.jpeg)
نەتەوە یەکگرتوەکان لەسەر دۆخی ئابوریی جیهان هۆشداریی دەداتە و جەخت دەکاتەوە مەترسیی گەورە لەسەر دۆخی ئابوریی لە ئارادایە. رێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان لە راپۆرتێکی نوێدا بڵاوی کردوەتەوە؛ لەماوەی ساڵانی رابردودا چەند شۆکێکی گەورە دۆخی ئابوریی جیهانی گرتوەتەوە کە بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و هێرشی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا و بەرزبونەوەی لەناکاوی رێژەی هەڵاوسان نمونەی ئەو شۆکە ئابورییانە بون. لە راپۆرتەکەدا ئەوە خراوەتەڕو؛ چاوەروان کراوە ئاستی گەشەی ئابوری بەشێوەیەکی بەرچاو خاوبونەوە بەخۆیەوە ببینێت و بۆ 1.9 دابەزێت لەکاتێکدا کە لە ساڵی 2022 گەیشتبوە %3. لەبارەی ئەو رێکارانەی کە حکومەتەکان دەبێت بیگرنەبەر بۆ روبەروبونەوەی دۆخی نەخوازراوی ئابوری، ئەنتۆنیۆ گۆتیرێز، سکرتێری گشتیی نەتەوەیەکگرتوەکان رایگەیاندوە؛ نابێت وڵاتان پەنا ببنە بەر پەیڕەوکردنی سیاسەتی (سک هەڵگوشین) چونکە ئەوە دەبێتە هۆی زیاتربونی نادادپەروەری و لێکەوتە نەرێنییەکانی دۆخی دارایی زیاتر دەکات.
وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه 25ی1ی 2023 لە راگه‌یه‌ندراوێکدا ڕایگەیاند: 60 تەنكەر نه‌وت کە دەکاتە دوو ملیۆن لیتر نەوتی سپی، ره‌وانه‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت، بە هەماهەنگی لەگەڵ پارێزگاكان و ئیدارە سەربەخۆكان بێبەرامبەر بەسەر هاووڵاتییان دابەشدەكرێت. وەزارەت ئاماژەی بەوەش داوە، لەم بڕە نەوتە 30 تەنكەر بۆ پارێزگای هەولێر، دهۆك و ئیدارەی سەربەخۆی سۆران و زاخۆ دابیندەکرێت، هەروەها 30 تەنكەریش بۆ پارێزگای سلێمانی، هەڵەبجە و ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان و راپەرین دابیندەکرێت.
هاوڵاتی تادێت كات لەبەردەم كابینەكەی محەممەد شیاع سودانی كەمتر دەبێتەوەو هێشتا پرۆژەیاسای بودجەی ئەمساڵ كە بەگەورەترین پرۆژە بودجە لەمێژووی وڵاتدا وەسفدەكرێت كەبڕەكەی زیاترە لە 150 ترلیۆن دینار نەچووەتە پەرلەمان، هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتیش جەخت لەوەدەكاتەوە پێویستە پرۆژەیاسای بودجە تێبپەڕێت، راوێژكاری دارایی و ئابووریی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش دەڵێت، ئەگەری زۆرە هەفتەی داهاتوو رەشنووسی بودجەی ساڵی 2023ـی عێراق رەوانەی ئەنجوومەنی نوێنەران بكرێت، جێگری سەرۆك وەزیرانیش دەڵێت لەئەنجومەنی وەزیران خوێندنەوەمان بۆ كردووەو بەمنزیكانە بودجە دەنێرین بۆ پەرلەمان، ئەندامێكی لیژنەی داراییش لەپەرلەمانی عێراق پێشبینیدەكات لەپەرلەمان گفتوگۆی زۆر لەسەر پرۆژەیاساكە بكرێت. پرۆژەیاسای بودجە كەساڵانە لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەنددەكرێت، لەساڵی رابووردوودا بەهۆی دۆخی سیاسی عێراقەوە نەچووە پەرلەمان و حكومەتی عێراقی ساڵێكی بەبێ بودجە بەڕێكرد، بۆ ئەمساڵیش یەكێك لەبەڵێنەكانی محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەوەبوو لەكاتی خۆیدا بودجە بباتە پەرلەمان و دەنگی لەسەربدرێت، بەڵام بەهۆی چەندین گرفتەوە پێناچێت بەمزووییە ئەو بەڵێنە بەدیبێت بەتایبەت یەكێك لەو بڕگانەی كە كێشەی گەورەی لەسەر بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانە كەتاوەكو ئێستاو دوای چەندین سەردانی وەفدی هەرێم هێشتا بەغداو هەرێم نەگەیشتوونەتە رێككەوتن. لەكۆبوونەوەیەكدا كە لەنووسینگەی نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانێتی دەوڵەتی یاسا بەڕێوەچوو، لایەنەكانی هاوپەیمانێتی ئیدارەی دەوڵەت كەپێكهێنەری سەرەكی حكومەتی عێراق و پەرلەمانیان بەدەستەوەیە رایانگەیاندووە پێویستە پەلەبكرێت لەتێپەڕاندنی بودجەو ئەو پرۆژەیاسایانەی كەپەیوەستن بەژیانی خەڵكەوە، كە ئەمەش بەهۆی ئەوەی زۆرینەی پەرلەمانیان بەدەستە ئاماژەیەكی گرنگە بەوەی كە ئەو لایەنانە سوورن لەسەر تێپەڕاندنی بودجە لەماوەیەكی نزیكدا. لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراقیش ئاشكرایكردووە لەسەدا 95ی پرۆژە بودجەی عێراق تەواوبووەو لەئێستادا حكومەت خەریكی هەندێك چاكسازییە تیایدا. لەڕاگەیەندراوێكدا لیژنەكە رایگەیاندووە بەهۆی ئەو ئاڵۆزی و پشێوییەی كە لەبازاڕو نرخی دۆلاردا هەیە وایكردووە حكومەت بەپرۆژەیاسای بودجەدا بڕواتەوەو لەگەڵ واقیعدا بیگونجێنێت، لیژنەكە جەختیش لەوەدەكاتەوە كە زیاتر لەسەدا 95ی بودجە تەواوبووەو پێش كۆتایی ئەم مانگە دەگاتە پەرلەمان، ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات دۆسیە گرنگەكانی وەك پیشەسازی و كارەباو تەندروستی و پشتگیری كەرتی تایبەت بەتایبەت لەبابەتی دامەزراندن لەبودجەدا ئامادەیی هەیەو گفتوگۆكانیش لەپەرلەمان مانگێك زیاتر ناخایەنێت. بەپێی زانیارییەكانیش پرۆژەیاساكە بەر لەدوو هەفتە زیاتر لەلایەن وەزارەتی دارایی و پلاندانانەوە ئامادەكرابوو، بەڵام لەكاتی پێداچوونەوەدا لەئەنجومەنی وەزیران دەركەوت لەچەند بەندێكدا هەڵئاوسان هەیەو نێردرایەوە تا چاكبكرێت. رێبوار ئەوڕەحمان ئەندامی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی عێراق بە (هاوڵاتی) راگەیاند: بودجە هێشتا لەئەنجومەنی وەزیرانەو لەوێ لیژنەیەك پێكهێنراوە كەبودجە لەگەڵ بەرنامەی حكومەت بگونجێنن، ئاماژە بەوەشدەكات نرخی یەك بەرمیل نەوت تیایدا بە ٧٥ دۆلار خەمڵێنراوەو یەک دۆلاریش بە هەزارو 450 دینارو بڕی بودجەكەش دەگاتە ١٣٠ تا ١٤٠ ترلیۆن دینار. دەربارەی پشكی هەرێمی كوردستانیش لەبودجەدا ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی دەڵێت بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی تائێستا هەیە پشكی هەرێم بەڕێژەی لەسەدا ١٤ دەستنیشانكراوە، هاوكات جەختیش لەوەدەكاتەوە رای كوتلە سیاسییەكان لەسەر بەشە بودجەی هەرێم وەستاوەتە سەر رێككەوتنی هەرێم و بەغداو پێی وایە رای پەرلەمانتاران رای حزبەكانی خۆیانە ئەگەر رێكبكەون لەگەڵ هەرێم دەنگی پێدەدەن و رێشنەكەوتن دەنگی پێنادەن، دەشڵێت ئەگەر حكومەت خزمەتگوزاری پێشكەش نەكات و گەندەڵی بەردەوام بێت چارەنووسی وەك ئەوانەی پێشووتر دەبێت، هاوكات پێشبینیش دەكات لەپەرلەمان گفتوگۆی زیاتر لەسەر پرۆژەیاساكە زیاتر بكرێت چونكە ساڵی رابردوو بودجە نەبووەو كێشەیەكی زۆر كەڵەكە بووەو ئەم حكومەتەش دەیەوێ بەپێشكەشكردنی هەندێ خزمەتگوزاری خەڵك رازی بكات. پشكی هەرێمی كوردستان لەساڵانی پێشووتردا لەسەدا 17بووە، بەڵام لەم چەندساڵەی دواییدا كەمكرایەوە بۆ لەسەدا 12و لەسەدا 14، لەئێستاشدا هەموو هەوڵەكانی وەفدی حكومەتی هەرێم لەبەغدا گەڕانەوەیە بۆ لەسەدا 17، بەڵام پێناچێت دەسەڵاتدارانی بەغدا بەوە رازیبن و بەپێی ئەو زانیارییە میدیایانەی كە بڵاوكراونەتەوە لەڕووی مەبدەئییەوە هەردوو وەفدی حكومەتی هەرێم و بەغدا لەسەر لەسەدا 14 بۆ هەرێمی كوردستان رێككەوتن، بەڵام ئەوە لەپەرلەمان یەكلایی دەبێتەوە، بەپێی لێدوانی بەرپرسانی هەرێمیش لەدانوستانەكانیان لەگەڵ بەغدا بەردەوام دەبن. فوئاد حسێن جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری دەرەوەی عێراق رایگەیاندووە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق خوێندنەوەی بۆ پرۆژەیاسای بودجە كردووەو بەمنزیكانە بودجە دەنێرن بۆ پەرلەمانی عێراق. راوێژكاری دارایی و ئابووریی سەرۆكوەزیرانی عێراق دەڵێت، ئەگەری زۆرە هەفتەی داهاتوو رەشنووسی بودجەی ساڵی 2023ـی عێراق رەوانەی ئەنجوومەنی نوێنەران بكرێت و دەڵێت، لەهەموو دۆخێكدا لە 200 ترلیۆن دینار تێناپەڕێنێت. مەزهەر محەممەد ساڵح، راوێژكاری دارایی و ئابووریی محەممەد شیاع سوودانی رایگەیاندووە: «ئەگەری زۆرە كۆتایی هەفتەی داهاتوو ئەنجوومەنی وەزیران رەسنووشی بودجەی 2023 پەسندبكات و بینێرێت بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران، بۆ ئەوەی لەنزیكترین ماوەدا پەسندبكرێت.» سەبارەت بەقەبارەی بودجەكە، مەزهەر محەممەد ساڵح دەڵێت: «ئەو ژمارانەی لەبارەی رەشنووسەكەوە باس دەكرێن تایبەت بەبودجەی ئەمساڵ هەمووی سیناریۆو پێشبینییە، بەڵام لەكۆتاییدا بودجەی 2023ـی عێراق 200 ترلیۆن تێناپەڕێنێت وەكو هەندێك كەس باسیانكردووەو لە 90٪ـی داهاتی عێراق پشت بەفرۆشتنی نەوت دەبەستێت. ئەو راوێژكارە باسی لەوەش كرد، بەتێكڕا وەزارەتی نەوتی عێراق لەساڵی 2023 دا بڕی سێ ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەكات وەكو ئەوەی پێشبینی وەزارەتی نەوتی عێراقە. لەڕاگەیەندراوێكیشدا محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان و هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی ئەلفەتحیش كە لایەنی سەرەكییە لەپێكهێنانی حكومەت جەختیان لەگرنگی خێراكردنی پەسەندكردنی بودجەی گشتی كردەوەو رایانگەیاندووە هەر دوولا جەخت لەگرنگی خێراكردنی پەسەندكردنی بودجەی گشتی بۆ ساڵی 2023دەكەنەوە بۆ بەشداریكردنی كاریگەرانە لەگەیشتن بەگەشەپێدان و تەواوكردنی پڕۆژە گرنگەكان و پاڵپشتیكردنی ئابووری.
بەڕێوبەری بانکی مەڵکەندی ڕایدەگەیەنێت لە مانگی داهاتووەوە لە سلێمانی خانەنشینان مووچە بە كارتی ئەلكترۆنی وەردەگرن. هاوڵاتی شۆخان عومەر بەڕێوەبەری بانكی مەڵكەندی بە میدیاکانی یەکێتی رایگەیاندووە، هەموو ئامادەكارییەكان تەواوبوون و لە مانگی داهاتووەوە مووچەی خانەنشینان بە كارتی ئەلیكترۆنی دابەشدەكرێت، واتە خانەنشینانی مەدەنی مووچەی مانگی یەك بەو كارتە وەردەگرن. شۆخان عومەر ئاماژەی بەوەشدا، لە مانگی رابردوودا ئامێرەكان تاقیكراونەتەوە و هیچ كێشەیەكیان نەبووە و پڕۆسەكە سەركەوتوو بووە. لەئێستادا لە هەرێمی كوردستان 22 بانكی حكومی كراوە بە ئەلیكترۆنی و نزیكەی 230 هەزار خانەنشین هەیە.
ئەمریکا رایگەیاند دەیەوێت بە سزاکان رێگریی لە فرۆشی نەوتی ئێران بکات و چین ناچار بکات چیتر نەوت لەو وڵاتە نەکڕێت. رۆبەرت ماڵی، نوێنەری ئەمریکا بۆ کاروباری ئێران رایگەیاند؛ لە چوارچێوەی جێبەجێکردنی سزاکانی دژی کۆماری ئیسلامی ، داوایان لە چین کردوە کە نەوت لە ئێران نەکڕێت. ئەو وتویەتی: چین بوەتە شوێنی نایاسایی ساخکردنەوەی نەوتی ئێران بۆیە واشنتۆن دەیەوێت پەکین ناچار بکات نەوتی ئێران نەکڕێت. لێدوانی ماڵی لە کاتێکدایە ساڵی 2018 بە کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمیی بڕیاربو ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران بۆ نزیکەی سفر کەم بکرێتەوە بەڵام بە پێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان فرۆشی نەوتی ئێران گەیشتوەتە زیاتر لە یەک ملیۆن بەرمیلی رۆژانە. ئێران ئاشکرای کردوە مانگانە لانیکەم 850 هەزار بەرمیل نەوتی رەوانەی چین کردوە. پێش کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران بۆ بازاڕەکانی جیهان زیاتر لە دو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا.
دوای ئەوەی محمد سودانی ، سەرۆك وەزیرانی عێراق بڕیایدا 3 ماددە بۆ بەشەخۆراكی مانگانەی زیادبکرێت ، زیاتر لە 5 ملیۆن هاوڵاتی سودمەند دەبن . ئەمڕۆ دوو شەممە 23ی1یی 2023، بە بڕیاری سەرۆك وەزیرانی عێراق زیادکردنی 3 ماددە بۆ بەشەخۆراكی مانگانەی هاوڵاتیان خرایە بواری جێبەجێكردنەوە و بەپێی وتەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، ئامانج لێی دابەزاندنی نرخی خۆراكە. لەو بارەیەوە راگەیەندراوی حكومەت هاتوە : "یەك لیتر زەیت، یەك كیلۆگرام شەكر، 200 گرام چا، 250 گرام شیر و یەك كیلۆگرام ئاردی سفر بۆ هەر تاكێكی خێزانە كەم دەرامەتەكان زیادكراون و جگە لە بەشەخۆراكی مانگانەی خۆیان، ئەو خۆراكانەیان بەسەردا دابەشدەكرێت". ڕوونکراوەتەوە، كە ئەو سەبەتە خۆراكە دەدرێت بە 5 ملیۆن و 76 هەزار هاوڵاتی و مانگانە لە رێگەی زیادكردنی 18 هەزار تۆن خۆراكەوە بۆ بەشەخۆراكی هاوڵاتییان، خواست لەسەر كڕینی خۆراك كەم دەكەنەوە و بە ئەوەش نرخەكان دادەبەزن.
پێنوێنی بەهای دۆلار لە بۆرسە جیهانییەکاندا بەردەوامە لە دابەزین، پاوەندی بەریتانی بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینی و یۆرۆش بەرزترین ئاستی بەراورد بە نۆ مانگی رابردو تۆمارکرد. پێنوێنی بەهای دۆلار بەردەوام لە داکشاندایە و بۆ 101.5 خاڵ دابەزیوە، ئەوەش لە درێژەی داکشانە بەردەوامەکەیدایە لە ماوەی چەند هەفتەی رابردودا. لە بەرامبەردا، بەهای پاوەندی بەریتانیی بەرزبونەوەیەکی کەمی بەخۆیەوە بینیوە و هەر 100 پاوەندێکی بەریتانیی بەرامبەرە بە 124 دۆلاری ئەمریکی. هەرچی لە بەهای یۆرۆیە، بەرزترین ئاستی لەماوەی نۆ مانگی رابردودا تۆمارکرد و بەهای هەر 100 یۆرۆیەک 108.8 دۆلاری ئەمریکییە. دابەزینی بەهای دۆلاری ئەمریکی لە سەبەتەی دراوەکاندا، پەیوەندی بە بەرزبوبەنوەی بەردەوامی نرخی زێر هەیە کە لەئێستادا هەر ئۆنسەیەک زێر زیاترە لە هەزار و 923 دۆلاری ئەمریکی.
بۆ یەکەمجار لە مێژوی ئێراندا تمەن نزمترین بەهای بەرامبەر دۆلار تۆمار کرد و بانکی ناوەندیش هەشت خاڵی بۆ کۆنتڕۆڵی بازاڕی دراو راگەیاند و پۆلیسی ئابوریی ژمارەیەک کاسبکاری دەستگیر کرد. لەگەڵ داخستنی بازاڕەکانی ئێران لە ئێوارەی یەکشەممە بەهای یەک دۆلار لەو وڵاتە گەیشتە 45 هەزار و 300 تمەن کە ئەوەش دەبێتە بەرزترین بەهای مێژویی دۆلار لە بەرامبەر تمەنەدا. بانکی ناوەندیی ئێران بۆ کۆنتڕۆڵی بازاڕەکان راگەیەنراوێکی هەشت خاڵی بڵاو کردەوە و فرۆشتنی و کڕینی زیاتر لە 20 هەزار دۆلاری قەدەغە کرد. هاوکات هێزە ئەمنییەکان هەڵیانکوتایە سەر بازاڕەکانی دراو لە تاران و میدیاکانی دەسەڵات رایانگەیاند پێنج کاسبکاری نێوەندگیر(دەڵاڵ)ی بازاڕی دراو دەستگیر کراون. بەرپرسانی ئێران رایانگەیاندوە؛ بەرزبونەوەی بەهای دۆلار و دراوە بیانییەکان یاریکردنە بە بازاڕ و دەستی نەیارانی وڵاتەکەی لەپشتە. پۆلیسی ئابوریی ئێران ئاشکرای کرد ئێوارەی دوێنێ لە هەڵمەتەکانیاندا دەستیان بەسەر یەک ملیۆن121 هەزار دۆلاردا گرتوە و چەند کەسێکیش دەستگیر کراون کە دەستیان لە یاریکردن بە نرخی دراوەکان هەبوە و هۆکارێک بون بۆ دابەزینی بەهای تمەن. دوای پەسندکردنی گەڵالەی بە تیرۆریست لەقەڵەمدانی سوپای پاسداران لە پەرلەمانی یەکێتی ئەوروپا بەهای یەک دۆلار لە 41 هەزارتمەنەوە بۆ 44 هەزار تمەن بەرز بوەوە و پێشبینی دەکرێت ئەگەر یەکێتی ئەوروپا وەک رێکخراوی تیرۆریستی مامەڵە لەگەڵ سوپای پاسداران بکات ئەوا تمەن زیاترین دابەزین بەخۆیەوە ببینێت بە تایبەت کە 40٪ی ئابوریی ئێران بەدەست سوپای پاسدارانەوەیە.
هاوڵاتی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له‌میانی كۆبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ژووره‌كانی بازرگانی عێراق كه تایبه‌ت بوو به تاوتوێكردنی به‌رزونزمی به‌های دراوه بیانییه‌كان، چه‌ند بڕیارێكی ده‌ركرد. ئەمڕۆ یەکشەممە محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق لەگەڵ یەکێتی ژورە بازرگانییەکان کۆبوەوە و رایگەیاند، بەمەبەستی جێگیرکردنی دراو بڕیاردراوە دەروازەی نوێ بۆ فرۆشتنی دۆلار بە بازرگانان لە بانکی بازرگانی عێراق (TBI) بکرێتەوە و بانکی ناوەندی عێراقیش بەبەهای 500 مليۆن دۆلار پشتیوانی دارایی بۆ بانکەکە دابین دەکات. به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوی نووسینگه‌ی راگه‌یاندنی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، سوودانی بڕیاریداوه، دەروازەیەکی نوێ بۆ بازرگانان لە بانکی بازرگانی عێراق (TBI) دەکرێت بەمەبەستی کڕینی دراوی بیانی، و بانکی ناوەندی بەبەهای 500 ملیۆن دۆلار پشتیوانی بانکی بازرگانی عێراق (TBI) دەکات . هەروەها پرۆسەی هاوردەکردن و هەناردەکردن لەلایەن هەمو ئەو کۆمپانیایانەی لە وەزارەتی بازرگانی تۆمارکراون و لە بوارە جیاوازەکاندا کار دەکەن، دەستپێدەکات و هەمو کارئاسانییەکیان بۆ دەکرێت، هاوکات ئاسانکاری بۆ هێنانی کاڵاکان دەکرێت و مەرجەکانی پێدانی بارمتە کەمدەکرێنەوە، هەروەها سزای دواکەوتنی هاوردەکردن هەڵدەوەشێنرێتەوە. ئاماژەبەوەشکراوە، کۆبونەوەی نێوان سەرۆک وەزیران، یەکێتی ژورە بازرگانییەکان، پارێزگاری بانکی ناوەندی، بەڕێوەبەری دەروازە سنورییەکان، باج، گومرگ و پێشانگا بازرگانییەکان بەشێوەی هەفتانە بەردەوام دەبێت بۆ چاودێری جێبەجێکردنی بڕیارەکان و فەرمانگەی خانوبەرە، تۆماری کۆمپانیاکان، گەشەپێدانی پیشەسازی، دەستەی وەبەرهێنان و بانکی رەشید و رافیدەین بۆ کۆبونەوەکانی داهاتو بانگهێشت دەکرێن و بەشداری دەکەن. هاوکات محه‌ممه‌د شیاع سوودانی بڕیاریداوه پێداچوونه‌وه به كاری ده‌سته‌ی باجه‌كان بكات و جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه‌شكردووه‌ته‌وه به‌رپرسیاریه‌تی به‌رزونزمی به‌های دراوه‌كان له ئه‌ستۆی هه‌موو لایه‌نه‌كاندایه و نابێت چیتر هاووڵاتییان بكرێنه قوبانی.
هاوڵاتی لەڕاگەیەندراوێکدا وه‌زاره‌تی ناوخۆی عێراق وردەکاری هه‌ڵمه‌تی ده‌ستگیركردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی ئاشکراکرد کە یاری به به‌های دۆلار به‌رامبه‌ر به‌دیناره‌وه ده‌كه‌ن و ئاماژە بەوەشدەکات هەڵمەتەکە بەردەوام دەبێت. له‌ڕاگه‌یه‌ندراوەکەدا وەزارەتی ناوخۆی عێراق دەڵێت: لێكۆڵینه‌وه‌كانیان ده‌ستپێكردوه به‌مه‌به‌ستی به‌دیهێنانی ئاسایشی ئابوری، به‌دواداچون بۆ سه‌رپێچیكارانی یاسا و ئه‌و كه‌سانه‌ی كۆنتڕۆڵی پرۆسه‌ی ئاڵوگۆڕی دۆلاردا ڕۆژانه ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها پلانی گونجاویان داڕشتوه بۆئه‌وه‌ی به‌پێی یاسا لێپرسینه‌وه له‌و كه‌سانه‌ی بكرێت كه ده‌ستكاری نرخ ده‌كه‌ن له‌بازاڕه‌كان. دەشڵێت "هێزه ئه‌منییه‌كان ئۆپه‌راسیۆنێكی تایبه‌تیان له به‌غدای پایته‌خت و پارێزگاكان ئه‌نجامدا بۆ ده‌ستگیركردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی یاری به نرخی دۆلار له ده‌ره‌وه‌ی كۆنتڕۆڵ و ڕێنماییه‌كان ده‌كه‌ن، له‌گه‌ڵ خاوه‌ن ئه‌و دوكانی ئاڵوگۆڕانه‌ی مۆڵه‌تیان نیه". وه‌زاره‌تی ناوخۆ باسی له‌وه‌شكردوه، ئه‌م ئۆپه‌راسیۆنه خاوه‌نی ئه‌و كۆمپانیایانه نه‌كرده ئامانج كه به شێوه‌یه‌كی یاسایی مامه‌ڵه ده‌كه‌ن، سه‌رجه‌م ئه‌و قسه و باسانه‌شی له‌وباره‌یه‌وه خراونه‌ته‌ڕو دورن له‌ڕاستیه‌وه و ئه‌وانه قاچاخچێتی دۆلار و سه‌رلێشێواوی بازاڕن ده‌یانه‌وێت ئه‌و باسانه بڵاوبكه‌نه‌وه". جێگای ئاماژەیە ماوەیەکە نرخی دۆلار بەرامبەر دینار تادێت زیاتر بەرزدەبێتەوەو حکومەتی عێراق ناتوانێت کۆنترۆڵی بکات.
هاوڵاتی لەڕاگەیەندراوێکدا وه‌زاره‌تی ناوخۆی عێراق وردەکاری هه‌ڵمه‌تی ده‌ستگیركردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی ئاشکراکرد کە یاری به به‌های دۆلار به‌رامبه‌ر به‌دیناره‌وه ده‌كه‌ن و ئاماژە بەوەشدەکات هەڵمەتەکە بەردەوام دەبێت. له‌ڕاگه‌یه‌ندراوەکەدا وەزارەتی ناوخۆی عێراق دەڵێت: لێكۆڵینه‌وه‌كانیان ده‌ستپێكردوه به‌مه‌به‌ستی به‌دیهێنانی ئاسایشی ئابوری، به‌دواداچون بۆ سه‌رپێچیكارانی یاسا و ئه‌و كه‌سانه‌ی كۆنتڕۆڵی پرۆسه‌ی ئاڵوگۆڕی دۆلاردا ڕۆژانه ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها پلانی گونجاویان داڕشتوه بۆئه‌وه‌ی به‌پێی یاسا لێپرسینه‌وه له‌و كه‌سانه‌ی بكرێت كه ده‌ستكاری نرخ ده‌كه‌ن له‌بازاڕه‌كان. دەشڵێت "هێزه ئه‌منییه‌كان ئۆپه‌راسیۆنێكی تایبه‌تیان له به‌غدای پایته‌خت و پارێزگاكان ئه‌نجامدا بۆ ده‌ستگیركردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی یاری به نرخی دۆلار له ده‌ره‌وه‌ی كۆنتڕۆڵ و ڕێنماییه‌كان ده‌كه‌ن، له‌گه‌ڵ خاوه‌ن ئه‌و دوكانی ئاڵوگۆڕانه‌ی مۆڵه‌تیان نیه". وه‌زاره‌تی ناوخۆ باسی له‌وه‌شكردوه، ئه‌م ئۆپه‌راسیۆنه خاوه‌نی ئه‌و كۆمپانیایانه نه‌كرده ئامانج كه به شێوه‌یه‌كی یاسایی مامه‌ڵه ده‌كه‌ن، سه‌رجه‌م ئه‌و قسه و باسانه‌شی له‌وباره‌یه‌وه خراونه‌ته‌ڕو دورن له‌ڕاستیه‌وه و ئه‌وانه قاچاخچێتی دۆلار و سه‌رلێشێواوی بازاڕن ده‌یانه‌وێت ئه‌و باسانه بڵاوبكه‌نه‌وه". جێگای ئاماژەیە ماوەیەکە نرخی دۆلار بەرامبەر دینار تادێت زیاتر بەرزدەبێتەوەو حکومەتی عێراق ناتوانێت کۆنترۆڵی بکات.
ئەمڕۆ شەممە 21ـی 1ی 2023، كه‌مال موسلیم سه‌یعد، وه‌زیری بازرگانی هه‌رێمی كوردستان به میدیاکانی راگه‌یاند: "له‌گه‌ڵ وه‌زیری بازرگانی عێراق قسه‌یكردووه و سبه‌ی فه‌رمانی خه‌رجكردنی پاره‌ی گه‌نمی جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ساڵی 2015 ده‌رده‌چێت". ئه‌مه له كاتێكدایه رۆژی چوارشه‌ممه 18ـی 1ی دووه‌می2023 غه‌ریب ئه‌حمه‌د، ئه‌ندامی لیژنه‌ی كشتوكاڵی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق له میانی به‌شداریكردنی له به‌رنامه‌یەکی تەلەڤیزیۆنیدا رایگه‌یاند: "وه‌زیری كشتوكاڵی عێراق به‌ڵێنیداوه كه هه‌فته‌ی داهاتوو پاره‌ی گه‌نمی جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان خه‌رجبكات". ئه‌و وتیشی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق ئاماژه‌ی به ئە‌وه‌شكرد، له دیدارێكیان له‌گه‌ڵ عه‌باس جه‌بر، وه‌زیری كشتوكاڵی عێراق جه‌خت له‌سه‌ر جێبه‌جێكردنی ناوه‌ڕۆكی یاسای ئاسایشی خۆراك كرایه‌وه كه ناردنی پاره‌ی گه‌نمی جوتیارانی هه‌رێمی كوردستانی تێدا جێگیركراوه. غه‌ریب ئه‌حمه‌د ئاماژه‌ی ئەوەشی خستە ڕو، كۆی گشتی ئه‌و پاره‌یه 109 ملیار دیناره كه تا وه‌كو ئێستا ته‌نیا 14 ملیار دیناری خه‌رجكراوه.
دابەزینی بەهای تمەن لە بەرامبەر دۆلار بەردەوامە و بەهای هەر دۆلارێک لە بازاڕەکانی ئەو وڵآتە بۆ زیاترلە 44 هەزار تمەن بەرز دەبێتەوە. میدیاکانی ناوخۆی ئێران بڵاویان کردەوە ئەمڕۆ شەممە بەهای دۆلارێک لە بازاڕەکانی وڵاتەکەدا گەیشتوەتە 44 هەزار و 400 تمەن لە کاتێکدا لە کاتی کردنەوەی بازاڕدا نرخی هەر دۆلاریک 42 هەزار 200 تمەن بوە. تەنها لە رۆژێکدا بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن بە رێژەی 4.41٪ بەرزبونەوەی بەخۆیەوە کە ئەمەش دووەمجارە دراوی دۆلار ئەو بەرزبونەوەیە بەخۆیەوە ببینێ. پێشتر لە کاتی دەستلەکارکێشانەوە عەلی صاڵح ئابدی، پارێزگاری پێشوی بانکی ناوەندیی ئێران بەهای هەر دۆلارێک بۆ 44 هەزار و 550 تمەن بەرزبوەوە. هاوکات لەگەڵ دۆلار، نرخی زێڕ لە ئێران بە رێژەی 3.81٪ بەرزبونەوەی بەوخۆیەوە بینی و یەک لیرەی (ئمیامی) گەیشتە 24 ملیۆن و 500 هەزار تمەن.
هەناردەی فەرشی ئێران لە جیهان بەشێوەیەکی بەرچاو کەم دەکات و بەرپرسێکش دەڵێت هندستان و ئەفغانستان جێگەی فەرشی وڵاتەکەیان گرتوەتەوە. مەسعود سپێهرزادە، سەرۆکی سەندیکای فرۆشیارانی فەرشی دەستچنی ئێران ئاشکرای کردوە؛ بەهۆی سزاکانی سەر کۆماری ئیسلامی ئێران هەناردەی فەرشی دەستچنی وڵاتەکەیان بۆ جیهان 85٪ کەمی کردوە. سپێهرزادە وتویەتی: بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەکانەوە ئێران ناتوانێت لە بازڕەکانی جیهان ریکلام و بانگەشە بۆ فەرشەکانی بکات و رێگە نادرێت بەرهەمەکانی فەرش لە پیشانگا نێودەوڵەتییەکان نمایش بکرێن. سەرۆکی سەندیکای فرۆشیارانی فەرشی دەستچنی ئێران ئاماژەی بەوە کردوە لە ئیستادا فەرشی دەستچنی ئەفغانستان و هندستان جێگەی فەرشی ئێرانیان لە بازاڕەکانی جیهاندا گرتوەتەوە. ئێران پێشتر بە گەورەترین هەناردەکاری فەرشی دەستچن لە جیهان ئەژمار دەکرا و سزاکانی ئەمریکا و سزا نێودەوڵەتییەکان ئەو بوارەی هاوشێوەی هەناردەی نەوتەکەی کردوەتە ئامانج و هەناردەی کەمی کردوە. هەناردەی فەرشی دەستچنی ئێران بۆ جێهان پێش سزا نێودەوڵەتییەکان ساڵانە زیاتر لە یەک ملیار و 200 ملیۆن دۆلار بوە بەڵام لە ساڵی 2021 تەنها بە بەهای 55 ملیۆن دۆلار فەرشی دەسچنی هەناردەی بازاڕە نێودەوڵەتییەکان کردوە.
جارێکی دیکە بەهای تمەن بەرامبەر دۆلار دابەزینی بەخۆیەوە بینی و بەهای هەر دۆلارێک گەیشتە نزیکەی 43 هەزار تمەن. ئەمڕۆ چوارشەممە لەگەڵ داخستنی بازاڕەکان لە ئێران بەهای هەر دۆلارێک لەو وڵاتە گەیشتە 42 هەزار 700 تمەن و یەک یۆرۆ بە 46 هەزار و 570 تمەن مامەڵەی پێوەکرا بەوەش لە هەفتەیەکدا بەهای دۆلار نزیکەی 4% بەرز بوەتەوە. نرخی یەک گرام زێڕ لە ئێران گەیشتە دو ملیۆن و 13 هەزار تمەن کە بە بەرزترین نرخی مێژویی زێڕ لە وڵاتەکە لەقەڵەم دەدرێت. پیشبینی دەکرێت بە پەسندکردنی چوارەم قۆناغی سزاکانی سەر کۆماری ئیسلامی ئێران لە لایەن پەرلەمانی یەکێتی ئەوروپا، دابەزینی بەهای تمەن و بەرزبونەوەی نرخی زێڕ لە وڵاتەکە بەردەوام بێت.
.png)
