ئیبراهیمی قادری کێ بوو و کەی دەستیکردووە بە گۆرانی؟

  بەختیار ئەمین   ڕەنگە هەریەکەمان ئەو پرسیارەمان لا دروست ببێ، ئایا ئەو ئامێرەی، کە ئەم دەنگە دەخوێنێتەوە، پشت بەچی دەبەستێ بۆ هەژمارکردنی دەنگی دەنگدەران؟ ئەم ئامێرە چۆن دەزانێت ئەو دەنگە هی کام کاندیدەیە؟ ئایا پرۆسەکە هاوشێوەی هەژمارکردنی دەنگەکان بەدەست ئاسانە؟ گرنگە ئەوە بزانرێ، هەموو ئامێرێکی ئەلیکترۆنی پێویستی بەداتایە واتە (زانیاری) بۆ بڕیاردان، یان بۆ هەر کردارێک بیەوێ ئەنجامی بدات. بەهەمان شێوە، چۆن من و تۆ یان کارمەندێکی کۆمسیۆن بڕیار ئەدەیەن لە سەر ئەو فۆرمەی کە دەنگدەر دەنگی لەسەر داوە، دوای ئەوەی داتای سەر فۆرمەکەمان بینی.   وەڵامی هەندێ لە پرسیارەکان بەم شێوەیەی خوارەوەن: ئامێرەکانی هەژمارکردن و ناسینەوەی فۆڕمی دەنگی  دەنگدەر بە ئامێری ئۆپتیکاڵ سکانەر ناسراون (Optical Scanner سکانەری بینایی). نەک هەر ئەو ئامێرە، بەڵکو هەموو ئامێرەکانی ئۆبتیکاڵ سکانەر، کە بۆ هەر مەبەستێک دروست کرابن، جا ئەگەر تەنها بۆ هەژمارکردن بێ، یا ڕاکێشان و هەژمارکردن، سەرجەمیان پشت دەبەسن بە تەکنەلۆژیای Optical Character Recognition (OCR))، واتە تەکنەلۆژیای ناسینەوەی هێما و کارێکتەرەی بینایی سەر هەر کاغەزێک، کە بەم ئامێرانەدا تێپەڕ دەبن. ناسینەوەی کاراکتەری بینایی (OCR) لە ڕاستیدا تەکنەلۆژیایەکی زۆر بەهێزە، توانای ناسینەوەی دەقی وێنە و بەڵگەنامە سکان کراوەکان یان سەرچاوە بینراوەکانی تری هەیە. OCR پشت هەم  بە هاردوێر (ئەگەر داتاکە لەوەوە وەربگرێ)، وەکو خودی سکانەرەکە (بەسەرجەم پارچەکانیەوە هەر لە سێنسەر و کامێرا و بەشە ڕەقەکانی تر)، هەمیش پشت بە سوفتوێر دەبەستێ بۆ ئەنجامدانی هەر کردارێک یان کارێک کە پێی بسپێردرێ.   ئەی ئەم تەکنەلۆژیایە چۆن کاردەکات، یان پشت بەچی دەبەستێ؟ ئۆ سی ئاڕ، سۆفتوێرکە بە ئەلگۆریثم دیزانکراوە، ئەلگۆریثمیش ئەو پرۆگرامەیە، کە لەڕێگای سۆفتوێرێکەوە بە ئامێرەکە دەڵی چی کردارێک ئەنجام بدە و چۆن؟ ئەلگۆریثمەکان زۆرکات پشت بە کۆمەڵێ کرداری ماتماتیکی وەکو ژیرەکانی دەستکرد (AI) دەبەستن، بۆ ناسینەوەی دەقی چاپکراو، دەستنووس، یان تایپکرا، تەنانەت وێنە و دەنگیش. هەر ئەو ئەلگۆریثمی ژیری دەستکردەیە، کە توانای گۆڕینی دەنگ و وێنە و ڤیدیۆی من و تۆی هەیە بۆ دەنگ و وێنە و ڤیدیۆی کەسێکی دیکە. لە زانستی ژیری دەستکردا ئەلگۆریثمەکان هەموو زانیاری و داتاکان دەکەنەوە بە دەقی دیجیتاڵی (دەقەکە ژمارە بێ یان تێکست) ئینجا دەتوانن سودی لێ وەربگرن.   بەزمانێکی سادە، ئامێرەکانی ئۆبتیکاڵ سکانەر هەمان ئەو دەورە ئەبینن، کە چۆن ئەندامێکی کۆمیسیۆن لە ڕێگای چاوەوە یان ژماردنی دەستەوە ئەنجامی دەدەن بۆ ناسینەوە و هەژمارکردنی دەنگەکان.  بەنمونە، کاتێک دەنگدەر فۆرمی دەنگدانی دەخاتە ناو ئەو سندوقەی کە  بۆی دانراوە، لە سەر ئەو سندوقە دوو شت هەن، یەکێکیان ئەو ئامێرەیە، کە وێنەی فۆرمی دەنگی دەنگدەر ئەگرێ و پێیدا تێ دەپەڕێ، دووەمیشیان سندوقەکەی ژێر ئامێرەکەیە کە فۆرمەکانی تیادا هەڵدەگیرێ.   تەکنەلۆژیای (OCR) چۆن کاردەکات یان ئەو کردارانە چین کە لە توانای ئەم تەکنەلۆژیایەدان؟ ئامانجی ئۆ سی ئاڕ لە ئوپتیکاڵ سکانەردا ئەوەیە پرۆسەی ناسینەوە و هەژمارکردنی دەنگەکان زۆر خێراتر بکات بە هێندەی سەد ئەوەندەی توانای مرۆڤ. وە ئەم تەکنیکە پشت بەم قۆناغانەی خۆارەوە دەبەستێ، بۆ پشتڕاستکردنەوەی زانیاریەکانی سەر فۆڕمی دەنگدەر و هەژماکردنیان  لەو کاتەی وێنەی دەنگەکە دەگرێ: قۆناغی یەکەم:  (Image Capture) پرۆسەی گرتنی وێنەی فۆرمی دەنگی دەنگدەر: لەم قۆناغەدا سکانەرەکە هەڵدەستێ بەگرتنی وێنەی فۆرمی دەنگدەر لەڕێگای کامێرای ناو سکانەرەکەوە بەخێرایەکی زۆر بێ ئەندازە، هاوشێوەی لەیزەر، دواترهەڵگرتنی وێنەکە لە ناو ئامێرەکەدا، یان ئەو میمۆریەی بە ئامێرەکەوە بەستراوە. مەترسی ئەم پرۆسیە چیە؟ دەکرێ وێنەی ئەو فۆڕمەی، کە ئامێرە گرتویەتی بگۆڕدرێ بە وێنەی فۆڕمی کاندیدێکی دیکە. چۆن؟ ئەو ئەلگۆریثمەی، کە پێشتر ئاماژەمان پێکرد هەرخۆی دەتوانێ وێنەی ئەو فۆرمە بگۆڕێ. گرنگە ئەوە ڕونبێت، تەنها وێنەکە دەکرێ بگۆڕدرێ نەک فۆرمەکە، چونکە لەم قۆناغەدا فۆڕمەکە تێپەڕبوە بە ئامێرەکەدا، ئەوەی لە سەر فۆڕمەکەیە ئەوە دەگرێ، بۆیە لەڕێگای هەژماری دەستیەوە دەکرێ بەوردی ڕاستی و دروستی ئەم فۆرمە دووبات بکرێتەوە. قۆناغی دووەم: (Pre-processing): لەم قۆناغەدا کواڵیتی وێنەی فۆڕمەکان یان کۆنتراستی وێنەکان دەکرێ چاک بکرێن یا با بڵێن دەستکاری بکرێن. واتە ئەگەر هەر پەڵەیەک یان مارکێک لەسەر وێنەکە بوو، کە (بەپێچەوانەی ڕێنمایەکانی کۆمیسیۆنەوە بوون) دەکرێ لاببردرێن. ئەم تەکنیکەش زۆر باوە لە زانستی کۆمپیوتەر (بەتایبەت ژیری دەستکردImage Processing ) دا. دەکرێ لە ڕێگای بەکارهێنانی کرداری فیلتەرەوە ئەنجام بدرێ هاوشێوەی ئەم وێنەیەی خوارەوە. وەکو دیارە دەتوانرێ سەرجەم ئەو پەڵانەی لە وێنەی لای چەپدان لاببرێن و تەنها ژمارەکان بمێننەوە.    لەوانەیە هەندێ هاونیشتیمانی پرسیار بکەن، ئایا لەم قۆناغەدا دەکرێ دەستکاری فۆڕمەکە بکرێ؟ بەڵێ، دەتوانرێ فیلتەر لە سەر هەر بەشێکی فۆڕمەکە دابنردێ کە بمانەوێ. ووردتر بڵێم، ئەگەر بمانەوێ دەتوانین ئەلگۆریثمەکە وا پرۆگرام بکەین بۆ هەر بەشێکی سەر وێنەی فۆرمەکە، بۆ نموونە لابردنی مۆر، پەڵە، یان نەخشی پاشبنەما نەخوازراوەکان. دەکرێ لەم ڕێگایەوە کاریگەری لەسەر وردی لێکدانەوەی بەڵگەنامەکان دروست بکەیت و ئەنجامی هەڵبژاردنەکە بەو شێوەیە دیزان بکەی کە مەبەستە.  واتە دەستکاری وێنەی فۆرمەکە بکەی یان (سەری لێ بشێوێنی)، بە ئامێرەکە بڵێی: ئەو فۆرمەی مۆری لەسەر نیە، پوچەڵی بکەوە، ئەم پەڵەیە زیادە لەسەر فۆرمەکە ڕەشی بکەوە...هتد. بۆ دڵنیای لەم کردارە تەماشای ئەم وێنەی خوارە بکەن، لەوێنە دەستی چەپدا دەردەکەوێت و دایارە کە سەرجەم ئەو پەڵە و نوسینانەی سەر ئەو کاغەزانە دەکرێ لا دەبرێین. وە ئەم کردارە لە ئیمج پرۆسێسینا (mage Processing) زۆر باوە.             ئەم ئامێرانە و تەکنیکی ئۆ سی ئاڕ لە زۆر ووڵات بەکار دەهێندرێن بۆ ژماردن و پشتڕاستکردنەوەی وەرەقەی تاقیکردنەوەی خوێندکاران، بە نمونە، پشتڕاستکردنەوەی هەڵبژاردنەکانی فێرکار، یان لابردنی پەڵە و مارک لە سەر هەر هەڵبژاردنێیک وەکو لەم وێنەی خوارەودا دیارە.     قۆناغی سێیەم: (Pattern Recognition) ناسینەوەی زانیاری سەر فۆرمی دەنگدەر: ئەم پرۆسەیە پشت دەبستێ بە ئەلگۆریثمەکان بۆ ناسینەوەی و هاوتاکردنی سەرجەم زانیاریەکانی سەرفۆرمی دەنگدەر. ئامانج لێی وردبینیکردنە لە زانیاریەکانی سەر فۆرمەکەم لەوانە تێکست، ژمارە...هتد. سکانەری بینایی هەموو کات پشت دەبەستێ بەتکنیکی OCR بۆ ناسینەوەی هەر زانیاریەک، کە لە سەر وێنەی فۆرمی دەنگدەردا هەیە، لەوانە ناسینەوە و لێکدانەوەی کاراکتەرەکان، هێماکان، یان نەخشەکانی لە ناو بەڵگەنامەی سکانکراودا. واتە گۆڕینی داتا بینراوەکان بۆ ژمارە  یان هەر جۆرە زانیاریەکی دیجتاڵی تر. لە تەکنیکەکانی ژیری دەستکرد AI، دەتوانرێ نەخشەکان و نیشانە ناڕوونەکان بناسرێنەوە، وەک پەڵە لە بەشێکی پڕکراوە یان شێواو و خراپ، بە نمونە پشتڕاستکردنەوەی ئەو ناوچەیەی کە دەنگدەر مۆرەکە ئەدا لە تەنیشت بەر بژێر یان لیستەکەی. (گرنگە ئەوە بزانرێ، بە پێی پێویست دەکرێ کرداری زیاتر لە نێوان ئەم قۆناغانەدا ئەنجام بدرێ). قۆناغی چوارەم: (Data Processing) پرۆسێسیکردنی داتاکان: لەم قۆناغەدا زانیاریەکانی سەر فۆڕمەکە بەشێوەی تێکست یان ژمارە لە ڕێگای ئۆسی ئاڕەوە وەردەگێڕدرێن، بە نمونە، وێنەی سەر فۆڕمەکە چ زانیاریەکی تیایە، ئایا دەنگدەر دەنگی بەکام بەربژێرداوە، وە بە کام لیست؟ ئەمەش دیسیان پرۆسەیەکە تەنها لە ڕێگای ئەلگۆریثم و هاوکێشە ماتماتیکەکانەوە ئەنجام دەدرێ، کە دەستکاریکردنی ئەنجەکان ئاسانە تیایاندا. قۆناغی پێنجەم: (Data Storage) خەزنکردنی داتاکان: لە پرۆسەی هاوشێوەی هەڵبژاردنی پێشوی پەرلەمانی عێراق و هی ئەم جارەی هەرێمی کوردستان، داتاکان لە (عەقڵی) ئامێرەکاندا خەزن ناکرێن، چونکە ئۆپتیکاڵ سکانەرەکان توانای هەڵگرتن و خەزنکردنی داتای کۆکراوەی هاوشێوەی هەزارەها دەنگدەری نیە. بۆیە سەرجەم داتاکان لە میمۆریەکادا کۆدەکرێنەوە کە بەستراون بە ئامێرەکانەوە، دواتر ڕەوانەی داتا سەنتەری کۆمسیۆن دەکرێن لە بەغذا و لەوێوە زانیاریەکان دەدرێتەوە بە بنکەکانی دەنگدان.  ئایا ئەم پرۆسەیە تەزوری تیادا دەکرێ، بەڵی و زۆریش ئاسانە؟ بەڵام تەزویرکردن لەم قۆناغی کۆتایەدا دەکرێی زۆر زۆر بەوردی ئەنجام بدرێ و هاوتای دەنگەکانی ناو سندوقی ناوەندی دەنگدان بکرێ. لەم هەڵبژاردنەی هەرێمی کوردستاندا، تەزویر لەم قۆناغەدا ئەنجام نەدراوە. دەرئەنجام و وەڵامی هەندێ لەو پرسیارانەی کە خەڵکی کوردستان لە سەر هەڵبژاردن هەیانە: یەک: ئایا دەکرێ دەنگەکان دەستکاری بکرێن لە کاتێکدا بەدەست هەژمار دەکرێنەوە؟ وەڵام؛ بەڵێ، وەکو باسمان کرد، دەکرێ لەڕێگای پرۆگرامی ناو سکانەرەکەوە کرداری سڕینەوە ئەنجام بدرێ، دەکرێ کرداری کانسڵ -پوچەڵی دەنگەکەشی پێ ئەنجام بدرێ. وە ئەگەر توانای مۆرکردنیشی هەبێ، دەتوانرێ مۆری نوێ بدات لەسەر فۆڕمەکە. بەڵام، ئەمە پێویستی بە بەڵگە هەیە و دەکرێ ئامێرەکان لەپێش چاوی هەموو لایەک تێست بکرێن، تاوەکو دڵنیایی بدرێ لەوەی ئەم ئامێرانە توانای ئەنجامدانی ئەم کردارەیان نیە؟ زۆر گرنگە وردبینی بۆ سەرجەم دەنگە پوچەڵەکراوەکانیش ئەنجام بدرێ، هۆکاری وردبینەکە بزاندرێ، کە ئایا دەنگدەر خۆی هۆکارەکە بووە یان پرۆگرامی ناو سکانەرەکە ئەو کردارەی بە مەبەست ئەنجامداوە؟ دوو: ئەی ئەگەر ئامێرەکە لە پێش هەندێ کەسی پسپۆڕ تاقیبکرێنەوە و وا دەرنەچون ؟ وەڵام؛ ئامێرەکان دەکرێ تێست بکردرێن  لە پێش چاوی پسپۆڕان، بەڵام ئەمە لەکاتێکدا دەکرێ چەند دەقەیەک پێش دەسپێکردنی یان کۆتایی هەڵبژاردنەکە. چونکە دەکرێ بەچەند دەقەیەک پێش دەسپێکردن یان کۆتای هەڵبژاردن، پرۆگرامی دەستکاریکراوەی ناو ئامێرەکە وەکو خۆی لێ بکرێتەوە و هیچ ئاسەواری دەستکاریکردن بەجێ نەهێڵدرێ. ئەی چۆن ئەمە پشتڕاست بکرێتەوە، تەکنیکی زۆر هەیە بۆ ئەم مەبەستە. سێ: پرسیارێکی زۆر گرنگ، دەربارەی ئەگەر ئامێرێک وا دیزاین بکرێ لە ڕۆژی دەنگداندا تەنها لە کاتژمێر ٨ی بەیانی تاوەکو ٦ ئێوارە کار بکات، وە دواتر قفڵ – لۆک ببێ، ئەی چۆن دەکرێ دەستکاری بکرێ؟ وەڵام؛ مادام ئەم ئامێرانە توانای کارکردنیان هەیە لە ڕێگای پێدانی ئیعازی مرۆڤەوە (مەبەستمان پرۆگرام کردنیانە)، کەواتە دەشتوانرێ دەستکاری هاردوێر و سۆفتوێرەکانی ناوێ بکرێن  لە ڕێگای پرۆگرامکردنی ئەو ئەلگۆریثمەی کە شیکاری داتاکانی پێدەکات. بە نمونە وای پرۆگرام بکەین (A)مان  بۆ بکات بە (B)، دەنگی ئەیمان بۆ بسڕێتەوە و فۆڕمەکەشیمان بۆ پوچەڵ بکاتەوە، وە هەروەها ئەنجامدانی چەندین هاوکێشەی تر. ئەمانەی سەروە  بەشێکن لەو لایەنە زانستیە نەبینراوانەی پرۆسەکە، وە تەنها کەسانی پسپۆڕی ئەم بوارە دەتوانن درکی پێبکەن، لەگەل هەندێ ڕێگای تەکنیکی دیکە. چوار: کامیان گونجاوترە بۆ هەژمارکردنی دەنگی دەنگدەر، بە ئامێری ئەلیکترۆنی یان دەستی؟ وەڵام؛ بیگومان، لەڕوی زانستیەوە ڕێگای هەژمارکردنی دەنگی دەنگدەر بە ئامێری ئەلیکترۆنی هیچ کات پارێزراو یا گونجاو نیە. چونکە، ئەم پرۆسەیە پرۆسەیەکی زۆر ئاڵۆزە، پێکهاتەی تەنها کرداری ئامێرێک یان سۆفتوێرێک نیە. تەنانەت لە ووڵاتانی زۆر پێشکەوتوی هاوشێوەی ئەمریکا و بەریتانیا ...هتد، کە خاوەنی بەهێزترین تەکنەلۆژیای سەردەمن، هەژمارکردنی دەنگ بە دەستە نەک ئامێر، کەواتە بۆ لە هەرێم و عێراق ئەلەکترۆنییە؟!   لە کۆتایدا ئەوەی پێویستە بوترێت ئەمەیە: لە پرۆسەی دیموکراسیدا گرنگ نیە کێ براوەیە یا دۆڕاو، لەهەموی گرنگ تر دروستی و شەفافیەتی پرۆسەی هەڵبژاردنەکەیە. وە بۆ بیرهێنانەوەی خەڵک، ساڵی داهاتو حیزبەکانی هەرێمی کوردستان دەچنە کێبڕکێی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراقەوە، هەر لە ئێستاوە دەپرسین: کێ گەرەنتی ئەوە دەکات لە ئاستی هەرێم و ناوچە دابڕاوەکانیشدا دیزان و تەزویری رێکخراو ناکرێ، کێ و چۆن مشوری ئەم بابەتە دەخۆن؟!    یاریدەری پڕۆفیسۆر د. بەختیار ئەمین مامۆستا و شارەزی بواری ژیری دەستکرد (AI) لە زانکۆی   City University of London            UK.      

شارۆ شاهۆ بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی تایبەتی پێگەی Dark reading کە دەگەرێتەوە بۆ ڕێکەوتی ٢٠ ی شوباتی ٢٠٢٤، ئاماژە بەوە دەکات کە تیمێکی شارەزا لە کۆمپانیای Resecurity توانیویانە داتابەیسێکی ٢١.٥٨ گێگابایتی بدۆزنەوە لەناو دارک وێبدا  کە کارتی دەنگدان و زانیاریە تایبەتەکانی دەنگدەرانی ئێراقی تێدایە، لەگەڵ نەرمەواڵەیەکی تایبەت کە بۆ "بەشی بەڕێوەبردنی کردار و داتاکان"ی کۆمسیۆن دروستکراوە. بەپێی گوتەکانی Gene Yoo، کە بەڕێوەبەری جێبەجێکاری Resecurity، دوا کۆمەڵە داتا دزراوەکان راستەقینەن. پاش وەرگێڕانی زانیاریە سەرەکیەکان لە عەرەبیەوە پشتڕاستی کردۆتەوە کە داتابەیسەکە زانیاری دەنگدان لەگەڵ وردەکاری دەربارەی دەنگدەران (ناو، بەرواری لەدایکبوون)، بنکەکانی دەنگدان، و ناوەندەکانی تۆمارکردن لەخۆدەگرێت. ئەوەی جێگەی سەرنجە کۆمپانیاکە توانیوێتی هەندێک لە IP-ی هێرشبەرەکان بدۆزێتەوە کە بۆ پارێزگای کەرکوک لە باکووری عێراق دەگەڕێتەوە و گومان دەکرێت ئەم پرۆسەیە بەشێوەی سیستەماتیک لایەن کەسێکی ناوخۆییەوە ئەنجام درابێت کە دەستی بە ژێرخانی زانیاریەکانی کۆمسیۆن راگەیشتبێت! هەروەتر ئەوەی کۆمپانیاکە درکی پێکردوە گومانلێکراوی سەرەکیەکانی هێرشەکە بریتین لە ئەکتەرە دەوڵەتیەکان کە بەدوای ناسەقامگیرکردنی عێراقەوەن یان ئەکتەرێکی ناوخۆیەکانن کە لە ئەنجامدانی هاکردندا دەست باڵایان هەیە و خاوەن سیستەمی هاکی ئاست بەرزن. ئەوەی شایەنی باسە، شیکارکارانی یەکەی Hunter ی Resecurity پێشتر دزینی داتای ٦.٤ ملیۆن دەنگدەری ئیسرائیلیان لە فۆرۆمی تاوانکاری سایبەری Eleaks دۆزیەوە. دزینەکە، کە یەکەمجار لە دەوروبەری ساڵی ٢٠٢١ ئاشکرا کرا، چەندین جار بەکارهێنراوەتەوە، لەوانە لە سەرەتای ململانێی ئێستای نێوان ئیسرائیل-غەزە، کە تێیدا گروپی هاکەرانی سەربە حە-ماس و ئەکتەرە شەرەنگێزەکانی پشت پەردە بۆ ئامانجگرتنی کەسانی دیاریکراو بەکاریان هێناوە، لەوانە خێزانی سەربازانی ئیسرائیلی. کۆمپانیای Resecurity توانی ئەم دزینە بگەڕێنێتەوە بۆ هاککردنی Elector، کە نەرمەواڵەیەکی ئیسرائیلە لە میانەی بەڕێوەبردنی هەڵمەتە سیاسیەکانی ئەو وڵایە لە ٢٠٠١ دا بەکارهێنراوە! لەکۆتاییدا، زۆر گرنگە چالاکوانانی بواری هەڵبژاردن و ڕێکخراوەکان و ئەکتەرە دەوڵەتیەکان زۆر بەوردی چاودێری پێگە تاریکەکانی ناو دارک وێب بکەن کە داتای دزراوی تێدا دەفرۆشرێت. چێک بکرێتەوە بۆ باگراوندی ئەو کۆمپانیایانەی کە دابینکاری تەکنەلۆژین لە بواری بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنن، چونکە زۆرکات دزەکردن و بەئامانج گرتن لەلایەن هاکەرەکانەوە بۆ ئەوان ئەنجام ئەدرێت نەوەکو دەوڵەتی کڕیار! هێشتاکە پێشم وایە بەڕێوەبردنی پرۆسەی هەڵبژاردن دەبێت دووربێت لەو جۆرە سیستەمە تەکنەلۆژیانەی کە پەیوەستن بە ئەنتەرنێتەوە یاخود نەرمەواڵەکەیان کۆمپانیا دەرەکیەکان دروستی دەکەن بەتایبەتی لە ئێراقدا کە وڵاتێکە گیرۆدەی پرسی گەندەڵی و دەستێوەردانی دەرەکیە.    پەراوێز: دارک وێب: بەشێکی شاراوەی ئینتەرنێتە کە بە ڕێگەی براوسەری ئاسایی ناتوانرێت بگەیت پێی، بەڵکو پێویستی بە براوسەری تایبەت هەیە وەک تۆڕ (Tor)، هەروەها زۆربەی چالاکییەکانی نایاسایین و بەکاردێت بۆ بازرگانی پێکردنی کەلوپەلی قەدەغەکراو، دزەکردنە ناو سیستەمەکان، فرۆشتنی زانیاری دزراو و چەندین کاری نایاسایی تر، بەڵام هەندێک کەس و گروپیش بۆ مەبەستی باش بەکاریدەهێنن وەک پاراستنی نهێنی و گەیشتن بە زانیاری لەو وڵاتانەی کە سانسۆریان هەیە.​​​​​​​​​ Software- نەرمەواڵە       سەرچاوە: دەتوانن لەم لینەکەوە زانیاری زیاتر چنگ بخەن:   https://www.darkreading.com/endpoint-security/hacked-iraqi-voter-information-found-for-sale-online    

هاوتای ناوی پیرشالیار لە ئاینەکانی دیکەدا چییە؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی جەژنی پیرشالیار، ئەو ئاهەنگە مێژووییەیە، کە هەورامییەکان پتر لە ٢٠٠٠ ساڵە لە ناوچەی هەورامانی تەختدا بە بەشداری هەزاران کەس، لە دوو وەرزی جیاوازدا، بۆ ماوەی سێ ڕۆژ یادی دەکەنەوە. لەبارەی مێژووی ئەم ئاهەنگەوە، مێژوونووسان دەبنە دوو بەرە، بەرەیەکییان، کە مێژوونوسانی ئیسلامن و کەمترینن، ئەم چیرۆکە بۆ سەردەمی خەلافەتی ئیسلامی دەگەڕێننەوە. بەرەکەی تریش، کە وردتر لەم ئاهەنگەیان کۆڵیوەتەوە، دەیگەڕیننەوە بۆ سەردەمی ئیمپراتۆریەتی میتانی کوردی بە ئاین زەردەشتی، کە مێژووەکەی دەگەڕیتەوە بۆ پێش هاتنی ئاینی ئیسلام. ناوی پیر شالیار لەچییەوە هاتووە؟ پێش هەموو شتێک پێویستە ناوی ئەم کەسایەتییە شی بکەیەنەوە: وەک چۆن لە ئاینی ئیسلام بۆ پیاوانی ئاینی "مەلا" و لە ئاینی مەسیحیشدا "قەشە" بەکاردێت، ئاواش لە ئاینی زەردەشتیدا بۆ پیاوانی ئاینی "پیر یان مۆغ" بەکار دەهێندرێت. پیر لە ئاینی زەردەشتیدا بەو کەسانە وتراوە، کە هەر حەوت قۆناغەکەی پاکبوونەوەی ڕۆحییان برییەوە و پلەی پیاوخاسییان بەدەستهێناوە. شالیاریش، لە سەردەمی میتانییەکان بەو کەسانە وتراوە، کە پلەی بەڕێوەبردنی شار و بەشێک لە کاروبارەکانی دەوڵەتتییان لە ئەستۆدا بووە، هەندێ جاریش شالیار، بەپێی شوێن و شێوەزار "شاریار"یشی پێدەوترێت، کە ئەمەیان روونترە و لە هەردوو وشەی: (شار و یار) پێکهاتووە، هەنوکەش لە کرمانجی سەروودا پێی دەڵێن شارەدار. بۆچوونی زاڵیش لەسەر ئەو ناوە دەڵێن: پیرشالیار بە واتای پیری پیرەکان دێت، کە لە ئاینی یارساندا هەر ٩٩ پیرێک ڕێبەرێکیان هەیە، بەمەش پیری شالیار واتە: پیری پیرەکان، کە پلەیەکی بەرزترە لە پیر. پیر شالیار کێ بوو؟ پیاوێکی ئاینی زەردەشتی بووە و لە سەردەمی میتانییەکان، نزیکەی ٢٠٠ ساڵ پێش هاتنی ئاینی ئیسلام ژیاوە، هەموو ئەوانەی لەم بارەیەوە لێکۆڵینەوەیان کردووە، کۆکن لەسەر ئەوەی، کە پیرشالیار خەڵکی هەورامانە، لە سەردەمی خۆیدا پیاوێکی بەناوبانگ و سەرڕاست بووە، هەورامییەکانیش دەڵێن: پەرتوکێکی هەیە بە ناوی "ماریفەتو پیری"، لەم پەرتوکەدا ئامۆژگاری خەڵکی ناوچەکەی کردووە، فێری کردوون کە چۆن لە بەرامبەر دوژمناندا یەکگرتووبن. لەبارەی ئەم ئاهەنگەشەوە، بەشی زۆری لێکۆڵەران دەڵێن: ئەم ئاهەنگە، بۆنەیەکی ئاینییە و سرووتە ئاینییەکانی ئاینی زەردەشتی تیدا دەوترایەوە، بەڵام لەگەل هاتنی ئاینی ئیسلام، گەوهەری ئەفسانەکە گۆراوە و سرووتە ئاینییەکانیان دەستکاری کردووە. بەشیک لەو دەستکارییەش، زانای ئیسلامی کورد، مەلا عەبدولکەریمی مودەڕیس، لە پەرتوکی بنەماڵی زانیاراندا کردوییەتی، کە تێدا ئەم ئەفسانەیە بۆ زەماوەندی هاوسەرگیری پیرشالیار و بەهار خاتوونی کچی شای بوخارا دەگەڕێنێتەوە، بەمەش ئاهەنگەکەی بەستووەتەوە بە ئاهەنگی هاوسەرگیری پیرشالیاری دووەم، کە بانگخوزێکی ئاینی ئیسلامە.   چەند پیرشالیار هەبوون؟ سەرچاوە مێژووییەکان باس لە بوونی سێ پیرشالیار دەکەن، کە یەکەمیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی میتانییەکان و ئەوەی دووەم و سێیەمیش دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئیسلام. پیرشالیاری یەکەم، پیرێکی ئاینی زەردەشتی بووە و لەناوچەی هەورامان خەڵکی بە ئاینی زەردەشتی ئاشنا کردووە و خاوەنی ئەم جەژنە ئاینییەشە، کە پتر لە ٢٠٠٠ ساڵە لەناو هەوارامییەکاندا یادی دەکرێتەوە. پیرشالیاری دووەم، پیاوێکی ئاینی ئیسلامە و بە مەبەستی ڕینماییکردنی خەڵک بۆ ئاینی ئیسلام لە هەورامان ژیاوە، هەوارمییەکان دەڵێن لە خۆشەویستی بۆ پیرشالیاری یەکەم ناوی خۆی کردووە بە پیرشالیار و بەشێک لە شێوەی ئاهەنگەکەشی بە مەبەستی ونکردنی چیرۆکە ڕەسەنەکە گۆڕییەوە، ئەو مەزارگەیەی کە لە بۆنەکەشدا خەڵک سەردانی دەکات، گۆری پیرشالیاری دووەمە، کە لە بنەڕەتدا ناوی سەید مستەفایە و لە نەوەکانی ئیمامی عەلییە. پیرشالیاری سێیەمیش، پیاوێکی ئاینی یارسان بووە و خەڵکی هەورامانی بە ئاینی یارسانی ڕینمایی کردووە، بەڵام وەک هەورامییەکان دەڵین: ئەم ئاهەنگە هیچ پەیوەندییەکی بەم پیرشالیارەوە نییە. کەوایە، ئەو جەژنەی کە هەورامییەکان هەموو ساڵێک دوو جار و لە دوو وەرزی جیادا دەیگێڕن، هەمان ئەو جەژنەیە، کە پیرشالیاری یەکەم، پتر لە ٢٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا لە چوارچێوەی بۆنەیەکی ئاینی زەردەشتیدا، لە هەورامان ئەنجامیداوە.     جەژنی پیر شالیار چۆنە؟ مەراسیمی جەژنی پیرشالیار، لە هەورامانی تەختی سەر بە پارێزگای سنەی ڕۆژهەلاتی کوردستان، ساڵانە جارێک لە ناوەراستی وەرزی زستان و جارێکی تریش لە نیوەی کۆتایی وەرزی بەهاردا ئەنجامدەدرێت. ئەو مەراسیمەی، کە دەکەوێتە ناوەڕاستی زستان، هەورامییەکان پێی دەڵێن: ئاهەنگی پیرشالیار، کە لە ١٢ی ڕیبەندانی هەموو ساڵێکدا ئەنجام دەدرێت و سێ ڕۆژ بەردەوام دەبێت، لەم ڕێوڕەسمەدا، نەریتەکانی كڵاو ڕۆچنە، قوربانیكردنی مەڕ و بزن، لێنانی چێشتی تشین، دەفژەنی و سەمای عیرفانی، زیکر و تەوافكردنی كەوشی چەرمیی پیرشالیار، لەناو بەشداربواندا بەڕێوە دەچێت. لەو مەراسیمەشی، کە دەکەوێتە نیوەی کۆتایی وەرزی بەهار، لە ٥ی بانەمەڕی هەموو ساڵێک بەڕیوەدەچێت، هەورامییەکان پێی دەڵێن: "کۆمسای" ئەو ناوەشیان لە ناوی ئەو بەردەوە وەرگرتووە، کە دەکەوێتە ناو مەزارگەی پیرشالیار، خەڵکی ناوچەکە لەسەر ئەو باوەڕەن بەردەکە تەنیا لەو رۆژەدا دەشکێت. هەر کەس لەتکێک لە بەردەکە وەک موفەڕک هەڵدەگرێ و هیوا بۆ وەدیهاتنی ئاواتەکانی دەخوازێت. خەڵک دەڵێن، بەردە شکاوەکە تاوەکو ساڵ وەردەچەرخێتەوە،  وەک خۆی لێدێتەوە.

ئەو دوو هێڵە ئاسن و شۆستەیەی وا بڕیارە لە ڕێگەی ئێران و عیراق و تورکیاوە پەیوەندیی چین و هیندستان بە ئەوروپاوە ببەستنەوە، چینییەکان بە 'ڕێگای ئاوریشمی نوێ' و حکوومەتی عیراق بە "طریق التنمیة" و کورد بە "'ڕێگای گەشەپێدان یان پەرەپێدان" ناوی دەبەن. ڕێگاکە بڕیارە لە بەشی عیراق خۆیدا شاری فاوی سەر خەلیج بە پیشابوور و لەوێ بەدواوە بە ڕێگای تورکیادا بە ئەوروپا هەتا  شاری لەندەن ببەستێت. داڕشتنی جوغرافیایی هێڵەکە و وێستگە سەرەکییەکانی، لەئەنجامی پێکهاتنی هەردوو حکوومەتی تورکیا و عیراق، هەروەها قەتەر و ئیماراتەوە، بەشێوەیەکی زیرەکانەی ئەوتۆ داڕژاوە کە  سەدان کیلۆمەتر بە خاکی باشووری کوردستاندا تێپەڕ دەبێ، بەڵام سەرجەم شارە کوردییەکان تەریک دەخات و جگە لە دابڕینی خاک و دەنگ و سەدای زۆر و پیس و پۆخڵیی هەوا هیچ دەسکەوتێکی بۆ کوردستان نابێت. شۆستە و قیتارەکە لە بەسرەوە تا پیشابوور سەردانی هیچ شارێکی کوردستان ناکەن؛ بەڵام بە زۆر شوێنی وەک کەربەلا و نەجەف و سامەڕا و تکریتدا تێپەڕ دەبن؛ تاقە وێستگەشیان دوای مووسڵ، دەکەوێتە دەرەوەی ڕۆژئاوای شاری دهۆک- ڕاست ئەو شوێنانەی وا لە ئێستاوە سوپای داگیرکەری تورک خۆیان لێ مۆڵداوە. لە ئەنجامدا هیچکام لەو دوو هێڵە ناتوانن ئاوەدانییەک و گەشە و پەرەیەک بۆ کوردستان و کار و پیشەیەک بۆ کورد بەرهەم بهێنن؛ بەڵام دەتوانن قەتەر و ئیمارات بە تورکیا و ئوروپا ببەستنەوە! لێرەشدا وەک زۆر پرۆژەیتر کە تورکیا و سیاسەتی ئەردۆغانی بەڕێوەیان دەبات، خۆیان و سیاسەتی هاوتەریبیان لە بەغدا، لە دوورەوە دانیشتوون و فڵانە شەریکەی ئیتالی دەکەنە بەرپرسی دانانی پڕۆژەی ڕێگاکان! لە ئەنجامی ئەو پیلانە ئاشکرایەدا سەری کورد بێ کڵاو ماوەتەوە بێ ئەوەی کەس خۆ بە ساحیبی ئەو نەخشەیە بکات کە لەژێر چاوەدێریی ووردی تورکیا و عیراقدا پلانی بۆ داڕژاوە. وێنە: سایتی ئاوێنە، ڕۆژی ٢٨/٥/٢٠٢٤(بڕوانە کۆتایی ئەم وتارە) ئەگەر دەستی حکوومەتانی ناوچە لە داڕشتنی جوغرافیایی ڕێگاکە، لە بەشی عیراقدا زۆر ئاشکرا نەبێ، لە بەشی ئێرانەکەیدا ڕوونتر دەردەکەوێ. ئێستا هەموو پەیوەندێکی سەرزەویی ئێران لەگەڵ ئوروپا بۆ هاوردە و هەناردەی کەلوپەل، بە ناوچەی ورمی و سەڵماسدا تێدەپەڕێ و لە دیوی تورکیاش دەگاتە دیاربەکر، واتە پەیوەندییەکان لە هەردوو دیوی ئێران و تورکیا بە ناو خاکی کوردستاندایە. لەکاتێکدا 'ڕێگای گەشەپێدان' پەیوەندییەکانی ناوچەی ورمێ لەگەڵ دیاربەکر دەپسێنێ و بە پێچەوانەوە، بەرەو باشووری ئێران واتە ئابادان و خوڕەم شەهر دادەکشێ تا دەگاتە سەر ئاوی خەلیج و لەوێوە بۆ فاو و بەسرە و تورکیا و ئەوروپا. لەبەر ئەو ڕاستییەی کە پێکەوە بەسترانی شارە کوردییەکان بەهۆی ڕێگای ئاسنەوە ئاواتی سەدساڵەی کورد بووە، وەرچەرخانی ڕێگای هاتوچۆی بازرگانی لە ورمێوە بۆ ئابادان کارتێکەریی گەلێک خراپی ئابووریی و کۆمەڵایەتی و سیاسیی لەسەر ناوچەی بەرفراوانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەبێ و ئاوەدانی و کار و پیشەیەکی زۆر لە باشووری ئێران، هەروەها لە ناوچەی بەسرە و مووسڵ دەخوڵقێنێ، تاقە شوێنێک کە ئەو ئاڵوگۆڕە تووشی نەهامەتی و بێکاریی ساڵانی داهاتوو دەبێ و هیچ سوودێکی پێناگات، شار و ناوچەکانی کوردستان دەبن. سەرنجدانە سەر وتوێژی ڕۆژی شەممە ٢١/٩/٢٠٢٤ی مەیسەم سافی، گوتەبێژی وەزارەتی گواستنەوەی عێراق لەگەڵ تۆڕی میدیایی رووداو (https://www.rudaw.net/sorani/middleeast/iraq/210920241 ) ئەو ڕاستییەی سەرەوە بە ڕوونی دەردەخات. مەیسەم سافی کە ناتوانێ دەستنیشانی یەک تاقە شاری کوردستان لەسەر هێڵەکە بکات، دەڵێ "هەرێمی کوردستان بەشێکە لە عێراق، بەشێکە لە پڕۆژەکە و پێکهێنانی پڕۆژەکە. رێگەکە بە ١١ پارێزگادا تێدەپەڕێت و ئەو پارێزگایانەش کە رێگەکە پێیاندا تێنەپەڕێت، بەشێوەیەکی لاوەکی بە هێڵەکەوە گرێ دەدرێن." ئەو لاوەکی بوونە هەموو دەسکەوتی کوردستانە لەو "بەشێک لە عیراق" بوونەی وا جەنابی مەیسەم و سەرجەم حکوومەتەکەی سوودانی بۆ کوردیان بەدیاری هێناوە. لەو بارودۆخەدا، ئەرکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان وەک بەڕێوەبەری سیاسی و خاوەنی ڕاستەقینەی خاکی کورد، ئەوەیە بارودۆخەکە هەڵسەنگێنێ و هەوڵبدات بە هەوڵێکی ئاشتیخوازانە بەڵام چڕوپڕی ناوخۆیی و ناودەوڵەتی، بەرگری لە کارەساتێک بکا کە بەگوێرەی بڕیارەکانی عیراق و تورکیا، لە ساڵی ٢٠٢٨ دا دەگاتە قۆناغی دەسپێکردن و کاتێ کار گەیشتە ئەو لووتکەیە، ئیتر چارەسەری نەگونجاو یان ئەستەم دەبێ. ئەرکی نەتەوایەتیی بەڕێوەبەرانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان ئەوەیە تا درەنگ نەبووە بە بارودۆخەکەدا بچنەوە و چارەسەرێکی خێرای بۆ بدۆزنەوە. هەموو عەقڵێکی سەلیم دەزانێ هەڵاواردنی سەرجەم شارەکانی کوردستان و گونجاندنی هەندێک شاری خۆشەویستی دەسەڵاتدارانی عیراق لە پرۆژەکەدا بە هەڵکەوت نەبووە و پلان و بەرنامەی داڕێژراوی ئەوان و پەسنی تورکیای لەپشت بووە. بە هەمان شێوە، ئەرکی نیشتمانیی گەلی کورد لە هەردوو بەشەکەی کوردستانە لە بەرانبەر ئەو پیلانە ئاشکرایەدا بێدەنگ نەمێننەوە و بەشێوازێکی مەدەنی، لە هەموو ڕێگایەکەوە ناڕەزایەتیی خۆیان دەرببڕن. ئەوانەی خوارەوە چەند لینکێکن بۆ هەواڵ و خەریتەی ڕێگای هاوریشمی نوێ لە بەشی عیراق، کە لە سەرچاوە کوردییەکان وەرگیراون: https://www.ina.iq/kurd/49887--.html https://www.awene.com/detail?article=107410 https://xelk.org/67107 / https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=215373 https://chawykurd.com/2024/01/14/%DA%95%DB%8E%DA%AF%D8%A7%D9%89-%D8%A6%D8%A7%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%B4%D9%85

هاوڵاتی لە دوای ئەوەی ڕۆژی شەممە شاندێک لە وەزارەتی دارایی عێراق بەسەرپەرشتی تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق کە لەلایەن هاوڵاتییانی عێراق و هەرێمی کوردستان بە ژنە ئاسنینەکە ناسراوە گەیشتە هەولێر و لەلایەن شاندێکی باڵای هەرێمی کوردستان پێشوازی لێکرا. هاوڵاتی زانیویەتی، تەیف سامی بۆ دوو مەبەست سەردانی هارێمی کوردستانی کردووە و لەگەڵ بەرپرسانی هەرێمی کوردستان کۆبوونەوە دەکات: یەکەم، داوای ڕێکخستنەوە و هاوتاکردنی باجەکان دەکات لە نێوان هەردوو حکومەتدا، بە ئامانجی کارکردن بەیەک سیستەم. دووەم، دەیەوێت تەواوی داهاتە ناخۆیییەکان لە هەرێمی کوردستان وەربگرێت، کە تاوەکو ئێستا حکومەتی هەرێم ئەو کارەی نەکردووە. ئەمەش لە کاتێکدایە، ماوەی حەوت مانگە ژنە ئاسنینەکەی عێراق تەنگی بە حکومەتی هەرێمی کوردستان هەڵچنیوە، ئەوان لیستی مووچەی بۆ دەنێرن و ئەویش دنیایەک تێبینی لەسەری هەیە و ڕەتی دەکاتەوە. بە پێی پێشهاتەکان هاتنی تەیف سامی بۆ هەرێمی کورستان وەک ئاماژەیەکی باش بۆ یەکجارەکی کێشەکانی مووچە و دارایی دەبینرێت. بە گوێرەی زانیاریەکانی هاوڵاتی،  ژنە ئاسنینەکە دانووستان لەگەڵیدا کارێکی زەحمەتە و بۆیە ئەم جارە خۆی هاتۆتە هەرێمی کوردستان تاوەکو لە نزیکەوە بەدواداچوون بۆ کێشەکان بکات.

ئامادەکردنی هاوڵاتی نیوز 28 ساڵ بەسەر ڕووداوی 31ـی ئابی 1996 تێدەپەڕێت، تاوەكو ئێستا لەو ساڵیادەدا پارتی و یەكێتی بە شێوازی جیاواز قسەی لەسەر دەكەن. چی ڕووی دا: 21ی ئاب بۆ پارسەنگیی هێز و توانای ڕووبەڕووبوونەوە، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان داوا لە سوپای پاسدارانی ئێران دەكات هاوكاریی بكەن لە شەڕی دژ بە پارتی دیموكراتی كوردستان. هێزەكانی یەكێتی بە پشتیوانیی هەزاران پاسدار هەولێر و چەندین ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی دەگرن. 10 ڕۆژ دوای داواكەی یەكێتی لە ئێران، واتە لە 31ی ئاب لەسەر داوای پارتی، سوپای عێراق بەشداری كرد دژ لە گرتنی هەولێر . بەشداریی سوپای عێراق بەپێی ڕاگەیەنراوی ئەوكاتیان، دژی دەستوەردانی ئێران بووە لە شەڕەكەدا. پارتیش پێیوایە ڕووداوەكە ئەنجامی شەڕێكی سەپێنراو و ڕاكێشانی ھێزی بێگانە بوو، كە یەكێتی بۆ نەھێشتنی پارتی دایڕشتبوو، لەكاتێكدا ئێستا یەكێتی ڕووداوەكە بەخیانەت ناودەبات و دەڵێت پارتی پلانی لەناوبردنی یەكێتی داناوە. لە درێژەی شەڕی ناوخۆی نێوان یەكێتی و پارتی، كە لە ساڵی 1994 دەستیپێكرد و تاوەكو 1998 بە نێوەندگیریی ئەمریكا ڕێكەوتننامەی ئاشتیی واشنتن لە نێوان هەردوولا كۆتایی هات، ڕووداوەكانی 31ـی ئاب لە دیارترینی ئەو ڕووداوانە بوو، كە تاوەكو ئێستاش لە ساڵیادی ئەو ڕۆژەدا دێتەوە بەرباس و مشتومڕی نێوان پارتی و یەكێتی و لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەر هەڵبژاردنێكیش بە چڕی هێرشی میدیایی دەكەنە سەر یەكتر، ئەویش لە ڕێگەی دەیان میدیای ڕەسمی و سێبەر كە هەر بۆ ئەو شەڕە دروستیان كردوون. هەڵوێستی ئەمریكا لەگەڵ سەر‌هەڵدانی شەڕی ناوخۆ هەموو هەوڵێكی ئەمریكا بۆ ئەوە بوو هەرچی زووە یەكێتی و پارتی بگەڕێنێتەوە بۆ مێزی گفتوگۆ، واشنتن پێیوابوو دەبێت هەرێمی كوردستان بە سەقامگیری و بەهێز بمێنێتەوە، لەكۆتاییشدا هەوڵەكانی سەریگرت و لە واشنتنەوە ئاشتەوایی ڕاگەیێنرا و كۆتایی بە شەڕ هات. 31ـی ئاب لە بەڵگەنامەكانی ئەمریكادا بەشێك لە بەرپرسانی ئەمریكا پێیانوایە یەكێتی بە هاوكاریی ئێران پێشڕەوییەكانی دژ بە پارتی كردووە و سوپای پاسداران هاتوونەتە خاكی هەرێمی كوردستان، لەبەر ئەمەش پارتی داوای لە عێراق كردووە دەستوەردان بكات. هاتنی سوپای ئەوكاتی عێراق هەرچەندە بەزاندنی هێڵی 36ـی هەرێمی كوردستان بوو، كە لەلایەن ئەنجوومەنی ئاسایشەوە دانرابوو، بەڵام ئەمریكا كاردانەوەی نەبوو بەرامبەر بەو هێرشە، تەنانەت بەهیچ شێوەیەك لە سنووری هەولێر بەرپەرچی سوپای عێراقی نەدایەوە. پارتی پێی وایە "ئەمە دەرخەری ئەوەیە ئەمریكا ئەو هەنگاوەی پارتی بە جۆرێك لە پێویستی زانیوە، بۆیە هیچ كاردانەوەیەكی نەبوو". "سەدام وەڵامی‌ ئێرانی‌ دایەوه"‌ لەسەر ڕووداوەكەی 31ـی ئاب جۆن ئێدوارد پۆرتێر، ئەندامی‌ ئەنجوومەنی‌ نوێنەرانی‌ ئەمریكا لە گفتوگۆیەكدا به ‌سەرۆكی‌ ئەو كاتی ئەنجوومەنەكە ڕادەگەیەنێت: "نوێنەرانی‌ وەزارەتی‌ دەرەوە ئاگاداری‌ ئەوە نەبوون، كە ئێران سنووری عێراقی‌ بەزاندووە و هێرشی‌ كردووەتە سەر بنكەكانی‌ حیزبی‌ دیموكراتی‌ كوردستانی‌ ئێران لە باكووری‌ عێراق". دەشڵێت: "پاش هێرشەكەی‌ ئێران، واشنتن هیچ هەڵوێستێكی‌ نەبووە و ئەم هێرشەی‌ شەرمەزار نەكردووە. عێراقیش وەك دەستدرێژی‌ بۆ سەر خاكی‌ وڵاتەكەی‌ سەیری‌ ئەم هێرشەی‌ ئێرانی‌ كردووه. بارزانی لە كتێبەكەیدا چۆن باسی 31 ی ئاب دەكات لە بەرگی پێنجەمی كتێبەكەی بە ناوی (بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد)، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دەنووسێت: "بەرەبەیانیی 17ی ئابی 1996 ھێرشە بەربڵاو و فراوانەكەی یەكێتی لە ھەموو میحوەر و بەرەكانی شەڕ دەستیپێكرد، شەڕی ئەمجارە زۆر جیاوازبوو لەگەڵ شەڕی قۆناغەكانی پێشتر. بۆردوومانە چڕ و تووندەكەی تۆپخانە و كاتیۆشا كاری یەكێتی نەبوو، چاك دەمانزانی و دیاربوو كە ئەمە تۆپخانەی ئێرانە و زیانێكی زۆری بە هێزەكانمان گەیاند. دوای ئەوەی دەركەوت كە ئێران ڕاستەوخۆ ھاتووەتە ناو شەڕەكەوە، سەدام، مانع عەبد ڕەشید، بەڕێوەبەری موخابەراتی ناردە كوردستان و ئامادەیی خۆی نیشاندا بۆ یارمەتیدانی پارتی دژی دەستوەردانەكانی ئێران، منیش داوام لێ كرد، ژمارەیەك تۆپی 130ملم و كاتیۆشای 107 و 122ملم بە میلاك و ستافەكەیانەوە بنێرن بۆمان، دواتر وەڵامیان ناردەوە كە ئامادەین یارمەتیتان بدەین و ھەولێر ڕزگار بكەین". سەرۆك بارزانی دەشڵێت: "31ی ئاب كردەوە و بەرنامەیەكی پێشوەختە نەبوو، بەڵكو كاردانەوەی ئەو شەڕ و كاولكارییە بوو، كە یەكێتی بە ھاوكاری و یارمەتی و حزووری ڕاستەوخۆی ئێران لەدژی پارتی دەیكرد، ئەنجامی پڕۆسەیەكی ناهەق و شەڕێكی سەپێنراو و ڕاكێشانی ھێزی بێگانە بوو كە یەكێتی بۆ نەھێشتنی پارتی بەپێی پلانێكی تۆكمە و بەرفراوان دەستی پێ كردبوو": سەرۆك بارزانی قاعیدەیەكی فیقھی لەبارەی ڕووداوەكە هێناوەتەوە و دەڵێت: (دفع اڵافسد بالفاسد)؛ واتە لابردنی خراپتر بوو بە خراپ. نامەكەی جەلال تاڵەبانی بۆ ئێران بەپێی چەند سەرچاوەیەك پێش ئەوەی پارتی داوا لە سوپای عێراق بكات و لە ڕۆژی 21ـی ئاب، جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نامەیەك بۆ محەممەد عەلی جەعفەری، فەرماندەی ئەوكاتەی سوپای پاسدارانی ئێران دەنێرێت و داوای لێدەكات بە زووترین كات هێز بۆ ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی بنێرن، دوای ئەوەش لەسەر داواكاریی و ڕێخوشكردنی یەكێتی، سوپای پاسدارانی ئێران بە هێزی زیاترەوە هاتنە قووڵایی خاكی كوردستان. دوای تێپەڕبوونی 40 ڕۆژ بەسەر ڕووداوەكانی 31ی ئاب و لە ڕۆژی 10-10-1996، یەكێتی بە هاوكاری هێزەكانی ئێران، هێرشی پێچەوانەی دەستپێكرد و توانی سنووری پارێزگای سلێمانی و تاوەكو كۆیە بگەڕێنێتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی. تێبینی .. بۆ ئەم ڕاپۆرتە سوود لە میدیای پارتی و یەکێتی و چەند بەڵگەنامەیەک وەرگیراوە

هاوڵاتی بەپێی بەدواداچوونەکانی هاوڵاتی، دڵنیایی بۆ ناردنی مووچەی دوو مانگی هێزە ئەمنییەکان دراوە، بەڵام تاوەکو ئێستا تەنها قسەیە و بڕیاری بۆ دەرنەکراوە. هەر بەپێی زانیارییەکان، مووچە مانگی هەشتی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان چەند ڕێکارێکی ڕۆتینی ماوە و لەم ڕۆژانەدا پارە دەنێردرێت، بەڵام بۆ مووچەی مانگی حەوت هیچ زانیارییەکی نوێ نییە. پرسی ناردنی مووچە لەلایەن حکومەتی عێراق زۆر ئاڵۆز کراوە، تاوەکو ئێستا لەکۆی نزیکەی 950 ملیار دینار بۆ مووچەی هەر مانگێک، تەنیا 36 ملیاری بۆ مانگی حەوت نێردراوە و پارەکە گەیشتووە، بەغدا بڕیاری خەرجکردنی نزیکەی 550  ملیار دیناریشی بۆ مووچەی مانگی هەشتی فەرمانبەرانی مەدەنی داوە و تائێستا نەگەیشتووە، لە دوێنێشەوە شاندێکی وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێمی کوردستان بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکان لە بەغدایە، ئەمڕۆ ژمارەیەک کۆبوونەوەیان لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان کردووە. ئەندامێکی شاندەکەی هەرێم بە هاوڵاتی وت "دڵنیاییمان وەرگرتووە كە مووچەی مانگی حەوت و هەشتی هێزە ئەمنییەکان دەدرێت، بەڵام تاوەکو ئێستا پارە تەمویل نەکراوە، تەنانەت بڕیاری کۆتایی خەرجکردنیش نەدراوە، بەیانی کۆبوونەوەی دیكه‌مان لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراق دەبێت و هەندێ خاڵ ماوە قسەیان لەسەر بکرێت، ئه‌گه‌ر ڕێکبکەوین ئینجا واژۆی ناردنی دەکرێت”. ئەندامەکەی شاندی هەرێمی کوردستان باسی لەوەش کرد "بۆ مانگی حەوتی فەرمانبەرانی شارستانی هێشتا یەکلایی نەبووه‌تەوە کە دەنێردرێت یاخود نا، بەڵام لێکتێگەیشتن هەیە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان”. لەلایەکی دیکەوە، سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی ناردنی مووچەی دوو مانگی هێزە ئەمنییەكان بۆ هاوڵاتی قسەی کرد و وتی:" تاوەكو ئێستا هیچ زانیارییەكی فەرمی نوێ نییە". هەر بەپێی زانیاریەکان، چەند پەرلەمانتارێکی کورد لە عێراق ئەمڕۆ چوارشەممە بەتایبەت بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان سەردانی تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراقیان كردووە، تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق پێی وتوون: “مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستانمان بۆ مانگی هەشت خه‌رج كردووه‌ و چه‌ند ڕێككارێكی كه‌می ماوه‌ تا ده‌گات." یەکێک لەو پەرلەمانتارە كوردانە لە وەزیری دارایی عێراقی پرسیوە؛ چ گرفتێك لە لیستی ناوی مووچەی مووچەخۆران هەیە؟ لە وەڵامدا تەیف سامی پێی وتووە: ‘گرفت لە ناوەكان هەیە، بەڵام لەسەر لیستی مانگی پێشوو مووچەمان خەرج كردووە".

هاوڵاتی سەرۆکی حکومەتی عێراق کۆتا هۆشداری خۆیدا ئایا جارێکی دیکە بەغدا مووچە بۆ هەرێم دەنێرێت؟   ئەمڕۆ ترسناکترین زەنگی مووچە لێدرا، کاتێک دەرکەوت بەهۆی بوونی كێشەوە لە لیستی مووچەی مانگی حەوتدا، بەغدا هێشتا مووچەی ئەو مانگەی نەناردووە و مووچەی مانگی هەشتی ڕەوانە كردووە. بەپێی زانیارییەكان، مانگی حەوت بەهۆی بوونی كێشە لە لیستەكەیدا تەنیا 34 ملیار بۆ هەرێم ماوەتەوە و بەغدا ئەو پارەیەی پیشتر بە زیادە ناردوویەتی بڕیویەتی، ئێستاش لیستەكە كێشەی تێدایە. ئەمەش ڕاستەوخۆ وادەردەکەوێت کە یەک مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بە تەواوی بفەوتێت، چونکە هەرێم دانبەوەدا نانێت ئەو پارەیەی بۆ هەرێم نێردراوە زیادە بووبێت. بەڵام ئەمە کێشە گەورەکە نییە، بەڵکو (محەمەد شیاع) سودانی سەرۆکوەزیرانی عێراق دەڵێت ئەم مانگە کۆتا مانگە بە لیستی مووچەی لەم شێوەیە ئامادەبم بەرپرسیارێتی ناردنی مووچە هەڵبگرم و ئەگەر لیستەکە بەم شێوەیە خراپ بێت ئامادە نیم مووچە بنێرم. لە کۆبوونەوەی دوێنێدا لەگەڵ جێگری سەرۆکی پەرلەمانی عێراق، شاخەوان عەبدوڵا، سەرۆکوەزیرانی عێراق جگە لەوەی بڕیاری ناردنی مووچەیدا، بە بەرپرسانی کوردی وتووە، چیتر ئامادە نییە بە لیستی لەم شێوەیە مووچە بۆ هەرێم بنێرێت و دەبێت تێبینییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق چارەسەر بکرێت. هەر لەبەر هەبوونی کێشە لە لیستەکەدا (تەیف سامی) وەزیری دارایی ئامادە نەبوو ئیمزای ناردنی مووچەی هەرێم بکات و دوای دواکەوتنی دواجار دوێنێ سەرۆکوەزیران ئیمزای لەسەر ناردنی مووچە کرد و خۆی بەرپرسیارێتییەکەی هەڵگرت. بەم شێوەیە قەیرانێکی قوڵی مووچە سەرهەڵدەداتەوە، هەرچەندە بڕیاری دادگای فیدڕاڵی ئەوەیە لە ژێر هیچ پاساوێکدا مووچە دوانەکەوێت، بەڵام دوور نییە ناردنی مووچە بە ئاسانی بەڕێوەبچێت، چونکە هەرێم جگە لە چارەسەری پرسی تۆماری بایۆمەتری تا ئێستا بە تەوتین ڕازی نییە، ئەمە جگە لەوەی جارێکی دیکە ڕێگای دادگاکان دەگیرێتەوەبەر و ئەمساڵیش مووچە خۆران لانیکەم مووچەیەکیان دەفەوتێت و تا ئێستاش دیار نییە ئەم قەیرانانە چۆن چارەسەر دەکرێن.

هاوڵاتی ئەمڕۆ هێزێکی حەشدی شەعبی بە ١٥٠ ئۆتۆمبێلەوە، لە بەرەبەیانێکی زوودا و کاتژمێر چوار خۆی کرد بە گەرمیاندا. کەس نەیدەزانی چی ڕوودەدات، بەخێراییەکی چاوەڕواننەکراو نزیکی بیرەنەوتێک کەوتنەوە، کەچی لە پڕ کشانەوە. ئەو سنوورەی حەشدی شەعبی لێی جێگیر بووە، گوندێکی بەناوی رەحیم وەرەقەوە تێدایە و پێشتریش بیرە نەوتێکی تێدا بوو. ناوچەکە دەکەوێتە سنووری ناحیەی کوڵەجۆ لە قەزای کفری لە ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان. جگە لە پۆلیسی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان، لیوای پێنجی هێزەکانی پێشمەرگەش لە سنوورەکەدایە. بەرپرسی هێزەکە لە گەرمیان کە ئەمڕۆ بینرا، عەقید بەختیار بێسەرییە کە فەرماندەیەکی پارتییە، هەر لەو کاتەشدا هێزێکی کۆماندۆی یەکێتی گوازرانەوە بۆ ناوچەکە. ئەگەرچی بە فەرمی یەکێتی ڕەتیدەکاتەوە کە هەماهەنگی لەگەڵ ئەو هێزەدا هەبووبێت، بەڵام هەندێک سەرچاوە ئاماژە بەوە دەکەن، هاتنی ئەو هێزە بە ڕێککەوتن بووە، هەرچەندە وتەبێژی یەکێتی، سەعدی پیرە ئەوەی ڕەتکردەوە. ڕێبوار کەریم وەلی کە نوسەر و ڕۆژنامەنوسێکی دیارە، هەندێک زانیاریی شاردراوەی ئاشکرا کرد و دەڵێت: چوونی کۆماندۆ بۆ ئەوەیە هێزی سەربازی هەرێم و وەزارەتی پێشمەرگە لەو ناوچەیە نەمێنێت و لە شوێنی ئەو کۆماندۆ جێگیر بکرێت و یەکێتی و حەشدی شەعبی بە ناوی پاراستنی دامەزراوە نەوتییەکانەوە پارەیەکی باشیان دەستبکەوێت. دواجار هێزەکەی حەشدی شەعبی کشانەوە، بەڵام دیار نییە ئەمەی ڕوویدا سەرەتای دۆخێکی نوێیە یان نا لە گەرمیان، کە خاکەکەی دەوڵەمەندە بە سامانی سروشتی و بە گوێرەی سەرچاوەکانی وزە یەدەگێکی زۆری نەوت و گازی سروشتی هەیە کە خەمڵێندراوە بە (٣،٦) ملیار بەرمیل نەوت. حەوت بلۆکی نەوتی لە خۆ دەگرێت و کاری دەرهێنانی نەوت و گاز بۆ پێنج کێڵگەی کراوە، ئەمە جگە لەوەی حەشدی شەعبی پێشتریش چەند جارێک هێرشیکردە سەر کێڵگەی کۆرمۆر، کە هەر لە گەرمیانە. بۆیە دەکرێت لە پشت ئەو جموجۆڵەی ئەمڕۆوە چەندین گەمەی سیاسی شاردراوە لە ئارادا بێت.  

هاوڵاتی نیوز   جارێکی دیکە لەگەڵ نزیکبوونەوەی بانگەشەی هەڵبژاردندا، یەکێتی و پارتی پەنا بۆ چەکێکی کۆنی ساڵی ٢٠١٨ دەبەنەوە، لە هەڵبژاردنی ڕابردوودا یەکێتی دەیوت هەولێر وەردەگرینەوە و پارتیش دەیوت ناتوانن، دوای شەش ساڵ جارێکی دیکە هەمان چیرۆک دووبارە دەکەنەوە، کوڕانی کۆسرەت ڕەسوڵ دەڵێن هەولێر وەردەگرینەوە، پارتی دەڵێت: مەگەر لە مەریخ وەریبگرنەوە، سەعدی پیرەش دەڵێت هەولێر وەک مەریخ ئاوی نییە. شەوی ڕابردووش شاڵاو کۆسرەت ڕەسوڵ وتی:  دۆخی هەولێر، دۆخێکی نادروست و ناهەموارە و هەولێر وەردەگرینەوە. دواتر درەنگانێکی شەو، پارێزگاری هەولێر بەرگە حزبییەکەی لەبەرکردەوە و وتی: "هه‌ولێر بیست و ھەشت ساڵ پێش ئێستا تۆڵه‌ی خۆی لێکردنه‌وه‌ و به‌ چوار بیست و چوار ساڵی دیکەش ناتوانن له‌ بیری بکه‌ن". پارێزگاری هه‌ولێر له‌ په‌یامه‌كه‌یدا ئه‌وه‌شی وتووه‌: "هه‌ولێر نه‌ک له‌ ژێر هه‌ڕه‌شهدا‌ نییه‌ و نابێ، هه‌ولێر ده‌مێکه‌ ده‌ستی هه‌ڕه‌شه‌ چییه‌کانی بڕیوه‌ و ئێستا و داهاتووش، هه‌ر هه‌ڕه‌شه‌چییه‌ک ده‌ستی لۆ بێنێ، ده‌یبڕێ". ئەوەی سەیرە، هەریەکە لە پارتی و یەکێتی لە دواین هەڵبژاردندا نەیانتوانیوە نیوەی دەنگی خەڵکی شاری هەولێر بەدەستبهێنن و بایکۆت لە هەردووکیانی بردووەتەوە، کە ئەگەر ئەو دەنگانە بدرێتە هەر حزبێک، ئەوا پارتی و یەکێتی هەردووکیان دەدۆڕێن. پارتی دیموکراتی کوردستان لە کۆتا هەڵبژاردندا کە ساڵی ٢٠١٨یە، توانیویەتی لەتەواوی پارێزگای هەولێر 258 هەزار و 351 دەنگ بەدەست بهێنێت. بەڵام نزیکەی نیوەی دەنگەکانی ئەو پارێزگایەی لەیەک بازنەدا بەدەستهێناوە، ئەویش بازنەی یەکی پارێزگای هەولێرە و ئەو بازنەیە سەدا 20ی کۆی دانیشتوانی هەولێر پێکدەهێنێت. پارتی دیموکراتی کوردستان تەنیا لەبازنەی یەکی پارێزگای هەولێر، کە قەزاکانی چۆمان و سۆران و ڕەواندز و شەقڵاوە و مێرگەسۆر دەگرێتەوە، تونیویەتی 128 هەزار و 526 دەنگ لەو بازنەیەدا بەدەست بهێنێت، لە سێ بازنەکەی دیکەی هەولێریش 119 هەزار دەنگی بەدەستهێناوە، لەکاتێکدا ئەو سێ بازنەیە سەدا 80 ی دانیشتوانی هەولێر پێکدەهێنێت، واتا پارتی بە دەنگی دەرەوەی هەولێر حوکمی ناو هەولێر دەکات. تۆ بڵێی ئەمەی یەکێتی و پارتی دەیکەن بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن بێ و دواتر پێکەوە حکومەت پێکبهێنن؟ جارێکی دیکە لەگەڵ نزیکبوونەوەی بانگەشەی هەڵبژاردندا، یەکێتی و پارتی پەنا بۆ چەکێکی کۆنی ساڵی ٢٠١٨ دەبەنەوە، لە هەڵبژاردنی ڕابردوودا یەکێتی دەیوت هەولێر وەردەگرینەوە و پارتیش دەیوت ناتوانن، دوای شەش ساڵ جارێکی دیکە هەمان چیرۆک دووبارە دەکەنەوە، کوڕانی کۆسرەت ڕەسوڵ دەڵێن هەولێر وەردەگرینەوە، پارتی دەڵێت: مەگەر لە مەریخ وەریبگرنەوە، سەعدی پیرەش دەڵێت هەولێر وەک مەریخ ئاوی نییە. شەوی ڕابردووش شاڵاو کۆسرەت ڕەسوڵ وتی:  دۆخی هەولێر، دۆخێکی نادروست و ناهەموارە و هەولێر وەردەگرینەوە. دواتر درەنگانێکی شەو، پارێزگاری هەولێر بەرگە حزبییەکەی لەبەرکردەوە و وتی: "هه‌ولێر بیست و ھەشت ساڵ پێش ئێستا تۆڵه‌ی خۆی لێکردنه‌وه‌ و به‌ چوار بیست و چوار ساڵی دیکەش ناتوانن له‌ بیری بکه‌ن". پارێزگاری هه‌ولێر له‌ په‌یامه‌كه‌یدا ئه‌وه‌شی وتووه‌: "هه‌ولێر نه‌ک له‌ ژێر هه‌ڕه‌شهدا‌ نییه‌ و نابێ، هه‌ولێر ده‌مێکه‌ ده‌ستی هه‌ڕه‌شه‌ چییه‌کانی بڕیوه‌ و ئێستا و داهاتووش، هه‌ر هه‌ڕه‌شه‌چییه‌ک ده‌ستی لۆ بێنێ، ده‌یبڕێ". ئەوەی سەیرە، هەریەکە لە پارتی و یەکێتی لە دواین هەڵبژاردندا نەیانتوانیوە نیوەی دەنگی خەڵکی شاری هەولێر بەدەستبهێنن و بایکۆت لە هەردووکیانی بردووەتەوە، کە ئەگەر ئەو دەنگانە بدرێتە هەر حزبێک، ئەوا پارتی و یەکێتی هەردووکیان دەدۆڕێن. پارتی دیموکراتی کوردستان لە کۆتا هەڵبژاردندا کە ساڵی ٢٠١٨یە، توانیویەتی لەتەواوی پارێزگای هەولێر 258 هەزار و 351 دەنگ بەدەست بهێنێت. بەڵام نزیکەی نیوەی دەنگەکانی ئەو پارێزگایەی لەیەک بازنەدا بەدەستهێناوە، ئەویش بازنەی یەکی پارێزگای هەولێرە و ئەو بازنەیە سەدا 20ی کۆی دانیشتوانی هەولێر پێکدەهێنێت. پارتی دیموکراتی کوردستان تەنیا لەبازنەی یەکی پارێزگای هەولێر، کە قەزاکانی چۆمان و سۆران و ڕەواندز و شەقڵاوە و مێرگەسۆر دەگرێتەوە، تونیویەتی 128 هەزار و 526 دەنگ لەو بازنەیەدا بەدەست بهێنێت، لە سێ بازنەکەی دیکەی هەولێریش 119 هەزار دەنگی بەدەستهێناوە، لەکاتێکدا ئەو سێ بازنەیە سەدا 80 ی دانیشتوانی هەولێر پێکدەهێنێت، واتا پارتی بە دەنگی دەرەوەی هەولێر حوکمی ناو هەولێر دەکات. تۆ بڵێی ئەمەی یەکێتی و پارتی دەیکەن بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن بێ و دواتر پێکەوە حکومەت پێکبهێنن؟

هاوڵاتی نیوز بڕیارە لە ٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ خولی شەشەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت، چەندین حزب و هاوپەیمانێتی بەشداری تێدا دەکەن. کاندیدەکان کە خۆیان بۆ پەرلەمان دەپاڵێون یەکێکن لە کارەکتەرە سەرەکیەکانی پڕۆسەی هەڵبژاردن، کە بە لیستی حزبی یان وەک سەربەخۆ خۆیان بۆ ئەندامێتی پەرلەمان دەپاڵێون. بە بڕوای شارەزایان خۆکاندیدکردن بۆ پرۆسەی هەڵبژاردنەکان کارێکی ئاسان نییە و پێویستی بە چەندین لێهاتوویی و کارامەیی و توانای دارایی و پێگەی جەماوەری هەیە. د. تاریق جەوهەر، شارەزا لە کاروباری پەرلەمان لەو بارەیەوە دەڵێت، "هەر کەسێک پێش ئەوەی بچێتە پەرلەمان دەبێت پلان و بەرنامەی ڕوون بێت، نەک تەنها لە پێناو ئیمتیازاتی ماددی بیانەوێت بچنە پەرلەمان". ئاماژەی بەوەکرد، دەبێت ئەو کەسانەی دەچنە پەرلەمان ئاگاداری سیستمی سیاسی و یاسادانان بن، خاوەنی ئەزموون و بڕوانامە بن، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک دروشم هەڵنەگرن کە ئەرکی حکومەتە و بە پەرلەمانتاران جێبەجێ ناکرێن. بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان ژمارەیەک کەس خۆیان کاندید کردووە، کە کەسایەتی دیاری ناو تۆڕەکۆمەڵایەتییەکانن، ئەمەش باس و خواستی مەرجەکانی چوونە نێو پەرلەمانی بەدوای خۆیدا هێناوە، بە بڕوای بەشێک لە هاووڵاتییانیش گەر مەرج و پێوەرەکان بۆ خۆ کاندید کردن بەم شێوەیە بن، متمانە بە پەرلەمان لاواز دەبێت. ئاری ئازاد، هاووڵاتییەکی شاری سلێمانییە و لەوبارەیەوە دەڵێت، "پێویستە ئەو کەسانەی خۆیان بۆ پەرلەمان کاندید دەکەن، شایستە متمانەی دەنگی خەڵک بن، وەک خۆم متمانەم بە پەرلەمان نەماوە". ڕێواز فایەق، سەرۆکی خولی پێشووی پەرلەمانی کوردستان ئاماژەی بەوەکرد، "بڕواناکەم نەک لە هەرێمی کوردستان بەڵکو لە تەواوی جیهان، ئەوانەی دەچنە پەرلەمان ٪١٠٠ بتوانن ئەرکەکانیان جێبەجێبکەن". ڕاشیگەیاند، خول لە دوای خولی پەرلەمانی کوردستان لە یەکەمەوە بۆ پێنجەم، ژمارەی ئەو پەرلەمانتارانەی کە دەتوانن ئەرکەکانیان جێبەجێبکەن بەرەو کەمبوونەوە دەچێت، ئەمەش بەهۆی سیستمی هەڵبژاردنەوەیە، کە بە شێوەی نیمچە کراوە دەنگ دەدرێت. لەبارەی خولی پێشووی پەرلەمانی کوردستانیشەوە وتی، هەموو پەرلەمانتارەکان لە ئامادەکردنی پێشنیازە یاساکان و ڕاپۆرتەکان ئامادەنەبوون، لە هۆڵی پەرلەمانیش بەشداری گفتوگۆکانیان نەدەکرد. جەختی لەوەکردەوە، ئەو پەرلەمانتارانەی کە ئەرکەکانی خۆیان جێبەجێ دەکرد، لە پەنجەکانی دەست تێپەڕیان نەدەکرد، هیوادارم ئەوەی من لە خولی پێنجەم بینیم، ئەوەی دەبێتە سەرۆکی پەرلەمان لە خولی شەشەم نەیبینێت.   مەرجەکانی چوونە پەرلەمان زامنی متمانەی خەڵک دەکەن؟ ئامانج عەزیز، بەڕێوەبەری گشتیی ئۆفیسی سلێمانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق وتی، "مەرجەکان لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دیاری کراوە، کە پێویستە ئەو کەسە خوێندنەوە و نووسین بزانێت، سزای بەسەردا نەسەپێنرابێت و تەمەنی گەیشتبێتە ٢٥ ساڵ". بە پشتبەستن بە ماددەی بیستەمی یاسای هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان- عێراق ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢، پێویستە پاڵێوراو ئەم مەرجانەی تێدابێت: ١- هاووڵاتیی کوردستان- عێراق بێت و لێی نیشتەجێ بێت ٢- گەیشتبێتە تەمەنی ٢٥ ساڵ ٣- خوێندنەوە و نووسین بزانێت ٤- بە هیچ جۆرە جەریمەیەک حوکمی سجن نەدرابێ، کە لە ڕەوشت و ئادابی گشتی و دەستپاکی لایدابێت. ٥- بە جەریمەی کوشتنی دەست ئەنقەست یان دزی حوکمی سجن نەدرابێ. ٦- لەو جەریمانەدا بەشداری نەکردبێ کە دەسەڵاتی سەرکوتکار لە کوردستاندا پلانی بۆ دانابێت یان ئەنجامی دابێت. تاریق جەوهەر لەبارەی مەرجەکانەوە وتی، بەداخەوە لە هەرێمی کوردستان دەبینین بەشێک لە ئەندامانی حزبەکان کادرەکانیان نەخوێندەوارن، یاخود بڕوانامەی بنەڕەتییان هەیە، هەر بۆیە ناڕازی بوون لە زیادکردنی هەبوونی مەرجی بڕوانامە. وتیشی، نەبوونی لێهاتووی و بڕوانامە گرفتی بۆ پەرلەمانتارەکان دروستکردووە، هەر بۆیە دەبینین کە دوو ساڵی یەکەم هیچ لە پەرلەمان نازانن، لە چوارەم ساڵییاندا لە ئەرکی پەرلەمانتاری تێدەگەن، ئەو کاتەش حزبەکان لایان دەبەن و کەسی نوێ دادەنێن. ڕێواز فایەق لە بارەی مەرجەکانەوە وتی، حزبە سیاسییەکان بڕیار لە دانانی پاڵێوراوەکان دەدەن لەگەڵ هۆشیاری دەنگدەر، لەگەڵ ئەوەشدا خێڵ و هۆز و بنەماڵە ڕۆڵی هەیە لەوەی کێ دەبێتە ئەندامی پەرلەمان. ئاماژەی بەوەشکرد، میدیا دەتوانێت ڕۆڵی هەبێت لە هۆشیار کردنەوەی تاکەکانی کۆمەڵگە لەوەی چۆن خەڵک متمانە بە کەسێکی شایستە بکەن.

هاوڵاتی بەوتەی سەرچاوەیەکی باڵای تورکیا، کۆبوونەوەی سبەینێ چوارشەممە نوێنەرایەتی یەکەم کۆبوونەوەی "گرووپی پلاندانانی هاوبەش" دەبێت، کە بڕیاردرا لە سەردانەکەی ئەردۆغان پێکبهێنرێت و لە لایەن وەزیرانی دەرەرەی هەردوو وڵات سەرۆکایەتی دەکرێت. بەهۆی ئەو ئۆپەراسیۆنە سەربازییانەی ئەنقەرە  لە سنووری دەستکردی عێراق و تورکیا دژی گەریلاکانی  پارتی کرێکارانی کوردستان کە لە ناوچەیەکی شاخاویی جێگیر بوون ئەنجامی دەدات، ناکۆکی لە نێوان هەردوو وڵات سەریهەڵداوە. عێراق دەڵێت ئەو ئۆپەراسیۆنانە پێشێلکردنی سەروەری وڵاتەکەیەتی، بەڵام تورکیا دەڵێت بۆ پاراستنی خۆی پێویستن.  پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات لە ساڵی ڕابردووەوە بەرەو  باشتر بوون هەنگاوی ناوە ،  هەردوولا ڕێککەوتون  لەسەر ئەنجامدانی دانوستانی ئاست بەرز لەسەر پرسە ئەمنییەکان، هەروەها ڕەجەب تەیب ئەردۆغان  سەرۆککۆماری تورکیا لە مانگی نیساندا  بۆ بەغدا، ڕایگەیاند پەیوەندییەکان پێیان ناوە قۆناغێکی نوێ. تا ئێستا هەردوو وڵات لە چوارچێوەی میکانیزمی دیالۆگدا سێ خولی کۆبوونەوەیان ئەنجامداوە و بەغدا بڕیاریدا پەکەکە وەک "رێکخراوێکی قەدەغەکراو لە عێراق" ناوزەد  بکات ، ئەوەش پاش دانوستانەکانی مانگی ئازاری ڕابردوودا لەگەڵ تورکیادا هاتە ئاراوە، ئەنقەرەش ئەو هەنگاوەی بە گرنگ  باس کرد . ئەو سەرچاوە تورکییە ئەوەشی خستەڕوو، کۆبوونەوەی سبەینێ پێنجشەممە، نوێنەرایەتی یەکەم کۆبوونەوەی "گرووپی پلاندانانی هاوبەش" دەکات، کە بڕیاردرا لە سەردانەکەی ئەردۆغان پێکبهێنرێت و هەردوو وەزیری دەرەوە سەرۆکایەتیی دەکەن. سەرچاوەکە ئاماژەی بەوەشکرد، ئامانجی دانوستانەکان هاوکات دانانی هاوکارییەکانی هەردوو وڵاتە لە چوارچێوەیەکی دامەزراوەیی و بەردەوامدا، ئاماژەی بەوەشکرد کە هەردوو شاندەکە تاوتوێی جێبەجێکردنی 27 ڕێککەوتننامە دەکەن کە لە سەردانەکەی ئەردۆغان واژۆکراون، هەروەها دەستپێشخەری هاوبەشی زیاتر هەڵدەسەنگێنن. یەشار گولەر وەزیری بەرگری تورکیا ڕۆژی  دووشەممە بە ئاژانسی ڕۆیتەرزی ڕاگەیاند، هەنگاوەکانی ئەم دواییەی تورکیا و عێراق سەبارەت بە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر نوێنەرایەتی "خاڵێکی وەرچەرخان" دەکات ، ئاماژەی بەوەشکرد، کاری تەکنیکی لەسەر دامەزراندنی ناوەندێکی ئۆپەراسیۆنی هاوبەش بۆ ناوچەکە بەردەوامە. گولەر هەروەها ئاماژەی بەوەشدا کە ئۆپەراسیۆنەکانی سنووربەزاندنی تورکیا لە باکوری عێراق بەردەوام دەبێ بۆ فشار دروستکردن لەسەر عێراق،  ئەنقەرە پێشبینی دەکات بەغدا بە زووترین کات پەکەکە بە ڕێکخراوێکی تیرۆریستی دەستنیشان بکات. پارتی کرێکارانی کوردستان لە ساڵی 1978بە بەشداری 23ئەندام یەکەمین کۆنگرەی خۆی بەست و دامەزرا، دەوڵەتی تورکیاش هەر لەساتی دامەزراندنیەوە هەموو هەوڵەکانی خۆی خستۆتەگەڕ بۆ ڕووبەربونەوەی ئەم پارتە بەڵام لە هەوڵەکانیدا سەرکەوتوو نەبوو.

ئامادەکردنی/ هاوڵاتی نیوز ئارام خەلیل تەمەنی هێشتا ٢٧ ساڵ بوو، بە کۆڵێکی قورسەوە بە شاخە سەختەکاندا دەچوو کۆڵبەری دەکرد، بەڵام لە کۆڵەکەی شانی قورستر، ئەو کۆڵەبوو کە خەمی بێدایک و باوکی و بەخێوکردنی خوشک و براکانی لە ئەستۆ گرتبوو، ساڵی ٢٠١٨ دایک و باوکی لەدەستدا و ئیتر هەمووشێک بۆ ئەو قڵپبوویەوە. زیاتر لە دەساڵە ڕۆژانە شەش کاتژمێر بە شاخە سەختەکاندا دەڕوات، بە کۆڵێکی قورسەوە، تەنها بۆ حەوت هەزار دینار، کەچی وادیارە حەوت هەزارەکەشی پێ ڕەوا نابینن، هەر بۆیە بە فیشەکێک کۆتاییان بە ژیانی هێنا. کەس نازانێت لە دڵی ئارامدا، لە مێشکی ئارامدا چی گوزەراوە، کاتێک شەش کاتژمێر ڕێی کردووە خەونی بە چییەوە بینیوە، ئایا خەونی بەوەدیوە وەک هاوتەمەنەکانی هاوسەرگیری بکات، یان خەونی بەوە دیوە خواردنێکی باشتر بۆ خوشک و براکانی دابین بکات، یان چ دڵێکی بە دەسەڵاتێک خۆشبووە کە هیچ بیرێکی لە ژیانی ئەو نەکردووەتەوە. ئارام هەلیکارێکی سەختی بۆ خۆی دابین کرد، تەنها ماندوێتییەکەی بەس نەبوو، ئەوان ژیانیشیان دەویست بۆیە پاسەوانانی سنور وەک ئەوەی ئەو تاکە قاچاخچی گەورەی ئەم نیشتمانە بێت دایانە بەر دەستڕێژی گولـلە. دوای ڕووداوەکە وەزیری ڕۆشنبیری بە شانازییەوە باسی لەوە کرد لە ڕووداوەکەی ساڵی پێشووشدا کە گەنجێکی تر کوژراوە سوڵحی عەشایەریان کردوە و وتی پارسال ھەر لەھەمان شوێن کەسێکتریان کۆشت، سڵحیان بۆکرا لەلایەن کۆمەلایەتی ھەورامانەوە ،من و کاک جەمیل ھەورامی نیوەی زیاتری پارەی سڵحەکەشمان لە یەکێتی نیشتیمانی بۆ دان، ئەوەی بکوژەکان دایان قەرزیان بۆکرا ھێشتا قەرزەکەیان نەداوەتەوە. لە چوار ساڵی ڕابردوودا 904 کۆڵبەری کورد کوژراون، بەڵام ئێستا لە دیوی هەرێمیشەوە پاسەوانەکانی سنور دەستیان بە کوشتنی گەنجانی هەرێم کردووە. لاهور شێخ جەنگی، سەرۆکی بەرەی گەل لە نوێترین لێدوانیدا ڕەخنەی لەو سوڵحەکرد کە وەزیری ڕۆشنبیری هەرێم، حەمەی حەمە سەعید لەسەر کوژرانی گەنجێکی کۆڵبەر کردویەتی و دەڵێت بە پارەی دزراوی حیزب سوڵحەکە کراوە. لاهور شێخ جەنگی بەشداری پرسەی ئارام خەلیلی ٢٧ ساڵی کرد باسی لەوە کرد جێگەی قبوڵ نییە کوژرانی گەنجێکی لەو شێوەیە دووبارە ببێتەوە کە بە ٧ هەزار کۆڵبەری کردووە و شەش سەعات بە کۆڵی خۆی بەو شاخەدا شتی گواستووەتەوە. وتیشی ئەگەر مەبەستیانە سنوربەزاندن بنبڕ بکەن، ئەوەتا تورکیا ٣٠ کیلۆمەتر هاتووەتە ناوەوە بە بەرچاوی پاسەوانی سنورەوە سەدان گوندی وێران کردوە کەس ناوێرێت قسە بکات، ئەگەر مەبەستیشیان بنبڕکردنی قاچاخچێتییە وەرن با من ڕێگەیان پیشان بدەم تانکەر ڕیزبووە و ڕۆژانە هەزاران تەنکەر نەوتی ئەم وڵاتە دەدزێت، دووگ و هێلکە بە قاچاخ دەهێنرێت. دواجار ئارام کوژرا  و هەرگیز بە خەونەکانی نەگەیشت، برا و خوشکەکانیشی بۆ ئازاری دیکە و قورستر جێهێشت، چونکە ئیتر ئارام و حەوت هەزارەکەی نابیننەوە.

هاوڵاتی کچێکی بچووک چاوەڕێی خۆرهەڵاتن بوو بۆ ئەوەی بچێتە دەرەوە و لە باخچەی ماڵەکەیاندا  یاری بکات، چاوەڕێی ئەوە نەدەکرد ڕۆژێک بێت ژیانی پێچەوانە بێتەوە و  کەسێک لە تەمەنی باوکیدا سەردانی ماڵەکەیان بکات و داوای بکات، خێزانەکەشی ڕازی بن  بەجۆرێک ژیانی لە یاری و خەونی بێتاوانەوە بگۆڕێت بۆ بەرپرسیارێتی گەورەتر لە قەبارەی جەستە بچووکەکەی. ئەم چیرۆکە و چەندانی دیکەش چنراوی  خەیاڵ نین، بەڵکو واقیعێکە کە دەیان کچ تێیدا ژیاون و چەندانی تریش تێیدا  دەژین ئەگەر ئەنجوومەنی نوێنەران بەردەوام بێت لە ھەموارکردنەوەی یاسای باری کەسی ، شەقامی عێراقیش  بە جەنجاڵیەکی گەورە بەرەوڕوو بووەوە پاش ئەوەی  لە پەرلەمان پێشکەش کرا. سەرباری ئەوەی  فشارەکان - لەناوەوە و دەرەوەی پەرلەمان- وایکرد پەرلەمان خستنەڕووی یاسای پێشنیارکراوی هەموارکردنەوەی بڕگەی ٥٧ی یاساکە دوابخات کە لە ساڵی ١٩٥٧ لە میانی دانیشتنەکانیدا پەرلەمانی ئەو کاتدا  دەرچووە بە بیانووی پێویستی گفتوگۆی زیاتر دوابخات ، بەڵام هێشتا شەقامی عێراقی و تایبەت ژنانی چالاکوان  ترسیان هەیە کە ببێتە دەروازەیەک بۆ هەڵوەشاندنەوەی خێزانی عێراقی تەنانەت هەندێک دەڵێن کە هەموارکردنەوەی یاساکە منداڵی دەکوژێت. یەکەم دەنگی ڕەتکردنەوە خۆپیشاندان لە بەردەم پەرلەمانی عێراقەوە بەرزکرایەوە ، کە داوای گەڕانەوەی ڕەشنووسی یاساکەیان دەکرد،  پێیانوابوو عێراق دەگەڕێنێتەوە بۆ "سەردەمی کۆیلایەتی ژن". “یاسایەک کە تائیفەگەری دەچەسپێنێت” شێخ مستەفا بەیاتی،سەرۆکی کۆمەڵەی ئیمامانی ئەدحامیە ، داوای لەو لایانانە  کە  پێشنیاری پڕۆژە یاساکەیان کردووە،  “لە پێناو پاراستنی یەکڕیزی عێراق و پاراستنی شکۆی… ژنانی عێراق لە بەفیڕۆدان”بکشێنەوە .  ئەو پیاوە ئایینییە سوننەیە ئاماژەی بەوەشدا ئەوەی لە پەرلەمان سەبارەت بە یاسای باری شارستانی وروژێنراوە  دەبێتە  "چەسپاندنی تائیفەگەری دوای ئەوەی عێراقییەکان وازیان لێهێنا و بە پێشێلکردنی داب و نەریتی وڵات چونکە داب و نەریت و سەردەمی ئێمە پێچەوانەی ئەوەیە کە لە یاسای باری کەسیدا وروژێنراوە.” جێی ئاماژەیە تەمەنی یاسایی هاوسەرگیری لەسەرووی 18ساڵەوەیە، بەپێی جاڕنامەی مافەکانی منداڵیش نابێت منداڵ بە زۆر ناچار بەکارێک بکرێن کە زیان لەژیان و بدات، بەڵام لەئێستادا پەرلەمانی عێراق دەخوازێت لەڕێگای هەموارکردنی یاسای باری کەسێتی ئەو مافەی کچانی منداڵ پێشێل بکات.

هاوڵاتی 10 ساڵ بەسەر کۆمەڵکۆژی گوندی کۆجۆی سەر بە قەزای شنگال تێپەڕی کە لەلایەن داعشەوە سەدان کوردی ئێزدی کوژران و سەدانی دیکەش ڕفێنران. دوای 12 ڕۆژ لە کارەساتی شنگال داعش هێرشی کردە سەر گوندی کۆجۆ تاوانێکی دیکەی گەورەی دژ بە کوردانی ئێزدی ئەنجامدا لە ڕۆژی 15-08-2014، چەکدارانی داعش هەزار و 250 کەسی خەڵکی گوندی کۆجۆیان دەستبەسەر کرد و خەڵکیان لەناو 18 گۆڕی بەکۆمەڵدا گولـلەباران کرد و نزیکەی 850 کەسیان ڕفاند. چۆن ڕوویدا؟ دوای دەستبەسەرداگرتنی شنگال لەلایەن داعشەوە، چەکدارانی ئەو ڕێکخراوە لە ڕۆژی 03-08-2014، چواردەوری گوندی کۆجۆیان گرت و گەمارۆیاندا و ڕێگەیان نەدا خەڵکەکەی بچنە دەرەوە، تاوەکو ڕۆژی 15ـی ئەو مانگە چوونە ناو گوندەکە و سەرجەم خەڵکی گوندەکەیان دەستبەسەر کرد. پێشتر نزیکەی هەزار و 750 کەس لەناو گوندی کۆجۆدا دەژیان، لەگەڵ هێرشی داعش بۆ سەر شنگال ژمارەیەک خێزان گوندەکەیان بەجێهێشتبوو، هەموو ئەوانەی مابوون هەزار و 250 کەس بوون و لە قوتابخانەی گوندەکەدا کۆکرابوونەوە و له‌قاتی خواره‌وه‌ی قوتابخانەکە پیاوان و لە قاتی دووه‌میش ژنان و منداڵان دانرابوون، چەکدارانی داعش مۆبایل و پاره‌ و زێڕ له‌ خه‌ڵكەکە ده‌ستێنن، ته‌نانه‌ت بازنه‌ و ملوانكه‌ی ژنه‌كانیش، دەستکرا بە جیاکردنەوەی خێزانەکان لە یەکتر و ئیتر قوتابخانە دوا وێستگەی یەکتر بینینیان بوو، هەر بۆیەش ئێستاش قوتابخانەی گوندی کۆجۆ، لە ناوەندنێکی زانستییەوە بووە بە مۆزەخانەی قوربانییەکانی ئێزدییەکان. لە قوتابخانەوە بۆ کۆمەڵکوژی پیاو و بەتەمەنەکان لە ئۆتۆمبێلی کیا بەزۆر سەردەخەن، چه‌كداره‌كان پێیان وتوون ده‌یانبه‌ن بۆ چیای شنگال و ئازادیان دەکەن، به‌ڵام لە دەورووپشتی گونده‌كه‌، ئۆتۆمبێله‌كان ڕاده‌‌گرن و پۆل پۆل ڕیزیان ده‌كه‌ن، ژمارەیەک چەکداری داعش وەستابوون و هه‌رجاره‌ و ژمارەیەکیان گولـله‌باران ده‌كردن، چه‌ند چه‌كدارێكیش وێنه‌ و ڤیدیۆی دیمه‌نه‌كه‌یان ده‌گرت. کۆجۆ چەند کەسی تێدابوو گوندی کۆجۆ بە دووری 20 کیلۆمەتر دەکەوێتە باشووری شنگال و لەکاتی هێرشەکەدا داعش لە کۆی هەزار و 250 کەس زیاتر لە 400 کەسی کۆمەڵکوژ کرد و لە 18 گۆڕی بەکۆمەڵ لە دەورووپشتی گوندەکەدا زیندەبەچاڵی کردن، 19 کەس بە برینداری لە کۆمەڵکوژییەکە ڕزگاربوون و 852 گەنج و کچ و ژن و منداڵ ڕفێنران و بۆ مووسڵ و سووریا بران. تاوەکو ئێستا نزیکەی 700 کەس لە ڕفێنراوانی گوندی کۆجۆ لە دەستی داعش ڕزگارکراون. لە گوندی کۆجۆ گۆڕستانێکی گەورە بۆ ناشتنی قوربانییان دروست کراوە کە 517 گۆڕی تێدا ئامادە کراوە، تا ئێستا تەنیا 358 ڕووفات دەرهێنراون.