەساڵی رابردوودا پێنج هەزارو 475 كەس كۆتاییان بەژیانی خۆیان هێناوە كە تەمەنیان لەنێوان 20 بۆ 40 ساڵ بووە.  ژمارەی دانیشتوانی ئێران دەگاتە 84 ملیۆن كەس و بەپێی ئامارەكانی ئەو وڵاتە لە هەر رۆژێكدا لانیكەم  150و 270 هەوڵی خۆكوشتن تۆمار دەكرێت و نزیكەی 15 كەسیان بەهۆی ئەو هەوڵەوە گیانیان لەدەستدەدەن و رێژەی خۆكوژیی لە 10 ساڵی رابردوودا بە رێژەی 20% زیادی كردووە، بەڵام بە بڕوای پسپۆڕانی دەرەوونناسی هەوڵی خۆكوشتن لە وڵاتەكە ئەو ژمارەیە لەهەوڵی خۆكوشتن نزیكەی 10 هێندە زیاترەو ئەوەی هەیە حاڵەتە تۆماركراوەكانە. ناوەندی پزیشكی دادوەریی ئێران رایگەیاندووە لەهەر 100 هەزار كەسی دانیشتوی ئێران زیاتر لەحەوت كەس خۆیان دەكوژن، بەڵام ئەو ژمارەیە لە 10 ساڵی رابردوودا نزیكەی پێنج كەس بووە و لەساڵی 2005 تائێستا ژمارەی ئەو كەسانەی هەوڵی خۆكوژییان داوە بە بەردەوامی زیادی كردووە. ئەنجومەنی دەروونناسیی ئێران ئاشكرای كردووە ژمارەی خۆكوشتن لەپارێزگاكانی كرماشان، ئیلام، لوڕستان و كوردستان زۆر زیاترە بەراورد بەخۆكوشتن لەپارێزگاو ناوچەكانی دیكە لە وڵاتەكەدا، چونكە ئاستی بێكاریی و نەهامەتیی لەو پارێزگایانەدا بەرزە و ئەوەش وای كردووە كە ساڵانێك ئامار خۆكوشتن لەو پارێزگایانە بەرز بێت. ئێران لەساڵی 2020 بۆ رێگریی لە زیادبوونی خۆكوژیی نزیكەی 63 زانكۆی ئەو وڵاتە كە تایبەتە بەزانستی دەروونناسیی، راسپاردووە بۆ جێبەجێكردنی پلانی رێگریی لەخۆكوشتن. هۆكارە سەرەكییەكانی خۆكوشتن لەئێران سەرۆكی ئەنجومەنی پشتیوانیی كۆمەڵایەتی لەئێران رایگەیاندووە خۆكوشتن لە وڵاتەكە سێ هۆكاری هەیە كەبریتین لەباری كۆمەڵایەتی، ئابوریی و ترس لە داهاتوو بەڵام هۆكاری دیكەش زۆرن كە یەكێكیان باری دەروونی و خەمۆكییە. بەپێی نوێترین تووێژینەوەی وەزارەتی تەندروستیی لانیكەم 23% بۆ 25%ی خەڵكی وڵاتەكە كێشەیەكی دەروونییان هەیە بۆیە چارەسەرنەكردنی دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی رێژەی خۆكوشتن بەپێی ئامارێكی دیكەی ناوەندی چارەسەری دەروونیی وڵاتەكە زیاتر لە 29%ی دانیشتوانی ئێران لەساڵی 2021 كێشەی دەروونییان هەبوە. كۆمەڵناسانی ئێران بڕوایان وایە لاوازبوونی چینی مامناوەند لەناو خێزانەكان و زیادبوونی ژیانی ئاپارتمانی (شوقە) لە رێگەی سیاسەتی ئابوریی ئازادەوە هۆكارێكی گرنگن بۆ لاوازبوونی بازنەی خێزان و تۆڕی بنەماڵەیی كە پێشتر رۆڵیان هەبووە لەچارەسەری كێشە و ناكۆییە كۆمەڵایەتییەكان و تەنانەت دەروونییەكانیش. ئەوان بڕوایان وایە ژیانكردن لەشوقەكاندا دووەم هۆكاری بەرزبوونەوەی رێژەی خۆكوژییە لە 10 ساڵی رابردوودا، چونكە ئەو كەسانەی ناچارن بەو جۆرە ژیانە، پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان كەم دەبێتەوە و لەبەرامبەردا خو دەدەنە مۆبایل ئالودەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و دواجار بە رووبەڕووبوونەوەی هەر كێشەیەك تووشی پەراوێزكەوتن و گۆشەگیریی دەبن . كۆمەڵناسەكانی ئێران زیادبوونی هەواڵی ناخۆش و نەرێنیی بەهۆكارێكی دیكەی زیادبوونی خۆكوژیی لەقەڵەم دەدەن، چونكە ئەو هەواڵانە دەبنە هۆی زیادبونی فشاری دەروونی و قەڵەقی و مرۆڤەكانیش رەشبین دەكات و لەهەر كۆمەلگەیەكدا كە رەشبینیی ببێتە هۆی كەمبوونەوەی ئاستی سەرمایەو هاوپشتیی كۆمەڵایەتی ئەوا رێژەی خۆكوشتن زیاد دەكات. هەژاریی و خۆكوژیی لەئێران وڵاتی لوسوتو لە ئەفریقا كە هەژارترین وڵاتی جیهانە لە هەر 100 هەزار كەس زیاتر لە 72 كەس خۆیان كوشتووە و زیاترین رێژەی خۆكوشتنی بەراورد بە وڵاتانی دیكەی سەر گۆی زەوی تۆمار كردووە دوای ئەو لوسوتو وڵاتی گویانا كە دەكەوێتە باشوری ئەفریقا زیاترین خۆكوشتنی تێدا تۆمار كراوە بەمەرجێك ئاستی داهاتی تاك لەو وڵاتە نۆ هەزار دۆلارە و بەوڵاتێكی دەوڵەمەند ئەژمار دەكرێت. ساڵانە لەهەر 100 هەزار كەس لانیكەم 40 كەس لە گویانا خۆیان دەكوژن و دوای ئەو وڵاتەش ئێسواتینی و كۆریای باشورو لیتوانیا و روسیاو ژاپۆن و سویسرا زیاترین ئاماری خۆكوژییان تۆمار كردووە و ئێران دەكەوێتە ریزبەندی 102ەمین وڵاتی جیهان كە زیاترین خۆكوژیی تێیدا روو دەدات، بۆیە بەرپرسانی ئەو وڵاتە رەتی دەكەنەوە هەژاریی هۆكاری بەرزبوونەوەی رێژەی خۆكوژیی بێت. لەلایەكی دیكەوە شارەزایانی دەروونی و پسپۆڕانی كۆمەڵناسی جەخت لەوە دەكەنەوە سێ ساڵە ئامارەكانی خۆكوشتن و توندوتیژیی بەگشتی لەئێران زیادی كردووە و لەم ماوەیەشدا بەهۆی سزا ئابورییەكانەوە ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی و رێژەی بێكاریی بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبووەتەوە، بۆیە حاشا لەوە ناكرێت كە هەڵاوسانی ئابوریی و زیادبوونی بێكاریی كە بووەتە هۆی هەژاربوونی خەڵك هۆكاری سەرەكرین لە بێهیوا بوون و پەنابردن بۆ خۆكوژیی. توندوتیژیی و تاوان لەئێران پزیشكی دادوەریی ئێران بڵاوی كردووەتەوە لە حەوت مانگدا 368 هەزار و 434 كەس بەهۆی شەڕو توندوتیژییەوە لەو وڵاتەكە برینداربوون و سەردانی پزیشكی دادوەرییان كردووە كە زۆربەیان لەشارەكانی تاران و ئەسفەهان و خوراسانی باشور بوون. بەپێی ئامارەكە تەنها لەمانگی پاییزی ساڵی رابردوودا 47 هەزار و 249 كەس بەهۆی شەڕو توندوتیژییەوە برینداربوون و سەردانی پزیشكی دادوەرییەكانیان كردووە و ئەوەش ئاماژە بە بەرزبوونەوەی رێژەی توندوتیژیی و تاوان لەئێران. پزیشكی دادی ئێران و پۆلیس ئاماری كوژران یان كوژراوانیان بڵاو نەكردووەتەوە و بەڵام ئاماری زیندانەكان و پرۆسەی دادگایی تۆمەتباران بە كوشتن دەریدەخەن ساڵانە زیاتر لە هەزاركەس بەهۆی توندوتیژیی و شەڕوپێكدادان دەكوژرێن. پۆلیسی بەشی ئاسایشی كۆمەڵایەتی و رێگریی لەتاوان لەئێران بڵاوی كردووەتەوە حەوت هۆكاری (خەیانەتی هاوسەریی، كێشەی دارایی، پرسی شەرەف، شەڕو ئاژاوەگێڕیی، دزی، بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان و شەڕی خێڵەكی) زۆرترین كوژراوو برینداری لێدەكەوێتەوە و زۆربەی ئەو قوربانییانەش تەمەنیان لەنێوان 20 بۆ 30 ساڵە. پۆلیس ئاماژەی بەوەكردووە دوای رووداوی هاتوچۆ زۆرترین گەنج لەئێران بەشەڕو توندوتیژیی گیانیان لەدەستدەدەن و خۆكوشتنیش سێیەم هۆكاری سەرەکیی مەرگی گەنجانی 15 بۆ 30 ساڵە.

هاوڵاتی سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا رایگەیاند، "پوتن ھەموو جۆرە نیازپاکییەکی واشنتۆنی بۆ هێرشنەکردنەسەر ئۆکرانیا رەتکردەوە، بۆیە ھەموو ئەوانەی ھاوکار بوون توندترین سزایان دەدەین و ھەمووکارێک دەکەین بۆ پشتیوانی ئۆکرانیا". ئەمڕۆ پێنجشەممە 24-2-2022، جۆ بایدن لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەنوسیدا سەرەڕای سەرکۆنەکردنی هێرشەکەی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا ئەوەشی خستەڕو، واشنتۆن سزای زۆر توند بەسەر روسیادا دەسەپێنێت لەوانەش سنوردارکردنی هەموو ئەو شتانەی هەناردەی روسیا دەکرێن لەگەڵ چەندین سزای ئابوری کە لە دورمەودادا کاریگەریان لەسەر ئەو وڵاتە دەردەکەوێت. ئاماژەی بەوەشکرد، هەروەها تواناکانی روسیا بۆ بازرگانیکردن بە دۆلار، یۆرۆ، پاوەند ، یەن و بوونە بەشێک لە ئابوریی جیهان سنوردار دەکرێن، لەگەڵ راگرتنی تواناکانی روسیا بۆ دابینکردنی پارە و بەرەوپێشبردنی سوپاکەی. سەرۆکی ئەمریکا وتیشی،  هەروەها سزا بەسەر ئەو بانکە روسیانەدا دەسەپێنن کە بەیەکەوە خاوەنی ترلیۆنێک دۆلار دراوی نەختینەیین. بەرەبەیانی ئەمڕۆ پێنجشەممە لەسەر بڕیاری ڤلادیمێر پوتین، سوپای روسیا هێرشەکانی بۆسەر ئۆکرانیا دەستپێکرد و لەیەکەم هەنگاویشدا ژمارەیەک شاری رۆژهەڵاتی ئۆکرانیا بۆردومانکران، لای خۆیەوە سوپای ئۆکرانیا سەرەڕای ئامادەیی بۆ بەرەنگاربونەوەی هێرشەکە، خستنەخوارەوەی پێنج فڕۆکەی جەنگی روسیای راگەیاند.  

هاوڵاتی بانکی ناوەدنی عێراق کە بەرپرسە لە دیاریکردنی نرخی دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر بە دینار رۆژانە دۆلارێکی کەمتر بەراورد بەپیشووتر دەخاتە بازاڕەوە دوای ئەوەی خواست لەسەر کڕینی دۆلار لەلایەن هاووڵاتیانەوە کەمبووەوە بەهۆی تویتێکی سیاسییەوە کە چەند رۆژێکە بازاڕی شڵەقاندوە. هەفتەی رابردوو موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر لە تویتێکدا داوای دابەزاندنی نرخی دۆلاری کرد بەرامبەر بەدینار بۆ نرخەکەی پیشووی ئەوەش بووە هۆی ئەوە کە راستەوخۆ بەهای دۆلار لە بازاڕەکانی ئاڵوگۆڕی دراودا دابەزێت، بەجۆرێک نرخەکەی لە بازاڕدا زۆر لەو نرخە کەمتر بووەوە کە بانکی ناوەندی دەیخاتە بازاڕەوە، لەکاتێکدا پێش تویتەکەی سەدر خەڵکی بە گرانتر لە نرخی بانکی ناوەندی دەیانکڕی. دابەزینی نرخی دۆلار کاتییە بە بڕوای جاودیرانی ئابوری و بازاڕ، ئەو بەرز و نزمییەی ئێستا لە بەهای دۆلاردا هەیە کاتییە و لە چەند رۆژی داهاتوودا نامێنێت، بەهای دۆلار جێگیر دەبێتەوە کاتێک خەڵکی بۆیان دەردەکەوێت هیچ پلانیک نیە بۆ دابەزاندنی نرخی دۆلار. چەند رۆژێكە شڵەژانێك بازاڕی دۆلاری لە عێراق گرتووەتەوە، ئەمەش بە یارییەكی سیاسییەكان لێكدەدرێتەوە، بۆئەوەی لە دابەزین و بەرزبوونەوەی دۆلاردا دەستی خۆیان بوەشێنن و لەپڕ قازانجی خەیاڵییان دەستبكەوێت، بەڵام هاووڵاتیان كەوتوونەتە ناو یارییەكەوە و بەشێكی زۆر لە خەڵكی دۆلارەكانی خۆیان هەرزانفرۆش كردووە. دوابەدوای تویتەكەی سەدر، جێگری سەرۆكی پەرلەمان داوای لە عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق كرد، لە بەردەم سەرۆكایەتی پەرلەماندا ئامادەبێت بۆ باسكردن لە نرخی دۆلار، بەڵام ناوبراو رەتیكردەوە ئامادەبێت، بەو بیانوەی بەرامبەر ئەم خولەی پەرلەمان بەرپرسیار نییەو وتیشی «وڵات بە تویتی سیاسییەكان بەڕێوەنابرێت». هەرچەندە قسەكەی وەزیری دارایی ئاماژەیەك بوو بەوەی تویتەكەی سەدر كاریگەریی لەسەر حكومەت و بانكی ناوەندی نابێت بۆ دابەزینی نرخی دۆلار، بەڵام خستەڕووی دۆلارێكی زۆر و فرۆشتنی دۆلار لەیەن هاووڵاتیانەوە شڵەژانێكی لە بازاڕەكانی دراودا دروستكرد. دوای تویتەكەی سەدرو وەڵامەكەی وەزیری دارایی عێراق نرخی ١٠٠ دۆلاری ئەمریكی لە ١٤٨ هەزارو ١٠٠ دینارەوە بۆ ١٤٣ هەزار دینار دابەزی، لە هەندێ شوێنیش هەتا ١٤١ هەزار دابەزی لەکاتێکدا پیشتر هەر دۆلارێک ١٤٨ هەزار دینار یان زیاتر بوو. تویتەكەی سەدر بە پێچەوانەی هەڵوێستەكانی رابردوویەتی، لەكاتێكدا پێشتر پشتیوانیی هەوڵەكانی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلاری كرد، وەزیری دارایی عێراق لەڕوونكردنەوەی چەندڕۆژی رابردوویدا وتی کە لە بەرزبوونەوەی نرخی دۆلاردا رەوتی سەدر بە تەواوی پشتیوانیان كردووە و لە پشتیەوەبوون بەرامبەر ئەو دەنگە ناڕازییانەی رووبەڕوویان دەبوونەوە و سەرسوڕمانی خۆی نیشاندا لە هەڵوێستی ئێستایان. لەكاتێكدا سەدر داوای دابەزینی نرخی دۆلار دەكات، بەڵام مستەفا غالب، پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق كە سەر بەڕەوتی سەدرە رایگەیاند، ئاسان نییە نرخی دۆلار بەم خێراییە داببەزێنن و وتیشی «عێراق لەڕێی بەرزکردنەوەی نرخی دۆلارەوە دەیەوێت قەرزەکانی بداتەوە، بەڵام لەئێستادا ئەگەر نرخی دۆلار دابەزێنین نەک هەر ناتوانین قەرزەکان بدەینەوە بەڵکو قەرزەکان زیاتریش دەبن». هەروەها یەكێك لەو كۆمپانیایانەی كە دۆلار لە بانكی ناوەندی وەردەگرن و لەبازاڕدا دەیفرۆشنەوە، خاوەندارێتییەكەی بۆ موقتەدا سەدری رابەری رەوتی سەدر دەگەڕێتەوە و رۆژانە سەدان هەزار دۆلار قازانجی لەگۆڕینەوەی دۆلار بەدیناری عێراقیدا دەستدەكەوێت. بەپێی ئامارەکان هەژاریی لە عێراق بۆ ٣١٪ بەرزبووەوە و بە جۆرێک لەهەرسێ کەس کەسێکی بە هەژار هەژمار دەکرێت و بێکاریش روو لە هەڵکشانە، حکومەتیش چارەسەرەکانی دابین نەکردووە. ئەگەرچی حکومەت بەشداربوو لەگەل بانکی ناوەندی بۆ بەرزکردنەوەی نرخی دۆلار لە ساڵی ٢٠٢٠ بەهۆی کورتهێنانی بودجەی عێراق. بەڵام لە لایەکی ترەوە بوو بە بارگرانی بۆسەر خەڵکی ئەو دابەزاندنە. عەلاوی، ئەو پیاوەی ملی نەدا بۆ فشاری سیاسی ئەگەرچی عێراق لەژیر فشاری سیاسی لایەنەکان و وڵاتە هەرێمیەکان بەڕێوەدەچێت بەڵام عەلی عەللاوی، وەزیری دارایی عێراق لە وەڵامی تویتەكەی سەدرو بانگهێشتەكەی پەرلەمان پەیامێكی بڵاوكردەوە و “بێ منەتی” خۆی لەپۆستەكەی نیشانداو ئامادەیی دەربڕی بۆ دەستلەكاركێشانەوەو وتیشی، «بۆ گۆڕینی بەهای دۆلار پرس بەكۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و سەرۆكی حزبەكان كراوەو سوودی بۆ ئابووری عێراق دەبێت». راشیگەیاند «من بە تەواوەتی بانگھێشتەکەی جێگری سەرۆکی پەرلەمان رەتدەکەمەوە، چونکە ئاشکرایە لە دەرەوەی دەسەڵاتەکانیەتی ھەروەھا بەتەواوەتی رەتی دەکەمەوە حکومەت لەڕێگەی تویتی سەرکردە سیاسییەکانەوە بەڕێوە ببرێت، بەبێ رەچاوکردنی ئاستی جەماوەرێتی و پێگەیان». وتیشی ” من وەزیرم لە وەزارەتێکی خاوەن سەروەریی، ماوەی نزیکەی دوو ساڵە لە سایەی بارودۆخێکی زۆر سەختدا کارمکردووە، باوەڕموایە سەرکەوتووبووم لە بەڕێوەبردنی کاروباری دارایی وڵات و چاودێریکردنی ئابورییەکەی بەرەو ئاستێک لە سەقامگیری، لەم پرۆسەیەدا پێویست بووە لەسەرم ژمارەیەک بڕیاری قورس بدەم، یەکێک لەوانە بانگەوازی بەھێزم بۆ دەستکاریکردنی نرخی دراو، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم بڕیارە بە سانایی نەدرا، بڕیارەکە لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەنجومەنی وەزیران و بانکی ناوەندی عێراق و حزبە سیاسییەکانەوە پشتیوانی لێکرا، لە دوو کۆبونەوەی جیادا لەگەڵ سەرکردەکانیان. ئەم بڕیارە بە ئاشکرا لە بودجەی ٢٠٢١دا ھاتووە کە پەرلەمان لە شوباتی ٢٠٢١ پەسەندی کرد. ئەوکات روونمکردەوە کە باجی دەستکاریکردنی دراو خێرا دەبێت، بەڵام سودەکانی لەماوەیەکی مامناوەندو درێژدا دەردەکەوێت”. جەختیشی كردووەتەوە، ئەوەی ئێستا ھەمانە بریتییە لە بەسیاسیکردنی نرخی دراو و بکرێت بەھۆکاری بەرزبوونەوەی نرخەکان، ئەمەش درۆیەکی بەئەنقەستەو پێویستە گەل ئاگاداری بێت. نرخی نێودەوڵەتی ھەموو شمەک و گواستنەوەی بەشێوەیەکی گەورە ساڵی رابردوو بەرزبووەتەوە، گەنم و زەیت و شەکرو پەین نرخەکانیان چەندین ھێندە بەرزبووەتەوە، ئەمەش پەیوەستە بە داڕمانی زنجیرەی ھاوردەکردنی جیھانییەوە، ھیچ پەیوەندییەکی نییە بە دەستکاریکردنی نرخی دراوەوە لەساڵی رابردوودا. سەدر هەڕەشە دەكات رەوتی سەدر هەڕەشەی توندی بۆ سەر وەزیری دارایی دەستپێكردو سەرچاوەیەكی باڵای رەوتەكەش جەختدەكاتەوە، “ئەگەر ئامادەنەبێت لەدانیشتنەكەی پەرلەمان ئەوا متمانەی لێ وەردەگرینەوە». سەرچاوەیەكی باڵای ناو رەوتی سەدر زانیارییەكی گرنگی لەبارەی هەڵوێستی سەدر لەبەرامبەر ئەو وەڵامەی وەزیری دارایی ئاشكراكردوەو وتوویەتی، “سەدر جەختیكردۆتەوە، ئەگەربێتو وەزیری دارایی بەشداری لەدانیشتنی پەرلەماندا نەكات، راستەوخۆ كار لەسەر دوورخستنەوەی لەپۆستەكەی دەكرێت». لای خۆشیەوە، غیاب فەیسەڵ عەمیری، پەرلەمانتاری رەوتی سەدر لەدوای بڵاوبوونەوەی پەیامەكەی وەزیری دارایی لەبەیاننامەیەكدا ئەوەی وتبوو، “لێدوانە هەڵچوو و كاردانەوە ناهاوسەنگەكەی عەلاوی رەتدەكەنەوە، كە ترسی لەبانگهێشتكردنی بۆ بەردەم پەڕلەمان هەیە، بەوەش سەرپێچی بنەما دەستورییەكانی كردووە”. وتووشی «قسەی بێمانایە، ئەو شتەی كە تۆ كردووتە بۆ كەم سەیركردنی ئازارەكانی خەڵك لەگرانی نرخەكان‌ و بار قورسی ژیانیان، درۆكانیشت وەك سەركەوتن پیشان دەدەیت”. نووسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایدەگەیەنێت، كە نرخی دۆلار وەك خۆی دەمێنێتەوە بەرامبەر بە دیناری عێراقی و گۆڕانكاری تێدا ناكرێت. دوای لێدوانەكانی موقتەدا سەدر لە چەندڕۆژی رابردوودا نرخی دۆلار بەشێوەیەكی بەرچاو رووی لە دابەزین كرد، بەڵام بانكی ناوەندی و وەزارەتی دارایی جەختیان لە سیاسەتی نەختینەیی خۆیان كردەوە بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دۆلارو لای خۆشیەوە راوێژكارێكی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت: “نرخی دۆلار وەك خۆی دەمێنێتەوەو ناگۆڕێت”. مەزهەر محەمەد ساڵح، راوێژكاری مستەفا كازمی بۆ كاروباری ئابووری لە بەیاننامەیەكدا، كە نووسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بڵاویكردۆتەوە ئاماژەی بەوەكردووە، سیاسەتی نەختینەیی بڕیاری لە دیاری كردنی نرخی ئاڵوگۆڕی دراو داوە بەپێی یاسای بانكی ناوەندی عێراقی، بەڵام بەداخەوە هەندێك دەستوەردانی زۆر لەو بابەتەدا دەكەن. راشیگەیاندووە، بانكی ناوەندی سوورە لەسەر پاراستنی سەقامگیری نرخی ئاڵوگۆڕی دیناری عێراقی، كە پێشتر دیاری كردووە بە 147 هەزار دینار بۆ هەر 100 دۆلاری ئەمریكی. وتیشی، “هەماهەنگی و گونجاندن لەنێوان سیاسەتی نەختینەیی و سیاسەتی دارایی لەوڵاتێكی تاكە سەرچاوەی داهاتدا زۆر گرنگە، بۆیە ئەو یەدەگەی پاڵپشتی دیناری عێراقی دەكات سەرچاوەكەی وەزارەتی داراییە”. لە ماوەی رابردوودا و پێش پەیامەكانی سەدریش لە تویتەر چەندین داواو پەیام هەبوو لە پەرلەمانەوە بۆ كەمكردنەوەی بەهای دۆلار بۆ 125 هەزار دینار وەك رابردوو، كە لە ساڵی 2020دا نرخەكەی بۆ 147 هەزار دینار بەرزكرایەوە ئەوەش لەپێناو پاراستنی چینی هاووڵاتیانی كەمدەرامەت. پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق، لەبارەی نرخی فرۆشتنی دۆلار بەرامبەر بە دیناری عێراقی بە حەوت خاڵ وەڵامی پەرلەمانتارێک دەداتەوە و دەڵێت: “بڕیاری زیادکردنی نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار، بڕیارێکی ستراتیژی و نیشتمانی بووە” و گۆڕانکارییش لەنرخی دۆلار لەماوەی کورتمەودا “بازاڕی ناوخۆیی دەشڵەژێنێت”. مستەفا غالیب مخیف، پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق بە نووسراوێکی فەرمی بە حەوت خاڵ وەڵامی پرسیاری هادی حەسەن سەلامی، ئەندامی سەربەخۆی پەرلەمانی عێراق لەبارەی نرخی فرۆشتنی دۆلار دەداتەوە، کە تێیدا  ئاماژەی بەوەکردووە: یەکەم: ئەو وڵاتانەی کە سیستەمی چەسپاوی نرخی فرۆشتنی دراو جێبەجێ دەکەن، بۆ سیاسەتی نرخی فرۆشتنی دراویان دەگەڕێتەوە، کە بابەتێکی ستراتیژییە و بانکی ناوەندی بەڕێوەی دەبات بە راوێژ لەگەڵ لایەنە پەیوەندارەکان لەحکومەت و بەپێی دۆخی ئابووری. دووەم: بانکی ناوەندیی عێراق، سیستەمی نرخی فرۆشتنی چەسپاو جێبەجێ دەکات، کە بەرپرسە لە دیاریکردنی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار. سێیەم: بڕیاری گۆڕانکاریی نرخ بە فەرمی لە 20/12/2020 دراوە، لە ئەنجامی دۆخی ئابووری و دارایی بووە، کە عێراق لەساڵی 2020 پێیدا تێپەڕیوە، بە داواکاری راستەوخۆی وەزارەتی دارایی بووە، ئەنجامی گفتوگۆکانیش بووە لەگەڵ بانکی نێودەوڵەتی. چوارەم: ئەو هۆکارانەی وایکرد گۆڕانکاریی لەنرخی دۆلار بکرێت بریتین لە: ێ‌: پشتبەستن بەنرخی کەمیی دۆلار بەرامبەر دینار، بەرهەمی ناوخۆیی دەستەوسان کرد لە کێبڕکێکردنی کاڵای هاوردەکراو. بەو بڕیارە تایبەتمەندی باشتر درایە بەرهەمی ناوخۆیی لە کاڵای هاوردەکراو، بەشێوەیەک گۆڕانکارییەکە لە نرخی فرۆشتن نزیکەی 23٪ بووە. ب: کەمبوونەوەی داهاتی گشتی، بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت لەساڵی 2020دا، کە ئەمەش لە ئەنجامی لێکەوتەکانی کۆرۆنا و داخستنی بازاڕەکانی جیهانی بوو، کە نرخی بەرمیلێک نەوت بووە نزیکەی 20 دۆلار لە ساڵی 2020دا، بۆیە گۆڕانکاریکردن لە نرخی دۆلار، داهاتی زیاتری بۆ دارایی گشتی فەراهەم کرد. ج: بەهۆکاری گوشارەکانی سەر خەرجی و پەنابردن بۆ قەرزکردن، قەرزی ناوخۆیی لە کۆتایی ساڵی 2019دا لە 38 تریلیۆن دینارەوە بۆ 64 تریلیۆن دینار لە کۆتایی ساڵی 2020 زیادیکرد. د: بەهۆکاری قەرزەکانەوە، رەسیدی دراوی دەرچووی ئاڵوگۆڕکراو لە نزیکەی 52 تریلیۆن دینار لە ساڵی 2019ەوە بۆ 66 تریلیۆن دینار لە کۆتایی ساڵی 2020 زیادی کرد. هـ: لە ژێر ئەم رۆشنایانەی کە باسکران دۆخی دارایی وڵات، هەڕەشەیەکی مەترسیداری بۆ سەر دۆخی یەدەگی بیانی دروستکرد، بۆیە بڕیارەکە نیشتمانی و ستراتیژی بوو، بە ئامانجی پاراستنی سامانی نیشتمانی و کەرتی بەرهەمهێنانی راستەقینە. پێنجەم: نرخی فرۆشتنی ئێستا، نرخێکی پەسندە لەلایەن حکومەت بۆ رووبەڕووبوونەوەی خەرجییە زیادبووەکان و کەمکردنەوەی کورتهێنان و دانەوەی قەرزی ناوخۆیی. شەشەم: گۆڕانکاریی لە نرخی دۆلار لەماوەی کورتمەودا بازاڕی ناوخۆیی دەشڵەژێنێت و هەڕەشە لە وەبەرهێنان دەکات و ئابووری تووشی گەشەنگ بوون دەکات و متمانە بە سیاسەتی دارایی لاواز دەکات. حەوتەم: سامانی نەوت بە دینار یاخود دۆلار بێت لە ژمێرەی وەزارەتی داراییە، هەر جیاوازییەک پێویستە ببێتە هۆی کەمکردنەوەی کورتهێنانی پلان بۆ دانراو. بانکی ناوەندیی عێراق، لە 20ی 12ی 2020دا بڕیاری دا، نرخی فرۆشتنی هەر دۆلارێکی ئەمریکی لە 1180 دینارەوە بۆ 1460 دینار زیادبکات، ئەو بڕیارە هەرچەندە بووە هۆی زیادبوونی داهاتی ناوخۆ، بەڵام لە هەمانکاتدا نرخی زۆربەی خۆراک و کەلوپەلی لەبازاڕەکاندا لانیکەم بە رێژەی زیاتر لە 20٪ بەرزکردەوە. مەترسی فڕینی دۆلار شارەزایەکی ئابوری لەبارەی دەستکاریکردنی نرخی دۆلار دەڵێت، ئەگەر بانکی ناوەندیی عێراق پاڵپشتی دۆلار هەڵبگرێت، ئەوا نرخی 100 دۆلار دەگاتە 400 هەزار دینار، چونکە ئەوکات حکومەت ناتوانێ دۆلاری زۆر بخاتە بازاڕەوە.  د. نەبیل مەرسومی، شارەزای بواری ئابوریی عێراقی لە لێدوانێکی تەلەفزیۆنیدا رایگەیاند، «ئەگەر بانکی ناوەندیی عێراق پاڵپشتی دۆلار هەڵبگرێت و نرخەکەی ئازاد بکات، ئەوا نرخی 100 دۆلار دەبێتە 400 هەزار دیناری عێراقی». وتیشی «ئێمە دەزانین ئەوکاتەی کە بانکی ناوەندی نرخی 100 دۆلاری بەرامبەر 119 هەزار دینار دیاری کردبوو، هەندێک کات بەهۆی کەم خستنەبازاڕی دۆلار لەلایەن بانکی ناوەندی و هەندێک هەواڵ نرخی 100 دۆلار دەگەشتە 130 هەزار دینار».    دابەزاندنی نرخی دۆلار ساڵانە (10) ملیار دۆلار زیان لە حکومەت دەدات ئەندامێکی پەرلەمانی عێراق رایدەگەیەنێت؛ دابەزاندنی بەهای فرۆشتنی دۆلار ساڵانە (10) ملیار دۆلار لەسەر حکومەت دەکەوێت و مەترسی موچە و خزمەتگوزارییەکان دروستدەکات. مەشعان جبوری، پەرلەمانتار لە هاوپەیمانی سوننەکان رایگەیاند، دابەزاندنەوەی نرخی دۆلار بەرامبەر دینار حکومەت دەخاتە دۆخێکی مەترسییەوە و چیتر ناتوانێت موچەی فەرمانبەران دابەشبکات و پڕۆژە خزمەتگوزارییەکان دەوەستێنێت. لەبارەی سەرچاوەکانی داهاتی حکومەتی عێراقەوە باسی لەوەشکردوە، ئەگەر نرخی نەوت داببەزێت بۆ (60) دۆلار، حکومەت ناتوانێت موچە دابەش بکات و پارە بۆ پڕۆژە ستراتیژییەکانیش دابین بکات.  ئەو پەرلەمانتارە لە بارەی مەترسییەکانی دۆخی ئابوری عێراقەوە دەڵیت،» پێویستە هەوڵەکان چڕبکرێتەوە بۆ پشتگیریکردنی چینی هەژار و دابەزاندنی نرخی پێداویستی و کەلوپەلە پێویستییەکان، بۆ ئەوەی هاووڵاتی لەوە زیاتر باجەکەی نەدات». ئەوەش لە کاتێکدایە، لە دوای تویتەکەی موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر لەبارەی بەرزی نرخی دۆلارو گرانی شتومەک و کاڵاکان، بازاڕەکانی دراو لە عێراق و هەرێمی کوردستان تووشی ناجێگیریی بوون لە نرخەکاندا، بەشێوەیەک لەماوەی چەند رۆژی رابردودا نرخی دۆلار چەند جارێک بە خێرایی گۆڕانکاری بەسەرداهاتووە. و دۆلاریش هەر رۆژەو نرخێکە.

سازدانی: عەمار عەزیز پسپۆرێكی ئابووری مامۆستای زانكۆ دەڵێت:» حكومەتی هەرێم دەست بە دانوستاندن و گفتۆگۆ لەگەڵ بەغدا بكات تا مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێمی كوردستان دروست نەكات». هاشم زێباری، مامۆستای زانكۆ لەپارێزگای دهۆك لەم چاوپێكەوتنەی لەگەڵ هاوڵاتی دانوساندن و گفتوگۆ لەگەڵ بەغدا لەسەر مەلەفی نەوت باشترە لە رێگاكانی دیكە دەشڵێت:» نەوت دەكرێت بەهۆی داهاتەكەی ببێتە خۆشگوزەرانی بۆ خەڵكەكەی و سەرجەم كەرتەكانی دیكەی پێ ببوژێنیتەوە، بۆیە پێداچوونەوە بە سیاسەتی نەوت بووەتە زەرورییەت». هاوكات ئەوەش باس دەكات كە فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە كەمتر لە 10 دۆلار لە نەوتی برێنت لەبازاڕدا بەراورد بە بەهای فرۆشتنی نەوت لەلایەن كۆمپانیای سومۆ لەبازاڕەكانی جیهاندا ، مانگانە زیاتر لە 150 ملیۆن دۆلار، ساڵانە كەمتر نیە لە یەك ملیارو 500 ملیۆن دۆلار كە زەرەری دارایی گەیاندووە بە هەرێمی كوردستان. هاوڵاتی:  دۆخی ئابوری هەرێم  سەقامگیری بەخۆیەوە بینیوە، مانگانە مووچە دابەش دەكرا بەشێوەیەك سستی پێوە دیاربووە، بەڵام پێتان وایە دوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق سیستەمی پێدانی مووچە گۆڕانكاری بەسەردا دێت؟ هاشم زێباری : وەكو ئاشكرایە كە ئابووری هەرێمی كوردستان ئابووریەكە پشت بەستووە بە نەوت و ئیراداتی نەوت، ئەمەش بێگومان كێشەكانی ئێمە بەدەر نیە لە كێشەكانی بەغدا، بەڵكو ماوەیەكی زۆرە دوای ساڵی 2007 بۆ یەكەمجار یاسای نەوت و غاز لەهەرێمی كوردستان دەرچووە و خیلافاتی دەستوور وردە وردە سەری هەڵدا. پێموایە دوای بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لەساڵی 2014و ئەو ناكۆكیانەی نێوان بەغداو هەرێمی كوردستان دروست بوون و باسی ئەو زەرەرو زیانانە ناكەم كە بەهەرێمی كوردستان كەوت لە نەتیجەی ئەوەی پێ‌ی دەڵێن «ئابووری سەربەخۆ» ، كە بەڕاستی زیانەكان ئەوەندە گەورە بوون كە كەس ناتوانێت تموحی پێ‌ ببات. ئەوەی ئێستا ئاشكرایە لەهەرێمی كوردستان دوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عیراق لەبارەی دۆسیەی نەوت، بەڕاستی ئێمە چووینەتە ناو قوناغێكی تر لەدوای بڕیارەكە، ئەو قوناغە نوێیە زۆر زۆر جیاوازە لەگەڵ قۆناغەكانی پێشترو دەتوانم بڵێم مەترسیەكانی هیچ كەمترنین لەدوای ریفراندوم. دوای بڕیارەكەی دادگای فیدرالێ‌ دوو بژاردە لەبەردەم هەرێمی كوردستان هەیە، یان پێویستە رێكبكەوێت لەگەڵ بەغدا و وردە وردە هەماهەنگی لەنێوان خۆی و بەغدا دروست بكات، چونكە بڕیارەكانی دادگا مولزەمن پێویست ناكات حكومەتی هەرێم خۆی لێ‌ بشارێتەوە بەعەقڵ و گفتۆگۆیەكی كراوە كێشەكان لەگەڵ بەغدا چارەسەربكەن. بژاردەی دووەم پێگیری و ئیلتیزام  نەكردن بە بڕیارەكانی دادگا كە ئەمەش بەڕاستی بژاردەیەكی زۆر خراپە چونكە لێكەوتەكانی زۆر خراپ دەبن لەسەر هەرێمی كوردستان، پێم وایە حكومەتی عێراق دەسەڵاتی ئەوەشی دەبێت كە كۆنتروڵی  بیرە نەوتەكان بكات یان دەستتێوەردان بكات، فشاری سیاسی و دبلۆماسی بكاتە سەر هەرێم لەناوەندە جیهانییەكان كە هیچ كەس و لایەنێك مامەڵە لەگەڵ نەوتی هەرێمدا نەكات. پەرلەمان و دیوانی چاودێری ناتوانن چاودێری دۆسیەكە بكەن، ئەندامەكانی پەرلەمان و هەتا سەركردەكانی حزب بە ئەوانەی لەناو دەستەڵات و دەرەوەی دەستەڵاتن هیچ كەسێك یان زانیاریان نیە لەسەر دۆسیەكانی نەوت، لەجیاتی ئەوەی نەوت ببێتە مایەی خۆشگوزەرانی بۆ خەڵك بەداخەوە بووەتە مایەی نەهامەتی و ژانە سەر بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستان. هاوڵاتی : هەریەك لەسەرۆكایەتی هەرێم و حكومەتی هەرێم باسیان لەوە كرد كە ئەو بڕیارەی دادگای فیدراڵی تایبەت بەدۆسیەی نەوت و غاز جێگەی قبوڵكردن نیە، واتە لەئەرزی واقیع جێبەجێ‌ ناكرێت، پێتوایە پێویستە هەنگاو بنێن بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغدا؟ هاشم زێباری: سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی هەرێم ئەمانە دوو دامەزراوەی گەورەن بەرپرسن لەبەرامبەر سیاسەتی نەوت و ئاگاداری وردەكارییەكانی دۆسیەی نەوتن، ئەوەی ئەوان دەڵێن حیجەت و موبەرراتی زۆر زۆر لاوازن، چونكە ئەو بڕیارە لە دادگای فیدراڵ دەرچووە نەك لە حكومەتی عێراق و بڕیارەكانی دادگا مولزەمن ئەوەش دوای پێداچوونەوەو وردبینی، واتە بڕیارەكان لەعێراق دەردەكرێن، لەبەرئەوەش بەڕاستی وەكو پرسێكی راگەیاندن دەبینم كەسەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی هەرێم بەوشێوەیە قسەیان كردووە، لەجیاتی ئەوەی هەنگاوی جددی و باش بنێن یان هەرهیچ نەبێت بەزمانێكی نەرم مامەڵەیان لەگەڵ بڕیارەكە بكردایە ، تا  زمانی گڤتۆگۆ و دانوساندن جارێكی تر دەست پێ‌بكرابایە. وتەكانی ئەوان ناواقیعی دەبینم، چونكە بەهەموو بڕگەكانی دەستور هەرێمی كوردستان لەدەرەوەی دەستوور مامەڵەی لەگەڵ دۆسیەی نەوت كردووە ، لەلایەكی تر لە ئەنجامی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ زیانی نەك بۆ هەرێم بەڵكو بەعێراقیش گەیاندووە، چونكە فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە كەمتر لە 10 دۆلار لەبازاڕدا فرۆشراوە ئەمەش بەراورد بە بەهایەكانی برێنت و سومۆ لەبازاڕەكانی جیهاندا ، مانگانە زیاتر لە 150 ملیۆن دۆلار زیانی كەمتر فرۆشتنی نەوتی هەرێم لەنێوان ئەو نرخەی سۆمۆ پێی دەفرۆشێت ئەو نرخەی حكومەتی هەرێم دەفرۆشێت ساڵانە كەمتر نیە لەیەك ملیار و 500 ملیۆن دۆلار، ئەم جیاوازییە بۆ عێراقیش دەبێتە كێبڕكێیەكی خراپ لەبازاڕەكانی جیهان و بكڕەكانیدا. هاوڵاتی:  كەواتە پێتانوایە بڕیارەكە بۆ حكومەتی هەرێم خراپە؟ هاشم زێباری: راستە بڕیارەكە بۆ حكومەتی هەرێم زۆر خراپە ، بەڵام  لەدڵەوە خەڵكی هەرێمی كوردستان حەزدەكات دۆسیەی نەوت بەتەواوی رادەستی بەغدا بكرێت، ئەوەش بۆ ئەوەی دادوەری لە دابەشكردنی مووچەدا دروست بێت و مانگانە هەر فەرمانبەرێك بەبێ‌ دواكەوتن موچەكەی خۆی وەربگریت ، هەروەها خزمەتگوزاری تر وەكو پرۆژەكانی ئاوەدانكردنەوەو دروستكردنی رێگاوبان و تاكۆتایی جێبەجێ بكرێت. هاوڵاتی: باشترین بژاردە بۆ چارەسەركردنی مەلەفی نەوت لەگەڵ بەغدا چیە؟ هاشم زێباری: باشترین بژاردە لەبەردەم حكومەتی هەرێم رێككەوتنە لەگەڵ حكومەتی عیراق، بەبڕوای من بۆ پاراستنی قەوارەی هەرێمی كوردستان و خۆشگوزەرانی بۆ خەڵكی كوردستان دەبێت هەرێمی كوردستان رێبكەوێت لەگەڵ بەغدا.  ئێمە لەبەردەم دوو تیۆری ئابووریداین، واتە لەبەردەم دوو بۆچوونی ئابووریداین دەربارەی ئەم بابەتە، یەكەم دەڵێت ئەگەر نەوت نەخرێتە ناو چوارچێوەیەكی دامەزراوەیی  بەڕاستی دكتاتۆریەت بەرهەم دەهێنرێت لەم وڵاتانەی خاوەن نەوت و كانزان، ئەگەر نەوت خراوەتە ناو چوارچێوەیەكی دامەزراوەیی ئەوكات نەوت دەبێتە مایەی خۆشگوزەرانی بۆ هەموو خەڵك، بەڵام بەداخەوە لە هەرێمی كوردستان لەجیاتی ئەوەی سوود لە ئەزموونی ئەو وڵاتانە بكات كە نەوت بووە بەخۆشگوزەرانی بۆ خەڵكی ئەوان، بەداخەوە كۆپی پەیستی نموونە فاشیلەكانی ئەو وڵاتانەی دووبارە كردەوە لەسەر دۆسیەی نەوت بەنموونە عێراق ، لیبیا، یان سعودیە.  

هاوڵاتی سەرۆکی روسیا رایگەیاند:" وڵاتەکەم هیچ رێگەیەکی دیکەی لەبەردەم نییە جگە لە داگیرکردنی ئۆكرانیا تاوەکو دڵنیابێتەوە لە سەلامەتی و ئاسایشی روسیا.  ئەمڕۆ پێنجشەممە، ڤلادیمیر پوتن، سەرۆکی روسیا رایگەیاند:" وڵاتەکەی هیچ رێگەیەکی دیکەی لەبەردەم نییە جگە لە داگیرکردنی ئۆكرانیا تاوەکو دڵنیابێتەوە لە سەلامەتی و ئاسایشی رووسیا.  وتەکانی پوتن لەکاتێکدایە زیاتر لە 12 كاتژمێر بەسەر هێرشی سوپای وڵاتەکەی بۆسەر ئۆكرانیا تێدەپەڕێت.  پوتن کە لەگەڵ نوێنەری ژمارەیەک بازرگاندا کۆبووەوە، رایگەیاند: "ئەوەی روویدەدا هیچ بژارەیەکی دیکەی بۆمان نەهێشتەوە" و هیچ رێگەیەکی دیکە نەبوو بۆ بەرەوپێشچوون.  دوای کۆبوونەوەیان بەشێوەی ئۆنلاین، سەرکردەی وڵاتانی G7 لە راگەیێندراوێکی هاوبەشدا سەرکۆنەی هێرشی روسیایان بۆسەر ئۆكرانیا بە فەرمای ڤلادیمیر پوتن کرد و وتیان، "پووتین خۆی خستووەتە بەرەیەکی هەڵەی مێژووەوە." بەوتەی ئەو سەرکردانە، پوتن، "شەڕی بە کیشوەری ئەوروپا ئاشناکردووەتەوە." دەشڵێن، سەرکۆنەی ئەو سەرکەشییەی سەرۆکی روسیا دەکەن کە بەردەوام رێگەی گفتوگۆی رەتکردووەتەوە لەگەڵ ئەوەی پێشنیازی جۆراوجۆریان پێداوە.  بەیانیی ئەمڕۆ پێنجشەممە ڤلادیمیر پووتین لە وتارێکی تەلەڤزیۆنیدا رایگەیاند، "بڕیارمداوە ئۆپەراسیۆنێکی سەربازیی تایبەت دەستپێبکەم" و دوای وتارەکەی هێزەکانی وڵاتەکەی دەستیان بە پێشڕەوی کرد.  بەپێی دوایین ئامارەکان، لە ئۆكرانیا بەلانی کەم 68 کەس کوژراون بە سەرباز و کەسی مەدەنییەوە. ئێستا لە کیێڤی پایتەختی ئۆکراینا قەدەغەی هاتووچۆ راگەیێندراوە.   

سازدانی: ئارا ئیبراهیم ئەندامێكی پەرلەمانی عێراق لە فراكسیۆنی یەكگرتوو دەڵێت دەبێت هەرێمی كوردستان بیر لەوە بكاتەوە هەمووی خراپ نییە، بەڵكو  دەرفەتێك دەدات بە هەرێم و حكومەتی عێراقی، ئەگەر لە گۆشەیەكی پۆزەتیڤەوە سەیری بكەین بۆ خەڵك داهاتەكان شەفافتر دەبن كە نەوت دەچێتەوە دەستی عێراق، بەغدا مولزەم دەبێت بودجەی تەواو بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت. موسەننا ئەمین لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی ئەوەش دەخاتەڕوو كە حكومەتی عێراق ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی جێبەجێ دەكات، دەتوانێت مرونەت بەكاربهێنێت و  ئەو كێشەیە دروست ناكات، واتا گفتوگۆ لەگەڵ هەرێم دەكات بۆ رێككەوتن لەسەر مەلەفی نەوت. هاوڵاتی: بۆچوونتان لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی؟ پێتانوایە ئەم بڕیارە چ شتێكی ئیجابی تێدایە  بۆ هەرێمی كوردستان و خەڵكەكەی؟ موسەنا ئەمین: دەبێت هەرێمی كوردستان بیر لەوە بكاتەوە هەمووی خراپ نییە، بەڵكو  دەرفەتێك دەدات بە هەرێم و حكومەتی عێراقی، ئەگەر لە گۆشەیەكی پۆزەتیڤەوە سەیری بكەین بۆ خەڵك داهاتەكان شەفافتر دەبن كە نەوت دەچێتەوە دەستی عێراق، بەغدا مولزەم دەبێت بودجەی تەواو بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت.  روویەكی دیكەی ئیجابیی بۆ حكومەتی هەرێم دەرفەتێكی پێدەدات بە زەختی عێراق و تەدەخولی عێراق كە هەرێم بەشێوازێكی زۆر خراپ گرێبەستی نەوتی كردووە، وای لێهاتووە كە لەسەدا 70% داهاتی نەوت ناگەڕێتەوە بۆ حكومەت و دەگەڕێتەوە بۆ باخەڵی كۆمپانیاو باخەڵی  كۆمپانیای حزبی و ناوخۆیی و دەرەوە، پێداچوونەوە بەو گرێبەستە نەوتییانەدا بكات كە لە قازانجی حكومەتی هەرێم و خەڵكدا بێت. عێراق جەولاتی تراخیسی كردووە بە نموونە ئەوەش جۆرێكە لە گرێبەست كە دوای رووخانی رژێم كراوە كە هەمیشە خەریكی نەفرەت و نەعلەتن لێی لە پەرلەمان و میدیا باس دەكرێت كە داهاتی عێراقی بەهەدەرداوە لەكاتێكدا لەسەدا 10% دەدرێت بەكۆمپانیاكان، بەڵام ئەوەی كوردستان لەسەدا 70%، دەڕوات بۆ كۆمپانیاكان، ئەمەی  كراوە بە كوردستان تاڵانگەری و وێرانكردنییەتی، ئەگەر حكومەتی هەرێم مەبەستی گێڕانەوەی داهاتی نەوتە دەرفەتێكی بۆ دروست بووەو پێداچوونەوەی تێدا بكات. خاڵێكی دیكە ئەمە هەمیشە كێشەیەك بووە كە نەمانزانیوە یاسای بودجە چۆن دابنێن، لەبەرئەوەی حكومەتی عێراق داوای نەوتی كردووەو ئەمانیش نەوتیان نەداوەو دەرئەنجام ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی نەزانین چۆن بودجە دابنێن بۆ هەرێم، ئێستا ئەمە دەرفەتێك دروست دەكات كە ئەم كێشەیە بە ریشەیی و هەمیشەیی چارەسەر بكرێت. هاوڵاتی: چۆن چارەسەر دەكرێت؟ موسەننا ئەمین: رێگایەكیان حكومەتی عێراق ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی جێبەجێ دەكات، دەسەڵاتی جێبەجێكردن دەتوانێت مرونەت بەكاربهێنێت و دەشتوانێت تەعەسوب بەكاربهێنێت، هەردوو شتەكە لەبەردەمیدایە، ئەو كێشەیە دروست ناكات، واتا گفتوگۆ لەگەڵ هەرێم دەكات بۆ رێككەوتن لەسەر مەلەفی نەوت. هەروەها پەرلەمان دەتوانێت ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی لە رێگەی دەركردنی یاسای نەوت و غاز چارەسەر بكات  كە لەو یاسایەدا ئەو دەقە دەستوریانە شەرع بكرێت، كە (معا-پێكەوە) لەدەستوردا لە ماددەی 112 هاتووە كە حكومەتی عێراق و هەرێمەكان یان پارێزگاكان پێكەوە ئەم سیاسەتە دابنێن، ئەم پێكەوەییە چۆن لەماددەی یاسایدا تەفسیر دەكرێت، ئەمەش چارەسەر دووەم. هاوڵاتی: بەشێك لە بەرپرسانی هەرێم دەڵێن لە ئەرزی واقعدا ئەم بڕیارە جێبەجێ ناكرێت؟ ئایا دەكرێت هەرێم وەفد بنێرێتە بەغداو بە دانوستان و سازان كێشەكان چارەسەر بكات؟ موسەنا ئەمین: لەئەرزی واقعدا جێبەجێ ناكرێت قسەی كەسانێكە كە بەرژەوەندیان هەیە لەم تاڵانییەی كە لەنەوتدا دەكرێت، دەیانەوێت فعلەن هەرێم بەرەو كۆتایی ببەن، چونكە بەپێی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی ئەگەر پێویست بوو هەموو رێكارێك بەكاربهێنێت لەگەڵ هەرێمی كوردستان بە بەكارهێنانی هێزیشەوە بۆ سەرجەم ئەو كێڵگە نەوتیانەی كە بە نایاسایی مامەڵەی پێوە دەكرێت، چونكە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی قابیلی تەممیز كردنەوە نییە، ئیلان مەگەر بەبۆنەیەكی دیكەوە دادگای فیدراڵی رای خۆی بگۆڕێت، چونكە دادگای فیدراڵی دەسەڵاتێكەو حكومەت دەسەڵاتێكی دیكەیەو پەرلەمانیش دەسەڵاتێكی ترە، حكومەتی عێراق مولزەمە بڕیاری دادگای فیدراڵی جێبەجێ بكات. هاوڵاتی: پرسی سەرۆك كۆمار تا چەند پەیوەندی بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە هەیە كە بووەتە كێشە لەنێوان پارتی و یەكێتی؟  موسەنا ئەمین: پرسی سەرۆك كۆمار عیلاقەی بەم بڕیارەوە نییە، لەوانەیە تەوقیتەكەی لەم كاتەدا قسەی لەسەر بێت زۆر زانیارم نییە، بەڵام پرسی سەرۆكایەتی كۆمار بابەتێكەو مەسەلەی مامەڵە كردن بە نەوت بابەتێكی دیكەیە،  نەوت بەپێی ئەم دەستورە نووسراوەی هەمانە هیچ هەرێمێك یان پارێزگایەك بەسەربەخۆ مافی مامەڵە كردنی بەنەوتەوە نییە، وەك یاسا ناسێك و عەرەبی زانێك سیاسییەكی كورد زۆر بە وازحی ئەم قسەیە ئەكەم، بەتەنهاش دەسەڵاتی سوڵتەی ئیتحادیش(بەغدا) نییە، نازانم بۆچی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی ئەمەی روون نەكردووەتەوە، چونكە لە موڵكییەتی نەوتەوە باسی دەكات تا دەرهێنان و دابەشكردنی داهاتەكان بەشێوازێكی تەندروست و گونجاو لەگەڵ كۆمەڵێك پێوەری دانیشتوان و زەرەرمەندبوون و دروستكردنی گەشەپێدانی هاوسەنگ.  لەبڕگەی دووەمی ماددەی 112 باس كراوە كە پەرەپێدانی و ئەم سامانە دەبێت هەردوو حكومەت پێكەوە بیكەن، هیچ حكومەتێكیان بەتەنها مافی سەربەخۆی مامەڵەكردنی بە نەوتەوە نییە، چ حكومەتی عێراق بیكات دەستوری نییە، چ هەرێم بەتەنها بیكات دەستوری نییە، ئەمە شتێكە لەماڵی سەرۆك كۆمار بە كاك قوباد كە سەرۆكی وەفدی هەرێم بووە پێم وتووە فراكسیۆنەكانیش لەوێبوون( وتم شاهید بن بۆ مێژوو كە رۆژێك دادگای فیدراڵی ئەم مامەڵەیەی ئێوە بەنەوتەوە دەیكەن دەستووری نییە، هەتا وتم سەری هەرێمیش دەخوات ئەگەر لەسەری بڕۆن) ئێستاش ئەو برادەرانەی دەڵێن جێبەجێی ناكەن دیارە دەیانەوێت سەری هەرێمیشی پێ بخۆن. هاوڵاتی: ئێستا باسی هەناردەی گاز دەكرێت، پێتوایە ئەمەش بەبێ ئاگاداری بەغدا بكرێت زیاتر بەغدا نیگەران دەكات؟ موسەنا ئەمین: مامەڵەكردن بە پرسی گازەوە خەریكە جەنگی جیهانی دروست دەكات، هەتا بەشێك لەو لێكدانەوانەی بۆ سوریا دەكران پەیوەندی بەوەوە هەیە كە ئەم تەدەخولە گەورەیەی لە سوریا كردوویەتی بۆ ئەوەیە هیچ دەرفەتێك نەهێڵێتەوە بۆ هەناردەكردنی غاز بۆ ئەوروپا تا ببێتە جێگرەوە بۆ غازی روسیا، ئەمەش قەزییەكی گەورەیە. ئەو گەمەیەی هەندێ لە سیاسییەكانی هەرێم دەیكەن هەندێ جار لە قەبارەی خۆیان و هەرێمی كوردستانیش گەورەترە، بۆیە مەترسیدارە ئەم بابەتە، بەبێ دروستكردنی روئیایەكی هاوبەش لەنێوان حكومەتی هەرێم و عێراق، هەرێم دەبات بەرەو قەیرانی قووڵ و گەورە.  هاوڵاتی: پێتانوایە باسازان و گفتوگۆ دەتوانرێت كێشە و پرسی مەلەفی نەوت لەنێوان عێراق و هەرێم چارەسەر بكرێت؟ موسەنا ئەمین: بەخۆدزینەوە لە دەسەڵاتی ئیتحادی و لە دەستورو مامەڵەكردنی مەلەفی پڕ گەندەڵی بەمەلەفی نەوت ئەم وڵاتە پێشناكەوێت، ئەوەی دروست دەبێت بەم شێوەیە كۆمەڵێك بەرپرسی دەوڵەمەندی گەورە كۆمپانیای زەبەلاح كە خاوەنی ملیارەها دۆلارن، بەڵام حكومەتی هەرێم ئیحتیاتاaتی نەقدی نییە، كام  كۆمپانیای بچووكی حزب بگریت ملیارێك دۆلار لە گیرفانیدایە هەیانە دەیان ملیاری هەیە، ئەمە چ معادەلەیەكی حوكمڕانی و بەڕێوەبردنە ئەوان لەسەر حسابی سامانی  ئەم وڵاتە ببنە خاوەنی ملیارەها دۆلار لەكاتێكدا لەسەدا 70ی داهاتی نەوت بۆ خەڵك نەبێت و پێتوابێت دەستكەوتە بۆ هەرێمی كوردستان كە زیاتر 30 ملیار دۆلار قەرزار بیت كەئەنەما نەوتی كڕیوە نەك نەوتی فرۆشتووە.

هاوڵاتی سەرکردەی وڵاتانی G7 لە راگەیێندراوێکی هاوبەشدا سەرکۆنەی هێرشی روسیایان بۆسەر ئۆكرانیا کرد وڕایگەیاند:"پوتن خۆی خستووەتە بەرەیەکی هەڵەی مێژووەوە." بەوتەی ئەو سەرکردانە، پوتن: "شەڕی بە کیشوەری ئەوروپا ئاشناکردووەتەوە." دەشڵێن، سەرکۆنەی ئەو سەرکەشییەی سەرۆکی روسیا دەکەن کە بەردەوام رێگەی گفتوگۆی رەتکردووەتەوە لەگەڵ ئەوەی پێشنیازی جۆراوجۆریان پێداوە.  لە راگەیێندراوی ئەو وڵاتانەدا کە بریتین لە: کەنەدا، فەرەنسا، بەریتانیا، ئەمریکا، ئیتاڵیا، ئەڵمانیا و ژاپۆن هاتووە، "ئێمە بە یەکگرتوویی دەمێنینەوە لەگەڵ هاوبەشەکانمان." هەر لەکاتی کۆبوونەوەکەدا بوو کە ڤۆلۆدیمیر زێلێنسکی، سەرۆکی ئۆکراینا لە پەیامێکیدا بۆ سەرکردەکانی ئەوروپا بە گشتی وتی، "ئەگەر ئەمڕۆ یارمەتیمان نەدەن، سبەی جەنگ لەبەردەم دەرگەکەتان دەبێت." سەرۆکی ئۆکراینا وتیشی، "ئەمە شەڕە دژی هەموو ئەوروپا."  

هاوڵاتی کۆنسوڵخانەی ئەمریکا لە هەولێر رایگەیاند:" بە بەهای 500 هەزار دۆلار کەلوپەلی تایبەتی سکیورتی پێشکێشی تیمی پووچەڵکردنەوەی تەقەمەنی لە ئاسایشی هەولێر کردووە. ئەمڕۆ پێنجشەممە 24-02-2022 کۆنسوڵخانەی ئەمریکا لە هەولێر رایگەیاند:"لە بۆنەیەکدا لە بارەگای سەرەکیی ئاسایشی هەولێر، رۆبەرت پالەدینۆ، کۆنسوڵی گشتیی کۆنسوڵخانەی ئەمریکا بە بەهای 500 هەزار دۆلار کەلوپەلی تایبەتیی سکیورتی پێشکێشی تیمی پووچەڵکردنەوەی تەقەمەنی لە ئاسایشی هەولێر کردووە. لە راگەیێندراوەکەی کۆنسوڵخانەی ئەمریکادا هاتووە: "دوای ماوەیەك وەستان لە پێدانی هاریکاریی تایبەت بە رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر کە بەهۆی پەتای کۆرۆناوە دروستببوو، ئێستا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەستیکردووەتەوە بە پێشکێشکردنی هاریکاریی لە بواری ئاساییشدا و لەو چوارچێوەیەدا لە ماوەی دوو ساڵی داهاتوودا هەندێك پڕۆگرام جێبەجێدەکرێن کە تێچووەکەیان بە زیاتر لە 10 ملیۆن دۆلار دەخەمڵێندرێت". کۆنسوڵخانەی ئەمریکا لە هەولێر ئاماژەی بەوەشکردووە، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا پابەندە بە پشتیوانیکردن لە خەڵکی هەرێمی کوردستان و هەروەها پابەندە بە بەردەوامبوون لە شکستپێهنانی داعش.

  هاوڵاتی سکرتێری گشتیی ناتۆ داوا لە روسیا دەکات دەستبەجێ هێزەکانی لە ئۆكرانیا بکشێنێتەوە و رێگەی دیپلۆماسی هەڵبژێرێت". هۆشداریش دەدات لە پەلاماردانی هەر ئەندامێکی هاوپەیمانیی ناتۆ، دەڵێت هێرش بۆ سەر یەک ئەندام واتا هێرش بۆ سەر هەموویان. یانس ستۆڵتنبێرگ، سکرتێری گشتیی ناتۆ لە بروکسلی پایتەختی بەلجیکا لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانی رایگەیاند: "وەکو وەڵامێک بۆ کۆکردنەوە زەبەلاحەکەی هێز لەلایەن روسیاوە، بەرگری بەکۆمەڵمان بەهێزکردووە، ئینجا لە زەمین، لە دەریا و لە ئاسمان". لە هەفتەکانی رابردوو، هاوپەیمانانمان لە ئەمریکای باکوور و ئەوروپا بەیەکەوە هەزاران سەربازیان لە بەشەکانی رۆژهەڵاتی رێکخراوەکە بڵاوکردوونەتەوە. هێزی زیاتریشیان خستووەتە باری ئامادەباشییەوە. 100 فرۆکەی جەنگیمان خستووەتە باری ئەوپەڕی ئامادەباشییەوە تاوەکو بەرگری لە بۆشایی ئاسمانمان بکەن. 120 کەشتی جەنگیمان لە دەریادا بڵاوکردوونەتەوە". ستۆڵتنبرێگ سەرکۆنەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکەی ئۆكرانیای کرد، پاڵپشتی خۆی بۆ وڵاتەکە دووپاتکردەوە، بەڵام رەتیکردەوە دەستوەردانی سەربازی لە وڵاتەکە بکات سکرتێری گشتی دووپاتیکردەوە کە بەرگری سەربازیان چالاککردووە و سبەینێش کۆبوونەوەیەکی ئۆنلاین لەنێوان ئەندامانی ناتۆ بەڕێوەدەچێت. بەیانیی ئەمرۆ پێنجشەممە ڤلادیمیر پوتن، سەرۆکی روسیا لە وتارێکی تەلەڤزیۆنیدا هێرشی سەربازیی بۆسەر ئۆكرانیا راگەیاند و وتی، بەرپرسیارێتیی خوێنڕشتن دەکەوێتە ئەستۆی "رژێمی" ئۆكرانیا. پوتن ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بە پشتگوێخستنی داواکارییەکانی روسیا تۆمەتباکرد کە داوای دەکرد ئۆكرانیا نەبێتە ئەندام لە ناتۆ؛ هاوکات گەرەنتیی هەڕەشە ئەمنییەکانی مۆسکۆ بکات.   دوای دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنەکە پاسەوانی سنووری ئۆکراینا رایگەیاندووە، هێزەکانی رووسیا بە تانک و چەکی قورسی دیکەی سەربازییەوە سنووری رووسیا و ئۆکراینایان بەزاندووە و لە چەند شوێنێکەوە چوونەتە نێو خاکی وڵاتەکەیان.

هاوڵاتی سەرۆکوەزیرانی بەڕیتانیا لە پەیامێکی ڤیدیۆییدا ڕایگەیاند:" لەگەڵ هاوپەیمانان سەروەریی بۆ خاکی ئۆکرانیا دەگەڕێنینەوە و هێرشەی ڕوسیای بە هێرش بۆ سەر ئازادیی و دیموکراسیی ناوبرد.  بۆریس جۆنسن کەمێک لەمەوبەر ڕایگەیاند، "جیهان دڵنیا دەکەینەوە لەگەڵ هاوپەیمانان سەروەری و سەربەخۆیی خاکی ئۆکرانیا لە ڕووسیا دەستێنینەوە و ڕووسیا باجی قورس دەدات".  هەروەها ئەوەشی خستەڕوو، ئەم جەنگەی ڕووسیا ڕایگەیاندووە، "تەنها هێرش نییە بۆ سەر ئۆکرانیا بەڵکو هێرشە بۆ سەر ئازادی، دیموکراسی، ڕۆژئاوای ئەوروپا و هەموو جیهان".  باسی لەوەش کرد، لە ئێستادا ئەم گرژییانە، گرژیی و ناکۆکییە بۆ سەر ئازادی و مافی مرۆڤ، ڕێگریی درووستکردنە لە هاوڵاتییانی ئەوروپا بۆ دیارییکردنی دواڕۆژی خۆیان، بەرگریی کردن لە ئازادی و مافی هاوڵاتییانی جیهانیش، ئەو شتەیە هەمیشە بەڕیتانیا بەرگریی لێکردووە.   

هاوڵاتی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بڕیاری دا رۆژی 1/10/2022 هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بکرێت. ئەمڕۆ پێنجشەممە 24-02-2022 نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان، فەرمانی هەرێمی بۆ دەستنیشانكردنی رۆژی هەڵبژاردنی گشتیی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان ـ عێراق واژۆ كرد. لە فەرمانه‌ هەرێمییه‌که‌دا هاتووە: "بەپێی یاسای ژمارە یەكی ساڵی 2005، یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان ـ عیراق، هەمواركراو، رۆژی 1/10/2022 وەك رۆژی ئەنجامدانی خولی شەشەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەستنیشان كرا". هەر بەپێی فەرمانەكە پێویستە لایەنە پەیوەندیدارەكانی وەك پەرلەمان و حكوومەت و كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان، دەست بە رێكارە پێویستەكان بۆ بەڕێوەچوونی پرۆسەكە بكەن. رۆژی 13-02-2022 شاندێکی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان لەبارەی پرسی هەڵبژاردن و رێکخستنەوەی پەیکەری کۆمیسیۆن و رەشنووسی دەستوور، سەردانی لایەنە سیاسییەکانی کرد. رۆژی 10-02-2022، فراکسیۆنەکانی پەرلەمانی کوردستان بۆچوونی خۆیان لەبارەی كۆمیسیۆن و یاسای هەڵبژاردن و نووسینەوەی دەستوور رادەستی سەرۆکایەتیی پەرلەمانی کوردستان کرد. بڕیارە ئەم هەفتەیە دەستەی سەرۆکایەتیی پەرلەمان کۆببێتەوە بۆ دیاریکردنی رۆژێک بۆ کۆبوونەوە لەوبارەوە. ئەم خولەی پەرلەمانی کوردستان لە 11-06-2022 ماوەی یاسایی کۆتایی پێدێت، سەرجەم لایەنەکان داوای ئەوە دەکەن کە دەبێت هەڵبژاردن لە کاتی خۆی و لە مانگی ئەیلوولی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت، بەڵام تاوەکو ئێستا رێککەوتنی کۆتایی لەسەر ئەو پرسە نەکراوە. بەپێی یاسای هەڵبژاردن، دەبێت لە 30ـی ئەیلوولی 2022 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت، ئەگەر لایەنەکان لەبارەی هەڵبژاردنەوە بگەنە رێککەوتن، کۆمیسیۆن شەش مانگی پێویستە بۆ ئامادەکاریی هەڵبژاردن، شێروان زرار، گوتەبێژی کۆمیسیۆن دەڵێت، دەبێت تاوەکو رۆژی 31ـی ئادار کۆمیسیۆن بۆ ئەو ئەرکە راسپێدرابێت، ئەگەرنا هەڵبژاردن لە وادەی خۆیدا ناکرێت.

  هاوڵاتی لوتكه‌ی ئه‌منی تورکیا رایگەیاند:"  هێرشی روسیا بۆ سه‌ر ئۆكرانیا پێشێلكردنی یاسا نێوده‌وڵه‌تییه‌کانە و قبوڵكراو نییه‌". ئاژانسی فەرمی تورکیا بڵاویکردەوە، لە لوتکەکەدا ئاماژه‌ به‌وه‌درا‌وە هێرشی روسیا بۆ سه‌ر ئۆكرانیا پێشێلكردنی یاسا نێوده‌وڵه‌تییه‌کانە و قبوڵكراو نییه‌، هەروەها جەخت لە پاڵپشتیی تورکیا بۆ یەکڕیزیی سیاسی، سەروەری و یەکپارچەیی خاکی ئۆكرانیا کراوەتەوە.  هەر یەک لە فوئاد یۆکتای، یاریدەدەری سەرۆک کۆماری تورکیا، خولوسی ئاکار، وەزیری بەرگری، سلێمان سۆیلو، وەزیری ناوخۆ، یاشار گولەر، سەرۆک ئەرکانی سوپا، هاکان فیدان، سەرۆکی دەزگای هەواڵگری-میت، فەخرەددین ئاڵتوون، سەرۆکی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی سەرۆکایەتی کۆمار، حەسەن دۆغان، خامەی تایبەتی سەرۆکایەتی کۆمار و ئیبراهیم کاڵن، وتەبێژی سەرۆکایەتیی کۆمار بەشدارییان لە کۆبوونەوەکەدا کرد.  مەولوود چاوشئۆغڵو وەزیری دەرەوەی تورکیا بەهۆی سەردانەکەی بۆ کازاخستان، بەشداری کۆبوونەوەکەی نەکرد.  کۆبوونەوەکەی ئەنجوومەنی ئاسایشی تورکیا لە کاتێکدایە، بەرەبەیانی ئەمڕۆ پێنجشەممە، ڤلادمیر پووتین، سەرۆکی روسیای فیدڕاڵ، جەنگی لە دژی ئۆكرانیا راگەیاند و هەڕەشەی لە هەر کەسێک کرد رووبەڕووی ببێتەوە، وانەیەکی پێدەدات لە مێژوودا وێنەی نەبێت، دواتر تانک و تۆپەکانی روسیا لە چەند قۆڵێکەوە چوونە نێو خاکی ئۆكرانیا.