عەلی شەمخانی: بە توندی وەڵامی هەر دوژمنكارییەك دەدەینەوە

هاوڵاتی هێزە چەکدارەکانی کۆماری ئیسلامیی لە سنووری پەتکێ لە شاری پیرانشار، دوای کوشتنی کۆڵبەرێک بە تەقەی راستەوخۆ، تەرمەکەیان لە ژێر بەفر شاردووتەوە و جێیانهێشتووە. رکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو بڵاویکردەوە، ئەمڕۆ چوارشەممە ١٣ی ئازاری ٢٠٢٤ تەرمی محەمەد گەنجە کە کۆڵبەری خەڵکی شاری پیرانشار دوای ٤٨ کاتژمێر گەڕان بە دوای تەرمەکەیدا لە ژێر بەفر لە سنووری پەتکێ سەر بە شاری پیرانشار دۆزرایەوە. بە وتەی سەرچاوەیەکی ئاگادار، تەرمی ئەم کۆڵبەرە لەکاتێکدا دۆزراوەتەوە کە بە فیشەکێک شانی راستی پێکراوە. محەمەد گەنجە کە خێزاندارە و باوکی منداڵێک بووە، لە رۆژی دووشەممەی رابردووەوە دوای رۆیشتنی بۆ سنووری پەتکێ بەمەبەستی کۆڵبەری، بێسەروشوێن بووە و دوای دوو شەو و رۆژێک تەرمەکەی دۆزراوەتەوە.

سازگار ئەحمەد ئەمساڵ ٣٦ ساڵ بەسەر کیمیابارانکردنی شاری هەڵەبجە تێپەڕدەبێت، بەڵام تاوەکو ئێستاش بەپێی پێویست کار لەسەر دۆسییەی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە نەکراوە، شارەزایانیش پێیان وایە ئەمە هۆکارێک دەبێت بۆ زیادبوونی تاوانە نێودەوڵەتییەکان بەرامبەر بەهەرێمی کوردستان. هاوڵاتی بەدواداچوون بۆ دۆسیەی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە دەکات و هۆکاری ئەوە ئاشکرادەکات بۆچی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی کار لەسەر ئەو دۆسییە ناکات، هەروەها لەئێستادا تیمێک پارێزەر لەسەر سکاڵای ژمارەیەک لەکەسوکاری قوربانیانی هەڵەبجە لەدادگای سلێمانی کار لەسەر ئەو دۆسییە دەکەن. لوقمان عەبدولقادر، سەرۆکی کۆمەڵەی قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاوڵاتی وت «ئێمە وەک کۆمەڵەی قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە رێککەوتمان لەگەڵ دەستەیەک پارێزەری نێودەوڵەتی کردووە و چوار هەزارو ٨١٧ کەسوکاری شەهیدو قوربانییان سکاڵایان لەدادگای سلێمانی تۆمارکردووە وەکالەتیان داوەتە ئەو پارێزەرانە». سکاڵای کەسوکاری قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە لەسەر ئەو کۆمپانیاو کەسایەتی و بازرگانانەیە کە چەکی کیمیاییان بەحکومەتی بەعس فرۆشتووە لەو سەردەمەدا. هەروەها لەبارەی بەرەوپێشچوونی سکاڵاکە لوقمان عەبدولقادر وتی ‹›دۆسییەکە لەدادگادا بەرەوپێشچوونی بەخۆیەوە بینیوە، ئەگەر بڕیاربدرێت دەبێت ئەو کۆمپانیا و بازرگانانەی کە چەکیان داوە بەحکومەتی بەعس قەرەبووی قوربانییان و کەسوکاری قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە بکەنەوە». سەبارەت بەڕۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ بەرەوپێشچوونی ئەو دۆسیەیەی کەسوکاری قوربانییانی هەڵەبجە ناوبراو دەڵێت «حکومەتی هەرێم هاوكاربووە لەگەیاندنی سکاڵاکان و دادوەرێکی داناوە بەردەوام کار لەسەر دۆسییەکە دەکات، هەروەها سکاڵاکان کە چوون بۆ کۆمپانیاکان لەڕێگەی نوێنەری حکومەتی هەرێمەوە براون و وەڵامەکانیان گەڕاوەتەوە». سەرۆکی کۆمەڵەی قوربانییانی هەڵەبجە رایگەیاند «رۆژی ١٢ی ئازاری ٢٠٢٤ دانیشتنی دادگا بەڕێوەچوو، لەدانیشتەنەکدا کۆمەڵێک بەڵگەو دیکۆمێنتی دیکە لەلایەن دادوەرەوە وەرگیراو داوای راپۆرتی بریندارەکانی رووداوی کیمیابارانی هەڵەبجە کراو لەماوەی سێ مانگدا دەبێت هەزارو ٧٠٠ بەرکەوتەی چەکی کیمیایی راپۆرت بدەنە دادگا، بڕیارە دانیشتنی داهاتووش لە ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٤ ئەنجامبدرێت». ئەو گروپە پارێزەرەی کە کار لەسەر دۆسییەی کیمیابارانی هەڵەبجە دەکەن گروپێکی نێودەوڵەتین و لەسەر ئاستی هەموو وڵاتان نوێنەریان هەیەو ئامانجیانە ئەو کەیسە بگەییەنە دادگای تایبەت بەقەرەبوو لەئەوروپا و لەوێوە بڕیار لەسەر ئەو کەیسە بدرێت و قەرەبووی قوربانییانی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە بکرێتەوە. ئەیاد کاکەیی، یەکێکە لەو پارێزەرە کوردانەی کەکار لەسەر دۆسییەی قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە دەکات و لەبارەی ئەوەی بۆچی دادگای نێودەوڵەتی کار لەسەر ئەم دۆسییە ناکات، قسەی بۆ هاوڵاتی کردو وتی «لەسەر ئاستی نێوەدەوڵەتی یەک دادگا هەیە ئەویش دادگای تاوانی نێودەوڵەتییە کە نەک تەنها دۆسییەی هەڵەبجە بگرە دۆسییەکانی ئەنفال، فەیلی و بارزانی و پاکتاوی نەژادی و راپەڕین و کۆمەڵێک دۆسییەی دیکەی هاوشێوەی لەخۆنەگرتووە». روونیشیکردەوە «دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لەساڵی ٢٠٠٢ دامەزراوە، بۆیە ئەو دادگایە ئەو تاوانانە دەبینێت کە لەدوای ئەو ساڵەوە روویانداوە، هەروەها تاوانەکانی بەرامبەر بەهەرێمی کوردستان کراوە پێش ئەو ساڵەیە، بۆیە لەدەسەڵاتی ئەو دادگایە نییە کە ئەو تاوانانە ببینێت». لەساڵی ٢٠١٨وە تاوەکو ئێستا کار لەسەر دۆسیەی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە دەکرێت، سەرەتا دۆسییەکە لەدادگای بەرایی هەڵەبجە بووە، دواتر گواستراوەتەوە بۆ دادگای بەرایی سلێمانی کەتایبەتە بەقەرەبووکردنەوەی قوربانییان و کەسوکاری قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە. هەروەها د.ئاوارە حسێن ئەحمەد راگری کۆلێژی یاساو کارگێڕیی لەزانکۆی هەڵەبجە کەتوێژینەوەی دکتۆراکەی تایبەت بووە بەجینۆساید بەهاوڵاتی راگەیاند «لە ٢٨ی شوباتی ٢٠١٠ لە دادگای باڵای تاوانکاریی عێراقی بەپێی ماددەی ١١ی پەیڕەوی بنەڕەتی دادگا دۆسییەی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە وەک جینۆساید ناسێندراوە کەماوەی ١٤ ساڵ دەکات». لەبارەی ئەوە تا چەند لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی کار لەسەر دۆسییەی کیمیابارانی هەڵەبجە کراوە د.ئاوارە حسێن ئاماژەی بەوەکرد «تائێستا تەنها لەدادگای شاری لاهای کار لەسەر دۆسییەی یەک بارزگانی چەکی کیمیایی کراوە ئەویش، بازرگانێکی هۆڵەندی بوو بەناوی (فرانس ڤان ئەنرات) کە لەساڵی ٢٠٠٥ دادگایی کراو بەتۆمەتی فرۆشتنی چەکی کیمیایی بە رژێمی بەعس و راوێژکردن بەحکومەتی ئەوکاتەی عێراق کەچۆن ئەو چەکانە دژی کورد بەکاربهێنێت سزای ١٧ ساڵ زیندانیکردنی بەسەردا سەپێندرا، دواتر لەدادگای پێداچوونەوەی شاری لاهای و دادگای باڵای ئەمستەردام و دواتر لەدادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا پێداچوونە بەدۆسییەی ئەو بازرگانەدا کراو سزادرایەوە بە ١٦ ساڵ و نیو زیندانیکردن». روونیشیکردەوە «لەو دۆسییەیەدا ١١٣ جار ناوی هەڵەبجەو چەند گوندێکی دیکەی هەرێمی کوردستان و ناوچەی سەردەشت و چەند گوندێکی رۆژهەڵاتی کوردستان هاتووە، بەڵام هەڵەبجە یەکێکە لەو شارانەی کەزۆرترین جار ناوی هاتووە، لەبەرئەوەی زۆرترین قوربانی داوە». د.ئاوارە حسێن حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کەمتەرخەم دەزانێت لەسەر کارکردن لەسەر دۆسییەی کیمیابارانی هەڵەبجە و دەڵێت «لەساڵی ٢٠٠٨وە دوای ئەوە سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان کەیسی هەڵەبجەی بەجینۆساید ناساند لەبڕیارەکەدا داوا لەئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم کراوە کە سکاڵا دژی ئەو دەوڵەت و کۆمپانیا و لایەن و کەسایەتییانەی چەکی کیمیاییان فرۆشتووە بەحکومەتی بەعس تۆماربکات، بەڵام تاوەکو ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستان بەم ئەرکە هەڵنەساوە، ئەمەش سەلمێنەری ئەوەیە کەحکومەتی هەرێم لە ئاست ئەم کەیسەدا کەمتەرخەمە». دەشڵێت «ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەوکارەی بکردایە، ئەوا دەبووە هۆکارێک بۆ ئەوەی جارێکی دیکە کورد رووبەڕووی تاوانە نێودەوڵەتییەکان نەبێتەوە، بەتایبەت لەئێستادا کەهەرێمی کوردستان رووبەڕووی تاوانی نێودەوڵەتی دەبێتەوە لەلایەن تورکیاوە، ساڵانە بەهۆی بۆردوومانەکانی تورکیاوە خەڵکی مەدەنی دەبنە قوربانی». هەروەها لەلایەکی دیکەوە پەرلەمانی کوردستانیش بەکەمتەرخەم دادەنرێت لەدۆسییەی کیمیابارانی هەڵەبجەدا، بۆ نموونە لەپێنج خولی پەرلەماندا نەتوانراوە یاساییەک بۆ قەرەبووکردنەوە قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە دابنرێت، تەنانەت نەیتوانیوە هەماهەنگی هەبێت لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارە دەرەکییەکان بۆ قەرەبووکردنەوە، بۆیە ئاستەنگی سەرەکی لەبەردەم قەرەبووکردنەوەی قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە نەبوونی یاسایەکی تایبەتە. لەڕۆژی ١٦ی ئازاری ساڵی ١٩٨٨ لەلایەن حکومەتی ئەوکاتەی رژێمی بەعسی عێراقییەوە لەڕێگەی فڕۆکەی جەنگییەوە شاری هەڵەبجە کیمیابارانکراو پێنج هەزار ژن و پیاوو گەنج و منداڵ شەهیدبوون و بەهەزارەهای دیکەش بریندارو بێسەروشوێن و ئاوارەبوون، ئەمساڵیش کەساڵی ٢٠٢٤-ە ماوەی ٣٦ ساڵ بەسەر ئەو رووداوەدا تێپەڕدەبێت، بەڵام بەپێی پێویست کار لەسەر دۆسییەی ئەو تۆمەتبارو کۆمپانیاو بازرگانە نێودەوڵەتییانە نەکراوە کەهاوکاری حکومەتی بەعس بوون لەو رووداوەدا، هەروەها لەلایەکی دیکەشەوە وەک پێویست خزمەتی خەڵک و شارەکەش نەکراوە.

هاوڵاتی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان رایدەگەیەنێت جەخت دەکەنەوە کە پێویستە مووچەی تەواوی مووچەخۆرانی هەرێم خەرج بکرێت و نابێت مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، بێبەش بکرێن لە ماف و شایستەی دارایی خۆیان. مەسرور بارزانى، سەرۆکى حکومەتى هەرێم لە پەیجى خۆى لە فەیسبوک نووسیویەتى "لە کۆبونەوەى ئەمڕۆى ئەنجومەنى وەزیراندا، وەزیری دارایی و ئابووری ئاماژەی دا بەوەی، کە وەزارەتەکەی، داوای تەمویلکردنی تەواوی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانی لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراق کردبوو بۆ مانگی شوبات بە بڕی ( 949,813,146,170) ملیار دینار، بەڵام وەزارەتی دارایی عیراق، 569 ملیار و 219 ملیۆن دیناری تەمویل کردووە، کە دەکاتە ڕێژەی (%59) لە کۆی گشتی مووچە و ئەمەش وا دەکات کە کورتهێنان لە پێدانی مووچەی هەرێم بۆ مانگی شوبات دروست ببێت". راشیگەیاندووە "جەخت دەکەینەوە کە پێویستە مووچەی تەواوی مووچەخۆرانی هەرێم خەرج بکرێت و نابێت مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، بێبەش بکرێن لە ماف و شایستەی دارایی خۆیان، چونکە ئەمە مافی دەستوریی و یاسایی مووچەخۆرانی هەرێمە و نابێت تێکەڵی هیچ ناکۆکیەکی نێوان هەردوو حکومەت بكرێ و کۆسپ و تەگەرە بخرێتە بەردەم خەرجکردنی". باسی لەوەشکردووە "هیچ ڕێگرییەک نییە بۆ پشت بەستن بە پڕۆژەی (هەژماری من) کە پڕۆژەیەکی گرنگ و پێشکەوتووی بانکییە و هاوشێوەی پرۆسەی ( تەوتین)ە، بۆیە دەبێ مووچەخۆرانی هەرێم، لە ڕێگەی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان و ( هەژماری من ) ەوە، مووچەی خۆیان وەربگرن، پرۆسەکەش بەردەوامە و بڕیارە تا کۆتایی ئەمساڵ، هەموو مووچەخۆرانی هەرێم ، حیسابی بانکیان بۆ بکرێتەوە، ئەو بانکانەی لە ( هەژماری من )یش بەشدارن، مۆڵەتپێدراوی بانکی ناوەندی عێراقین و بەشێکن لە پرۆسەی ( توطين) کە لە ناوچەکانی دیکەی عێراق کراوە". نووسیوشیەتی "وەک چۆن مووچەخۆرانی عێراق، ئازادن لە هەڵبژاردن و دەستنیشانکردنی ئەو بانکانەی حیسابی لێ دەکەنەوە، بە هەمانشێوە، پێویستە مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانیش، ئازادبن کە لە چوارچێوەی ( هەژماری من)دا، لە چ بانکێک حیساب بکەنەوە، کە ئێستا پێنج بانک بەشدارن لە پرۆژەکە و لە ماوەیەکی نزیکیشدا، چەندین بانکی تریش دەبنە بەشێک لە پرۆژەکە".  

هاوڵاتی وتەبێژی حکومەتی هەرێمی کوردستان رایدەگەیەنێت حکومەتی هەرێمی کوردستان پاشەكشێ ناکات لە "هەژماری من"، ئاماژە بەوەشدەکات سەرۆک وەزیرانی هەرێم لەگەڵ سەرۆک وەزیرانی عێراق لە پەیوەندیدایە، بۆئەوەی پارەی تەواوی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان رەوانە بکرێت. پێشەوا هەورامانی، وتەبێژی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند "حکومەتی هەرێمی کوردستان پاشەكشێ ناکات لە "هەژماری من" و وای تەواوبوونی هەژماری من ئابووری هەرێمی کوردستان دەچێتە قۆناغێکی دیکەوە، ئەوانەی کارتی هەژماری من-یان هەبێت دەتوانن قەرز وەربگرن و تاوەکو کۆتایی ئەمساڵ سەرجەم فەرمانبەران ئەو کارتەیان دەبێت". ئاماژەی بەوەشکرد "سەرۆک وەزیرانی هەرێم لەگەڵ سەرۆک وەزیرانی عێراق لە پەیوەندیدایە، بۆئەوەی پارەی تەواوی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان رەوانە بکرێت و کێشەکە چارەسەر بکرێت". لەبارەی لیستی مووچەی مانگی شوباتی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانەوە دەڵێت "ئەو پارەی کە خراوەتە سەر هەژماری وەزارەتی دارایی دەستی لێنەدراوە، دەبێت ئەو پارەیە بە تەواوی بنێردرێت ئینجا دەست بە دابەشکردنی مووچە دەکرێت و تا ئێستا مووچەی خانەوادەی شەهیدانی هەرێمی کوردستان نەنێدراوە و ئێمە دەستبەرداری مافی خەڵکی هەرێمی کوردستان و کەسوکاری شەهیدان نابین". لەبارەی هێزی پێشمەرگەوە ناوبراو وتی "هێزی پێشمەرگە لە پێداویستی سەربازی و مووچە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە بێبەش کراوە، لەکاتێکدا هێزی نایاسایی و لە یاسا دەرچوو پارەیەکی زۆریان بۆ دابین دەکرێت". دەشڵێت "دادگای فیدراڵی لە دوو ساڵی رابردوودا زیاتر لە هەشت بڕیاری دژی هەرێمی کوردستان دەریکردووە، دادگای فیدراڵی لە بری حکومەت و پەرلەمانی عێراق بڕیار دەدات، هەروەها دادگای فیدراڵی بڕیارەکانی سیاسین و دژی دەستووری عێراقن".      

هاوڵاتی میدیای فەرمی یەکێتی بڵاویکردەوە لە کۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمدا بڕیار دراوە مووچە دابەش نەکرێت تا بەغدا مووچەی هێزە ئەمنییەکانیش دەنێرێت. میدیای یەکێتی لە زاری سەرچاوەیەکەوە ئەمرۆ چوارشەممە بڵاویکردەوە،  لە كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێم بڕیاردراوه‌، مووچەی مانگی شوبات دابەشناکرێت تا بەغدا مووچەی ھێزە ئەمنییەکان دەنێرێت. سه‌رچاوه‌كه‌ ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد، لە رۆژانی داھاتوو شاندێکی حکومەتی ھەرێم بۆ پرسی مووچە دەچێتەوە بەغدا.  

شەنای فاتیح ساڵانە لەگەڵ هاتنی مانگی رەمەزاندا بازاڕ تاڕادەیەک بووژانەوەیەک بەخۆیەوە دەبینێت بەراورد بەپێش رەمەزان، کاڵاکان خواستێکی زیاتریان لەسەر دەبێت بەتایبەت بابەتە خۆراکییەکان و شیرینی و شەربەت، بەڵام رەمەزانی ئەمساڵ لەهەرێمی کوردستاندا جیاوازە لەساڵانی رابردوو و بازاڕ سست بووەو کاڵاو شمەک و خواردەمەنییەکان خواستیان کەمتر لەسەرە. کاسبکاران و هاووڵاتیان هۆکاری سستی بازاڕ دەگەڕێننەوە بۆ قەیرانی دارایی و دابەشنەکردنی موچە لەکاتی خۆیدا، ئەمە لەکاتێکدایە کەئەمڕۆ ١٣ی ئادارە، بەڵام تائێستا فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان موچەی مانگی شوباتیان وەرنەگرتووە، هەرچەندە رۆژی ١١ی ئادار وەزارەتی دارایی عێراق رایگەیاند موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانی خستووەتە سەر هەژماری بانکی هەرێمی کوردستان، بەڵام تائێستا شێوازو کاتی دابەشکردنی موچەی شوباتی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان نادیارە. رۆژی دووشەممە، ١١ی ئاداری ٢٠٢٤ قایمقامیەتی قەزای ناوەندی سلێمانی لەڕاگەیەندراوێکدا رایگەیاند:  هەڵمەتی لیژنە هاوبەشەکانی قایمقامیەتی سلێمانی بۆ دوکان و بازاڕو شوێنە گشتییەکان و پشکنین بۆ ئەو خواردن و خواردنەوانەی بەهاووڵاتیان و رۆژوەوان دەفرۆشرێت ئەنجامدراوە. هەروەها راگەیەندراوەکە باسی لەوەشکردووە خشتەی کارو چالاکی لیژنەکانی قایمقامیەتی سلێمانی بەجۆرێک رێکدەخرێت کەبەردەوام چەند لیژنەیەک لەبازاڕ پشکنین بۆ ئەو خواردن و خواردنەوانە ئەنجامبدەن لەمانگی رەمەزاندا خواستی زۆریان لەسەرە. سەبارەت بەبەرزبوونەوەی نرخ قایمقامی سلێمانی ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە « لەکۆبوونەوەی لایەنە پەیوەندیدارەکان ئامادەکاری بۆ مانگی رەمەزانی پیرۆز بڕیاردراوە، هەر بازرگان و دوکاندارێک بەبێ هۆکار نرخی کاڵاو شمەک بەرزبکاتەوە شوێنەکەی دادەخرێت و خاوەنەکەشی رووبەڕووی رێکاری یاسایی توند دەکرێتەوە». محەمەد عەبدوڵا، فرۆشیارێکی شیرینی و شەربەتە لەنێو بازاڕی شاری سلێمانی و لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: بەشێوەیەکی گشتی بازاڕ لەسەرەتای رەمەزاندا کزە، بەڵام هیچ ساڵیک وەک ئەمساڵ نەبووە، ساڵی گرانییەکە کاسبکار لەڕەمەزاندا پارەی شەش مانگی پەیدا دەکرد، بەڵام ئەمساڵ خەڵک پارەی پێ نییە. وتیشی: موشتریمان کەمی کردووە بەراورد بەساڵانی رابردوو بەهۆی قەیرانەوە، چونکە خەڵک نانەکی گرنگترە هەیبێت تاشەربەت و شیرینی. «ئەگەر ساڵانی رابردوو لەم کاتانەدا  ١٠ موشتەریمان هەبووایە، ئێستا شەش تا حەوت موشتەریمان هەیە« محەمەد عەبدوڵا وای وت. عەلی قادر، یەکێکی دیکەیە لەفرۆشیارەکانی شاری سلێمانی و زیاتر لە ٣٠ ساڵە فرۆشگای پێداویستییەکانی رۆژانەی هاووڵاتیانی هەیە و لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: لەئێستادا بازاڕ سفرە ساڵ بەساڵ خراپتر دەبێت، ئەم بێبازاڕییە بووەتە مایەی زەرەرێکی زۆر بۆ کاسبکاران و دوکانداران. وتیشی: ئەوەی کرێ دوکان دەدات کرێکەی دەرناهێنێتەوەو ئەوەشی لەشاگردێک زیاتری هەبووبێت هەموویانی ئیزن داوەو تەنها شاگردێکی لای خۆی هێشتووەتەوە. عەلی قادر باسی لەوەشکرد کە نرخیان بەرز نەکردووەتەوەو هەمان نرخی ساڵانی رابردوو و پێش رەمەزانە، هەروەها ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد کەدەفتەری قەرزیان نەهێشتووە، چونکە دەفتەری قەرزیان هەیە نزیکی حەوت ملیۆن دیناریان لەقەرزدا هەیەو تائێستا هیچ بڕە پارەیەکیان بۆ نەگەڕاوەتەوە. «ئەگەر ساڵان ١٠ موشتەریم هەبووایە ئێستا بووەتە موشتەرییەک یان دوو موشتەری« عەلی قادر وای وت. ئەحمەد عوسمان، فرۆشیارێکی دوکانی مریشکەو لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: بازاڕ زۆر سستەو ساڵی رابردوو لەم کاتەدا سێ شاگردم هەبوو فریای بەڕێکردنی موشتەرییەکان نەدەکەوتن، بەڵام ئەمساڵ یەک موشتەریم هەیەو بازاڕ لاوازە. وتیشی: باشی و خراپی بازاڕ پەیوەستە بەموچەوە، هەرچەندە بەشێکی هاووڵاتیان بەقەرز پێداویستییەکانیان دەبەن، بەڵام بەو شێوەیەش بازاڕ هەو لاوازە. «ئەگەر ساڵانی رابردوو ١٠ موشتەریم هەبووبێت، ئێستا تەنها دوو موشتەریم ماوە«. ئەحمەد عوسمان وای وت. فاتمە عومەر، هاووڵاتییەکی تەمەن ٤٥ ساڵەو نیشتەجێی شاری سلێمانییە، لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: خێزانێکی پێنج کەسیم هەیە و یەک سەرچاوەی داراییمان هەیە، ئەویش موچەی هاوسەرەکەمە، هیچ ساڵێک وەک ئەمساڵ بارودۆخمان خراپ نەبووە. وتیشی: ئەمساڵ نیوەی ساڵانی رابردوو پێداویستی رەمەزانم کڕیوەو نیوی ئەوەشی کەکڕیومە بەقەرز هێناومە.

  هاوڵاتی تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق لەگەڵ لیژنەی دارایی پەرلەمان کۆبووەوە و ئەندامێکی لیژنەکە دەڵێت، وەزیری دارایی گوتوویەتی، هەر وەزارەتێک داتای دروستی ناردبێ مووچەیان بۆی ناردووە و بو هیچ شێوەیەک کار بە پڕۆژەی هەژماری من ناکات. د. جه‌مال كۆچه‌ر، ئه‌ندامی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق ئەمڕۆ چوارشەممە لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا رایگه‌یاند، له‌ كۆبونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆدا ته‌یف سامی، وه‌زیری دارایی عێراق وتی لیستی هه‌ر وه‌زاره‌تێك ره‌وانه‌ كرابێت موچه‌كه‌ی ره‌وانه‌كراوه‌ به‌ڵام ده‌ڵێت، "حكومه‌تی هه‌رێم پابه‌ندنییه‌ به‌ یاسای خانه‌نشینی یه‌كگرتوی عێراق و ئه‌گه‌ر بۆ مانگی داهاتوش توطین نه‌كرێت ئه‌وا موچه‌ نانێرێت". وتیشی،  وەزیری دارایی عێراق داوای کردوە کە داتای هەموو هێزە ئەمنییەکان بنێردرێت بۆ عێراق هاوشێوەی وەزارەتەکانی دیکە و ئەو کات مووچەکانیان بۆ خەرج دەکرێت. بەوتەی جەمال کۆچەر، وەزیری دارایی عێراق باسی لەوە کردوە کە ئەوان کار بە پڕۆژەی 'هەژماری من' ناکەن و دەبێت، پشت بە بانکە فیدڕاڵییەکان ببەستین و وتویەتی، ئاماده‌نیم یه‌ك دینار بۆ مووچه‌ى مانگى ئازارى مووچه‌خۆرانى هه‌رێم بنێرم هه‌تاوه‌كو هه‌ژمارى بانكى و كارتيان بۆ دروستنه‌كرێت. سەبارەت بەوەش کەدروستکردنی ئەو هەژمارە بانکیانە کاتی زۆریان پێویستە ڕایگەیاندووە، كۆمپانیا هه‌یه‌ ئێمه‌ گرێبه‌ستمان له‌گه‌ڵى هه‌یه‌ وتویه‌تى: به‌ 15 رۆژ كارتى بانكى بۆ سه‌رجه‌م مووچه‌خۆرانى هه‌رێم دروستده‌كات، بۆچى گرێبه‌ستى له‌گه‌ڵ ناكه‌ن"؟! . هەروەها وەزیریی دارایی عێراق سەبارەت بە مووچەی هێزە ئەمنییەکان دەڵێت،" هەمو ئەو وەزارەتانەی هەرێم کە  ناو و زانیاریان بۆ وەزارەتی دارایی عێراق ناردوە موچەیان بۆ نێردراوە، موچەی وەزارەتی پێشمەرگە نەنێردراوە چونکە داتاکانیان بە وەزارەتەکە نەگەیشتوە، بە دڵنیاییەوە ئەگەر داتای موچەخۆرانی وەزارەتی پێشمەرگە بنێردرێت پارەیان بۆ دەنێرن." رۆژی سێشەممە دادگەی فیدراڵی لەسەر ناردنی مووچە داوای لە هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان کرد کە پەلە بکەن لە پرۆسەی جێبەجێکردنی بە ئەلکترۆنی کردنی  (بەبانکیکردنی) مووچە و تائەو کاتەی پرۆسەکەش تەواو دەبێت، مووچەی فەرمانبەران بە کاش بدرێت.  بەڵام بەپێی قسەی دوو ئەندامی لیژنەی دارایی، ئەمڕۆ وەزیری دارایی شتێکی پێچەوانەی ئەو بڕیارەی وتووە و بڕیاری داوە بە بێ هەژماری بانکی هیچ بڕەپارەیەک بۆ مووچەی مانگی سێ نەنێرێت  

چاوپێکەوتن: شوان عەباس بەدری فەریقی یەکەم «جەبار یاوەر» پسپۆری بوارەکانی سەربازی و ئەمنی  لەچاوپێکەوتنێکی تایبەت بە «هاوڵاتی» تیشکی خستەسەر ئەگەری هێرشی بەرفراوانی زەمینی و ئاسمانی تورکیا بۆ سەر هەرێمی کوردستان و بەتایبەتیش بۆ سەر ناوچەکانی پارێزگای سلێمانی و قەندیل. هەروەها لەبەشێکی دیکەی چاوپێکەوتنەکەدا باس لەهۆکارەکانی بێدەنگبوونی حکومەتی فیدراڵی عێراق لەبەرامبەر ئوپراسیۆنەکانی تورکیاو ئەگەری رێکەوتنێکی ژێربەژێری تورکیاو عێراق  سەبارەت بەهێرش و ئوپراسیۆنەکانی ئەو وڵاتەو ئەگەری گواستنەوەی جەنگ بۆ ناو قووڵایی خاکی تورکیا لەلایەن گەریلاکانی پەکەکەوە دەکات. هاوڵاتی: ئایا تورکیا بەبێگوێدانە یاساو رێسا نێودەڵەتییەکان دەتوانێت هێرشێکی سەربازی بەرفراوانی وشکانی بکاتەسەر هەرێمی کوردستان و بەتایبەتیش ناوچەکانی سلێمانی و شنگال بەبیانووی لەناوبردنی پەکەکە؟ جەبار یاوەر: هەتا ئێستا تورکیا هیچ گوێی نەداوەتە یاسایەکی نێودەوڵەتی بۆ هێرشکردن بۆ ناو خاکی عێراق لەهەرێمی کوردستاندا، لەبەرئەوەی لە 2007ەوە تاکو ئێستا بەبیانووی بوونی چەکدارانی پارتی کرێکارانی کوردستان لەدیوی سنووری عێراق یان لەسەرتاسەری سنوورەکانی عێراق و تورکیا هێرشی خۆی دەکات و بەردەوام پشت دەبەستێت بەیاسایەکی نێودەوڵتی کەگوایە رێدەدات بەدەوڵەتان پارێزگاری لەوڵاتی خۆیان بکەن و تەنیا پشت دەبەستێت بەو بڕیارەی کەساڵانە پەرلەمانی تورکیا مۆڵەت دەدات بەهێزە چەکدارەکانی تورکیا کە لەودیو سنوور بۆ پاراستنی ئەمنییەتی تورکیا کردەی سەربازی ئەنجام بدەن دژی ئەو دوژمنانەی کەئەوان خۆیان دەستنیشانی دەکەن، لەبەرئەوەیە تورکیا گوێی نەداوەتە ئەو شتانەو بەبەردەوامی هەروەک باسمکرد بەیاساکانی نێودەوڵەتی یان گوێی نەداوەتە ئەوەی کە رەزامەندی وڵاتانی چواردەورو ئەو وڵاتانەی کەپرۆسەی سەربازی تیایاندا ئەنجامدەدات وەربگرێت، بەبەردەوامیش پرۆسەی سەربازی هەم لەئاسمانەوەو هەم لەئەرزەوە، بەهۆی فرۆکەی جەنگی و فرۆکەی بێفڕۆکەوان و هێزی پیادەوە ئەنجامداوە، هەم لەناو خاکی سوریا هەم لەناو خاکی عێراق لەهەرێمی کوردستان، ئێستاکەش تورکیا بەدرێژایی 200 کیلۆمەترو لەهەندێ ناوچەش بەقوڵایی 10 کیلۆمەترو لەهەندێ ناوچەی دیکەش بەقوڵایی نزیکەی 40 کیلۆمەتر بنکەو سەربازگەی هەیە لەناو خاکی عێراق لەهەرێمی کوردستاندا کە بەخۆی بڵاویدەکاتەوە لەسەر نەخشەکانی وەزارەتی بەرگری تورکیا کە تائێستا نزیکەی 87 بنکەی سەربازی لەناو خاکی عێراقدا لەهەرێمی کوردستاندا هەیە، کەیەکێک لەو بنکانە نزیک باشیقە کە لەنێوان 80 تا 100 کیلۆمەتر لەسنووری تورکیاوە دوورەو فرۆکە جەنگییەکانی و فرۆکە بێفرۆکەوانی جار هەیە 300 کیلۆمەتر دێنە ئاسمانی عێراق و ئامانجەکانی خۆیان دەپێکن، هەندێک جار لای پێنجوێن و هەندێک جار لای سلێمانی و هەندێک جار لای کەرکوک و هەندێک جاری تریش لەناوچەکانی کفری. هاوڵاتی: گەر هێرشێکی بەو جۆرە رووبدات ، بەڕای جەنابتان کاردانەوەی ئەمەریکا لەلایەک و ئێران لەلایەکی دیکەوە چی دەبێت؟ جەبار یاوەر: سەبارەت بەپرسیاری دووەم هەروەک وتم لە 2007 ەوە تاکو ئێستا تورکیا بەبەردەوامی پرۆسەی سەربازی لەئاسمان و لەئەرزەوە ئەنجامدەدات لەناو خاکی عێراق و لەناو خاکی تورکیاش بەهەمانشێوە، بەڵام تائێستا هیچ کاردانەوەیەکی نە ئەمەریکی نە ئێرانی تەنانەت خودی عێراقیش کاردانەوەیەکی ئەوتۆی نەبووە، جار جارێک لەلایەن وەزارەتی دەرەوە  بەیاننامەیەکی دەرکردووە  یان لەلایەن وتەبێژی هێزە چەکدارەکانی عێراقەوە، بەڵام تاکو ئێستا بەشێوازێکی فەرمی نە لەلایەن عێراقەوە شکایەت کراوە نە داواکراوە کەچیتر ئەو پرۆسە سەربازیانە ئەنجام نەدا کە رۆژانە ئەو پرۆسانەی کە ئەنجامدەدرێت لەلایەن پاسەوانی سنوورەوە بەپێی ئەحداسیات کام شوێن پرۆسەیەکی تیا ئەنجام دراوە یان کام شوێن بۆردومان کراوە بەشێوەیەکی ورد، هەموو زانیارییەکان دەنێردرێت  بۆ حکومەتی فیدراڵی عێراق و دەدرێت بەفەرماندەی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەکان و دەدرێت بەفەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی عێراق و وەزارەتی بەرگری و وەزارەتی ناوخۆ. هاوڵاتی: ئایا بەرپرسە سیاسی و سەربازییەکانی سنووری سلێمانی تاچەند ئەو هەڕەشانەی تورکیا بەمەترسییەکی راستەقینە دەبینن بۆ سەر ئاسایشی ئەم زۆنەو ئایا لەو بارەیەوە هیچ ئامادەسازی یاجووڵەیەکی سیاسییان ئەنجامداوە بۆ رێگریکردن لەئەگەری هەر هێرشێکی بەو جۆرە؟ جەبار یاوەر: سەبارەت بەم پرسیارە لەئێستادا من لێپرسراو نیم، من فەریقی یەکەمی خانەنشینم و وەکو پسپۆرێکی سەربازی و ئەمنی وەڵام دەدەمەوە، ئەو پرسیارە دەتوانی ئاراستەی لێپرسراوانی باڵای سیاسی و سەربازی بکەیت لەسلێمانی کەئایا هەڵوێستی ئەوان چۆنە بەرامبەر ئەو بابەتە، واتە بابەتی هێرشی بەردەوامی تورکیاو ئۆپراسیۆنی بەردەوامی تورکیا کە لەناو خاکی هەرێمی کوردستاندا ئەنجامیدەدات، بەڵام بێگومان ئەوە مەترسییەکی زۆر گەورەیە، لەبەرئەوەی یەکەم بەبەردەوامی سنوورەکانی تورکیاو عێراق و لەئێستاشدا تەنانەت سنوورەکانی عێراق ئێرانیشی گرتووەتەوە، چونکە زۆرجار فرۆکەی جەنگی تورکیا لەگەڵ فرۆکەی بێفرۆکەوان سنوورەکانی عێراق و ئێرانیش بۆردومان دەکەن بەبیانووی بوونی بارەگای چەکدارانی پەکەکە لەو ناوچانە، بێگومان بەردەوامی ئەم بابەتە دەبێتە هۆکارێک بۆ ناسەقامگیری ئاسایش لەو ناوچانەو چۆڵکردنی زۆربەی گوندەکانی سنوورو هاتنیان بەرەو شارەکان و جێهێشتنی مەزرا و باخ و ماڵ و خانووی خۆیان لەو ناوچانەو شەهیدبوونی خەڵکی مەدەنی و برینداربوونی خەڵکی مەدەنی ناوچەکەو سووتاندنی هەرچی دارو درەخت و کێوی ئەو ناوچانەیە، هەروەها نەتوانینی ئاژەڵدارەکان بەهاوینان و بەبەهاران کەوەکو رەوەند دەچنە ئەو ناوچە کیویانە کە بڕۆن بۆ لەوەڕاندنی مەڕو ماڵاتیان لەو ناوچانە، ئەمانە هەمووی هەڕەشەی گەورەن بۆ سەر هەرێمی کوردستان بەهۆی ئەو پەلامارەی کە بەبەردەوامی لەلایەن هێزەکانی تورکیاوە دەکرێتە سەر ئەو ناوچانە. هاوڵاتی: گەر ئەو هێرشە زەمینییە بەرفراوانە رووبدات ئەوا کاردانەوەی بەغداد چی دەبێت بەڕای جەنابتان؟ ئایا وەک هەمیشە تەنها بەدەرکردنی بەیاننامەیەک و شکایەتێک لەئەنجومەنی ئاسایش ئیکتیفا دەکات یان هێز دەجووڵێنێت؟ جەبار یاوەر: دیارە تائێستا من نازانم ئەگەر ئەو هێرشە فراوانە بکرێت ئایا کاردانەوەی بەغداد چی دەبێت، بەڵام وەکو رای خۆم وەکو باسمکرد لە 2007 ەوە هەتاکو ئێستا بەبەردەوامی ئۆپراسیۆنی سەربازی تورکیا لەناو خاکی هەرێمی کوردستان کە بەشێکە لەخاکی عێراق و جگە لەوەش لەئاسمانی هەرێمی کوردستان کە بەشێکە لەئاسمانی عێراق دەکرێت و پێشێلکاری سەوەری عێراقە، بەڵام تائێستا عێراق هیچ هەنگاوێکی کردەیی نەناوە دژ بەو کارانەی کەتورکیا دەیکات و تائێستا هیچ شکایەتێکی نەبووە لەهیچ ناوەندێکی نێودەوڵەتی بەتایبەتی لەئەنجومەنی ئاسایش بۆ ئەوەی ئەو پرسە بجوڵێنێت، دیاریشە تورکیا لەئێستادا هەوڵێکی زۆر دەدات بەتایبەتیش لەم ماوەیەی دواییدا کەوەزیری بەرگری تورکیا سەردانی عێراقی کردو لەگەڵ سەرۆکی ئەرکانی هێزەکانی تورکیاو بڕیاریش وایە ماوەیەکی تر سەرۆکی تورکیا ئەردۆغان سەردانی عێراق بکات و دیارە دەیانەوێ رێکەوتنێکی ئەمنی هاوشێوەی ئەو رێکەوتنە ئەمنییەی کە لەنێوان عیراق و ئێراندا هەیە لەنێوان عێراق و تورکیاش مۆر بکرێت بەمەبەستی هەماهەنگی و هاوکاری یەکتر. هاوڵاتی: گەر هێرشێکی بەو جورە رووبدات ئەوا کاریگەرییە کورتخایەن و درێژخایەنەکانی چی دەبێت لەسەر هەرێمی کوردستان بەگشتی و ناوچەی سلێمانی بەتایبەتی؟ جەبار یاوەر: بێگومان ئەگەر ئەو هێرشە فراوانە بکرێت و بگاتە ناوچەکانی سنووری سلێمانی و بەتایبەتی ناوچەکانی قەندیل و لەولاشەوە بگاتە سنوورەکانی ناوچەی شنگال، بێگومان ئەو کاریگەریانەی کە باسمکرد پێشتر لەسەر هەلومەرجی ئەمنی گشتی لەهەرێمی کوردستان و چۆڵکردنی گوندەکانی سەرتاسەری سنوورو سووتاندنی رەزو باخ و کێوەکانی ئەو ناوچانەو ناسەقامگیری ئەمنی گشتی لەناوچە سنوورییەکان بێگومان زیاد دەبێت، چونکە دەبێتەهۆی بەردەوامی شەڕ لەو ناوچە سنوورییانەداو ئەوەش کاریگەرییەکی نەرێنی هەیە لەسەر ناوچەکە بەشێوەیەکی گشتی. هاوڵاتی: دەنگۆی ئەوە هەیە کەتورکیا لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراقدا سەبارەت بەهێرشەکەی بۆ سەر هەرێمی کوردستان ژێر بەژێر رێککەوتووە، بەڕای جەنابتان  ئەم دەنگۆ یان ئەگەرە تاچەند راستە؟ جەبار یاوەر: هەتاکو ئێستا حکومەتی فیدراڵی عێراق بەپێی روونکردنەوەی زۆربەی لێپرسراوانی باڵای حکومەتی عیراقی، چ فەرماندەی گشتی هێزە سەربازییەکانی عێراق، چ فەرماندەی ئۆپراسیۆنەکان، چ وەزارەتی بەرگری عێراق، چ سەرۆکی ئەرکانی هێزەکانی عێراق، چ وەزارەتی دەرەوە، دەڵێن ئێمە هیچ رێکەوتنێکمان نییە لەگەڵ تورکیا بۆ هاتنە ناوەوەی خاکی هەرێمی کوردستان کە بەشێکە لەخاکی عێراق، یان ئەو ئوپراسیۆنانەی کە ئەنجامی دەدەن لەسنوورەکان و لەناو خاکی عێراق لەئاسمان و لەئەرزەوە، بەڵام بێدەنگبوونی عیراق گومان دەخاتەسەر ئەوەی کە رەنگە رێکەوتنێکی ژێربەژێر هەبێت، ئەگەر رێکەوتنی ژێر بەژێریش نەبێت ئەوا هەر وادەکات کە رێکەوتن هەبێت، چونکە عێراق بێدەنگەو وەکو باسمکرد ئێستا تورکیا دەیەوێ بەفەرمی بگاتە رێکەوتنێک لەگەڵ عێراقدا کە رێکەوتنێکی ئەمنی بێت بۆ ئەنجامدانی ئەو ئوپراسیۆنانەی کە لەناو خاکی عێراقدا ئەنجامی دەدات. هاوڵاتی: لەڕوودانی هێرشێکی بەم جۆرە ئایا پەکەکە هێرشەکانی دەباتە ناو قووڵایی خاک و شارە گەورەکانی تورکیاو دامەزراوە گرنگەکانی ئەو وڵاتە بەئامانج دەگرێت؟ جەبار یاوەر: دیارە دەبێت پرسیار لەپەکەکە بکرێت، چونکە من ناتوانم وەڵامی ئەو پرسیارە بدەمەوە، بەڵام بەپێی ئەوەی کەهەیە ئێستا لەسەر ئەرزی واقیع، بەبەردەوامی ئێستا شەڕەکان کەوتوونەتە ناو خاکی هەرێمی کوردستان، یەعنی ئێستا شەڕەکانی هێزەکانی پەکەکە لەگەڵ تورکیا زیاتر لەسەر سنووری تورکیا و عێراقەو لەناو قووڵایی خاکی هەرێمی کوردستانەو وەکو ئەوەی کەبڵاودەکرێتەوە لەلایەن پەکەکەوە کردەی سەربازی لەقووڵایی خاکی تورکیا کەمبووەتەوە، چونکە تورکیا هەوڵیداوە کۆنترۆڵی سنوور بکات، بەتایبەتی بەو هێزانەی کەهێناوێتییە ناو خاکی عێراقەوە لەهەرێمی کوردستان بۆ ئەوەیە کە دیواربەندییەک دروستبکات لەسەرتاسەری سنوورەکان بۆ ئەوەی نەهێڵێت هێزەکانی پەکەکە بچنە ناو قووڵایی خاکی تورکیاو لەواقعدا بەحەقیقەت ئەوەی کەدەبینرێت و ئەوەی کەبڵاودەکرێتەوە کە چالاکی سەربازی پەکەکە لەناو قووڵایی خاکی تورکیا زۆر زۆر کەمبووەتەوە بەهۆی ئەوەی وەکو وتم مەشغوڵ بوونی هەموو هێزەکانی خۆی لەدیوی هەریمی کوردستان بەشەڕ لەگەڵ هێزەکانی تورکیاو بۆ ئەوەی کە تورکیا بەبەردەوامی فرۆکەی بێفرۆکەوان لەسەر سنوورەکانی تورکیاو عێراق دەجۆڵێتەوەو دواییش بەسەر بارەگاکانی هێزەکانی پەکەکە دەسوڕێتەوە کە وایکردووە جموجۆڵی زۆر بەرتەسک بکاتەوە، جموجۆڵی سەربازییان بەتایبەتی . هاوڵاتی: ‌ئامانجی ‌ئەم جارەی سوپای تورکیا بۆ هێرشکردنە ناو قووڵایی عێراق و هەرێمی کوردستان چۆن دەخوێننەوە؟ جەبار یاوەر: لەگەڵ ‌ئەوەی تائێستا سوپای تورکیا بەردەوامە لەهێرشکردنە سەر خاکی عێراق‌و هەرێمی کوردستان لەڕێی ‌ئاسمانی‌و زەمینییەوە لەڕێی فرۆکەو فڕۆکەی بێفرۆکەوانەوە، سوپای تورکیا دەیەوێت دوای ئۆپراسیۆنی چنگی قفڵ،  ‌ئەمجارە بەقووڵایی ٤٠ کیلۆمەتر بێتە ناو خاکی عێراق‌و هەرێمەوەو تا هاوینی داهاتوو شەڕی یەکلاکەرەوە بکات.  

هاوڵاتی ئەنجوومەنی دادوەریی هەرێمی کوردستان لە ڕاگەیەندراوێکدا لەسەر بریارەکانی ئەم دواییەی دادگای فیدراڵی  ڕایگەیاند،نابێت ماددەکانى دەستور پێشێل بکرێن و جەختیش دەکاتەوە کە دادگاى باڵاى فیدراڵى زیادەڕۆیی لە دەسەڵاتە یاساییەکانى کردوە.  ئەمڕۆ چوارشەممە، 13-03-2024، دادوه‌ر عەبدولجەبار عەزیز حەسەن، سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی دادوه‌ریی هه‌رێمی كوردستان سه‌باره‌ت به‌ دوا بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق له‌سه‌ر پرسی كۆتاكان راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و تیایدا هاتووە ئەو دادگایە زیادەڕۆیی لە دەسەڵاتە یاساییەکانی کردووە کە لەدەستوردا ھاتووە بە شێوەیەک مافی بەخۆی داوە کە لە ھەموو گەورە ‌و بچوکێکی ھەرێم دەستێوەردان بکات. ئەنجومەنی دادوەری هەرێم چەخت لەوەشدەکاتەوە کە  "ناكرێت له‌ژێر هیچ پاساوێك ده‌ستكاری ماده‌ ده‌ستورییه‌كان بكرێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌ستوریین و گشت لایه‌ك ده‌بێ پێوه‌ی پابه‌ند بن له‌نێویشیاندا دادگای فیدراڵی كه‌ پێویسته‌ پێوه‌ی پابه‌ند بێت و كێشه‌ی بۆ دروست نه‌كات یان پێشێلی نه‌كات به‌ بیانووی نابه‌جێ. " دەقی راگەیەندراوەکەی  سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەریی ھەرێمی کوردستان: عێراق بە پێی یاسای ئیدارەی دەوڵەت لە قۆناغی گواستنەوە لە ساڵی ٢٠٠٤ گۆڕا بۆ دەوڵەتێکی فیدراڵی و تێیدا سیستەمی حوکم بە پێی مادە چوار لەو یاسایە دەستنیشان کرا بە شێوەیەک لەسەر بنەمای راستیی مێژوویی و جوگرافی و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان بە پێی دەستور لەنێوان ناوەند و ھەرێمی کوردستان بوو. دوای پەسەندکردنی دەستوریش لە ساڵی ٢٠٠٥ لە مادە ١١٧ / یەکەم دان بە ھەرێمی کوردستان و دەسەڵاتەکانی دەنێت و مافی بەکارھێنانی دەسەڵاتەکانی پێی داوە تەنیا دەسەڵاتە دیاریکراوەکانی فیدراڵی (الێلاحیات الحێریە للسگات الاتحادیە) نەبێت و ئەوەی باسی نەکردووە لە دەسەڵاتە دیاریکراوەکان لە دەسەڵاتی ھەرێمدایە و تەنانەت لەبەرامبەر یاسا فیدرالیەکان ئەولەویەتی بە یاساکانی ھەرێم داوە.  ھەروەھا ئەوەی پەیوەستە بە دەسەڵاتە ھاوبەشەکان کە لەمادەکانی ١١٠ تاکو ١١٥ی دەستوردا ھاتووە مافی ھەموارکردنەوەی جێبەجێکردنی یاساکانی فیدراڵی بە ھەرێم داوە کاتێک ھاودژی یان ناکۆکی لەگەڵ یاساکانی ھەرێمدا ھەبێت و لێرەدا باڵادەستی بۆ یاساکانی ھەرێمە. ھەروەھا شایەنی ئاماژەپێکردنە کە ناکرێت لەژێر ھیچ پاساوێک دەستکاری مادە دەستورییەکان بکرێت لەبەر ئەوەی دەستوریین و گشت لایەک دەبێ پێوەی پابەند بن لەنێویشیاندا دادگای فیدراڵی کە پێویستە پێوەی پابەند بێت و کێشەی بۆ دروست نەکات یان پێشێلی نەکات بە بیانووی نابەجێ.  لەسەر ئەو بنەمایانەش، مافی ھەرێمی کوردستانە لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراق مافە دەستورییەکانی خۆی بەکار بھێنێت. بەڵام دادگای باڵای فیدراڵی سەرەڕای ئەوەی دامەزراندنەکەی بە پێچەوانەی حوکمەکانی مادە ٩٢ی دەستور و یاسای دادگای فیدراڵی ژمارە ٣٠ ساڵی ٢٠٠٥ی ھەموار کراوە، زیادەڕۆیی لە دەسەڵاتە یاساییەکانی کردووە کە لەدەستوردا ھاتووە بە شێوەیەک مافی بەخۆی داوە کە لە ھەموو گەورە ‌و بچوکێکی ھەرێم دەستێوەردان بکات ھەروەک لە بڕیاری ژمارە ٨٣ی ساڵی ٢٠٢٤ خۆیدا کە بڕیاری ھەڵوەشاندنەوەی کۆتاکانی لە یاسای ھەموارکراوی ژمارە یەکی ساڵی ١٩٩٢ی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی کردووەو ھەڵوەشاندنەوەی یازدە کورسیی پەرلەمان و کەمکردنیان بۆ سەد کورسی، کە بە وردبوونەوە لەو بڕیارە بە ئاشکرا دەردەکەوێت کە بە پێچەوانەی ئەو دەستورەیە کە لەژێر سایەیدا کار دەکات چونکە دەستور دانی بەوەدا ناوە کە باڵادەستی بۆ یاساکانی ھەرێمی کوردستانە کاتێک ناکۆک یان ھاودژ بێت لەگەڵ یاسا فیدرالیەکان، بەڵام یاسای نێوبراو ھیچ شتێکی نادەستوریی تێدا نیە و دادگای فیدرالی لە بڕیارەکەیدا، خۆی لەشوێنی یاسادانەر داناوە کاتێک ھەستاوە بە ھەموار کردنی کورسیەکانی پەرلەمانی کوردستان و یاسای ژمارە ١١ی ساڵی ٢٠٠٧ی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکان کاتێک دابەشکردنی ناوچەکانی ھەڵبژاردن لە دەسەڵاتەکانی دیاریکراوی پەرلەمانی کوردستانەو بە دوور و نزیک ھیچ پەیوەندییەکی بە دادگای فیدراڵیەوە نیە بە شێوەیەک کە وا دەخوازێت پێداچوونەوە بە بڕیاری دادگاکەدا بکرێت سەرەڕای ئەوەی بڕیارەکە کۆتاییەو ھەموو دەسەڵاتەکان دەبێ پێوەی پابەند بن بەڵام پێویستی بە پێداچوونەوە ھەیە بۆ ئەوەی رەچاوی دادپەروەری و یەکسانی بکات چونکە یەکسانی و دادپەروەری بناغەی حوکمرانیە و پەیڕەوکردنی لەنێو خەڵکدا ھێز و پێگە و سەنگ و قورسایی لەنێو کۆمەڵگەدا پتەو دەکات ئەویش بۆ گەرەنتی کردنی ماف و کەرامەتی ھاووڵاتیان بە بێ جیاکاری ئیتنی و دینی و نەتەوەیی و مەزھەبی یان رەگەزیی. دادوەر  عبدالجبار عزیز حسن سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەریی ھەرێمی کوردستان ١٣/٣/٢٠٢٤    

هاوڵاتی لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا لەگەڵ کەناڵی یەکی روسیا، ڤلادیمێر پوتینی سەرۆکی روسیا رایگەیاند ، سێکۆچکەی ئەتۆمی روسیا لە چاو سێکۆچکەی وڵاتانی دیکە زۆر پێشکەوتووترە. هەروەها ناوبراو ئەوەشی راگەیاند، " لە راستیدا تەنها ئێمە و ئەمریکییەکان خاوەنی ئەم سێکۆچکە ئەتۆمییەین و لەم رووەوە ئێمە زۆر لە ئەوان پێشکەوتووترین و خاوەنی سیستمێکی ئەتۆمی تازەین، بە شێوەیەکی گشتی لە لایەنەکانی کڵاوە ئەتۆمییەکان و ئامێرەکانی گواستنەوەی ئەو کڵاوانە تا رادەیەک هاوتەریبین، بەڵام سیستمە ئەتۆمییەکەی ئێمە لە چاو ئەمریکییەکاندا زۆر تازەترە". باسی لەوەشکرد : " ئێمە دەزانین ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا بەبەردەوامی هەوڵی پێشخستنی سێکۆچکە ئەتۆمییەکانیان دەدەن و ئێمەش هەمان کار دەکەین". جێی ئاماژەیە مەبەست لە سێکۆچکەی ئەتۆمی ، ئەو چەکە ئەتۆمییە بالیستییانەن کە لە رێگەی فرۆکەی بۆمهاوێژی ستراتیژی و مووشەکی کیشوەربر و ژێردەریاییەکانەوە دەهاویژرێن.

هاوڵاتی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان ئەمڕۆ چوارشەممە تایبەت بە کێشەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان و سەردانەکەی ئەم دواییەی مەسرور بارزانی بۆ ئەمریکا کۆدەبێتەوە. بەپێی خستەی کاری ئەنجومەنی وەزیران ئەمڕۆ چوارشەممە ئەو ئەنجومەنە لەسەر سێ تەواورەی سەرەکی کۆدەبنەوە و تەوەرەی یەکەم تایبەتە  ده‌بێت به‌خستنه‌ڕوی سه‌ردانی فه‌رمی شاندی باڵای حكومه‌تی هه‌رێم به‌سه‌رۆكایه‌تی مه‌سرور بارزانی بۆ ئه‌مریكا و كۆبونه‌وه‌ و دیداره‌كانیان له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی باڵای كۆشكی سپی و كۆنگرێس و وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ و پنتاگۆن و وه‌زاره‌تی گه‌نجینه‌ی ئه‌مریكا. لە تەوەرەی دووەمیشدا سەرۆکى دەستەى دەستپاکى راپۆرتێکى تایبەت بە جێبەجێکردنى (ستراتیژى نیشتیمانى روبەڕوبونەوەى گەندەڵى لە هەرێمى کوردستان-عێراق) کە پێشتر لەلایەن ئەنجومەنەکەوە پەسەند کرابو دەخاتە ڕوو. لە تەوەرەی سێیەمی کۆبونەوەکەشدا ئەنچومەنی وەزیران تاوتویی پرسی مووچەی هەرێم و ڕێکارەکانی ئەم دواییەی وەزارەتی دارایی تاوتوێدەکرێت. هاوکات چاوەڕێدەکرێت لە کۆبونەوەکەدا بڕیاری کۆتای سەبارەت بە دابەشکردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم بدرێت لەوەی کە مووچە بە پێی ئەو ڕیزبەندییەی بەغدا ناردوێتی دابەشبکرێت کە بە وتەی وەزارەتی دارایی هەرێم بەشێکی زۆری مووچەخۆران بێبەشدەبن لە وەرگرتنی مووچە یانیش بە داهاتی ناوخۆ ئەو بڕە پارەیەی کەمی هەیە پڕدەکرێتەوە. بە گوتەی وەزارەتی دارایی هەرێم وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدڕاڵ تەنها بڕی ٥٦٠ ملیار و ٢١٧ ملیۆن دیناری تەمویل کردووە کە دەکاتە ڕێژەی تەنها ( ٥٩٪) لە کۆی گشتی مووچەی هەرێم و بێ بەشکردنی ڕێژەی (٤١٪ ) ی مووچەخۆرانی هەرێم لە شایستەی مووچەکانیان، و تا ئێستا ئەو بڕە پارەیەش کە بڕیاری تەمویلکردنی دراوە نەگەیشتۆتە دەستی وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێم. باسی لەوەشکردووە ئەم ڕێکارەی وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدڕاڵی وایکردووە کە کورتهێنان لە پێدانی مووچەی هەرێم بۆ مانگی شوبات بە نزیکەی ( ٣٩٠ ) ملیار دینار دروست بێت  وگرفتی گەورەی دارایی دروستدەکات ودەبێتە هۆی بێ بەشکردنی بەشێکی زۆری مووچەخۆران ودروستکردنی فەرق وجیاوازی لە نێوان مووچەخۆران.    

هاوڵاتی سەرچاوەیەکی باڵا لە حکومەتی عێراق ئاشکرایکردووە دانوستانەکانی نێوان ئەمەریکا و عێراق سەبارەت بە کۆتاییهێنان بە بوونی هێزەکانی هاوپەیمانان لە عێراق تاوەکو دوای هەڵبژاردنەکانی ئەمەریکا بەردەوامی دەبێت. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز لە زاری سەرچاوەکی باڵا لە حکومەتی عێراق رایگەیاندووە "دانوستانەکانی نێوان ئەمەریکا و عێراق سەبارەت بە کۆتاییهێنان بە بوونی هێزەکانی هاوپەیمانان لە عێراق تاوەکو دوای هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمەریکا بەردەوامی دەبێت کە بڕیارە لە مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت". لە سەرەتای ئەمساڵەوە ئەمەریکا و عێراق دەستییان بە گفتوگۆکردووە لەبارەی کشانەوەی هێزەکانی هاوپەیمانان لە عێراق کە لە ساڵی 2014وە لەکاتی دروستبوونی شەڕی داعش بە مەبەستی هاوکاریکردن هاتنە عێراق. هەروەها لایەنە شیعەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق داوای ئەوەدەکەن لە زووترین کاتدا هێزەکانی هاوپەیمانان لە عێراق نەمێنن، بەڵام بە پێچەوانەوە لایە کوردییەکان و سوننەکان پێیان وایە بۆشایی ئەمنی دروست دەبێت بە کشانەوەی هێزەکانی هاوپەیمانان. لە ئێستادا نزیکەی دوو هەزار و 500 سەربازی ئەمریکی لە عێراق بوونیان هەیە، هەروەها  900 سەربازی ئەمەریکیش لە سوریا لە ئەرکێکی راوێژ و هاوکاریدان.

هاوڵاتی سۆران عومەر، ئەندامێ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئاشکرایدەکات کە بەبێ دامەزراندنی وانەبێژو خۆبەخش و سێ یەکەمەکان و بەهەمیشەیی کردنی گرێبەستەکان و پلەبەرزکردنەوە پارەی مووچە زیادکراوە. ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پەیامێک ئاڕاستەی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان کردووە و رایگەیاندووە "ئەو لیستانەی وەزارەتی دارایی هەرێم بۆ وەزارەتی دارایی فیدراڵی ناردووە سەرجەمی مووچەکەیان تەمویل کراوە، تەنها ئەو لیستانەتان ناردووە، پاشان مووچە بەڕادەستکردنی داهاتی ناوخۆوە دەدرێت، ئێوە لە مانگەکانی (١٠-١١-١٢) ی ساڵی ٢٠٢٣ مووچەتان نەداوە کوا داهاتی ناوخۆ کە مانگانە سەرو ٣٢٠ ملیارە، جگە لەوە ١٧/١٠/٢٠٢٣ کاتێک هاتن بۆ بەغدا لیستێکتان هێنابوو کۆی گشتی مووچەی هەرێم ٩١٣ ملیارو ٦٢٣ ملیۆن دینار بوو، ئێستا بەبێ دامەزراندنی وانەبێژو خۆبەخش و سێ یەکەمەکان و بەهەمیشەیی کردنی گرێبەستەکان و پلەبەرزکردنەوە، چۆن مووچە گەشتووە بە ٩٤٩ ملیارو ٨١٣ ملیۆن دینار، واتە لەم ماوەدا ٣٦ ملیارو ١٩٠ ملیۆن موچە زیادی کردووە". دەشڵێت "سەیرە وەزارەتی دارایی باس لەداهاتی نەوتی و نانەوتی ناکات، کە بەپێی یاسای بودجە و بڕیاری دادگای فیدراڵی ئەبێ ئەو داهاتانە ڕادەست بکرێ، بەتەنکەر نەوت دەفرۆشن کوا داهاتەکەی، جگە لەوە مانگانە هاوکاری هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە وەردەگرن".    

هاوڵاتی بڕیارە جارێکی دیکە نوێنەری مامۆستایانی سەرجەم ئەو شار و شارۆچکەکان کە پێشتر بایکۆتیان کردبوو لە شاری سلێمانی کۆببنەوە و چەند پرسێک تاوتوێ بکەن. سەرچاوەیەکی تایبەت بە هاوڵاتی راگەیاند "بڕیارە رۆژی پێنجشەممە 14ی ئازاری 2024 نوێنەری مامۆستایانی سەرجەم ئەو شار و شارۆچکانەی کە پێشتر بایکۆتیان کردبوو کۆببنەوە بۆ تاوتوێکردنی سزای ئەو مامۆستایانەی کە لەکاتی بایکۆت لەلایەن بەڕێوەبەرایەتییەکانی پەروەردەوە سزادرابوون و چ رێگەیەک بگیرێتەبەر بۆ هەڵوەشاندنەوەی سزاکان".  ئەو سەرچاوەیە وتیشی "بڕیارە لە کۆبوونەوەکەی رۆژی پێنجشەممەدا کە نوێنەری مامۆستایانی شار و شارۆچکەکانی سنووری پارێزگای سلێمانی لێدەبێت پرسی مووچە و خۆپیشاندانی مامۆستایان تاوتوێ بکرێت".  

هاوڵاتی دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق لەبارەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانەوە روونکردنەوەیەکی بڵاوکردەوە. ئێوارەی ئەمڕۆ سێشەممە 12ی ئازاری 2024 دادگای فیدراڵی عێراق رایگەیاند "دەبێت پەلە بکرێت لە بە ئەلیکترۆنیکردنی مووچەی فەرمانبەرانی ھەرێم، بە مەرجێک مووچەی ئەو فەرمانبەرانەش خەرج بکرێت کە ھێشتا مووچەکەیان بە ئەلیکترۆنی نەکراوە". دادگای فیدراڵی عێراق لە روونکردنەوەکەدا ئاماژە بەوەشدەکات، ئەرکی سەرشانی حکومەتی ھەرێمە ھاوکاریی و ھەماھەنگی لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراق بکات. دەشڵێت "پرۆسەی بە بانکیکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان لەپێناو بەدەستهێنانی مافەکانیان و جێبەجێکردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتییە". ئەم روونکردنەوەی دادگای فیدراڵی عێراق لەدوای روونکردنەوەکەی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان دێت کە تیادا باسی لە نەناردنی مووچەی مانگی ئازاری ئەمساڵی فەرمانبەرانی هەرێم دەکرد لەلایەن حکومەتی عێراقەوە.