.jpeg)
لەگەڵ ئاڵۆزبوونی زیاتری باردۆخی سوریا، زلهێزەکان داوای جێبەجێکردنی بڕیاری 2254ی ئەنجومەنی ئاسایش دەکەن. ئامادەکردنی: هاوڵاتی دوای داگیرکردنی ناوچەیەکی فراوان لەلایەن چەکدارەکانی دەستەی تەحریر شام و هاوپەیمانەکانی، سەرلەنوێ دۆخی سوریا رووی لە ئاڵۆزی زیاتر کرد جارێکی تریش بڕیاری ٢٢٥٤ ی ئەنجومەنی ئاسایش کە تایبەتە بە ئاسایی کردنەوەی بارودۆخی سوریا دەرکەوتەوە، ئەنجومەنی ئاسایش لە کانونی یەکەمی ٢٠١٥ ئەم بڕیارەی دەرکردووە و تێیدا هاتووە تەنها رێگە بە گەلی سوریا دەدرێت بڕیار لە چارەنوسی خۆی بدات. هەر لە بریارەکەدا هاتووە داوا لەسەرجەم لایەنەکان دەکرێت رێوشوێنی پێویست بگرنەبەر بۆ گێرانەوەی متمانە و راگرتنی شەڕ بە شێوەیەکی هەمیشەیی، لەماوەی شەش مانگیشدا دەسەڵاتێک پێکبهێنرێت کە هەموو لایەک لە خۆبگرێت و بەدوربێت لە تائیفی و خشتەیەکی کاتی دابنرێت بۆ دارشتنەوەی دەستوری نوێ بۆ وڵات. لە بڕگەیەکی تری بڕیارەکەی ئەنجومەنی ئاسایشدا هاتووە پێویستە زەمینەسازی بکرێت بۆ گەڕانەوەی ئاوارە و پەنابەرەکان بۆ سەر ماڵ و حاڵی خۆیان لەڕێی ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچانەی زەرەرمەندنی شەڕەکە بوون. ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی کە ئەمریکا داوای جێبەکردنی دەکات و روسیاش چەندین جار داوای جێبەجێکردنی کردوە، لەبەرژەوەندی پێکهاتەی کوردە لە سوریا بە تایبەت لە بڕگەی گەڕانەوەی ئاوارەکان بۆ ناوچەکانی خۆیان، لەو بڕگەیەشدا کە باس لەوە دەکرێت تەنها رێگە بە گەلی سوریا دەدرێت بڕیار لە چارەنوسی خۆی بدات، بەو واتایە دێت دوای ئێران ئاستێکیش بۆ دەستوەردانی تورکیا لە کاروباری ناوخۆی سوریا دادەنرێت کە تەواو لە دژی پێکهاتەی کوردی سوریا کاردەکات و بەردەوام هەوڵی گۆڕینی دیمۆگرافیا و هەڵتەکاندنی ژێرخانی ئابوری ناوچە کوردیەکان دەدات. بۆ بەشداری کۆی لایەنەکانیش لە دەسەڵاتی داهاتوودا، تەواو لە بەرژەوەندی رۆژئاوای کوردستانە کە پێشتر رژێمی ئەسەد رازی نەبوو تەنانەت رەگەزنامەش بە ژمارەیەکی زۆریان بدات. لەسەر ئاستی حوکمرانیش ئەو ناوچانەی کە لەژێر کۆنترۆڵی یەکینەکانی پاراستنی گەل و هێزەکانی سوریای دیموکراتدان بە بەراورد بە ناوچەکانی تری سوریا زیاتر ئارام و سەقامگیرن، ئەوەش لە رێی پەیرەکردنی سیستمێکی دادپەروەرانە و رێگە نەدان بە گەندەڵی و بەهەدەردانی داهاتی گشتی و پاراستنی ئاشتی کۆمەڵایەتی لەگەڵ پاراستنی ماف و کەرامەتی کەمینەکان و بەشداری پێکردنیان لە پرۆسەی سیاسی و دارشتنی پەروەردەیەکی ڕاست و دروست کە نەخشەرێگایەکی روونە بۆ ئایندەیەکی باشتر، بە دورخستنەوەی دەستی تورکیاش لە رۆژئاوای کوردستان، لەرێی چاودێرییەکی وردی نێودەوڵەتییەوە هێندەی تر ناوچەکە ئارامتر و سەقامگیرتر دەکات.
ئامادەکردنی: هاوڵاتی ساڵی 1923 نوێنەری تورکیا لە ڕێککەوتنی "لۆزان"دا، کاتێک ویستیان پەیماننامە لەگەڵ نوێنەرانی وڵاتانی ئەوروپادا واژۆ بکەن، ڕووبەڕووی بەرهەڵستیی نوێنەرانی وڵاتانی ئەوروپا بوونەوە. چونکە ئەوروپا ڕازیی نەبوو ڕێککەوتننامەکە واژۆ بکەن و گوتیان: لەخۆرهەڵاتی تورکیا کورد و خاکی کورد هەیە، ئەگەر ئێمە ڕێککەوتننامەکە واژۆ بکەین کوردەکان چیان بەسەردێت؟ وەفدەکەی تورکیا لەوەڵامدا گوتیان: تورکیا بەتەنیا دەوڵەتی تورکەکان نییە، بەڵکو بۆ تورک و کوردیشە، ئەم دوو گەلە بڕیاریانداوە پێکەوە بژین. بەڵام ئەوکات نوێنەرانی ئەوروپا بەم قسانەی وەفدی تورکیا باوەڕیان نەکرد. عیسمەت پاشای سەرۆکی وەفدی تورکیا، هاواری بۆ مستەفا کەمال ئەتاتورک برد و گوتی: ئەگەر فریا نەکەویت دەوڵەتی کوردی دروستبووە! دەبێت کارێکی وا بکەیت بۆ ئەوروپییەکان بیسەلمێنێت کە کورد و تورک پێکەوە دەژین بۆ ئەوەی پەیماننامەی (سیڤەر) هەڵبوەشێنینەوە. ئەتاتورک داوای لە کوردێکی شاری دەرسیم کرد بە ناوی "حەسەن خەیری"، کە بەرگی کوردی بپۆشێت و لەگەڵیدا بچێت بۆ پەرلەمان بۆ ئەوەی پیشانی ڕۆژنامەنووسان و وەفدی وڵاتانی دیکەی بدات کە حکومەتی تورکیا کورد و بەرگی نەتەوەیی و زمان و کەلتووری کوردانی پەسەند کردووە. دواتریش چەند جارێک حەسەن خەیری بەجلی کوردییەوە دەچوو بۆ پەڕلەمانی تورکیا و هاواری دەکرد کە کوردەکان نایانەوێت جیاببنەوە، بەم کارەشی بەڵگەی حاشاهەڵنەگری دایە دەست هەموو نوێنەرانی ڕێککەوتنی لۆزان، بۆیە ئەوانیش ڕێککەوتننامەکەیان واژۆکرد و چیتر دەوڵەتی کوردی دروست نەبوو. دوای تێپەڕینی ماوەیەکی کەم، بە فەرمانی ئەتاتۆرک حەسەن خەیری دەستگیرکراو ڕەوانەی دادگای ئیستیقلال کرا. لە دادگا حەسەن خەیری بە جیاخوازی و لەبەرکردنی جلی کوردی لەناو پەرلەمان تاوانبارکرا، هەرچەندە حەسەن خەیری وتی: من ئەو کارەم بۆ ڕێگریکردن لە سەربەخۆیی کورد کرد، دادگاش لەوەڵامدا وتی: دەزانین ڕێگریت کرد لە سەربەخۆیی کورد، بەڵام لەبەرکردنی جلی کوردی لەناو پەرلەمانی تورکیا پێشێلکردنی دەستوورە! دوای ماوەیەک دادگا حوکمی لەسێدارەدانی سەپاند بەسەر حەسەن خەیری دا. کاتێکیش بەر لە بەئەنجام گەیاندی حوکمەکەی لێیان پرسی دوا خواستت چییە؟ حەسەن خەیری هاواری کرد و وتی: لەشوێنێکدا بەخاکم بسپێرن با گۆڕەکەم لەسەر ڕێگای کوردەکان بێت، بۆ ئەوەی هەر کوردێک گۆڕەکەمی بینی تف بارانم بکات!
کام مۆدێلەی کوردایەتی توانیوێتی سیاسەتێکی ڕاستەقینە پیادە بکات و نەبێتە گەمەی دەستی دەوڵەتە زلهێزەکان؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی شه‌ڕ و پێكدادانه‌كانی سوریا و داگیركردنی دووه‌م گه‌وره شاری ئه‌و وڵاته له‌لایه‌ن چه‌كدارانی ده‌سته‌ی ته‌حریر شام و هاوپه‌یمانه‌كانی، گومانی بوونی پیلانی نێوده‌وڵه‌تی و رێكه‌وتنی پێشوه‌خته‌ی لێده‌كرێت، به‌جۆرێك زلهێزه‌كانی جیهان هه‌ریه‌كه‌یان به‌جۆرێك سازشیان بۆ یه‌كتر كردبێت و كۆی شه‌ڕ و ناكۆكیه‌كانیان كردبێته یه‌ك پاكێج و به‌سترابێته‌وه به‌یه‌كه‌وه. روداوه‌كانی ماوه‌ی چه‌ند رۆژی رابردووی سوریا نیشانی ده‌ده‌ن ئێران زه‌ره‌رمه‌ندی یه‌كه‌مه و دوای لاوازبوونی ده‌سه‌ڵاتی له باشوری لوبنان، پێده‌چیت له سوریاش دوور بخرێته‌وه، روسیاش كه هاوپه‌یمانی تارانه گلۆپی سه‌وزی بۆ نه‌یارانی ئێران هه‌ڵكردبێت و پیلانی دورخستنه‌وه‌ی ده‌ستی ئێران له ناوچه‌كه چوبێته بواری جێبه‌جێ كردنه‌وه. ئه‌و سازشه‌ی روسیاش كردویه‌تی بێ به‌رامبه‌ر نییه و به‌ستراوه‌ته‌وه به شه‌ڕ و پێكدادانه‌كانی ئه‌و وڵاتەوە له ئۆكرانیا، له راپۆرتێكیشدا كه له‌لایه‌ن ناوه‌ندی لێكۆڵینه‌وه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی پۆڵنداوە ئاماده‌كراوه پلانی ئاشتی ژه‌نه‌راڵ (كیس كیلۆگ) نێرده‌ی دۆناڵد تره‌مپ سه‌رۆكی هه‌ڵبژێردراوی ئه‌مریكای بۆ ئۆكرانیا ئاشكرا كراوه، به پێی ئه‌و پلانه‌ش كه له پێنج خاڵ پێكدێت زیاتر ره‌چاوی ته‌وای به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی روسیا كراوه. پلانه‌كه‌ی ئه‌مریكا بۆ ئاشتی نێوان روسیا و ئۆكرانیا • كۆتاییهێنان به‌كه‌نارگیركردنی ڕوسیا و به‌ستنی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ڤلادمیر پوتن سه‌رۆكی ئه‌و وڵاته. • فشاربخرێته سه‌ر مۆسكۆ و كیێڤ بۆ ده‌ستپێكردنی دانوستان. • هه‌ندێ سازش بۆ ڕوسیا بكرێت كه بریتییه له ره‌تكردنه‌وه‌ی چاوخشاندن به وه‌رگرتنی ئۆكرانیا له هاوپه‌یمانی باكوری ئه‌تڵه‌سی بۆ ماوه‌ی 10 ساڵ، و ئه‌و ناوچانه‌ش كه ئێستا له‌لایه‌ن سوپای روسیاوه كۆنترۆڵ كراوه له ژێر ده‌سه‌ڵاتی مۆسكۆدا ده‌مێنێته‌وه. ئه‌و سزایانه‌ش كه به‌سه‌ر روسیادا سه‌پێنراون قۆناغ به قۆناغ هه‌ڵبگیرێن و په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی مۆسكۆ ئاسایی بكرێته‌وه به‌و مه‌رجه‌ی بگه‌نه ئاشتییه‌ك له‌لایه‌ن ئۆكرانیاوه په‌سه‌ندكراوبێت. • بۆ پرسی پشتیوانی له ئۆكرانیا، پێشنیار كراوه دڵنیایی به كێف بدرێت له‌سه‌ر به‌رده‌وامبوونی هاوكارییه سه‌ربازییه‌كان، رێگه‌شی پێبدرێت به فه‌رمی دان به‌و ناوچانه‌دا نه‌نێت كه له‌لایه‌ن روسیاوه كۆنترۆڵ كراون، به‌ڵام رێگه‌ی پێنادرێت له‌رێی به‌كارهێنانی هێزه‌وە ئه‌و كێشه‌یه چاره‌سه‌ر بكات. • واشنتۆن هاوكارییه سه‌ربازییه‌كانی بۆ كێڤ راده‌گرێت، ئه‌گه‌ر دانوستانه‌كانی ئاشتی ره‌تبكاته‌وه. پلانی ئه‌مریكاش بۆ ئاشتی نێوان روسیا و ئۆكرانیا كه زیاتر له به‌رژه‌وه‌ندی روسیایه بێ به‌رامبه‌ر نییه و پێده‌چێت به‌سترابێته‌وه به روداوه‌كانی سوریا و ئاینده‌ی ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی به‌شار ئه‌سه‌دی سه‌رۆكی ئه‌و وڵاته، كه له دوای به‌هاری عه‌ره‌بییه‌وه له‌لایه‌ن سوپای پاسدارانی ئێران و چه‌كداره‌كانی حزبوڵای لوبنانی و هێزی ئاسمانی روسیاوە پارێزگاری لێكراوه. كۆی روداوه‌كانیش ده‌رخه‌ری ئه‌و راستیه‌ن نه‌خشه‌یه‌كی نوێ چاوه‌رێی ناوچه‌كه ده‌كات و پێده‌چێت گۆڕانكاری ریشه‌یی له ناوچه‌كه‌دا روبدات و كۆی هاوكێشه سیاسییه‌كان گۆڕانكارییان به‌سه‌ردابێت. هەرچی کوردی باکور و سوریاشە جیاواز لە باشوری کوردستان، تا ئێستا هێزێکی تۆکمەیە و لە جیاتی ئەوەی یارییان پێ بکرێت، خۆیان بکەر و یاریکەری ناو گەمەکەن و توانیویانە لە بڕیاری سیاسیدا سەربەخۆبن و نەچنە ناو پیلانی زلهێزەکانی جیهانەوە و ئایندەی ئەو ناوچانەی لەژێر دەستیاندایە، رووبەرووی چارەنوسێکی نادیاریان بکەنەوە. ئەمەش دەریدەخات ئەو مۆدێلە لە خەبات و بەرەنگاریی پێویستە بکرێتە سەرمەشق و کۆی هێزە وڵاتپارێزەکانی کوردستان پشتیوانی لێبکەن، تا بتوانرێت لەناو ئەم ئاڵوگۆڕەی بەسەر ناوچەکەدا دێت وەک دەرفەتێک بقۆزرێتەوە بۆ چارەسەری دۆزی ڕەوای گەلی کورد لە هەر چوار پارچەی کوردستان.
سایکس بی کۆی نوێ چاوەروانی خۆر هەڵاتی ناوەڕاست دەکات و تا دێت شەڕو پێکدادانەکانی سوریا روو لە ئاڵۆزی زیاتر دەکات ئێران هەریەک لە ئەمریکا و ئیسرائیل تۆمەتبار دەکات و گومانی لە روسیا هەیە دیمەشق ئەنقەرە بە هەڵگیسێنەری شەڕەکە دەزانێت و تورکیاش دەڵێت من هیچ دەستم لەو روداوانەدا نییە ئامادەکردنی: هاوڵاتی ئەمریکا خۆی بێ ئاگا کردووە لە شەڕ و پێکدادانەکان و رایدەگەیەنێت روداوەکانی ئەم دواییەی سوریا بۆ ئیدارەکەی جۆ بایدن چاوەروانکراو نەبووە. هەرچی کوردە دەیەوێت خۆی لە ئاگری ئەو شەڕە بەدوور بگرت و نەبێتە بەشێک لە ناکۆکییە ناوخۆییەکانی سوریا و کێبرکێ و ئاڵۆزی نێوان زلهێزەکانی جیهان بە تایبەت روسیا و ئەمریکا. لەوبارەیەوە هێزەکانی سوریای دیموکرات ھۆکاری پاشەکشە کردنیان لەفرۆکەخانەی حەلەب ئاشكرا دەکەن و دەڵێن بەشداری ئەو شەرە ناکەين کە لەناوخۆی سوریا ڕوودەدات. لە بڵاوکراوەیەکدا (هەسەدە) دەڵێت، بەپێی ڕێنماییەکان و بەلەبەرچاوگرتنی دۆخی ئێستای سوریا، هەموو ئامادەکارییەکی خۆیان کردووە، بەڵام بەشداری ئەو شەرە ناکەن کە لەناوخۆی سوریا ڕوودەدات، هەسەدە ھۆکاری پاشەکشە کردنیان لەفرۆکەخانەی حەلەب بۆ ئەوە دەگەرێننەوە، کە ستراتیژیەتی ئێستای ھەسەدە پاراستنی ناوچە کوردیەکانە و خۆ دوورگرتنە لە ھەر بەریەککەوتنێک. تورکیاش دوای دەربڕینی بێ ئاگایی خۆی لە پێکدادانەکان هۆشداری دایە کوردەکانی سوریا و دەڵێت نابێت هەلی کشانەوەی هێزەکانی سوپای سوریا بقۆزنەوە و ناوچەی زیاتر کۆنترۆڵ بکەن. هەر سەبارەت بە شەڕ و پێکدادانەکانی سوریا حسێن سەلامی فەرماندەی سوپای پاسدارانی ئێران، ئیسرائیل تۆمەتبار دەکات و دەڵێت تەلئەبیب لە پشت ئەو روداوانەوەیە بە گوتەی سەلامی ئەوەش دوای ئەو تێکشکانە ستراتیجییە دێت کە لە لوبنان و غەزە دوچاری ئیسرائیل هاتووە. عێراقیش وەک یەکەم وڵات پشتیوانی خۆی بۆ رژێمی سوریا دەربڕی لەو شەڕو پێکدادانەی ماوەی چەند رۆژێکە ئەو وڵاتەی گرتۆتەوە. بۆ کۆنتێۆڵکردنی سنورەکانیشی هێزی زیاتری رەوانەی ئەو ناوچانە کردووە. دەستەی تەحریر شامیش کە هەڵگیسێنەری سەرەکی شەڕ و پێکدادانەکانی ئەم دواییەی سوریایە و بە پشتیوانی تورکیا ناوچەیەکی فراوانی لە شارەکانی حەلەب و ئیدلیب کۆنترۆڵ کردووە بەم قۆناغانە دروست بووە: ■ قۆناغی یەکەم؛ (2012-2013) لە ژێر ناوی بەرەی نوسڕە پێکهات و لەلان رێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی هاوکاری ماددی دەکرا. ■ قۆناغی دووەم:(2013-2016) تیایدا بەرەی نوسڕە لە رێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی جیابویەوە و سەرۆکەکەی چووە پاڵ رێکخراوی قاعدە. ■ قۆناغی سێیەم: (2016-2017) تیایدا بەرەی نوسڕە بە شێوەیەکی ڕوکەش پەیوەندی لەگەڵ قاعیدە بڕی و هاوپەیمانی لەگەڵ چەند گروپێکی تری ئیسلامی پێکهێنا لەژێر ناوی بەرەی فەتحی شام. ■ قۆناغی چوارەم: (2017 تا ئێستا) تیایدا بەرەی فەتحی شام لە رێکخراوی قاعیدە بە تەواوی جیابویەوە لەگەڵ چەند لایەنێکی تر دەستەی تەحریر شامی پێکهێنا. روداوەکانی سوریاش دەرخەری بوونی نەخشەیەکی نوێن بۆ ناوچەکە و ئەوەی زیاتریش ڕۆڵ دەبینێت تەنها لولەی تفەگەکان و کۆنتێۆڵ کردنی ناوچەی زیاترە، هەرهێزێکیش ناوچەی دەسەڵاتی خۆی فراوانتر بکات ئەوا لە سوریای دوای بەشار ئەسەد کە کورسیەکەی لەقتربووە، پشکی زیاری بەردەکەوێت و لە ناوەندە نێودەوڵەتییەکان قسەی زیاتر بیستراو دەبێت. چاوەروانیش دەکرێت پیلانێکی نێودەوڵەتی لە ئارادابێت بۆ بڕینی دەستی ئێران لەناو سوریادا دوای ئەوەی لە باشوری لوبنان لەرێی تێکشکانی حیزبوڵاوە رۆڵی تاران لە لوبنان تەواو لاواز کرا، ئێستاش سەرەی کردنە دەرەوەیەتی لە سوریا و پێدەچێت بۆ ئەو مەبەستە روسیا گڵۆپی سەوزی بۆ نەیارانی ئێران هەڵکردبێت. لەم هەلومەرجە نوێیەشدا نزیکەی یەک ملیۆن کورد کە لە خۆرئاوای روباری فورات نیشتەجێن بە تایبەت لە حەلەب و شەهبا و چەندین ناوچەی تر، مەترسی راستەقینەیان لەسەرە و ئەگەری کۆمەڵکوژیش لە ئارادایە، بە تایبەت دوای داگیرکردنی عەفرین لە ساڵی ٢٠١٨ بوونی پیلانێک بەدی دەکرێت بۆ دابڕانی تەواوی ناوچە کوردییەکانی خۆرئاوای روباری فورات، هەرچەندە هەردوو هێزی سوریای دیموکرات و هێزی پشتیوانی جەوهەری تەواو خۆیان بۆ هەموو ئەگەرەکان ئامادەکردووە بەڵام بە دڵنیایی بۆ ئەو دۆخە نوێیە پێویستیان بە هاوکاری و پشتیوانی بەشەکانی تری کوردستان دەبێت، وەک چۆن لە کۆبانی هاوکاری سەربازییان پێشکەش کرا و هێزی پێشمەرگە رەوانەی ئەو شارە کرا.
ئەم دانیشتنەی پەرلەمان دەبێتە سەرەتای کردنەوەی گرێ کوێرەکان یان هێندەی تر رێگەکانی پێکهێنانی حکومەت دوردەخاتەوە و بە تونێلێکی تاریکی دەگەیەنێت؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی بڕیارە رۆژی دوو شەممە یەکەم دانیشتنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەرێوەبچێت، بەپێی مادەى 47ـی یاسای هەڵبژاردنى پەرلەمانیش یەکەم دانیشتن بە سەرۆکایەتیی بەتەمەنترین ئەندام دەکرێت و هەر لەو دانیشتنەدا ئەندامانى نوێ سوێندى یاسایی دەخۆن. لە مادەى 48 یشدا هاتووە، بە رێگەى دەنگدانى نهێنى سەرۆک و جێگر و سکرتێرى پەرلەمان لە هەمان دانیشتندا هەڵدەبژێردرێن. بە گوێرەى مادەى چوارى یاساى کاراکردنەوەى دامەزراوەى سەرۆکایەتیی هەرێمیش، لە ماوەى 30 رۆژ لە هەڵبژاردنى دەستەى سەرۆکایەتی، دەبێت پەرلەمان دەرگاى خۆپاڵاوتن بۆ پۆستى سەرۆکى هەرێم بکاتەوە. رونیش نییە ئایا ئەو دانیشتنە دەبێتە سەرەتای هەنگاوەکانی پێکهێنانی کابینەی نوێ یاخود هێندەی تر رێگاکانی پێکهێنانی کابینەی نوێ ئاڵۆزتر و دوورتر دەخاتەوە؟ یاخود دانیشتنەکان بە کراوەیی دەهێڵێتەوە و فشارە ناوخۆیی و دەرەکیەکان حزبە براوەکان ناچار دەکات سازشی زیاتر بۆ یەکتر بکەن. تا ئێستا هیچ جۆرە رێکەوتنێک لە نێوان یەکێتی و پارتی بۆ یەکەم دانیشتنی پەرلەمان نەکراوە؛ تا سەرۆک و جێگرەکەی و سکرتێری پەرلەمان هەڵبژێرن، بەوەش بە دڵنیاییەوە دانیشتنی پەرلەمان بە کراوەیی بۆ کاتێکی نادیار دەمێنێتەوە. لەسەر ئاستی حزبیش سەردان و کۆبوونەوەکان بۆ لای یەکتر دەستی پێکردووە و هەر یەک لە یەکێتی و پارتی شاندی تایبەتیان بۆ ئەو مەبەستە پێکهێناوە، ئەوەش لەکاتێکدایە لە ڕاگەیەندراو و لێدوانی بەرپرسانی یەکێتی و پارتی لە دوای کۆبونەوەیان لەگەڵ لایەنەکان تا ئێستا تەنها زانیاری گشتی بڵاو دەکەنەوە و بە هیچ جۆرێک روخسار و ناوەرۆکی کابینەی نوێ دیار نییە. بۆ لێکتێگەیشتنیش رۆژی شەممە یەکێتی و پارتی لە سلێمانی کۆبونەوە، دوای کۆبونەوەکەش نووسینگەی قوباد تاڵەبانی لە راگەیەندراوێکدا دەڵێت: هەردوو شاندی دانوستاندنکاری پارتی و یەکێتی، ئامادەییان دەربڕی بۆ درێژەدان بە کۆبوونەوەکانی نێوانیان. پێشتریش مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان رایگەیاندبوو لە پێکهێنانی کابینەی نوێدا پێویستە یه‌ك حكوومه‌ت، یه‌ك په‌رله‌مان و یه‌ك هێزی پێشمه‌رگه هەبن. ئەوەش لە کاتێکدایە لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی پەرلەمان بافڵ تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتی جیاواز لە کۆی حزبەکانی تر هێڵی سوری بۆ ئەو کەسە داناوە کە پارتی بە نیازە جارێکی تر بیکاتەوە بە سەرۆکی حکومەت، بافڵ تاڵەبانی سوێندیشی خوارد بێ ئۆکەی یەکێتی پۆستی بەرێوەبەری گشتیش وەرناگرێت، ئەو سوێندە و کۆی بەڵێنەکانی لە کاتی هەڵمەتی هەڵبژاردن، دانوستان و سیناریۆکانی پێکهێنانی حکومەتی بەرەو رێگەیەکی داخراو بردووە. تا ئێستاش باس لە چەندین سیناریۆ بۆ پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەت دەکرێت، بەڵام تەنها سیناریۆی بەشدابوونی پارتی و یەکێتی لە کابینەی ١٠ لۆژیکییە و کۆی ناکۆکیەکانی پارتی و یەکێتییش لە پێکهێنانی کابینەی نوێ و شێوازی بەرێوەبردنی حکوت لە کاتێکدایە دانیشتوانی هەرێم دوچاری چەندین قەیرانی کوشندە بونەتەوە لە نەبوونی موچە و کۆی خزمەتگوزاریەکانی تر و هەقی خۆیانە بپرسن؛ لە کارنامەی حکومەتی داهاتوودا ئایا جارێکی تر هەر باس لە کۆتاییهێنان بە قەیرانەکان دەکرێت، یان ئەمجارە بەجدی خاڵ دەخرێتە سەر پیتەکان و قۆناغێکی نوێ دەستپێدەکات.
ئێران ئەم جەنگە بە پیلانی ئەمریکا و ئیسرائیل لەقەڵەم دەدات ئامادەکردنی: هاوڵاتی دوای راگەیاندنی ئاگربەستی نێوان ئیسرائیل و حزبوڵای لوبنانی، شەڕ و پێکدادانەکان لە سوریا دەستیپێ کردەوە، ئەوەش دوای چەند ساڵێک لە ئاگربەستی ناچاری و رانەگەنراو لە نێوان لایەنە ناکۆکەکانی ئەو وڵاتە، بە تایبەت، دوای ئەوەی چەکدارەکانی بەرەی نوسرە و تەحریر شام و هاوپەیمانەکانی هێرشیان کردە سەر شارەکانی حەلەب و ئیدلیب، سوپای سوریاش دەڵێت لانی کەم ٤٠٠ چەکداریان کوشتووە، چەکدارانی تەحریر شامیش ئاماژە بەوە ئەکەن رێگەی سەرەکی نێوان حەلەب دیمەشقیان کۆنترۆڵ کردووە لەگەڵ نزیکەی ٦٠ گوند و چەکدارەکانیان چونەتە ناو نزیکەی نیوەی گەڕەکەکانی شاری حەلەبەوە. دەستپێکرنەوەی شەڕ و پێکدادانەکانیش راستەوخۆ کاریگەری بۆ سەر ناوچە کوردیەکان دەبێت، لەوبارەیەوە فەرهاد شامی بەرپرسی نوسینگەی ڕاگەیاندنی هێزەکانی سووریای دیموکرات دەڵێت: هەرچییەک ڕووبدات، ئێمە ئەولەویەتێکی نیشتمانی و ئەخلاقیمان هەیە، ئەویش پاراستنی گەلەکەمان و ناوچەکانمانە، بۆیە بەپێی پێویستی پاراستنی گەلەکەمان دەستوەردان دەکەین. هاوکات جێگری سەرۆکی سەنتەری ئاشتەوایی روسیا لە سوریا ئۆلیگ ئاکناسیوک لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەنوسیدا رایگەیاند: لە هێرشەکەی چەکدارانی بەرەی نوسرە بۆ سەر ئەو ناوچانەی لە ژێر کۆنترۆڵی حکومەتی سوریادان لانی کەم ٤٠٠ چەکدار بە هاوکاری هێزی ئاسمانی روسیا کوژراون. لە بەربەرچدانەوەی ئەم هێرشە نوێیەی چەکدانی تەحریر شام هێزی ئاسمانی روسیا رۆڵی سەرەکی هەبووە و دەستبەجێ فرۆکە جەنگییەکانی بۆردومانی بەرفراوانی میلشیاکانی کردووە، پێدەچێت مۆسکۆ رێگە نەدات سوریا ببێتەوە بە گۆڕەپانی شەڕ و پێکدادان. بەپێی زانیارییەکانیش لەماوەی ٢٤ کاتژمێردا چەکدارەکانی بەرەی نوسرە ١٣ هێرشیان کردۆتە سەر سوپای سوریا ١٢ هێرشیان بۆ سەر شاری ئیدلیب و هێرشێکیش بۆ سەر شاری حەلەب بووە و لەو هێرشانەدا چەکدارەکانی بەرەی نوسرە زیانی گەورەیان بەرکەوتووە. لای خۆیەوە وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران ئیسماعیل بەقایی لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەنوسیدا دەڵێت: هێرشی گروپە چەکدارەکان بۆسەر ریفی حەلەب و ئیدلیب پێشێلکردنی رێکەوتنی ئاستانەیە، و هەرجۆرە دواکەوتنێکیش لە بەرەنگاربوونەوەیان ناوچەکە دوچاری خولێکی نوێی شەڕ و پێکدادان و ناسەقامگیری دەکاتەوە. وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران راشیگەیاند: ئەو پەلامارە نوێیە بەشێکە لە پیلانی ئەمریکا و ئیسرائیل بۆ تێکدانی ئاسایش و ئارامی ناوچەکە. هاوکات مەرسەدی سوری دەڵێت چەکدارەکانی تەحریر شام و گروپە چەکدارەکان بە ئامانجی فراوانکردنی ناوچەی دەسەڵاتیان هێرشی فراوانیان دەستپێکردووە و چەندین گوندیان لە دەوروبەری شارەکانی ئیدلیب و حەلەب کۆنتڕۆڵ کردووە، بە گوتەی خۆشیان مەبەستیانە ئامادەکاری بکەن بۆ گەڕانەوەی هاوڵاتیان بۆ ناوچەکانیان. هاووڵاتییانی شارەکانی حەلەب و ئیدلیبیش مەترسی ئەوەیان هەیە، جارێکی تر شەڕەکە فراوانتر بێت و هاوشێوەی جەنگی نێوخۆیی ساڵی 2011 ببێتە هۆی ئاوارەبوونی سەدان هەزار کەسی دیکە. دوای نزیکەی ١٣ ساڵ لە شەڕ و پێکدادانەکانی سوریا و کوژرانی نزیکەی ٥٠٠ هەزار کەس و ئاوارەبوونی ژمارەیەکی زۆری هاوڵاتیان، ئێستا ئەو وڵاتە دابەشبووە بەسەر چوار بەشدا بەشێکی وڵات لە لایەن کوردەوە حوکمڕانی دەکرێت بەشێکی تریشی لەلایەن هێزە جیهادییەکان و بەشێکیش لەلایەن ئەو چەکدارانەوە کۆنترۆڵ کراوە کە تورکیا پشتیوانیان دەکات، بەڵام تا ئێستاش نزیکەی لەسەدا ٧٠ی وڵات لەژێر دەسەڵاتی بەشار ئەسەد دایە کە لەلایەن روسیا و ئێران پشتیوانی تەواوی لێ دەکرێت. هاوکات سەرچاوەیەکی سەربازی سوپای سوریا بە ئاژانسی رۆیتەرزی رایگەیاندووە روسیا بەڵێنی پێداون هاوکاری زیاتری سەربازی پێشکەش بە سوپای سوریا بکات و رێگە نەدات شاری حەلەب بکەوێتە دەست ئەو چەکدارانەی کە لەلایەن تورکیاوە پشتیوانی دەکرێن. سەرهەڵدانەوەی شەڕ و پێکدادانەکانیش لە سوریا بە تایبەت لە هەردوو شاری حەلەب و ئیدلب هاوکاتە لە گەڵ راگەیاندنی ئاگربەست لە نێوان ئیسرائیل و حزبوڵای لوبنان ئەوەش بەروونی دیارە دەستی دەرەکی لە پشت دەستپێکردنەوەی جەنگەکەن، ئێرانیش کە قوتبێکی روداوەکانی ناو سوریایە ئەو شەڕە بە پیلانی ئەمریکا و ئیسرائیل ناودەبات، سەرچاوەکانی هەواڵیش باس لەوە دەکەن کە تورکیا دەستی سەرەکی هەیە لە دەستپێکردنەوەی شەڕ و پێکدادانەکان و مەبەستی بەهێزبوونی زیاتری پێگەی خۆیەتی بۆ ئەگەری هەر دانوستانێکی داهاتوو لەگەڵ بەشار ئەسەدی سەرۆکی سوریا.
گریگۆری ڕاسپۆتین ئەو پیاوەی کە دەسەڵات نەیتوانی بیکوژێت! ئامادەکردنی: هاوڵاتی ئەو پیاوە ڕووسە عارف و تەڵەکەبازەی کە ژیانێکی هێندە سەیروسەمەرەی هەبووە، تا ئەمڕۆش مێژوونووسانی سەرسام کردووە و لەسەری دەنووسن. ساڵی ١٨٦٩ لە گوندێکی سیبیریا لە دایک بوو، منداڵی و قۆناغەکانی سەرەتای ژیانی، سەرنجڕاکێش نەبوون، تا ئەو کاتەی بانگەشەی کۆمەڵێک ئەزموونی سەیری ڕووحانی دەکات. دواتر بە سەرتاسەری ڕووسیادا گەشت دەکات و بە قسە و بانگەشە سەیرەکانی، هەوادار و شوێنکەوتوویەکی زۆر کۆ دەکاتەوە کە بڕوایان بەوە بوو ڕاسپوتین توانای کۆمەڵێک کاری موعجیزەئاسای هەیە. بەناوبانگترین پەیوەندی راسپوتین لەگەڵ بنەماڵەی ئیمپراتۆری ڕووسیا بوو. لە ساڵی 1905، بە تسارینا ئەلێکساندرا ئاشنا بوو، کە زۆر بەپەرۆش بوو بۆ چارەسەرکردنی کوڕە نەخۆشەکەی بە ناوی تسارێڤیچ ئەلێکسێی. گوتار و قسە پڕ لە تەلیسم و تەڵەکەبازانەکەی ڕاسپۆتین بۆ ئەلێکسی سەبارەت بە کەمکردنەوەی ئازار و شیفابەخشین وایان لە ئەلێکساندرا کرد بڕوا بکات کە ئەو لە لایەن خوداوە نێردراوە، ئەمەش دەسەڵاتێکی زۆری بەخشییە ڕاسپۆتین لەناو خێزانی شاهانەدا. تا وای لێ هات ڕاسپۆتینی شەیتان و تەڵەکەباز، دەستی بەسەر بەشێکی زۆری دادگای ڕووسیادا گرت و دەنگۆی ئەوە هەبوو کە لە پشتەوە بە نهێنیی وڵات بەڕێوە دەبات و توانای دەستکاریکردنی سیاسەتی ڕووسیای هەیە. بەڵام راسپوتین کەسێکی پیرۆز و بە ئەخلاق و لەخواترس نەبوو، بەڵکە بە بەدڕەوشتی و کارە چەپەڵانەکانی بەناوبانگ بوو. بە گوێرەی ڕاپۆرتەکان چەندان پەیوەندی سێکسی هەبووە، هەندێکیان لەگەڵ هاوسەری کەسایەتییە دیارەکانی کۆمەڵگای ڕووسیا. توانای ڕاسپۆتین لە ڕازیکردن و فریودانی خانمانی ڕووس، بە تایبەتیش خانمانی خێزانی شاهانە، وایان لە خەڵک کردبوو پێیان وابێت کە هەر بە ڕاستی ئەم پیاوە خاوەنی هێزی سەروسرووشتییە. ساڵی ١٩١٦ کۆمەڵێک خانەدان کە چیتر بەرگەی ئیشە چەپەڵانەکانی ئەویان نەدەگرت، بڕیان دا کە بیکوژن. هەوڵیان دا ژەهرخواردی بکەن، بەڵام ژەهرەکە کاری تێ نەکرد، بۆیە بڕیاریاندا بە چەقۆ هێرش بکەنە سەری، ئەمەشیان هەر سەری نەگرت، لە کۆتاییدا تەقەیان لێ کرد و چەند فیشەکێکی بەرکەوت دواتریش دەکەوێتە ناو ڕووبارێکەوە. دواتر کە تەرمەکەی دەدۆزنەوە، پزیشکان بۆیان دەردەکەوێت کە هۆکاری مردنەکەی وەستانی دڵی بووە بەهۆی ساردیی ئاوی ڕووبارەکەوە. تا ئێستاش چەندان نهێنیی و ڕاستی نەزانراو هەن سەبارەت بە ژیانی ئەم کەسایەتییە کە مێژوونووس و لێکۆڵەڕان هەوڵی دۆزینەوە و ئاشکراکردنیان دەدەن.
چۆن دەکرێت پیاوێک پاسپۆرتی وڵاتێکی پێ بێت و خەڵکی هیچ شوێنێکیش نەبێت؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی چیرۆکی پیاوی تاورد ڕووداوێکی نائاساییە کە لە ساڵی ١٩٥٤ لە فڕۆکەخانەی هانێدا لە تۆکیۆی ژاپۆن ڕوویدا. ئەم چیرۆکە پڕ لە نهێنییە پەیوەندی بە پیاوێکەوە هەیە کە بە پاسپۆرتێکەوە لە وڵاتێکەوە بە ناوی تاورد گەیشتە فڕۆکەخانە، کە لەلایەن دەسەڵاتدارانی ژاپۆنەوە نەناسرابوو و لەسەر هیچ نەخشەیەک دەرنەکەوت. ڕووداوەکە چۆن ڕوویدا؟ بەیانییەک پیاوێکی ئەوروپی کە جل و بەرگێکی جوانی لەبەردا بوو و پێدەچوو تەمەنی لە سییەکاندا بێت، گەیشتە فڕۆکەخانەی تۆکیۆ و پاسپۆرتەکەی پێشکەش بە کارمەندانی پێشوازی کرد. دوای پشکنین کارمەنندەکان سەریان سوڕما، چونکە پاسپۆرتەکە لەلایەن وڵاتێکەوە دەرچوو بوو بەناوی "تاورد"ەوە، نەتەوەیەک کە کارمەندانی پشکنین نەیانتوانی لەسەر هیچ نەخشەیەک بیدۆزنەوە. پیاوەکە بە چەند زمانێک قسەی دەکرد، لەوانە فەرەنسی و ژاپۆنی و بەڵگەنامەکانیشی ڕاستەقینە دەردەکەوتن، چونکە ڤیزەی وڵاتانی دیکەشی لەسەر بوو کە پێشتر گەشتی کردبوو بۆیان. کارمەندەکان بەهۆی ئەو دۆخەوە سەریان لێ شێوا و پۆلیسیان ئاگادارکردەوە. دواتر پۆلیسەکان پیاوەکەیان دەستبەسەر کرد تا لێکۆڵینەوەی زیاتری لەگەڵدا بکەن. بۆ شەوەکەی لە هۆتێلێکدا لە نزیک مەتاڕ لە ژێر چاودێریدا هێشتیانەوە و پاسەوانەکانیان ڕاسپارد بە وردی چاودێری بکەن و دڵنیابن لەوەی لە ژوورەکەیدا دەمێنێتەوە. بەڵام بەیانیەکەی کاتێک دەرگای ژوورەکەی دەکەنەوە دەبینن پیاوەکە لە ژوورەکەیدا نەماوە! دوای ئەوەی هەموو ژوور و ڕاڕەوەکانی هۆتێلە دەپشکنن هیچ نیشانە و ئاماژەیەک لە پیاوەکە و شێوازی هەڵهاتنەکەی نادۆزنەوە ودەبینن هەموو کەلوپەلەکانیشی بە پاسپۆرت و جانتای جلەکانیشییەوە دیار نەماون. بە پێی ئەو لێکۆڵینەوانەی دەزگا پەیوەندیدارەکان لەبارەیەوە ئەنجامیانداوە چەند بۆچوونێکی جیاواز هەیە لەسەری لەوانەش: سەرنجڕاکێشترین بۆچوون ئەوەیە کە مرۆڤ لە ڕەهەندێکی جێگرەوە یان گەردوونێکی هاوتەریبەوە هاتووە، بەم پێیەش بێت تاورد وڵاتێکی ڕاستەقینەیە و پیاوەکە بە هەڵە پەڕیوتەوە بۆ ناو واقیعی ئێمە و دوای لێپرسینەوە، گەڕاوەتەوە بۆ جیهانەکەی خۆی. بۆچوونێکی دیکە دەڵێت: ڕەنگە پیاوەکە گەشتیارێکی ناوکات بووبێت، لە داهاتووەوە یان قۆناغێکی تری کاتەوە هاتووە. هەندێکی دیکە پێیان وایە ئەو پیاوە سیخوڕ بووە و ناسنامە و بەڵگەنامەکانی هەڵبەسترابوون. بۆچوونێکی دیکە ئەوەیە کە تەواوی ڕووداوەکە فێڵ یان تێنەگەیشتن بووە، هەرچەندە ڕەفتاری ئارام و ڕاستیی بەڵگەنامەکانی پێچەوانەی ئەم بۆچوونانە دەسەلمێنن. سەرەڕای تێپەڕبوونی دەیان ساڵ، پیاوی تاورد تا ئێستا وەک نهێنیەکی چارەسەرنەکراو ماوەتەوە. هیچ بۆچوون و لێکۆڵینەوەیەکی یەکلاکەرەوە نییە ڕاستی و دروستی ئەم ڕووداوە بسەلمێنێت و ئەمەش وای کردووە وەک یەکێک لە ڕووداو و نهێنییەکانی جیهان بناسرێت.
تایبەتمەندی گۆرانییەکانی ئەم هونەرمەندە لە چیدایە و چۆن خزمەتی هونەری کوردی کردووە؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی هونەرمەندی دەنگخۆشی موكریان و شاری مەهاباد، (ئیبراهیم كەریم عەبدولڕەحمان عەبدولقادر)، کە نازناوی (ئیبراهیمی قادریی)ی لێ نراوە، لە گوندێكی هەڵكەوتەی نێوان دوو شاری ڕۆژهەڵاتی كوردستان ( مەهاباد و بۆكان) لە گوندی ( عیسا كەند) لە 26-4-1934 لە خانەوادەیەكی جوتیاری خانەدان و هونەردۆست چاوی بە سروشتی جوانی گوندەكەیان هەڵهێناوە. لە دواین چاوپێكەوتنیدا ئیبراهیم قادریی دەڵێت "لەسەر وەسیەتی بابم كە گوێم لێدەبوو ڕێگری لەوە ناكات گۆرانی بڵێم، ساڵی 1951دەستم بە گوتنی گۆرانی كرد". هونەرمەند ئیبراهیمی قادری باس لەو ڕۆژگارە دەكات كە دەناسرێت و تێكەڵاو بە خەڵكی و ئەو دنیا جوان و شیرینەی گۆرانی وتن بووە و دەڵێت: زۆرینەی ئەو هونەرمەندانەی کە گۆرانی فۆلکلۆرییان وتووە، هیچکامیان دەرچووی هیچ قوتابخانەیەكی هونەری نەبوون، بەڵکو بەو ئامێرە ڕەسەن و سادانەوە ( دەهۆڵ و زوڕنا، باڵەبان، جووزەله و زەڕب) حەوت شەو و حەوت ڕۆژ، بێ ماندووبوون زەماوەند و داوەت و شاییان گێڕاوه و شادی و خەنده و جووڵە و بزەیان خسووەتە سیما و دڵی گوێگر و بیسەرانی ئەو ئاهەنگانەوە. دیارترین گۆرانییەكانی كە لە باشووردا دەبیستراو جێی ڕەزامەندی گوێگران بوون، گۆرانی ( هەنار هەنار هەنارە، ئەی گوڵم ڕوو لە كوێ كەم، لێوت خوێنی گەشمە، شەهێن و شەهلا، هەی دكتۆر، شەمامه و خاڵخاڵ ، ئەو كراسە گوڵ هەنارە و دەیانی دیكە). شایەنی باسە لەناو گۆرانییە میللیەکاندا، گۆرانییەکانی ئیبراهیمی قادری خاوەن تایبەتمەندی و ڕیتمێکی کوردانەی پڕ لە ڕەسەنایەتین، کە وادەکەن ئەو کەسانەی لەگەڵیدا هەڵدەپەڕن و ئاهەنگ دەگێڕن، جۆشوخرۆشێکی گەرم و لێوان لێو لە شادییان تێبگەڕێ و بە جوڵەی جەستەیان فۆڕمێک لە پێداگری و پابەندی بە خاک و کولتوری دێرینەی کوردانەوە بەرجەستە بکەن. ئەم هونەرمەندە هەرچەندە ئاستی خوێندەواری كەم بووە، بەڵام سوودی زۆری لەهۆنراوەی شاعیران ( هەژار، هێمن، هێدی، حاجی هاشمی نانەوازادەگان، وەفایی، مستەفا بەگی كوردی، شەریف، سوارەی ئیلخانیزادە و چەندانی تر)..وەرگرتووه و ئاوازی لەسەر داناون و بەدەنگە خۆشەكەی وتوونی. لە ساڵی (1974) هونەرمەند لەلایەن بەڕێوەبەرانی ڕادیۆی كرماشانەوە خەڵاتی ڕێزلێنان لە بەرانبەر بەخشش و كارە هونەرییەكانی پێدەبەخشرێت. هونەرمەند ئیبراهیمی قادری، خاوەنی كەسایەتییەكی بەرز و خۆشەویست بووە و لە ماوەی ژیانی هونەریدا لەگەڵ زۆر لە هونەرمەندان پێكەوە گۆرانییان وتووە، لەوانە (حەسەن زیرەك، ڕەسوڵی نادری، سەید محەمەدی سەفایی، عەلی گڵێنانی، سەید عەلی سەردەشتی، قادر مامەندی و ئەحمەد شەنگە و ئیسماعیل سەردەشتی). لە دوای ڕاپەڕینی باشوری كوردستان لە ساڵی (1991) و هاتنەدی بارودۆخێكی جیاواز لە پارچەكانی دیكەی كوردستان و كرانەوەی سنوور لەنێوان ڕۆژهەڵات و باشوور، هونەرمەند لە ساڵی (2003) بە یاوەری هونەرمەندی شمشاڵژەنی گەورە ( قالە مەڕە ) و لە ساڵی (2006) و دواین جار لە ساڵی (2014) هاتووەتە باشووری كوردستان و لە شاری سلێمانی و هەولێر، لەلایەن بەشێك لە كەناڵەكانەوە بانگهێشت كراوە و بەرنامەی هونەری لەو كەناڵە ئاسمانی و لۆكاڵییەكان تۆماركردووە. هونەرمەند ئیبراهیم قادریی هونەرمەندی ناسراوی كورد، دوانیوەڕۆی سێشەممە لە شاری مهابادی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، بەهۆی نەخۆشییەوە كۆچی دوایی كرد. بە وتەی “کەمال موحیبی” کە یەکێکە لە کەسە نزیکەکانی وتوویەتی: "ئیبراهیم قادریی چوار ساڵە تووشی نەخۆشیی زەهایمەر بووە و ڕۆژ بە ڕۆژیش دۆخی تەندروستی خراپتر بووە تا دوێنێ بۆ دواجار ماڵئاوایی لە ژیان کردو و ئەمڕۆ چوارشەممە تەرمەکەی لە شاری مهاباد بە خاك سپێردرا.
چۆن توانی ببێتە فەڕمانڕەوای بەتڵیمۆس؟ گێڕانەوە مێژوویەکان چۆن باسی ئەم خاتوونە هەڵکەوتووە دەکەن؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی شاژنە کلیۆپاترای حەوتەم دوا فیرعەونی میسر بوو، یەکێکە بووە لە کەسایەتییە سەرنجڕاکێشەکانی شانشینی بەتلیمۆس. کلیۆپاترا لە 69ی پێش زایین لەدایک بووە، یەکێک بووە لە ژەنەڕاڵەکانی ئەسکەندەری مەکدۆنی کە دوای مردنی ئەسکەندەر بووەتە فەرمانڕەوای میسر. کلیۆپاترا لە ساڵی 51ی پێش زایین لەسەر تەختی پاشایەتی شان بە شانی برا بچووکەکەی، بەتلیمۆسی سێزدەهەم کە لە تەمەنی هەرزەکاریدا بوو، هاوبەشی حوکمڕانی دەکرد، سەرەتای حوکمڕانییەکەی بە گێژاوی سیاسی و ململانێی دەسەڵاتی خێزانییەوە بەڕێ کرد. کلیۆپاترا بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتی خۆی هەوڵیدا خۆی لەگەڵ کەسایەتییە بەهێزەکانی ڕۆمانیادا یەک بخات، چونکە میسر لەژێر کاریگەری ڕۆمانیادا بوو، یەکەم بەریەککەوتنی بە ڕۆمانیا لە کاتێکدا بوو کە جولیۆس قەیسەر لە ساڵی 48ی پێش زایین سەردانی میسری کرد. لە کاتی شەڕی ناوخۆی ڕۆمەکاندا بەدوای پۆمپیۆدا ڕۆیشت. کۆبوونەوەی نێوان کلیۆپاترا و قەیسەر شتێکی ئەفسانەییە، بەپێی گێڕانەوە مێژووییەکان، کلیۆپاترا بە دزییەوە چووەتە ناو کۆشکی قەیسەرەوە و بە سۆز و ژیرییە نائاساییەکەی، قەیسەری بەلای خۆیدا ڕاکێشاوە. دواتر قەیسەر پشتگیریی کلیۆپاترای کردووە تا لە شەڕی ناوخۆدا، شکست بە بەتلیمۆسی برای بهێنێت. کلیۆپاترا سەرکەوتوو بوو و تاجی فەرمانڕەوای کرایە سەری و وەک تاکە فەرمانڕەوای میسر دەستنیشانکرا، دواتر کەس نەیزانی برا بچووکەکەی چۆن مرد. کلیۆپاترا پەیوەندیی لەگەڵ فەرماندەیەکی ڕۆمانی بە ناوی مارک ئەنتۆنی دەبەستێت. بەیەکەوە هەوپەیمانییەکی ترسناک پێکدەهێنن، دواتر کوڕێک بە ناوی قەیسەر (بەتلیمۆسی پازدەهەم) دێنننە دنیاوە و بانگەشەی ئەوە دەکەن کە میراتگری قەیسەرە. قەیسەر لە ساڵی 44 پێش زایین دەکوژرێت و کلیۆپاترا بەبێ یار و هاوپەیمانێکی ڕاستەقینە دەمێنێتەوە. کلیۆپاترا و مارک، هەردووکیان لە ساڵی 30 پێش زایین کۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێنا. بەڵام ئەفسانەکان دەڵێن: کلیۆپاترا بۆ کۆتایی هێنان بە ژیانی خۆی جۆرێک لە ژەهری ماری بەکار هێناوە، هەرچەندە ئەم بابەتە تا ئێستاش مشرومڕی زۆری لەسەرە و یەکلا نەبووەتەوە. مردنی کلیۆپاترا بە واتای کۆتاییهاتنی شانشینی بەتلیمۆس و سەربەخۆیی میسر بوو. کلیۆپاترا نەک هەر کەسێکی شارەزای ستراتیژی بوو، بەڵکوو بووە هێمای دەسەڵات و کولتوری میسریش. کەسێکی خوێندەوار بووە، شارەزاییەکی باشی لە چەند زمانێکدا هەبووە و زۆر لێزانانە، حوکمی میسری ئەوکاتەی کردووە. تاکوو ئێستاش، چیرۆکی کلیۆپاترا ئیلهام و بیرۆکە بۆ چەندان کاری ئەدەبی و هونەری و سینەمایی لێوەردەگیرێت.
هاونیشتیمانیان ئەمجارەش لەسەرژمێریدا پەرۆشی خۆیان بۆ نەتەوەى كورد دەربڕی بەرپرسەكان هەڵوێستی كەركووكیان لەبەرچاو دەگرن؟ یان سەرژمێری بۆ مەرامی سیاسی و حزبی خۆیان بەكار دەهێنن؟! ئامادەکردنی: هاوڵاتی ڕۆژی 20ی مانگی 11ی 2024، پرۆسەی سەرژمێری گشتی لە سەرتاسەری عێراق ئەنجام دەدرێت، تیمەکانی سەرژمێری سەرقاڵی پرۆسەکەن و ئێستا لە قۆناغی دووەمدان، کە لە 17ی مانگەوە پرۆسەی گەڕان بە گەڕەکەکاندا دەستی پێکردووە و ولە قۆناغی کۆتاییدا، ڕۆژەکانی 20 و 21 ی مانگ قەدەغەی هاتوچۆ ڕادەگەیەنرێت، بەمەبەستی مانەوەی هاوڵاتیان لە ماڵەکانیاندا و بەڕێوەچوونی ئەنجامدانی پرۆسەکە بەشێوەیەکی دروست. بەشێکی زۆر لە خاوەن سەرنج و چاودێرانی سیاسی ترسیان لەم سەرژمێریە هەیە و پێیان وایە لێدانە لە پێگەی هەرێم و دژی بەرژەوەندییەکانی گەلی کوردە، چونكە عەرەبێكی زۆر هاوردەی ناوچەكانی ماددەی 140 كراون و كوردێكی زۆرى ناوچەكانی ماددەی 140 دانیشتووی هەرێمی كوردستانن. بەرپرسە كوردەكان داوا لە کەرکوکییەکان دەکەن لەهەر شوێنێکن ئەم چەند کاتژمێرەی کە ماوە بگەنەوە شاری کەرکوک و بەشداربن لە سەرژمێری گشتیی دانیشتوواندا و داهاتووی خۆیان و نەوەکانیان زامن بکەن. محەممەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق وتارێکی لەبارەی پرۆسەی سەرژمێریی گشتی لە عێراق و هەرێمی کوردستان پێشکەشکرد و داوای لە هاوڵاتییان کرد هاوکاریی تیمەکانی سەرژمێریی بکەن و پابەندی قەدەغەی هاتوچۆ بن و زانیاریی دروست بدەن و گوێ لە دەنگۆ ناڕاستەکان نەگرن. سودانی رایگەیاند، سەرژمێری تەنها داتا و کەڵەکەکردنی ژمارە نییە، بەڵکو هێڵی دابەشکەری نێوان پێشبینی و راستییەکانە و ئامرازێکی یەکلاکەرەوەیە بۆ دیاریکردنی بڕیارە گرنگ و کاریگەرەکان. وتیشی، "باشترین ڕێگەی سەردەمیانەمان گرتووەتە بەر بۆ جێبەجێکردنی پرۆسەی سەرژمێری بەشێوەیەکی ورد و زانستی و ئەلیکترۆنی بۆ ئەوەی ئەنجامەکانی خزمەت بە ئێستا و داهاتووی عێراقییەکان بکات." لەلایەن خۆیەوە وەزارەتی پلاندانانی هەرێمی کوردستان رایگەیاند هەر هاوڵاتییەک بگەڕێتەوە بۆ زێدی خۆی لە کەرکوک و شوێنی مانەوەی نەبێت هاوکاریی دەکەن. دارا رەشید، وەزیری پلاندانانی حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، "دەبێت هاوڵاتییان ئەوە بزانن کە ئەم سەرژمێرییە بۆ ئێمە زۆر گرنگە و داتاکانی لە داهاتوودا بەکاردەهێنرێت، پێویستە ئەوانەی دانیشتووی هەرێمی کوردستانن هاوکاریی بژمێرەکان بن، چونکە ئەمە لە بەرژەوەندی کورد دەشكێتەوە". ئاماژەی بەوەشکرد، "شەڕی ئێمە لەسەر کەرکوک و ناوچە کوردستانییەکانە، داوا لە هاوڵاتییانی ئەو ناوچانە دەکەین ستەم لە خۆیان و لە مێژوویان و لەو میراتەی باو و باپیرانیان بۆیان جێهێشتوون نەکەن، بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان و دەبێت هەر کەرکوکییەک لە هەر شوێنێک بێت بگەڕێتەوە زێدی خۆی و ئێمە وەک حکومەت هەموو جۆرە هاوکارییەکی دەکەین". بەپێی دوایین زانیارییەکان كەركووكیەكان بەلێشاو دەگەڕێنەوە زێدی خۆیان بۆ خۆناونووسكردنیان لە كركووك و ئەمەش بەوتەی بەرپرسان لە بەرژەوەندی كورد دەشكێتەوە، بەڵام ئاخۆ بەرپرسانی كورد ئەو هەڵوێستەی هاونیشتیمانیانی كەركووك لەبەرچاو دەگرن، یان هەر وەك جارانی پێشوو، تەنها سەرژمێری بۆ مەرامی سیاسی و حزبی خۆیان بەكار دەهێنن؟!
چی دەزانیت لەبارەی ئەو کارەساتە ئەتۆمییەوە کە لە ساڵی ١٩٨٦دا ڕوویدا؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی لە ٢٦ی نیسانی ١٩٨٦دا جیهان شایەتحاڵی یەکێک لە خراپترین کارەساتەکانی ئەتۆمی بوو لە مێژوودا، ئەویش کارەساتی چێرنۆبڵ بوو. وێستگەی ئەتۆمی چێرنۆبیل دەکەوێتە نزیک شارۆچکەی پریپیات لە باکوری ئۆکرانیا کە ئەوکات بەشێک بوو لە یەکێتی سۆڤیەت، تەقینەوەیەکی کارەساتباری بەخۆیەوە بینی کە بڕێکی زۆر مادەی تیشکدەرەوەی ئاڕاستەی ناو ژینگە کرد. ئەم کارەساتە نەک هەر مەترسییەکانی وزەی ئەتۆمی ئاشکرا کرد، بەڵکو هاوکات کەموکوڕیەکانی وەڵامدانەوەی حکومەتی سۆڤیەتیشی بۆ قەیرانەکە ئاشکرا کرد. کارەساتەکە لە کاتی تاقیکردنەوەی سەلامەتی درەنگانی شەودا لەسەر ڕیاکتۆر ٤ی کارگەی چێرنۆبیل ڕوویداوە. تاقیکردنەوەکە بۆ پچڕانی کارەبا و دیاریکردنی ئەوەی کە تۆرباینی ڕیاکتۆرەکە دەتوانێت کارەبا بەرهەمبهێنێت بۆ ساردکردنەوەی ناوکەکە، داڕێژرابوو. بەهۆی تێکەڵەیەک لە دیزاینی ڕیاکتۆرەکەدا، بەهۆی هەڵەی بەڕێوەبەر و پرۆتۆکۆڵی سەلامەتی ناتەواوەوە، تاقیکردنەوەکە بە شێوەیەکی ترسناک هەڵەی تێدا کرا. بەرهەمی هێزی ڕیاکتۆرەکە زۆر دابەزی، دواتر بەرزبوونەوەی کۆنترۆڵنەکراو لە گەرما و پەستاندا. تەقینەوەی هەڵمیی دەفری ڕیاکتۆرەکەی شکاند و قاپە کۆنکرێتیییەکەی هەڵفڕی و پاشماوەی تیشکدەرەوەکانی بڵاوکردەوە بۆ ناو بەرگەهەوا. تەقینەوەکە ئەوەندە بەهێز بوو کە بووە هۆی ئاگرکەوتنەوە لە بینای ڕیاکتۆرەکەدا و دەردانی گەردیلە تیشکدەرەکانی وەک یۆد و سیزیۆم و سترۆنتیۆمی تیشکدەر، کە ناوچەیەکی فراوانی ئەوروپایان پیس کرد و کاریگەرییە ڕاستەوخۆکانی بێئەندازە وێرانکەر بوون. لە کاتی تەقینەوەکەدا دوو کرێکاری کارگەکە گیانیان لەدەستدا و لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا دوای ڕووداوەکە ٢٨ کرێکاری فریاکەوتن بەهۆی توندی تیشکەکانییەوە گیانیان لەدەستدا. دەسەڵاتدارانی سۆڤیەت درەنگ دانیان بە قەبارەی کارەساتەکەدا نا، تا دوو ڕۆژ دواتر لە سویددا کاریگەریی بەرزبوونەوەی تیشکدانەوە دۆزرایەوە، لەوێوە جیهان لەو کارەساتە ئاگادار کرایەوە. پاشان کەوتنەخوارەوەی تیشکدەر لە سەرانسەری ئەوروپادا بڵاوبووبووەوە، ئەمەش نیگەرانی وڵاتانی دراوسێی لێکەوتەوە. ڕاستەوخۆ دوای ئەوە زیاتر لە ١٠٠ هەزار کەس لە ناوچە پیسبووەکانی دەوروبەری چێرنۆبیل چۆڵکران، لەنێویاندا شاری پریپیاتی کە نزیک بوو لە شوێنی کرێکارانی کارگەکەوە. کارەساتی چێرنۆبڵ لێکەوتەی دوور مەودای هەبوو، چ بۆ هێزی ئەتۆمی و چ بۆ خودی یەکێتی سۆڤیەتیش. چونکە نهێنی و خراپی بەڕێوەبردنی سیستەمی سۆڤیەتی ئاشکرا کرد. هەروەها پیشەسازی ئەتۆمی جیهانی ڕووبەڕووی لێکۆڵینەوەی زیاتر بووەوە، ئەمەش بووە هۆی بەهێزتربوونی ڕێساکانی سەلامەتی و خاوبوونەوەی بنیاتنانی وێستگەی ئەتۆمی نوێ. ئەمڕۆ چێرنۆبڵ وەک هێمایەکی مەترسیی وزەی ئەتۆمی ماوەتەوە و میراتەکەی بەردەوامە لە داڕشتنی مشتومڕەکاندا سەبارەت بە سیاسەتی وزە و پاراستنی ژینگە لە سەرانسەری جیهاندا. هەروەها بە یادهێنەرەوەی ئەو ساتە تاریکانەیە کە هێزی تەکنەلۆژی و توانا مرۆییەکان دەستەوسان دادەمێنن بە دیار کارەساتەکانەوە. بۆیە پێویستە زۆر بە وریاییەوە کار لەسەر کۆنترۆڵکردنی ئەو جۆرە وزانە بکرێت، کە بچوکترین هەڵەکردن لە ڕێکخستن و کۆنترۆڵکردنیاندا ڕەنگە کارەساتی گەورەی لێ بکەوێتەوە.
چۆن دەتوانرێت ئاڕاستەکانی چەپ و ڕاست لە مرۆڤدا دیاری بکرێت؟ جیاوازی چەپدەستەکان و ڕاستدەستەکان چییە و توێژینەوەکان چی دەڵێن لەو بارەیەوە؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی چەند توێژەرێکی ئەمریکی لەم دواییانەدا ڕایانگەیاند کە ئەنجامی پشکنینی مێشک دەریدەخات کەسانی چەپ دەست یاخود چەپە، بە شێوەیەکی جیاوازتر بیردەکەنەوە لە کەسانی ڕاستە. چونکە ئەو کەسانە زیاتر لای ڕاستی مێشکیان چالاکترە بۆ ئەنجامدانی هەندێک ئەرکەکانیان. شارەزایان پێیان وایە ئەم جیاوازییە لە کارکردنی مێشکدا دەتوانێت داهێنان ئاسانتر بکات. ئێریک زیلمەر، مامۆستای دەروونناسی دەمارەکان لە زانکۆی درێکسێل لە ئەمریکا دەڵێت: کەسانی چەپ دەستەکان کەمتر دابەشبوونی مێشکیان نیشان دەدەن لە چاو ڕاست دەستەکان. جگە لەوەش دەڵێت؛ مێشکی مرۆڤ دابەش دەبێت بەسەر دوو(نیوەگۆی چەپ و ڕاست) کە هەر نیوەیەک بەرپرسە لە کۆمەڵێک ئەرک، نیوەگۆی چەپ بە گشتی پەیوەستە بە قسەکردن، نووسین، ژمێریاری، زمان و تێگەیشتنەوە، لە کاتێکدا نیوەگۆی ڕاست کۆنترۆڵی داهێنان و لێهاتوویی و ڕیتم و میوزیک و دەربڕینی هونەری دەکات. بە پێی توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠١٠ دەرکەوتووە کە چەپ دەستەکان لە کاتی سەیرکردنی دەموچاودا هەردوو نیوەگۆی چەپ و ڕاستی مێشکیان بەکاردەهێنن. بەڵام بۆ دەستڕاستەکان لەم لێکۆڵینەوەیەدا، ناسینەوەی دەموچاو تا ڕادەیەکی زۆر لەسەر لای ڕاستی مێشک وەستاوە و نیوەگۆی چەپ بەکار ناهێنن. کاتینا باجاج، توێژەری دەروونناسی کلینیکی و هاوبەشی دامەزرێنەری کۆمپانیای Daydreamers دەڵێت: "ئەمە دەرفەت بۆ چەپدەستەکان دەڕەخسێنێت کە زیاتر خەیاڵەکانیان بەکاربهێنن، چونکە ئەمە دەتوانێت یارمەتیان بدات بۆ پەرەپێدانی داهێنان". توێژەران بە تەواوی نازانن بۆچی نزیکەی ١٠%ی دانیشتوانی جیهان چەپەن. بەڵام هەندێک لە لێکۆڵینەوەکان ئاماژەن بۆ ئەوەی کە چۆن و کەی کەسی ڕاستە یان چەپە دیاری بکرێت. لە توێژینەوەیەکدا، توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە دەتوانن بە شێوەیەکی زانستی پێشبینی حەزی منداڵ بکەن بە چاودێریکردنی ئەوەی کە حەزی لە جوڵەی کام دەستە لە سکی دایکیدا. توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کەسانی ڕاستە جیاوازن لە کەسانی چەپە لە ڕووی ناهاوسەنگی مێشکەوە لە ١٠ ناوچەی دیاریکراوی مێشکدا. لە هەر ١٠ ناوچەکەی مێشکدا، مادەی خۆڵەمێشی نیوەگۆی ڕاست لە چەپدەستەکاندا تاڕادەیەک گەورەتر بووە لەوانەی کە ڕاستەن، ئەمەش پەیوەندی بە زیادبوونی سەرچاوە دەمارییەکانەوە هەیە بۆ پشتگیریکردن لە ڕۆڵی ئەو نیوەگۆیە لە کۆنترۆڵکردنی دەستی چەپدا. هەروەها زانایان بۆیان دەرکەوتووە کە جینات کاریگەری لەسەر دەستی ڕاست و چەپیش هەیە و پەیوەندی بە کەمی سیمیتری مێشکەوە هەیە لە بوارەکانی پەیوەست بە زمانەوە. ئەوەی جێگای سەرنجە ئەوەیە کە یەکێک لەو جینانەی کە لەم بابەتەدا بەشدارە بریتییە لە NME7، چونکە ئەم جینە کاریگەری لەسەر پێگەی ئەندامەکانی لەش وەک دڵ و جگەر هەیە. بە بڕوای فرانک، ڕەنگە ڕاستەکان و چەپەکان لە ماوەی گەشەکردنی مێشکی مرۆڤدا تا ڕادەیەک پەیوەندییان هەبووبێت و مێژوویەکی پەرەسەندنی هاوبەشیان هەبێت، بەڵام ئەمە لەو ڕاستییە کەم ناکاتەوە کە چەپ دەستەکان بە تواناترن، چونکە ئەوانەی چەپەن بەشی لای ڕاستی مێشکیان چالاکانەتر کار دەکات.
چی دەزانیت لەبارەی کۆمەڵکوژی خوارزمییەکانەوە؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی لە ساڵی 1220، مەغۆلەکان هێرشێکی بەرفراوان دەکەنە سەر ئیمپراتۆریەتی خوارزمی، هێزەکانی جەنگیزخان شاری ئورگنچی دەگرن، کە یەکێک بوو لە دوایین قەڵاکانی فەرمانڕەوایانی خوارزمی. پاش گەمارۆیەکی دڕندانە و بەرگرییەکی زۆری خوارزمییەکان، مەغۆلەکان شارەکە داگیر دەکەن. لە ئاکامدا، یەکێک لە قێزەونترین کۆمەڵکوژییەکانی مێژووی مرۆڤایەتی دروست دەبێت و تێیدا، 70,000 دیل دەکوژرێن. ئەم دیلانە بە پلەی یەکەم لە سەرباز و خەڵکانی مەدەنی پێک هاتبوون و لە دوای پاشەکشەی هێزی خوارزمییەکانەوە جێمابوون. گێڕانەوەی جیاواز لەبارەی شێوازی کوشتنیانەوە هەیە، بەڵام زۆرینەی سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە بە شێوەیەکی ئێجگار دڕندانە و بێویژدانانە کوژراون. هەندێکیان بەکۆمەڵ، بە شمشێر و تیر و چەکی تر کوژراون، هەرچی ئەوانی تریش بوون، بە زیندوویی نێژراون یان وەک قەڵغان لە جەنگەکاندا بەکار هێنراون. ئامانجی مەغۆلەکان تەنها تۆڵەسەندنەوە نەبوو، بەڵکو ناردنی پەیامێکی ڕوون و ترسناک بوو: هەر کەسێک بە ڕووی مەغۆلەکاندا بوەستێتەوە، دووچاری چارەنووسێکی کارەساتبار دەبێتەوە. کوشتنی 70,000 کەس لە ئورگنچ تەکنیکێک بوو کە مەغۆلەکان بۆ دروستکردنی ترسی دەروونی بەکاریان هێنا. سوپاکەی جەنگیزخان زۆر پشتی بەوە دەبەست کە لە ڕێی دروستکردنی ترس و تۆقەوە و پێش ئەوەی بچێتە مەیدانی جەنگ، بە تەواوی ورە و ئیرادەی دژمنەکانی بشکێنێت. هەواڵی ئەم کۆمەڵکوژییە نامرۆڤانەیە و شێوازی کوشتنی دیلەکان، هەر زوو بە ناوچەکەدا بڵاو بووەوە و ترسێکی زۆری لە دڵی نەیارانی مەغۆلدا چاند. ئورگنچ بە تەواوی لەناوچوو. مەغۆلەکان بینا و ژێرخانی شارەکەیان وێران کرد و کولتووری ئەو ناوچەیەیان سڕییەوە. ئیدی ئەم شکستە، بەرە بەرە کۆتایی بە ئیمپراتۆریەتی خوارازمی هێنا و مەغۆلەکانیش بە سەرکردایەتیی جەنگیز خان، زیاتر پەلیان بەرەو ئاسیای ناوەڕاست هاویشت.
سود و زیانەکانی ئەم تەکنەلۆژیا نوێییە چییە؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی دەستەواژەی «زیرەکیی دەستکرد» لەمڕۆدا زۆر بەکاردێت بەشێوەیەک زۆر کەس هەن دەترسن لەوەی رۆژێک بێت و ئامێر و رۆبوتە زیرەکەکان کۆنترۆڵی مرۆڤایەتی بکەن و بەسەرماندا زاڵ بن، راستە هێشتا ئەو واقیعە دوورە، بەڵام ئایا زیرەکیی دەستکرد چییە؟ لەڕووی گەشەسەندنەوە بە کوێ گەیشتووە؟ زیرەکی دەستکردبریتییە لە تیۆری و پەرەپێدانی پرۆگرامەکانی کۆمپیوتەر کە توانای هەبێت چارەسەری کێشەکان بکات و هەندێک ئەرک ئەنجام بدات کە پێویستی بە زیرەکی مرۆڤە، بۆ نموونە تێگەشتن لە کەسی بەرامبەر، ئەنجامدانی گفتوگۆ، و دەیانجۆر چالاکی دیکە و هەموو ئەو شتانەی کە پێویستی بە مرۆڤ و ژیرییەکەی هەیە بۆ ئەوەی ئەنجامی بدات. زیرەکیی دەستکرد ئەو زیرەکییەیە کە ئامێر و بەرنامەکانی کۆمپیوتەر پیشانی دەدات، بەجۆرێکە هاوشێوەی توانا هزرییەکانی مرۆڤە، وەکو توانای فێربوون و گەیشتنە ئەنجام و کاردانەوە دەربارەی ئەو دۆخانەی لە ئامێرەکەدا بە بەرنامە نەکراوە، هەروەها زیرەکیی دەستکرد بە واتای ئەو کەرتە ئەکادیمییە دێت کاردەکات لە دروستکردنی کۆمپیوتەر و ئەو بەرنامانەی توانای ئەوەیان هەیە رەفتاری زیرەکانە بنوێنن. جۆن مەکارسی کە ساڵی 1955 ئەم دەستەواژەیەی داناوە دەڵێت: زیرەکیی دەستکرد بریتییە لە زانست و ئەندازیاریی دروستکردنی ئامێری زیرەک. لەم چەند ساڵەی دواییدا گۆڕانکاری و پێشکەوتنی گەورە لەو بوارەدا روویداوە و تەکنیکی «فێربوونی قووڵ» دیارترین سیمایەتی، کاری بریتییە لە پەرەپێدانی تۆڕی دەماریی دەستکرد شێوەی کارکردنی وەکو مێشکی مرۆڤ وایە، واتا توانای ئەوەی هەیە ئەزموون و تاقیکردنەوە و فێربوون و پەرەپێدانی خودی خۆی بکات بەبێ دەستێوەردانی مرۆڤ. تەکنیکی «فێربوونی قووڵ» سەلماندی توانای ئەوەی هەیە وێنەکان بناسێتەوە و لە رستەکان تێبگات و وەریانگێڕێت بۆ زمانی دیکە، لەگەڵ چەندان توانای تر کە کۆمپانیا ئەمریکییەکانی هاندا بە تایبەتی فەیسبووک و گۆگڵ تاوەکو وەبەرهێنانی تێدا بکەن و لێکۆڵینەوەکانیان لەو بوارەدا چڕبکەنەوە بەبێ گوێدانە ئەو هۆشدارییانەی دەدرێت لەبارەی ئەوەی رەنگە گەشەسەندنی زیرەکیی دەستکرد هەڕەشە بێت بۆ مرۆڤایەتی. مێژووی زیرەکی دەستکرد مێژووی زیرەکی دەستکرددەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی جەنگی جیهانی دووەم. کاتێک هێزەکانی ئەڵمانیا ئامێری ئینیگمایان بەکارهێنا بۆ کۆدکردن و ناردنی نامە بە شێوەیەکی پارێزراو و زانای ئینگلیزی ئالان تورینگ هەوڵی شکاندنی ئەو کۆدانەی دەدا. تۆرینگ و تیمەکەی ئامێری بۆمبیان دروستکرد کە ئەو مەتەڵەی چارەسەر کرد. هەردوو ئامێری ئینیگما و بۆمب بنچینەی فێربوونی ئامێرن کە یەکێکە لە لقەکانی ژیری دەستکرد. تۆرینگ ئامێرێکی بە زیرەک دادەنێت کە پەیوەندی لەگەڵ مرۆڤێکدا دەکات بەبێ ئەوەی هەستی قسەکردن لەگەڵ ئامێرەکە پێبدات و ئەمەش پرسی بنەڕەتی زیرەکی دەستکردە، واتە دروستکردنی ئامێرێک کە وەک مرۆڤ بیربکاتەوە و بڕیار بدات و مامەڵە بکات. داهاتووی زیرەکی دەستکرد لەلایەکی دیکەوە تەکنیکەکانی زیرەکیی دەستکرد بەشێوەیەکی خێرا پەرەدەستێنن و ساڵ بەساڵ ئاڵۆزتر دەبن، لەوبارەیەوە جیۆفری هینتۆن لێکۆڵەر لەبواری زیرەکیی دەستکرد لە کۆمپانیای گۆگڵ و زانکۆی تۆرنتۆ باس لەوە دەکات لەماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا زیرەکیی ئامێرەکان هاوشانی زیرەکیی مرۆڤ دەبێت. شایەنی باسە ئەم لێکۆڵەرە لەپشت پەرەپێدانی بەرنامەی گۆگڵی زیرەکی ناسراو بە «ئەلفانگۆ» وە بوو کە توانی لە پاڵەوانی یاری «گۆ» بەرێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا رای وایە نابێت لە زیرەکیی دەستکرد بترسین، چونکە هەر تەکنیکێکی نوێ جێی مەترسی دەبێت ئەگەر بەخراپی بەکاربهێنرێت و مەسەلەکە پەیوەستە بەشێوازی مامەڵەکردنمان لەگەڵ تەکنەلۆجیادا بەشێوەیەک بۆ مرۆڤ زیانبەخش نەبێت. هاوکات مارک زوکەربێرگ دامەزرێنەر و سەرۆکی فەیسبووک رای وایە ئەو ئامێرانەی زیرەکیی دەستکردیان هەیە رۆژێک لە رۆژان هەستە مرۆییەکانیان دەبێت وەکو بینین و هەستکردن تەنانەت لە مرۆڤیش زیاتر.
.png)
.png)
