.jpeg)
ئارا ئیبراهیم هه‌رێمی کوردستان به‌مزووانه خۆى یه‌کلاییده‌کاته‌وه نه‌وت بداته به‌غدا، ئەمەش دوای ئەەی بەغدا فشاری نوێی دارایی خستەسەر ھەرێم لەیاسای کورتھێنانی بودجە کەتێیدا ھەرێم بێبەش دەکات لەقەرزە وەرگیراوەکان ئەگەر نەوت رادەست نەکات. هه‌رێمى کوردستان له‌ماوه‌ى ئه‌مساڵدا رۆژانه (420) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى هه‌نارده‌ى ده‌ره‌وه کردووه‌و حکومەتی عێراق نایەوێت لەو قەرزەی عێراق دەیکات بەشی ھەرێم بدات بەبێ ئەوەی بەشێکی ئەو نەوتە رادەستنەکات. تێپه‌ڕاندنى یاساى قه‌رز له‌چوار رۆژى رابردوودا له‌په‌رله‌مانى عێراق جوڵه‌ى له‌نێو سیاسییه‌کانى هه‌رێمى کوردستاندا دروستکردووه‌و به‌رده‌وام ده‌ڵێن ئاماده‌ن نه‌وت راده‌ستى به‌غدا بکەن. دوێنێ یه‌کشه‌ممه کۆبوونه‌وه‌ى سێ سه‌رۆکایه‌تییه‌که‌ى هه‌رێمى کوردستان ئه‌نجامدراو ناوه‌رۆکى کۆبوونه‌وه‌که له‌لایه‌ن نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان خرایه‌ڕوو. نێچیرڤان بارزانى: ئاماده‌ین نه‌وت راده‌ست بکه‌ین دوێنێ کۆبوونه‌وه‌ى سێ سه‌رۆکایه‌تییه‌که‌ى هه‌رێمى کوردستان ئه‌نجامدراو دواى کۆبوونه‌وه‌که نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان له‌کۆنگره‌یه‌کى رۆژنامه‌وانیدا وتى:» سیاسییه‌کانى عێراق شکستیان هێناوه له‌به‌ڕێوه‌بردندا، بڕیاربوو ناردنى (320) ملیار دینارى مانگانه بۆ هه‌رێم به‌رده‌وام بێت تا په‌سه‌ندکردنى پرۆژه بودجه‌ى 2021». نێچیرڤان بارزانى، سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان وتیشى:» ده‌بێت بپرسین هه‌رێمى کوردستان به‌شێکه له‌عێراق یان نا، موچه‌خۆران به‌شێکه یان نا، به‌ڕاستى یاساى قه‌رز زۆر نیگه‌رانى کردین و موفاجه‌ئه بووه بۆ ئێمه«. سه‌رۆکى هه‌رێم باسى له‌وه‌شکرد ئه‌م یاسایه به‌و شێوه‌یه‌ى ئێستا پێچه‌وانه‌ى پره‌نسیپ ته‌وازن و ته‌وافوق و شه‌راکه‌ت بووه که‌کورد به‌شداربووه له‌بنیاتنانه‌وه‌ى عێراق له‌ساڵى 2003 تائێستا. نێچیرڤان بارزانى راشیگه‌یاند:»ره‌نگه هێزه سیاسییه‌کان پێیانوابێت که به‌ده‌رکردنى ئه‌و یاسایه سه‌رکه‌وتنیان به‌ده‌ستهێناوه، به‌ڵام هێزه سیاسییه‌کان گه‌وره‌ترین شکستى خۆیان سه‌لماندووه له‌به‌ڕێوه‌بردنى عێراقدا». سه‌رۆکى هه‌رێم ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه که کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان به‌به‌رده‌وامى ته‌ئکیدییان کردووه‌ته‌وه که ئاماده رێکبکه‌ون له‌سه‌ر دۆسیه‌ى نه‌وت، وتیشى:» بڕیاربوو (320) ملیار دینار مانگانه به‌رده‌وام بێت تاکاتى په‌سه‌ندکردنى پڕۆژه‌یاساى بودجه‌ى 2021، ئێمه وتوومانه ئاماده‌ین له‌گه‌ڵ به‌غدا رێکبکه‌وین له‌سه‌ر نه‌وت و شایسته داراییه‌کان». هاوکات، جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که‌وه‌فدێکى حکومه‌تى هه‌رێم ده‌چێته به‌غداو گفتوگۆ له‌باره‌ى یاساى قه‌رز ده‌که‌ن و دڵنیاییدا بۆ چاره‌سه‌رکردنى کێشه‌کانى نێوان هه‌ولێرو به‌غدا. نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه که رێکنه‌که‌وتنى هه‌رێم و عێراق په‌یوه‌ندى به رێککه‌وتنى (50) ساڵه‌ى نێوان هه‌رێم و تورکیاو گرێبه‌ستى هه‌رێم و رۆسنه‌فته‌وه نییه‌و وتیشى:»رێکنه‌که‌وتنى هه‌رێم و عێراق په‌یوه‌ندى به رێککه‌وتنى (50) ساڵه‌ى تورکیاو هه‌رێم له‌سه‌ر دۆسیه‌ى نه‌وت له‌لایه‌ک و گرێبه‌ستى نێوان کۆمپانیاى رۆسنه‌فتى روسى و هه‌رێمه‌وه هه‌بێت، رایگه‌یاند:» ئێمه چه‌ند جارێک باسمان کردووه، به‌ڵام به‌غدا وتوویانه نه‌وته‌که‌ى خۆتان بفرۆشن و ئێمه ته‌ده‌خولى ئه‌و رێکه‌وتنانه ناکه‌ین». په‌رله‌مانتارێکى پارتى: هه‌رێم رۆژانه 420 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى هه‌نارده کردووه له‌مساڵدا دانا جه‌زا، ئه‌ندامى فراکسیۆنى پارتى له‌په‌رله‌مانى عێراق له‌لێدوانێکدا بههاوڵاتى وت:» حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان به‌تێکڕا رۆژانه (420) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى له‌ڕێگه‌ى بۆرییه‌وه هه‌نارده‌ى ده‌ره‌وه کردووه، ئه‌وه‌ش به‌پێى زانیارییه‌کانى کۆمپانیاى سۆمۆى عێراقى که به‌ئێمه وتراوه له‌په‌رله‌مانى عێراق». ناوبراو وتیشى:» به‌ڵام پێویسته بزانین له‌سه‌دا 35%ی داهاتى نه‌وتى هه‌رێم بۆ کۆمپانیا نه‌وتییه‌کان ده‌ڕوات و له‌هه‌ر به‌رمیلێک سێ دۆلار بۆ خه‌رجى ره‌وانه‌کردنى نه‌وت به بۆرییه‌که‌دا ده‌ڕوات و نرخى نه‌وتى هه‌رێمیش به‌راورد به‌عێراق حه‌وت دۆلار که‌متر ده‌فرۆشرێت له‌بازاڕدا». ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ى پارتى ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد دابڕان له‌نێوان هه‌رێم و عێراقدا روونادات له‌سه‌ر یاساى قه‌رزو به‌گفتوگۆو دانوساندن ده‌توانن کێشه‌کان چاره‌سه‌ر بکه‌ن، وتیشى:» ئێمه له‌پڕۆسه‌یه‌کى سیاسى درێژخایه‌نداین له‌گه‌ڵ عێراق و دابڕان له‌سه‌ر ده‌رکردنى یاساى قه‌رز روونادات، به‌ڵکو ده‌توانرێت کێشه‌کان چاره‌سه‌ر بکرێت، چونکه هه‌رێم هه‌موو کات ئاماده‌بووه نه‌وت راده‌ست بکات له‌سه‌رده‌مى کابینه‌که‌ى عادل عه‌بدولمه‌هدى رێککه‌وتن کرا، به‌ڵام حکومه‌ت هه‌ڵوه‌شایه‌وه ئه‌وه خه‌تاى هه‌رێمى تێدا نه‌بووه«. هاوکات ئه‌وه‌شى خسته‌ڕوو حکومه‌تى هه‌رێم رێککه‌وتنى کردووه بۆ مانگه‌کانى (8 و 9 و 10)ى ئه‌مساڵ، یاساى قه‌رز له 12ى 11 ده‌رکراوه‌و «هه‌رێم مافى خۆیه‌تى داواى (320) ملیار دینارى مانگى 10ی ئه‌مساڵ بکات». دانا جه‌زا جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که پێویسته به‌م زووانه کێشه‌کانى نێوان هه‌رێم و عێراق یه‌کلابکرێته‌وه‌و رێککه‌وتن بکرێت، ئه‌وه‌ش له‌قازانجى خه‌ڵکى هه‌رێمى کوردستان و حکومه‌تى هه‌رێمدایه، وتیشى:» ئه‌گه‌ر هه‌رێم رۆژانه (250) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت راده‌ست بکات و رێککه‌وتن بکرێت، پێویسته (850) ملیار دینارى مانگانه ره‌وانه‌ى حکومه‌تى هه‌رێم بکرێت». په‌رله‌مانتارێکى یه‌کێتى: ده‌بێت له‌م چه‌ند رۆژه‌دا هه‌رێم یه‌کلاببێته‌وه نه‌وت راده‌ست ده‌کات یان نا شیروان میرزا، ئه‌ندامى فراکسیۆنى یه‌کێتى له‌لیژنه‌ى دارایى په‌رله‌مانى عێراق له‌لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى باسى له‌وه‌کرد کێشه‌ى سه‌ره‌کى هه‌رێم له‌دۆسیه‌ى نه‌وتدا ئه‌وه‌یه که‌سه‌رجه‌م گرێبه‌سته‌کانى به‌هاوبه‌شییه‌و کێڵگه‌ى نه‌وت هه‌یه له‌سه‌دا 50% یا له‌سه‌دا 40% بۆ کۆمپانیا نه‌وتییه‌که‌یەو ئه‌وه‌ش کێشه‌ى شایسته داراییه‌کانى بۆ هه‌رێم دروستکردووه. هه‌روه‌ها وتیشى:» هه‌رێمى کوردستان ده‌بێت له‌م چه‌ند رۆژه‌دا بچێته به‌غداو له‌گه‌ڵ مسته‌فا کازمى و کۆمپانیاى سۆمۆو وه‌زیرى نه‌وت کۆبوونه‌وه ئه‌نجامبدات و به‌ڕوونى پێیان بڵێن ئێمه ئه‌وه‌نده خه‌رجى شایسته داراییه‌کانى کۆمپانیاکانى نه‌وتمان له‌سه‌ره‌و ئه‌وه‌نده نه‌وته‌ش بۆ به‌کارهێنانى ناوخۆیى ده‌ڕوات، ئه‌وه‌نه بڕه نه‌وته‌شمان بۆ ده‌مێنێته‌وه، ئه‌وکات سۆمۆ دیارى ده‌کات چه‌ند نه‌وت له‌هه‌رێم وه‌ربگرن». شیروان میرزا هێماى بۆ ئه‌وه‌شکرد که به‌پێى یاساى به‌ڕێوه‌بردنى دارایى پێویسته هه‌رێم نه‌وت و داهاته نانه‌وتییه فیدراڵییه‌کان که‌ده‌روازه سنورییه‌کان و فڕۆکه‌خانه‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى کارتى نیشتمانى و جنسییه‌و پاسپۆرته نیوه‌ى بردێته‌وه به به‌غداو نیوه‌که‌ى دیکه‌ى له‌گه‌ڵ داهاتى ناوخۆى هه‌رێم و ئه‌و بڕه نه‌وته‌ى ده‌مێنێته‌وه هه‌رێم داهاته‌که‌ى بۆ خۆى به‌کارده‌هێنێت. په‌رله‌مانتاره‌که‌ى یه‌کێتى ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه که حکومه‌تى هه‌رێم پێویسته وه‌فدێکى بڕیاربه‌ده‌ست ره‌وانه‌ى به‌غدا بکات و له‌گه‌ڵ مسته‌فا کازمى و وه‌زیرى نه‌وت و کۆمپانیاى سۆمۆ دانیشتن بکات و دواى یه‌ک رۆژ که هاته‌وه له‌به‌غدا نه‌وت بداته به‌غدا، وتیشى:» ئه‌گه‌ر ئێستا ئه‌م کێشه‌یه چاره‌سه‌ر نه‌کرێت بۆ پڕۆژه بودجه‌ى 2021 دیسان تووشى کێشه ده‌بینه‌وه له‌گه‌ڵ به‌غدا». ده‌رباره‌ى ئه‌وه‌ى به‌غدا بۆ مانگى 10ى ئه‌مساڵ به‌پێى رێکه‌وتنه‌که‌ى 15ى ئابى نێوان مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق و مه‌سرور بارزانى ده‌توانرێت بۆ یه‌ک جارى دیکه (320) ملیار دیناره‌که بنێردرێت، شیروان میرزا به‌دوورى زانى و وتى:» ده‌رکردنى یاساى قه‌رز هه‌موو رێککه‌وتنه‌کانى دیکه‌ى هه‌ڵوه‌شاندووه‌ته‌وه‌و سزاى تێدایه بۆ سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق ئه‌گه‌ر بڕیارێکى له‌و جۆره بدات». په‌رله‌مانتارێکى یه‌کگرتوو: ئاماده‌یى بۆ راده‌ستکردنى نه‌وت پێویستى به‌کرداره جه‌مال کۆچه‌ر، ئه‌ندامى فراکسیۆنى یه‌کگرتوو له‌په‌رله‌مانى عێراق بههاوڵاتى وت:» ئاماده‌بوونى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان بۆ راده‌ستکردنى نه‌وت کیفایه‌ت نییه که هه‌ر بڵێن نه‌وت راده‌ست ده‌که‌ین، به‌ڵام به‌کردار راده‌ستى نه‌که‌ن و پێویستى به‌هه‌نگاوى عه‌مه‌لییه که‌به‌رجه‌سته‌ى ئه‌و قسانه بکه‌ن». ناوبراو ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد باشترین چاره‌سه‌ر بۆ حکومه‌تى هه‌رێم ئه‌وه‌یه که به‌مزووانه وه‌فدێک ره‌وانه‌ى به‌غدا بکات، له‌یه‌ک دانیشتندا له‌گه‌ڵ مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق و وه‌زیرى نه‌وت و کۆمپانیاى سۆمۆدا بڕیار بدات ئه‌وه‌نده نه‌وتى رۆژانه ته‌سلیم ده‌که‌ین و چه‌ند بودجه‌مان بۆ ده‌نێرن» ئه‌مه چاره‌سه‌رى کێشه‌که‌ى نێوان هه‌رێم و عێراق ده‌کات، نه‌ک ته‌نها بڵێن ئاماده‌ین نه‌وت راده‌ست بکه‌ین». جه‌مال کۆچه‌ر پێشیوابوو ده‌کرێت حکومه‌تى هه‌رێم نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان و ئه‌مریکاو به‌ریتانیا وه‌ک لایه‌نى سێیه‌م به‌شداربن له‌گفتوگۆکانى نێوان هه‌رێم و عێراق و پێیان بڵێن که ئێمه کێشه‌ى نان و خاکمان هه‌یه« ناکرێت هه‌ر یاسایه‌ک به‌زۆرینه تێبپه‌ڕێندرێت، خۆ هه‌ر موازه‌نه‌و بودجه نییه، سبه‌ینێ یاساى دیکه له‌په‌رله‌مان گفتوگۆى له‌سه‌ر ده‌کرێت، پێویسته کێشه‌کان یه‌کلابکه‌نه‌وه به‌مزووانه نه‌وت راده‌ست ده‌که‌ن یان نا». «یاساى قه‌رز له‌م مانگه‌دا په‌سه‌ند کراوه‌و هه‌رێمى کوردستان ئه‌و مافه‌ى هه‌یه داواى (320) ملیار دینارى مانگى 10 بکات»، په‌رله‌مانتاره‌که‌ى یه‌کگرتوو واى وت. ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ى یه‌کگرتوو ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه ئه‌گەر حکومه‌تى هه‌رێم نیوه‌ى داهاته فیدڕاڵییه‌کان بداته‌وه به‌به‌غداو رۆژانه (250) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت راده‌ستى به‌غدا بکات مانگانه (600) بۆ (800) ملیار دینار ره‌وانه‌ى هه‌رێم ده‌کرێت.
ئارا ئیبراهیم په‌رله‌مانتارێکى کورد له به‌غدا ئاماژه به‌وه ده‌دات ئه‌وه‌ى له یاساى قه‌رزدا هاتووه شتێکى غه‌ریب نییه‌و هه‌مان شته که له‌یاساى بودجه‌ى 2019 داهاتووه که ته‌سلیم کردنى 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت و نیوه‌ى داهاتى گومرگه‌کانه. بڕیاره سبه‌ینێ 15ى تشرینى دووه‌مى 2020، کۆبونه‌وه‌ى هه‌رسێ سه‌رۆکایه‌تیه‌که‌ى هه‌رێم ئه‌ندام بدرێت بۆ گفتوگۆکردن له‌سه‌ر تێپه‌راندنى یاساى قه‌رز له‌په‌رله‌مانى عێراق که داواى ته‌سلیم کردنى نه‌وت و نیوه‌ى داهاته فیدڕاڵییه‌کان له‌هه‌رێم ده‌کات ئه‌وکات بودجه ره‌وانه‌ى هه‌ولێر ده‌کرێت. به‌شێکى زۆر له ئه‌ندامانى کورد له‌به‌غدا سه‌ره‌راى ئه‌وه‌ى که داوه‌تى فه‌رمى کراون بۆ کۆبونه‌وه‌که، به‌ڵام رایانگه‌یاندووه که به‌شدارى کۆبونه‌وه‌که ناکه‌ن و داوا ده‌که‌ن حکومه‌تى هه‌رێم راسته‌وخۆ بچێته به‌غداو کێشه‌کانى له‌گه‌ڵ حکومه‌ته‌که‌ى مسته‌فا کازمى چاره‌سه‌ر بکات. رێبوار که‌ریم مه‌حمود، ئه‌ندامى سه‌ربه‌خۆ له په‌رله‌مانى عێراق له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا له‌گه‌ڵ هاوڵاتى، ده‌ڵێت:" هه‌ندێ هه‌واڵ بڵاوبووه‌ته‌وه که ئێمه وتومانه به‌شدارى کۆبونه‌وه‌که ناکه‌ین گوایه ده‌عوه‌ت نه‌کرابین، ئه‌وه ئه‌سڵى نییه، به‌شێکمان دوو بۆ سێجار داوایان لێکراوه که به‌شدارى کۆبونه‌وه‌که بکه‌ن و ئێمه ره‌تمانکردووه‌ته‌وه". ناوبراو وتیشى:"بۆیه وتومانه به‌شدارى کۆبونه‌وه‌که‌ى سبه‌ینێ ناکه‌ین له‌به‌ر ئه‌وه‌ى نمایشکارانه‌یه‌و سبه‌ى فۆتۆى کۆبونه‌وه‌که ده‌به‌ن بۆ وه‌فدى به‌غداد و ده‌ڵێن ئه‌وه هه‌موو کورد یه‌کهه‌ڵوێسته که نه‌وت ته‌سلیم نه‌کرێت". رێبوار که‌ریم مه‌حمود ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد که ئه‌وان وه‌ک گروپى 15 که پێکهاتووه له پێنج په‌رله‌مانتارى فراکسیۆنى گۆڕان و دوانى کۆمه‌ڵ و دوانى یه‌کگرتوو و سه‌ربه‌خۆکان و نه‌وه‌ى نوێ به‌شدارى کۆبونه‌وه‌ى سێ سه‌رۆکایه‌تییه‌که‌ى هه‌رێم ناکه‌ن، وتیشى:" بیستومه که فراکسیۆنى یه‌کێتیش به‌شدارى ناکات که 34 په‌رله‌مانتارى کورد ده‌کات، که‌واته زۆرینه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دایه وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێم بچێت له به‌غدا له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق گفتوگۆ بکات و رێککبکه‌وێت". حکومه‌تى هه‌رێم ئه‌گه‌ر 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى رۆژانه‌و نیوه‌ى داهاتى خاڵه گومرگییه فه‌رمییه‌کان ته‌سلیمى عێراق بکات مانگانه 750 ملیار دینارى بۆ ره‌وانه ده‌کرێت ئه‌و ئه‌ندامه‌ى په‌رله‌مانى عێراق وتیشى:" ئه‌وه‌ى له یاساى قه‌رزدا هاتووه شتێکى غه‌ریب و عه‌جیب نییه، هه‌مان داواکارییه که له بودجه‌ى 2019 دا هاتووه که هه‌رێم 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت ته‌سلیم بکات له‌گه‌ڵ دیوه‌ى داهاتى خاڵه گومرگییه فیدڕاڵى و فه‌رمییه‌کان". رێبوار که‌ریم مه‌حمود پێشیوابوو حکومه‌تى هه‌رێم ئه‌گه‌ر 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى رۆژانه‌و نیوه‌ى داهاتى خاڵه گومرگییه فه‌رمییه‌کان ته‌سلیمى عێراق بکات مانگانه 750 ملیار دینارى بۆ ره‌وانه ده‌کرێت و ئه‌وه‌ش به‌شى موچه‌ى فه‌رمانبه‌ران ده‌کات، وتیشى:" حکومه‌تى هه‌رێم هێشتا لانى که‌م 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى رۆژانه‌ى دیکه‌ى بۆ ده‌مێنێته‌وه زائیده‌ن داهاته‌کانى ناوخۆ و نیوه‌ى داهاتى خاڵه گومرگییه‌کان". ئه‌و په‌رله‌مانتاره ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه که له‌سه‌ر داواکارى به‌رهه‌م ساڵح سه‌رۆک کۆمارى عێراق جارێک له‌گه‌ڵ وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێم دانیشتوون و گفتوگۆیان کردووه، وتیشى:" به‌ڵام ئه‌و به‌ڵێن و وه‌عدانه‌ى که دایان دیسان راستیان نه‌کرد له‌گه‌ڵماندا".
سازدانى: ئارا ئیبراهیم ئه‌ندامێکى فراکسیۆنى یه‌کێتى له په‌رله‌مانى عێراق له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا له‌گه‌ڵ هاوڵاتى ده‌ڵێت:" به‌و پێیه‌ى یاساى قه‌رز به‌پێى په‌یڕه‌وى ناوخۆى په‌رله‌مان تێپه‌رێندراوه، زه‌حمه‌ت و قورسه سه‌رۆک کۆمار بتوانێت ڤیتۆى بکات یا واژۆى له‌سه‌ر نه‌کات". به‌ره‌به‌یانى ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه 12ى تشرینى 2020 کاتژمێر پێنجى به‌یانى له به‌غدا یاساى قه‌رزى ده‌ره‌کى و ناوخۆى له‌لایه‌ن په‌رله‌مانى عێراقه‌وه په‌سه‌ند کراو سه‌رجه‌م فراکسیۆنه‌کانى کورد بایکۆتى دانیشتنه‌که‌یان کرد، چونکه به‌پێى یاساکه حکومه‌تى عێراق ئیلتزام کراوه به‌وه‌ى ئه‌گه‌ر حکومه‌تى هه‌رێم نه‌وت راده‌ست نه‌کات هیچ بڕه پاره‌یه‌کى بۆ ره‌وانه ناکرێت. هاوڵاتى: به‌رهه‌م ساڵح سه‌رۆک کۆمارى عێراق ده‌توانێت ڤیتۆ یا واژۆ له‌سه‌ر یاساى قه‌رز نه‌کان که ئه‌مڕۆ په‌سه‌ند کرا؟ نه‌ریمان نادر: سه‌رۆک کۆمار زه‌حمه‌ته‌و ناتوانێت ڤیتۆى یاساکه بکات یا واژۆى نه‌کات، چونکه په‌سه‌ندکردنى یاساکه پێچه‌وانه‌ى په‌یڕه‌وى ناوخۆى په‌رله‌مانى عێراق نییه، ته‌نها ئه‌وه‌یه که به‌بێ کورد تێپه‌ڕێندراوه، به‌ڵام سه‌رۆک کۆمار ده‌توانێت له‌رێگه‌ى که‌ناڵه دبلۆماسیی و سیاسییه‌کانه‌وه به گفتوگۆکردن له‌گه‌ڵ حکومه‌تى هه‌رێم و حکومه‌تى عێراق لێکتێگه‌یشتن دروست بکات، به‌ڵام دواجار ئه‌رکى حکومه‌تى هه‌رێمه داواکارییه‌کانى حکومه‌تى عێراق جێبه‌جێ بکات به‌پێى ئه‌و ئیلتزامه‌ى ده‌که‌وێته ئه‌ستۆى. هاوڵاتى: به‌پێى یاساکه له‌بڕگه‌یه‌کیدا هاتووه که هه‌رکاتێک حکومه‌تى هه‌رێم نه‌وتى راده‌ستى کۆمپانیاى سۆمۆى عێراقى کرد له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه پاره بۆ حکومه‌تى هه‌رێم بنێردرێت؟ ئه‌مه چۆن ده‌کرێت؟ نه‌ریمان نادر: ئه‌و بڕگه‌یه په‌یوه‌ندى به حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستانه‌وه هه‌یه، کۆمپانیاى سۆمۆى عێراقى ده‌زانێت حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان رۆژانه چه‌ند هه‌زار به‌رمیل نه‌وت ده‌نێردرێته ده‌ره‌وه، حکومه‌تى عێراق هه‌موو نه‌وتى هه‌رێمى ناوێت به‌ڵکو بڕێک دیارى بکرێت و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه حکومه‌تى عێراق بودجه‌یه‌ک بۆ هه‌رێم بنێرێت. له‌و بڕگه‌یه‌دا حسابى شایسته داراییه‌کانى کۆمپانیاکانى نه‌وت و خه‌رجییه‌کانى نه‌کراوه، بۆیه به‌شێک له‌و نه‌وته‌ى هه‌رێم ده‌هێڵدرێته‌وه بۆ دابین کردنى خه‌رجییه‌کانى کۆمپانیا نه‌وتییه‌کان و هه‌نارده‌کردنى. به‌پێى یاساکه ئه‌گه‌ر وه‌زیرى دارایى عێراق یان سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق له یاساى قه‌رز لابده‌ن، به‌رپرسیارێتى یاساییان ده‌که‌وێته سه‌ر، چونکه به‌پێى یاساکه پاره بۆ هه‌رێم ره‌وانه ناکرێت تا هه‌رێم نه‌وت و داهاتى نانه‌وتى راده‌ستى به‌غدا نه‌کات. هاوڵاتى: له‌سه‌ر بنه‌ماى بودجه‌ى 2019 یاساى قه‌رز ده‌رکراوه، ساڵى رابردوو نه‌وت به 56 دۆلار دانراوه، به‌ڵام ئه‌مساڵ به 40 دۆلارو 41 سه‌نت، ئایا ئه‌گه‌ر 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت له‌لایه‌ن حکومه‌تى هه‌رێمه‌وه راده‌ست بکرێت له‌سه‌دا 12.67ى بودجه بۆ هه‌رێم ره‌وان ده‌کرێت؟ نه‌ریمان نادر: نرخى نه‌وت له 2019 دا به 56 دۆلار دانراوه و ئه‌مجاره له حدودى 40 دۆلاردایه بۆ هه‌ربه‌رمیلێک، تا ئێستا و له‌مساڵدا حکومه‌تى عێراق به‌به‌هاى 30 ملیار دۆلار نه‌وتى فرۆشتووه، واتا ئه‌گه‌ر حکومه‌تى هه‌رێم 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت راده‌ست بکات، له‌سه‌دا 12.67ى نه‌فه‌قاتى بۆ ده‌نێردرێت پاش ده‌رکردنى خه‌رجییه‌کانى سیادى و حاکیمه. پێشتر 320 ملیار دینارى مانگانه هاتووه به حکومه‌تى هه‌رێم نازانین دواى ده‌رکردنى ئه‌م یاسایه بۆ یه‌ک جارى دیکه به‌غدا 320 ملیار دینارى دیکه ده‌نێرێت یان نا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر حکومه‌تى هه‌رێم بڕیاربدات و 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى رۆژانه راده‌ست بکات له‌گه‌ڵ داهاته نانه‌وتییه فیدڕاڵییه‌کان که حکومه‌تى عێراق داواى ده‌کات و په‌رله‌مانى عێراق کردوویه‌تى به‌مه‌رج بۆ ناردنى پشکى هه‌رێم، ئه‌وکات به‌غدا ئه‌و بڕى 320 ملیار دیناره‌ى که ده‌ینارد زیاترى ده‌کات، چونکه له‌سه‌ر بنه‌ماى بودجه‌ى 2019 ئه‌گه‌ر حکومه‌تى هه‌رێم رۆژانه 250 هه‌زار به‌رمیله‌که‌ى بناردایه مانگانه 830 ملیار دینارى بۆ حکومه‌تى هه‌رێم ده‌نارد که ئه‌وکات یه‌ک به‌رمیل نه‌وت به 56 دۆلار بوو، به‌ڵام ئێستا به‌رمیلێک نه‌وت به 40 دۆلارێکه، ئه‌و بڕه که‌متر ده‌بێت به‌ڵام له‌هه‌موو حاڵه‌تێکدا له 320 ملیار دینارکه زیاتر ده‌بێت. هاوڵاتى: پێویسته له‌ئێستادا حکومه‌تى هه‌رێم چ رێگه‌یه‌ک بگرێته‌به‌ر بۆ چاره‌سه‌رکردنى ئه‌م کێشه‌یه؟ نه‌ریمان نادر: پێویسته حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان له‌رێگه‌ى که‌ناڵه سیاسییه‌کانه‌وه گفتوگۆکان له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق ده‌ستپێبکاته‌وه به مه‌به‌ستى چاره‌سه‌رکردنى دۆسیه‌ى نه‌وت و بودجه له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراقدا تا چاره‌سه‌رى پرسى موچه‌ى فه‌رمانبه‌ران بکرێت.
سازدانى: ئارا ئیبراهیم وه‌زیرى کاروکاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى ئاماژه به جێبه‌جێکردنى یاساى چاکسازى و ئه‌و کارانه ده‌کات که له‌وه‌زاره‌ته‌که‌یاندا ئه‌نجامیانداوه به‌تایبه‌ت له زیادکردنى ده‌سته‌به‌رى کار بۆ کرێکاران له‌که‌رتى تایبه‌تدا. کوێستان محه‌مه‌د، وه‌زیرى کاروکاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى حکومه‌تى هه‌رێم له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا له‌گه‌ڵ هاوڵاتى وتى:» له‌لیستى موچه‌ى فه‌رمانبه‌راندا نادادپه‌روه‌رى و کاره‌سات هه‌یه، ده‌رماڵه‌ى ناشایسته به‌ستراوه که شایانى نین و ده‌بێت هه‌موو ئه‌وانه رێکبخرێته‌وه«. هه‌روه‌ها ده‌شڵێت:» تا سه‌رجه‌م داهاتى نه‌وت نه‌درێته‌وه به وه‌زاره‌تى دارایى ناتوانرێت موچه به‌ته‌واوه‌تى دابه‌ش بکرێت». هاوڵاتى: له پلانى چوار ساڵى وه‌زاره‌ته‌که‌تاندا چ خاڵێکى جه‌وهه‌رى هه‌یه جێبه‌جێتان کردبێت؟ کوێستان محه‌مه‌د: وه‌زاره‌ته‌که‌ى ئێمه دووبه‌شه به‌شى کارو ده‌سته‌به‌رى کۆمه‌ڵایه‌تى، ئه‌وه به‌رێوه‌به‌رایه‌تیه‌کى گشتیه ئه‌مه په‌یوه‌ندى به‌کرێکارو بێ کاره‌وه هه‌یه و په‌یوه‌ندى به‌خاوه‌نکارو کۆمپانیاکانه‌وه‌یه بۆ ئه‌مه ده‌ستمان به‌کارى باشکردووه له‌مه‌سه‌له‌ى ده‌سته‌به‌رى کارى کۆمه‌ڵایه‌تى ئه‌و کارانه‌ى کردومانه له‌ماوه‌ى ئه‌م ساڵه‌دا توانیومانه رێژه‌ى ئه‌و کرێکارانه‌ى ده‌سته‌به‌رکراون به‌رزتر بکه‌ینه‌وه، ئه‌و پاره‌یه‌ى که مانگانه کۆمانکردوه‌ته‌وه بۆ سندوقى خانه‌نشینى له حه‌وت ملیاره‌وه گه‌یاندومانه‌ته نۆ ملیار ئه‌مه‌ش ده‌ستکه‌وته. کۆمه‌ڵێک هه‌نگاومان ناوه له‌م بواره‌داو لیژنه‌کانمان چالاککردوه‌و ده‌بێ سه‌ردانى هه‌موو مۆڵ و سۆپه‌رمارکێت و هۆتیله‌کان و ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌شى له‌ناو گه‌ڕه‌ک و کۆڵانه‌کانداندایه بکرێت بۆ ئه‌وه‌ى هه‌موو کرێکارێک ده‌سته‌به‌ر بکه‌ین. ئه‌نجومه‌نى کارگێرى وه‌زاره‌تمان به‌نوسراو پێشنیارمانکردوه‌و داوامان له به‌رێز سه‌رۆکى حکومه‌ت کردووه که پاره کرێى کرێکارى ئاسایی زیادبکه‌ین، چونکه ده‌بێ به واژۆى ئه‌و بێت. له‌مه‌سه‌له‌ى کاریشدا هۆبه‌یه‌کمان هه‌یه ته‌ندروستى سه‌لامه‌تى پیشه‌ى لیژنه‌کانى ئه‌م به‌شه‌شمان زیادکردوه‌و کارامانکردون، بۆ ئه‌وه‌ى به‌دواداچوون بکه‌ن له‌هه‌ر کوێیه‌ک کرێکارێک نادادپه‌روه‌رى له‌گه‌ڵ ده‌کرێ یان ده‌چه‌وسه‌ندرێته‌وه یا کارى زۆرى پێده‌کرێت و کرێى که‌مده‌درێتێ، له‌سه‌ر ئه‌مانه چه‌ندین کۆمپانیامان سزاداوه. خه‌ڵک په‌یوه‌ندى به‌منه‌وه ده‌که‌ن لیژنه‌مان ناردوه‌ته رانیه‌و سه‌نگه‌سه‌ر لیژنه‌م ناردوه‌ته گه‌رمیان بۆ سلێمانى و هه‌ولێرو دهۆکیش به‌هه‌مانشێوه زانیومانه کرێکاره‌کان ده‌چه‌وسه‌ندرێنه‌وه‌و کارى زیاده‌یان پێده‌کرێ سه‌ره‌تا ئاگادارمان کردونه‌ته دواتر داومانن به‌دادگاو هه‌موو ئه‌و که‌یسانه‌ش وه‌ک وه‌زاره‌ت سکاڵامان هه‌بوه له‌سه‌ر کۆمپانیاکان بردومانه‌ته‌وه. کێشه‌یه‌کمان هه‌بووه به‌شێکى زۆرى کرێکاران و کۆمپانیاکان نازانن شتێک هه‌یه ناوى ده‌ستبه‌رى کۆمه‌ڵایه‌تی که بچێت خۆى زه‌مان بکات، چونکه دواجار خۆى خانه‌نشین ده‌بێت له‌مه‌سه‌له‌ى ته‌ندروستى و سه‌لامه‌تیدا هۆشیارى ته‌واویان نییه، له‌م بوارده‌دا به‌چڕى کارى له‌سه‌ر ده‌که‌ین. هاوڵاتى: بۆ نمونه ئه‌گه‌ر کارمه‌ندێکى که‌رتى تایبه‌ت بۆ ماوه‌ى پێنج ساڵ کارى کردبێ له‌گه‌ڵ کۆمپانیایه‌ک ئه‌و ده‌ستبه‌ریه‌ى نه‌دابێت، ده‌بێت ئه‌و پێنج ساڵه‌ى پێشوش بدات ئه‌و کاته حساب ده‌کرێ بۆ خانه‌نشینیه‌که‌ى؟ کوێستان محه‌مه‌د: له‌و رۆژه‌وه پابه‌نده که‌ده‌سته‌به‌رى کردوون، چونکه له‌و رۆژه‌وه پاره‌یداوه، به‌ڵام بڕیارێکى ئه‌نجومه‌نى کارگێرى هه‌یه هه‌ر که‌سێک یان کۆمپانیایه‌ک پێشتر نه‌هاتبێ بۆ نمونه پێنج ساڵ سزاى پاره دواکه‌تنه‌که‌ى هه‌بوو، به‌ڵام ئێمه بڕیارمانداوه هه‌ر کاتێک بێ مامه‌ڵه‌ى بۆ بکه‌ین و ده‌سته‌به‌رى بۆ بکه‌ین، چونکه ئه‌مه له به‌رژه‌وه‌ندى کرێکاره‌که‌یه، به‌ڵام گرنگى ئه‌مه له‌چیدایه بۆ نمونه ئێمه ده‌ڵێن کرێکار له‌که‌رتى تایبه‌ت له دکتۆرێکى زانکۆوه تا پاکه‌وانێک هه‌مووى لاى ئێمه پێناسه‌که‌ى کرێکاره، که‌سێک پێنج ساڵه له‌که‌رتى تایبه‌ت ئیش ده‌کات و ده‌سته‌به‌رى بۆ کراوه، کاتێک له‌که‌رتى گشتى داده‌مه‌زرێت هه‌موو ئه‌و خزمه‌ته‌ى بۆ حسابه، جگه له‌مه ئه‌گه‌ر بچێته کۆمپانیایه‌کى که ئه‌و خزمه‌ته‌ى بۆ حسابه کرێکاران ئه‌مه نازانن و پێویسته ئه‌مانه روون بکرێنه‌وه. هاوڵاتى: بۆ کاروبارى که‌مئه‌ندامان چیتان کردووه؟ کوێستان محه‌مه‌د: ئێمه کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تیمان هه‌یه خانه‌کانه شێڵته‌ره که‌مئه‌ندامان و چاودێرى خێزان په‌یمانگاکانه، ئه‌وه‌ى ده‌ستمانپێکردوه، 13 هه‌زار که‌مئه‌ندام به ناره‌وا موچه‌کانیان بڕابوو بۆمان گه‌راندنه‌وه‌و ئێستا ژماره‌یه‌کى زۆر که‌مئه‌نداممان هه‌یه که له‌ساڵى 2013وه تۆمار نه‌کراون، داوامان له‌ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانکردوه که تۆمارى تازه ده‌ستپێبکاته‌وه 30 هه‌زار که‌سى نوێ داواى کردوه وه‌ک که‌مئه‌ندام ده‌ستنیشان بکرێ ناو و فایلى هه‌یه، به‌ڵام مه‌رج نیه هه‌موویان که‌مئه‌ندامبن ئه‌وه‌ى سه‌رو ته‌مه‌نى 55 ساڵه نایگرێته‌وه ئه‌وه‌ى من وردبینیم تیاکردوه نزیکه‌ى 15 هه‌زاریان سه‌رو 55 ساڵن، 15 هه‌زاره‌که‌ى تر ژماره‌یه‌کیان له‌لیژنه‌ى پزیشکیدا وه‌ک که‌مئه‌ندام ده‌رناچن و رێژه‌ى ته‌واو به‌ده‌ستناهێنێت. داوامان له‌ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران کرد لیژنه‌یه‌کى باڵا پێکهێنرا له‌وه‌زیرى دارایی و ته‌ندروستى و کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى و سه‌رۆکى فه‌رمانگه‌ى هه‌ماهه‌نگى و به‌دواداچوون چه‌ند لیژنه‌یه‌کى لاوه‌کیمان دروستکرد کۆنوس و راپۆتمان نوسى داواده‌که‌ین و پێویسته تۆمارى تازه ده‌ستپێبکه‌ین، به‌ڵام ئه‌مه سه‌ره‌تاى مانگى سێ و 10 رۆژ پێش که‌ره‌نتیه‌نه داومانه به ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران، ئێمه زۆر جه‌ختمان نه‌کردوه‌ته‌وه که بخرێته به‌رنامه‌ى کاره‌وه، چونکه ده‌زانین پاره‌که زۆره‌و ره‌نگه بڕیاره‌که‌ى ئه‌نجومه‌ن نه‌رێنى بێ بۆیه ده‌مانه‌وێ له‌فرسه‌تێکدا بارودۆخى ئابورى باش ببێ ئه‌وکات ره‌زامه‌ندى وه‌ربگیرێت، ئێستا له وه‌زاره‌تى ئێمه زیاتر له 88 هه‌زار که‌مئه‌ندام موچه وه‌رده‌گرن، 12هه‌زارو 500 که‌سى فه‌رمانبه‌رو موچه‌یه‌کى دیکه‌شیان هه‌یه‌و ئه‌مانه سه‌د هه‌زاریان پێ ده‌درێت. چه‌ند هه‌نگاوێکى دیکه‌مان ناوه بۆ که‌مئه‌ندامان، بۆ نمونه له‌زانکۆ حکومیه‌کان وه‌ربگیرێن، خۆشبه‌ختانه وه‌زاره‌تى خوێندنى باڵا هاوکارمانه‌و پاره‌ى پاراێل وه‌رناگیرێت لێیان، زانکۆ ئه‌هلیه‌کانیش رێژه‌یه‌کیان بۆ که‌مده‌که‌نه‌وه، له‌وه‌زاره‌تى ته‌ندروستیش هه‌مان هه‌ماهه‌نگیمان هه‌یه له‌گه‌ڵیان و هه‌ر که‌مئه‌ندامێک پێویستى به نه‌شته‌رگه‌رى و چاره‌سه‌ر بێ له نه‌خۆشخانه حکومیه‌کان به‌بێ به‌رانبه‌ر بۆى ده‌کرێت له‌وه‌زاره‌تى په‌روه‌رده‌ش به‌هه‌مانشێوه‌یه. هاوڵاتى: حکومه‌تى هه‌رێم ده‌ستى کردووه به جێبه‌جێکردنى یاساى چاکسازى، ئێوه له‌وه‌زاره‌ته‌که‌ى خۆتانه‌وه چ هه‌نگاوێکتان ناوه؟ کوێستان محه‌مه‌د: ئێمه ئێستا خه‌ریکى میلاکاتین فایلى هه‌موو فه‌رمانبه‌رێک وردبینى تێداده‌کرێت بۆ ئه‌وه‌ى بزانرێت کێ به‌ناشایسته موچه‌ى زیادى بۆ به‌ستراوه، پێموایه له‌سه‌دا په‌نجاى وردبینیه‌که‌یان ته‌واوبووه. دروستکردنى سه‌نته‌رى ده‌ستنیشانکردنى په‌ککه‌وته‌یی ره‌زامه‌ندى بۆ وه‌رگیراوه‌و خه‌ریکى نۆژه‌نکردنه‌وه‌ى بینایه‌کین ئه‌م سه‌نته‌ره زۆر گرنگه، چونکه هه‌ر که‌مئه‌ندامێک گومانى له‌سه‌ر بێ له‌و سه‌نته‌ره پشکنینى بۆ ده‌کرێته‌وه‌و دووباره رێژه‌که‌ى دیارى ده‌کرێت. له‌هه‌موو به‌رێوه‌به‌رایه‌تییه‌کانمان به‌دواداچوون بۆ فایلى که‌مئه‌ندامان ده‌که‌ن، چونکه به‌بڕواى ئێمه ئه‌و ژماره‌یه ئه‌گه‌ر وربینى ته‌واوى بۆ بکرێت ره‌نگه 20 هه‌زارى شایسته‌ى ئه‌وه نه‌بێت موچه‌ى که‌مئه‌ندامى بۆ بکرێت، به‌ڵام ئێمه نامانه‌وێت جارێکى تر هه‌موو که‌مئه‌ندامان بده‌ینه‌وه به‌لیژنه‌ى پزیشکى، له‌به‌ر ئه‌م هۆکارانه یه‌که‌م/ که‌مئه‌ندام ماندووبوه هه‌موو کابینه‌یه‌ک وه‌زیر که‌دێت ده‌یانداته‌وه به لیژنه، دووه‌م/ به‌داخه‌وه لیژنه پزیشکیه‌کان ده‌که‌ونه ژێر کاریگه‌رى سۆزو به‌زه‌ییه‌وه یان کۆمه‌ڵایه‌تى یان ته‌داخولى هه‌ندێک حزب و که‌سایه‌تى، وه‌ک پێویست وردبینیان نه‌کردوه، ئێمه هیچ بن دیوارێکمان نییه، به‌ڵام ره‌نگه له‌فایله‌کاندا خه‌ڵکێک هه‌بێ به‌ناشایسته موچه‌که‌ى به‌رزکرابێته‌وه، یان ده‌رماڵه‌یه‌کى بۆ به‌سترابێ شایسته‌ى نه‌بێت. مه‌سه‌له‌یه‌کى دیکه‌ى گرنگ که له‌یاساى چاکسازى هه‌یه‌و په‌یوه‌ندى به‌ئێمه‌وه هه‌یه، تۆڕى چاودێرى خێزانه پێشتر له‌هه‌رێمى کوردستان 88 هه‌زار خێزان مانگانه 150 هه‌زار دیناریان وه‌رگرتووه، حه‌وت به‌ش بوون ئه‌وانه‌ى مێردیان له‌ده‌ستداوه، ئه‌و پیاوانه‌ى ره‌به‌نن ئه‌وانه‌ى له‌چاکسازیه‌کانن ئه‌و خوێندکارانه‌ى هاوسه‌رگیریانکردوه‌و هیچ سه‌رچاوه‌یه‌کى بژێویان نیه، له ساڵى 2015وه به‌هۆى قه‌یرانى داراییه‌وه ئه‌مه بڕدراوه، به‌پێى یاسای چاکسازى ده‌بێت ئه‌م سیستمه ده‌ست پێبکه‌ینه‌وه، به‌ڵام به‌شێوازێکى نوێ دوور له‌گه‌نده‌ڵى و ده‌ستێوه‌ردانى حزبى. وه‌ک وه‌زاره‌تى کارو کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى، سیستمێکمان ئاماده‌کردوه به‌هاوکارى وه‌زاره‌تى پلاندانان و چه‌ند رێکخراوێکى نێوده‌وڵه‌تى ئه‌وه‌ى پرۆژه‌که‌ى نوسیوه که‌سێکى فه‌ره‌نسیه‌و پێى وتین هاوشێوه‌ى وڵاتانى خۆتان سیستمێکتان بۆ ده‌نوسم، ئێستا له‌ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانه‌و ده‌بێت په‌سه‌ندبکرێت، دواتر ناوى خه‌ڵک تۆمار ده‌که‌ین و وردبینى ده‌که‌ین و زانیاریه‌کان پشتراستده‌که‌ینه‌وه، ئه‌وانه‌ى پێشتر به‌پێى سیستمه کۆنه‌که موچه‌یان وه‌رگرتوه‌و ئێستا بڕاوه ئیتر بۆیان ناگه‌ڕێته‌وه ده‌بێت تۆمار بکرێنه‌وه ره‌نگه شایسته بن و ره‌نگه شایسته‌ش نه‌بن. هاوڵاتى: بۆ ئه‌وکه‌سانه‌ى حومکراون و له‌چاکسازیه‌کانى وه‌زاره‌ته‌که‌ى ئێوه‌ن، داواى لێبوردنى گشتى ده‌که‌ن، تیمى گۆران هیچ هه‌وڵێکیان هه‌یه بۆ ئه‌م مه‌به‌سته؟ کوێستان محه‌مه‌د: شه‌ش چاکسازى لاى ئێمه‌یه، چاکسازى گه‌ورانى هه‌ولێرو سلێمانى و دهۆک، چاکسازى ژنان و منداڵان، کارى زۆر باشمان له‌م چاکسازیانه کردوه ئێستا رێژه‌ى کێشانى مادده‌ى هۆشبه‌ر له‌سلێمانى و دهۆک نزیک بۆته‌وه له‌سفر، به‌ڵام له چاکسازى گه‌ورانى هه‌ولێر چه‌ند رێکارێکمان گرتوه‌ته به‌ر بۆ ئه‌وه‌ى وه‌ک دهۆک و سلێمانى لێبکه‌ین. ئه‌وانه‌ى له‌و چاکسازیانه‌دان و داواى لێبوردنى گشتى ده‌که‌ن ئه‌وانه له‌بنه‌رتدا بۆ 900 که‌س دروستکراون له‌سلێمانى زیاتر له هه‌زارو 200 که‌سى تێدایه، له‌هه‌ولێر دوو هه‌زارو 200 که‌سى تیایه، له‌دهۆکیش له‌سه‌رو دوو هه‌زار که‌سى تیایه، زیندانى چاکسازییه‌کان له‌هه‌رێمى کوردستاندا زۆر زۆر قه‌ره‌باڵخ بووه له‌رووى مافى مرۆڤه‌وه رێگه پێنه‌دراوه، له‌کاتى که‌ره‌نتیه‌وه سه‌ردانه‌کانى گشتى و تایبه‌تمان راگرتوه، مۆڵه‌تمان نه‌هێشتوه بۆ ئه‌وه‌ى کۆرۆنا نه‌گوازرێته‌وه بۆ ناو چاکسازیه‌کان، بۆیه داوامانکردوه یان لێبوردنێکى تایبه‌ت یان لێبوردنى گشتى یان مۆڵه‌تى سێ مانگ بۆیان بکرێت، له‌سه‌ر ئه‌مانه بۆچوونى خۆمان داوه به‌سه‌رۆکایه‌تى هه‌رێم و به‌رێز سه‌رۆکى حکومه‌ت، به‌رێز سه‌رۆکى په‌رله‌مانیش نامه‌یه‌کى بۆ ناردبووین و داواى بۆچونى ئێمه ده‌کات و ره‌ئى خۆمان وتوه که کێ و چۆن و بۆچى لێبوردنى گشتى بیگرێته‌وه، به‌ڵام دواجار ئه‌وه له‌ده‌سه‌ڵاتى په‌رله‌مانى کوردستاندایه‌و تائێستاش هیچ پرۆژه یاسایه‌ک له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته له‌ئارادانیه ئه‌وه‌نده‌ى من ئاگاداربم. هاوڵاتى: چه‌ند ساڵێکه ده‌ستى کارى بیانى له‌هه‌رێمى کوردستان رێژه‌که‌ى زیادبووه، 14 هه‌زار ده‌ستى کار چونه‌ته ده‌ره‌وه... بۆچى رێگه ده‌درێت ده‌ستى کارى بیانى به‌و رێژه زۆره بێنه هه‌رێم؟ کوێستان محه‌مه‌د: کۆمه‌ڵێک هه‌نگاومان ناوه، حه‌زده‌که‌م ئه‌وه روون بێت یه‌که‌م ئه‌و کرێکاره بیانیانه‌ى دێن له‌سه‌دا 4% یان له‌رێگه‌ى وه‌زاره‌تى ئێمه‌وه‌یه، ئه‌وانى دیکه له‌رێگه‌ى وه‌زاره‌تى ناوخۆ ڤیزایان پێیان ده‌درێت، ئه‌گینا ئه‌وان لایه‌نێک نین خۆیان خه‌ڵک بهێنن، به‌داخه‌وه مافیا ده‌یانهێنێت هه‌ندێک پارێزه‌رى ناپارێزه‌ر خه‌ڵک ده‌هێنن به‌ناوى گه‌شتوگوزاره‌وه‌و ڤیزایان بۆ وه‌رده‌گرن و کاریان پێده‌که‌ن، هه‌ندێکیان به‌قاچاخ له‌به‌غداوه ده‌یانهێنن یان له‌هه‌ندێک وڵاتانى ده‌روبه‌ره‌وه دێن ئه‌مانه په‌یوه‌ندیان به‌ئێمه‌وه نییه، ته‌نها چه‌ند کۆمپانیایه‌ک په‌یوه‌ندیان به‌ئێمه‌وه هه‌یه‌و به‌شێوه‌یه‌کى یاسایی ئه‌و کرێکارانه ده‌هێنن، به‌ڵام له‌مانگى یانزه‌ى ساڵى رابردووه‌وه هێنانى کرێکارى بیانیمان راگرت تا مانگى هه‌شتى ئه‌مساڵ کردمانه‌وه، ئه‌وه‌ش به‌مه‌رج و ته‌نها ژن ده‌هێنرێت بۆ کارى ناوماڵ، به‌داخه‌وه ژنى ئێره ئه‌و ئیشه ناکات. ئێستا له‌لاى ئێمه هیچ پیاوێکى ئیشه‌که‌رو کرێکارى بیانى نایه‌ت بۆ پرۆژه‌کان، ئه‌وه‌ى دێت له‌رێگه‌ى قاچاخه‌وه‌یه، بۆ خۆم چومه‌ته لاى به‌رێز وه‌زیرى ناوخۆو کۆنفرانسێکمان رێکخست بۆ ئه‌وه‌ى رێنمایه‌کانمان یه‌ک بخه‌ین و یاداشتێکى لێک تێگه‌یشتن واژۆبکه‌ین بۆ که‌مکردنه‌وه‌ى هێنانى کرێکارى بیانى مه‌گه‌ر بۆ پسپۆریه‌کى تایبه‌ت بێت، ده‌سته‌ى وه‌به‌رهێنانیش خه‌ریکى هه‌موارکردنه‌وه‌ى یاسایه‌کن ئێمه داوامانکردوه له‌مه‌ودوا به‌رێژه‌ى له 75% پشت ببه‌ستن به‌کرێکارى ناوخۆ بۆ پرۆژه‌کان، جگه‌له‌وه‌ش ئه‌و کرێکارانه‌ى که دێن ئه‌و پسپۆریانه بن که له‌هه‌رێم ده‌ستاکه‌ون ئه‌م تێبینیانه‌مان پێداون. هاوڵاتى: پرسى رێککه‌وتنى هه‌رێم و به‌غدا گه‌یشتووه به‌چى؟ کوێستان محه‌مه‌د: چه‌ندینجار وه‌فدى دانوستانکارى ئێمه به‌سه‌رۆکایه‌تى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌ت چونه‌ته به‌غداو دواى هاتنه‌وه‌یان راپۆرتى خۆیان بۆ ئێمه خستوه‌ته ڕوو، ئه‌گه‌ر بیکه‌ینه دوو قۆناغ له‌سه‌رده‌مى به‌رێز عادل عه‌بدولمه‌هدى گفتوگۆکان زۆر چوبونه پێشه‌وه ته‌نها واژۆى مابوو ئه‌گه‌ر ئه‌وه بکرایه مانگانه 900 ملیار دینارمان له‌به‌غداوه بۆ ده‌هات که بڕه پاره‌یه‌کى زۆر بوو به‌شى موچه‌ى ده‌کرد، به‌ڵام به‌داخه‌وه خۆپیشاندان دروستبوو ئه‌ویش ده‌ستى له‌کارکێشایه‌وه‌و رێککه‌وتنه‌که واژۆ نه‌کرا. له‌قۆناغى دووه‌م که بۆ رێککه‌وتنى نوێ چه‌ند کۆبونه‌وه‌یه‌کیش کراوه، به‌ڵام ئێستا دۆخى عێراق خۆى زۆرخراپه‌و موچه‌ى فه‌رمانبه‌ره‌کانى دواده‌که‌وێت یه‌کێک له‌وهۆکارانه‌ى که رێکه‌وتنه‌که به‌ته‌واوه‌تى جێبه‌جێ نابێت په‌یوه‌ندى به‌دۆخى عێراق و کۆرۆناوه هه‌یه، عێراق داواى 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى رۆژانه و نیوه‌ى داهاتى خاڵه سنوریه‌کان ده‌کات و حکومه‌تى هه‌رێمیش به‌وه رازى بووه. هاوڵاتى: حکومه‌تى هه‌رێم به‌چى رازى بووه ئایا 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى رۆژانه ده‌داته به‌غدا یان داهاته‌که‌ى ده‌دات؟ کوێستان محه‌مه‌د: من نه‌وه‌زیرى نه‌وتم نه‌وه‌زیرى دارایی له‌و شتانه‌ش زۆر نازانم ورده‌کاریه‌کانى ئه‌وه لاى من زۆر روون نیه، ئه‌گه‌ر ئێمه رێککه‌وتنێک بکه‌ین له‌سه‌ر بنه‌ماى ده‌ستور بێت و له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌رژه‌وه‌ندى هاوڵاتیانى هه‌موو عێراق بێت هه‌ردولا پابه‌ندبن به‌ته‌واى رێکه‌وتنه‌که‌وه ئه‌مه واده‌کات له‌کاتى خۆیدا موچه بدرێت ده‌توانرێت پرۆژه خزمه‌تگوزاریه‌کان جێبه‌جێ بکرێت و ئه‌مه‌ش هه‌لى کارى زۆر ده‌ره‌خسێنێت ئه‌و کارنامه‌یه‌ى حکومه‌تى هه‌رێم خستوویه‌ته‌روو هه‌مووى جێبه‌جێ ده‌کرێت، دواجار هه‌ر ده‌بێت له‌گه‌ڵ عێراق رێکبکه‌وین. هاوڵاتى: تیمى گۆران له کابینه‌ى نۆیه‌م چیتان کردوه بۆ نه‌هێشتنى ئه‌و گه‌نده‌ڵیه‌ى که‌باسده‌کرێت له قاچاغچێتى و گه‌راندنه‌وه‌ى سه‌رجه‌م داهاتى نه‌وتى هه‌رێم بۆ وه‌زاره‌تى دارایى؟ کوێستان محه‌مه‌د: ئه‌و پرسانه زۆربه‌ى په‌یوه‌ندى به‌وه‌زاره‌تى داراییه‌وه هه‌یه، وه‌زیرى دارایی سندوقى خانه‌نشینى دروستکردوه، وه‌زیرى دارایی داهاتى ناو مه‌رزه‌کانى رێکخستوه‌ته‌وه، باسى قاچاخ ناکه‌م ئه‌وه‌ى که له‌پشتى ده‌روازه‌که‌وه به‌هێزى ئه‌منى ده‌هێنرێت، ناتوانم بڵێم ئه‌وه‌ى قاچاخچیه‌تیه کۆتایی پێهاتوه، چونکه ئه‌وه ته‌نها له‌ده‌سه‌ڵاتى وه‌زاره‌تى داراییدا نییه ئه‌مه په‌یوه‌ندى به‌قه‌ناعه‌تێکى سیاسیه‌وه هه‌یه که ده‌بێت ئیتر واز له‌م قاچاخ چیه‌تیه بهێنێت. بۆ مه‌سه‌له‌ى موچه‌ى پله باڵاکان ئه‌وانه‌ى به پله‌ى وه‌زیرو وه‌کیل و به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى نایاسایی خانه‌نشین بوون هه‌موویانى بڕیوه‌و ئێستا داهاتێکى زۆر ده‌گه‌رێته‌وه، ئه‌وه‌ى پێى ده‌وترێت دوو مووچه‌یى له‌تازه‌ترین کاردا موچه‌ى 16 هه‌زار که‌سى بڕیوه، له‌مه‌سه‌له‌ى خه‌بیره‌کان رێکخستنه‌وه‌ى موچه‌کانیان کراوه‌و هه‌نێک موچه‌ى زۆریان هه‌بوه‌و که‌مکراوه‌ته‌وه‌و مانگانه 325 ملیۆن دینارى گه‌راندووه‌ته‌وه بۆ حکومه‌ت له‌و ماوه‌یه که‌مه‌دا به‌بێده‌نگى و به‌بێ هه‌ڵاى راگه‌یاندن کۆمه‌ڵێک هه‌نگاوى زۆر باشى ناوه، به‌راستى جێى ته‌قدیره، به‌ڵام هه‌موو ئه‌وانه پێکه‌وه ئه‌گه‌ر داهاتى هه‌موو خاڵه سنوریه‌کان و ئه‌وقاچاخچیه بنه‌بڕ نه‌کرێت و هه‌موو داهاتى نه‌وت نه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ وه‌زاره‌تى دارایی وه‌زیرى دارایی ناتوانێت وه‌ک پێویست مووچه بدات، به‌ڵام هه‌وڵه‌کانى به‌رده‌وامه له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ى چاکسازى کارى خۆیکردوه. هاوڵاتى: له‌چاوپێکه‌وتنێکى پێشترتان له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌ى هاوڵاتى، باستان له‌وه‌کرد که هێزه ئه‌منیه‌کان به‌تایبه‌ت ئه‌نجومه‌نى ئاسایش و ده‌زگاى ئاسایش بایۆمه‌تریان بۆ نه‌کراوه، ئێستا بایۆمه‌تریان بۆ ده‌کرێت؟ کوێستان محه‌مه‌د: لیژنه‌ى بایۆمه‌ترى که به‌رێز جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌ت سه‌رۆکایه‌تى ده‌کات پێشتر ئه‌نجومه‌نى ئاسایش و ده‌زگاى ئاسایش بایۆمه‌تریان بۆ نه‌کرابوو، به‌ڵام ئێستا ده‌ستیان کردوه به بایۆمه‌ترى ئه‌وانیش. هاوڵاتى: زۆر جار گۆران روبه‌روى ره‌خنه ده‌بێته‌وه، ته‌نانه‌ت له‌لایه‌ن هاوپه‌یمانه‌کانى پێشوشیه‌وه ده‌ڵێن گۆران له‌حکومه‌تدایه به‌ڵام باس له‌وه‌ده‌که‌ن ئاگادارى داهاته‌کانى حکومه‌ت نین؟ کوێستان محه‌مه‌د: ئه‌و به‌رێزانه‌ى که ئه‌و قسانه ده‌که‌ن له‌کابینه‌کانى پێشوو ئه‌وکات ئه‌وان وه‌زیریان هه‌بوو ئایا ئاگایان له‌هه‌موو داهاتێک هه‌بوو، بۆیه ئه‌و ره‌خنه‌یه پێش ئه‌وه‌ى روبه‌روى گۆران ببێته‌وه پێش ئه‌وه‌ى ئێمه له‌حکومه‌ت بین ئه‌وان له‌کابینه‌کانى پێشوتریش به‌شداربوون ئاگایان له‌داهاتى نه‌وتیش نه‌بووه‌و داهاته‌که‌شى زۆر زۆر له‌ئێستاش زیاتر بووه، ئه‌ى ئه‌وکاته بۆ ره‌خنه‌یان له وه‌زیرو گروپه‌کانى خۆیان نه‌گرتووه. هاوڵاتى: ستراتیژى بزوتنه‌وه‌ى گۆران چیه له‌حکومه‌تدا به‌نیازى چین؟ کوێستان محه‌مه‌د: چاکسازیی خزمه‌تى خه‌ڵک، خۆشگوزه‌رانى پرۆژه‌ى خزمه‌تگوزارى هه‌موو ئه‌وانه که ئێمه باوه‌رمان پێیه‌تى بۆ ئه‌و بابه‌تانه چووین، به‌ڵام له‌سه‌روى هه‌مویه‌وه چاکسازیه، چونکه تا چاکسازى نه‌کرێت خه‌ڵک خۆشگوزه‌ران ناکرێت، دادپه‌روه‌رى نابێت موچه له‌کاتى خۆیدا نه‌درێت بۆیه خه‌مى سه‌ره‌کى ئێمه و کارى یه‌که‌مى ئێمه چاکسازیه. ئێمه له‌ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانیش ئه‌م قسه‌یه‌مانکردوه‌و که ئه‌مه یه‌کێکه له‌هه‌نگاوه‌کانى چاکسازى و له‌به‌یاننامه‌که‌ى ئه‌نجومه‌نیش دواى په‌سه‌ندکردنى یاساى چاکسازى ئه‌وه خراوه‌ته روو که‌ئه‌مه به‌شێکه له‌چاکسازى و هه‌مووى نیه، له‌دواى یاساکه چه‌ندین یاساو په‌یره‌وى تر ده‌رده‌که‌ین ئه‌مه هه‌نگاوى یه‌که‌مه ده‌بێت چاکسازى له‌داهات و خه‌رجى بکرێت چاکسازى له‌هێزه‌کانى پێشمه‌رگه بکرێت له‌ئه‌نجومه‌نى دادوه‌رى بکرێت. هاوڵاتى: له‌ماوه‌ى ئه‌م چوارساڵه‌دا کابینه‌ى نۆیه‌م ده‌توانێت چاکسازى داهات و به‌شه‌کانى دیکه‌دا بکات؟ کوێستان محه‌مه‌د: ده‌بێت ده‌ستپێبکات ئه‌گه‌ر ده‌ستپێنه‌کات، بارودۆخى خه‌ڵک و حکومه‌تیش به‌شێوازێک ده‌بێت که‌س به‌غیلیمان پێ نابات. هاوڵاتى: له مه‌سه‌له‌ى بڕینى ده‌رماڵه‌کان حکومه‌ت و په‌رله‌مانتاره‌کانیش قسه‌ى جیاواز ده‌که‌ن کێ ده‌گرێته‌وه‌و چۆن ده‌بێ؟ کوێستان محه‌مه‌د: لیژنه‌یه‌کى باڵا بۆ رێکخستنه‌وه‌ى ده‌رماڵه‌کان پێکهاتووه، من تا کاتێک لیستى موچه‌ى هه‌موو فه‌رمانبه‌ره‌کانم نه‌بینى هه‌ستم به‌و نادادپه‌ره‌وه‌ریه نه‌کرد ئه‌و کارمه‌نده‌ى که ژووره‌که‌ى من پاکده‌کاته‌وه مانگى 190 هه‌زار دینارى هه‌یه پێش من دێت و له‌گه‌ڵ من ده‌رواته‌وه کارمه‌ندمان هه‌یه له‌ناو ئه‌و وه‌زاره‌ته‌ى ئێمه نزیکه‌ى دوو ملیۆن دینار وه‌رده‌گرێت یه‌ک ساڵ و چه‌ند مانگه من له‌وێم یه‌ک دێرى نه‌خستوه‌ته سه‌ر کارو پلانى وه‌زاره‌ته‌که‌ى ئێمه له‌دواى پاکه‌وانه‌وه دێت و له‌پێش ئه‌ویشه‌وه ده‌رواته‌وه. ئه‌مه نادپه‌روه‌ریه‌وه ده‌بێت رێکبخرێته‌وه ئه‌مه له‌هه‌موو وه‌زاره‌ته‌کان وایه له‌وه‌زاره‌تى واهه‌یه شۆفێره‌که‌ى به‌قه‌ده‌ر مودیرێکى لاى من پاره وه‌رده‌گرێت له‌کاتێکدا مودیره‌که‌ى من بیست ساڵه خزمه‌ت ده‌کات. لیژنه دروستکراوه بۆ ئه‌م بابه‌ته من له‌و لیژنه‌یه‌دا نیم نازانم چ ده‌رماڵه‌یه‌ک ده‌بڕدرێ نازانم کامه نایاساییه، به‌ڵام ده‌زانم نادادپه‌روه‌ری هه‌یه به‌سه‌یرکردنى لیستى موچه‌ى وه‌زاره‌ته‌که‌م ده‌زانم چ کاره‌ساتێک له‌لیستى موچه‌ى فه‌رمانبه‌راندا هه‌یه، هه‌ر له‌دیوانى وه‌زاره‌ت سێ فه‌رمانبه‌رم موچه‌که‌ى له خوار 200 هه‌زاره‌وه‌یه له 6%ى فه‌رمانبه‌رانى وه‌زاره‌که‌ته‌ى ئێمه موچه‌ى زۆر وه‌رده‌گرن که هه‌ندێکى به‌ده‌رماڵه‌ى نایاساییه، به‌ڵام هه‌مانه له‌خانه‌ى به‌ساڵاچوان ئیش ده‌کات خانه ده‌وامى 24 کاتژمێرییه له‌کاتى که‌ره‌نتینه‌دا یه‌ک رۆژ نه‌چۆته‌وه ماڵه‌وه خه‌ڵکى پیر پاکده‌کاته‌وه‌و خواردنى ده‌داتێ موچه‌که‌ى ته‌نها 400 هه‌زار دیناره له‌مانگێکدا. هاوڵاتى: له‌رێککه‌وتنه‌که‌ى ئێوه‌و پارتى چه‌ندى ماوه جێبه‌جێ بکرێ و بۆچى نه‌کراوه؟ کوێستان محه‌مه‌د: ئێمه تیمى دانوستانکارمان هه‌یه ئه‌و پرسیاره له ئه‌وان بکه، ئێمه رێککه‌وتنه‌که‌مان ته‌نها له‌سه‌ر پۆست نییه، رێککه‌وتنه‌که له‌سه‌ر چاکسازییه له‌سه‌ر یه‌کگرتنه‌وه‌ى هێزى پێشمه‌رگه‌یه له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ى خۆشگوزه‌رانیه‌و دادپه‌روه‌رییه. هاوڵاتى: به‌ڵام هێشتا ئێوه یاریده‌ده‌رى سه‌رۆکى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانتان بۆ کاروبارى چاکسازى وه‌رنه‌گرتووه ؟ کوێستان محه‌مه‌د: ئێمه خیلافێکمان هه‌بوو به‌مزوانه یاساکه ده‌رده‌کرێت، تا یاساکه ده‌رنه‌کرێت یاریده‌ده‌ره‌که ده‌ستبه‌کارنابێت، دواى ده‌رکردنى یاساکه یاریده‌ده‌ر بۆ کاروبارى چاکسازى دیارى ده‌کرێت.
هاوڵاتى ئێران بە(137) ملیار بەرمیل یەدەگی نەوت بەسێیەم وڵاتی بەرهەمهێنی نەوت لەجیهاندا لەقەڵەم دەدرێت و رۆژگارێک رۆژانە شەش ملیۆن بەرمیل نەوتی رەوانەی بازاڕەکانی جیهان کردوەو خاوەنی (13%) نەوت و (16%) هەموو غازی جیهانەو یەکێک لەوڵاتە زلهێزە نەوتییەکانەو تەمەنی بەرهەمهێنانی زێڕی رەش لەو وڵاتە دەگاتە (112) ساڵ کە بۆ یەکەمجار لەلایەن بەریتانیاوە دەستی بەسەرداگیراو بووە دەستمایەی سەرکەوتنی ئەو وڵاتە لەدوو جەنگی گەورەی جیهان چونکە بەریتانیا بۆ ماوەی نزیکەی (50) ساڵ خاوەنی بەرکابەری نەوتی ئێران بوو لەدەرهێنانیەوە تا بەکارهێنان و فرۆشتنی و لەکاتی دووەم جەنگی جیهانیدا ئەمەریکاو سۆڤیەت خۆیان گەیاندە نەوتەکەی ئێران و بوونە کێشەی گەورە لەبەردەم بەریتانیادا. ئەوەی روونە نەوت دەتوانێت رۆژگارێکی رەش بۆ هەر وڵاتێک دروستبکات کەپشتی پێ ببەستێت و ئێران لەو وڵاتانەیە کەپێچەوانەی بانگەشەکانی، پشتی زۆری بەنەوت بەستووە ئەگەرچی بەرهەمهێنان لەبواری سامانەکانی دیکەی وڵاتەکەیدا فەرامۆش نەکردوە بەڵام سزادانی کەرتی نەوتی ئێران و نزیکبوونەوەی ئابوری لەداڕمان دەریخست سەرچاوەی یەکەم و سەرەکیی ئەو وڵاتە نەوت‌و غازەو هەر مەترسییەک بۆسەر ئەو بەرهەمە ئابوریی ئێران ژێروژور دەکات و ئەوەی کەئەمڕۆ لەو وڵاتە بەهای هەر دۆلارێک گەیشتوەتە (31) هەزار تمەن ئاماژەکانی ئەم ژێروژوربوونەیە. دەرهێنانی نەوت و بەنیشتیمانیکردن ساڵی (1908) نەوت لەسەر دەستی هاووڵاتییەکی بەریتانی بەناوی ویلام ناکس دارسی لەشاری (مەسجد سلێمان) لەئێران بەرهەمهێنراو بەپێی رێککەوتنێک نەوتی هەموو جوگرافیای ئێران جگە لەباکوری ئەو وڵاتە بۆ ماوەی (60) ساڵ رادەستی بەریتانیا کراو لەبەرامبەردا تەنها (16%) داهاتی نەوتەکە بۆ ئێران بێت و ئەمەش ناڕەزایەتیی ناوخۆیی لەو وڵاتە لێکەوتەوەو دواجار لەساڵی (1940) بەهەوڵی ژمارەیەک پەرلەمانتارو سکاڵای دیپلۆمات و سیاسییە نێودەوڵەتییەکانی ئێران، سەرجەم رێککەوتنەکانی کۆمپانیا نەوتییەکانی بەریتانیا لەگەڵ ئێران هەڵوەشێنرانەوەو ئەو وڵاتە بەنیشتیمانیکردن یان خۆماڵیکردنی نەوتی وڵاتەکەی راگەیاند کە بەقۆناغێکی گرنگی مێژویی هاوچەرخی وڵاتەکە لەقەڵەمدەدرێت، بەڵام لەڕاستیدا بەریتانیا هەر لەڕێگەی ژمارەیەک کۆمپانیاوە دەستبەرداری نەوتی ئێران نەبوو. نەوتی ئێران سوتەمەنیی دوو جەنگی جیهانی دوای دەستپێکردنی یەکەم جەنگی جیهانی لەساڵی (1914) ئاستی هەناردەی ئێران لەڕۆژانە (274) هەزار تۆن نەوت گەیشتە ملیۆنێک و (500) هەزار تۆن و بەریتانیا توانی بەسودوەرگرتن لەنەوتی ئێران بەرەی جەنگ لەبەرژەوەندیی خۆی و هاوپەیمانەکەی بەهێزبکات و بەشی زۆری کەشتییە جەنگییەکانی هاوپەیمانانی بەریتانیا سودیان لەنەوتی ئێران وەردەگرت و ئەمەش بوەمایەی سەرکەوتنیان لەڕووی دەریایی و سەربازییەوەو دوای ساڵی (1939) لەگەڵ دەستپێکردنی دووەم جەنگی جیهانیدا، ئێران بێلایەنی خۆی راگەیاند لەکاتێکدا رەزا پەهلەوی پاشای ئەوکاتی ئێران پشتیوانیی بۆ ئەڵمانیا دەربڕیبوو، ئەمەش نیگەرانیی هاوپەیمانانی لەدژی ئەدۆڵف هیتلەری لێکەوتەوەو جارێکی دیکە بەریتانیا هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی زۆربەی سەرچاوە نەوتییەکانی ئێرانی داو باجی بەرهەمهێنانی نەوتیشی لەئێران زیاد کردو (80%)ی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ خۆی دەبردو (14%) دیکەی نەوتەکەی دەدا بەئەمەریکا وەک هاوپەیمانێکی جەنگ لەدژی هیتلەر، واتە ئێران لەو سەردەمەدا تەنها (6%)ی نەوتەکەی خۆی بۆ دەمایەوە. بەریتانیا بەدامەزراندنی چەند پاڵاوگەیەک لەئێران توانی سوتەمەنیی فڕۆکەکانی وڵاتانی هاوپەیمانی خۆی دابین بکات کەبەشێکی بەرچاوی نەوتی باکوری ئەفەریقاو دەریای رەش-یان بەهۆی داگیرکارییەکانی هیتلەرەوە لەدەستدابوو بۆیە بەزمانێکی دیکە دابینکردنی سوتەمەنیی دوو جەنگی گەورەی جیهان بەنەوتی ئێران بوو ئەو وڵاتە هەم لەڕووی سیاسییەوەو هەم لەڕووی ئابورییەوە بووە سوتەمەنیی جەنگێک کە خۆی بەبێلایەن دەزانی تێیدا. نەوتی ئێران و (50 بە 50) ساڵی (1940) لەگەڵ زیادبوونی ناڕەزایەتییەکانی ناوخۆو پەرلەمانی ئەو سەردەمی بەناوی (شورای میللی ئێران) و داگیرکردنی ئەو وڵاتە لەلایەن ئەمەریکاو بەریتانیاو سۆڤیەت، نەوتی وڵاتەکە بووەهۆی ناکۆیی داگیرکەران و ئەمەش وایکرد رێککەوتنی نەوتیی پێشوی بەریتانیا لەگەڵ ئێران هەڵبوەشێنرێتەوەو چیتر بەریتانیا نەتواێت (80%)ی نەوتی ئەو وڵاتەو داهاتەکەی بۆ خۆی ببات، بۆیە سۆڤیەت لەباکورەوە نەوتی ئێرانی بۆخۆی دەبردو ئەمەریکاو بەریتانیاش خۆیان بەخاوەنی نەوتی باشوری ئێران دەزانی و دواتر بەبڕیارێکی پەرلەمانی ئەوکاتی ئێران هەموو ئەو ئیمتیازانەی درابوون بەوڵاتانی بیانیی هەڵوەشێنرانەوەو بەریتانیاش بەهۆی ئەوەی دەستی سۆڤیەت لەنەوتی ئێران کورت کاتەوە رەزامەندیی خۆی بۆ ئەو بڕیارە دەربڕی بەڵام دەستی بەدانوستان لەگەڵ بەرپرسانی ئێران کرد بۆ واژۆکردنی گرێبەستی دیکەی نەوتی لەگەڵ ئەو وڵاتە کردو بڕیاریدا لەبەرامبەر هەر بڕە نەوتێکی ئێران بۆ کۆمپانیاکانی خۆی لەو وڵاتە (50%)ی داهاتەکەی رادەست بکاتەوە کەئەمەش دووبارە ناڕەزایەتی خەڵکی ئێران و پەرلەمانی ئەو وڵاتەی بەدواوە بوو بوەهۆی ئاڵۆزبونی دۆخی ناوخۆو کوشتنی دەیان کرێکاری بواری نەوت و خۆپیشاندەری ناڕازیی کەماوەی (10) ساڵ پڕۆسەی دۆزینەوەو دەرهێنان و بەرهەمهێنانی نەوتی ئێرانی لەئاستێکدا وەستان و ئەو بوارە گەشەی بەخۆیەوە نەبینی. ئۆپیک داڵدەیەک بۆ ئێران ڤەنزوێلا کەخاوەنی گەورەترین یەدەگی نەوتی جیهان بوو لەساڵی (1949) داوای لە (ئێران، عێراق، سعودیە، کوەیت) کرد کە رێکخراوێکی تایبەت بەوڵاتانی هەناردەکاری نەوت دابمەزرێنن و دواجار دوای زیاتر لە (10) ساڵ و دوای کۆبونەوەی سەرکردەی ئەو وڵاتانە لەبەغدای پایتەختی عێراق رێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت (Organization of the Petroleum Exporting Countries) بە کوتکراوەی (ئۆپیک) دامەزراو ئەو وڵاتانە لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندیەکانیان سەبارەت بەئاستی هەناردەو نرخی نەوت رێککەوتن و هەریەکە لەوڵاتانی (جەزائیر، لیبیا، نێجیریا، قەتەر، ئیمارات، ئیکوادۆر، ئەنگۆلا، کۆنگۆ) دواتر بوونە ئەندامی رێکخراوەکەو ئەمەش بەوەرچەرخانێکی گرنگی ئابوریی لەمێژوی جیهاندا لەقەڵەم دەدرێت، بۆیە ئێران توانی بەسودوەرگرتن لەڕێکخراوەکە زۆرینەی داهاتی نەوتەکەی لەچنگی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی سەر بەبەریتانیاو ئەمەریکاو سۆڤیەتی جاران دەربهێنێت یان قازانجێکی زیاتر بگەڕێنێتەوە بۆ خەزێنەی وڵاتەکەی لەکاتێکدا پێشتر تەنها نیوەی داهاتی نەوتەکەی بۆ دەمایەوەو حەوت کۆمپانیای بەریتانیاو ئەمەریکا کە بەحەوت خوشکی نەوتی دەناسران رێگرییان لەبەرزبوونەوەی نرخی نەوت دەکردو پێش دروستبونی ئۆپیک نرخی هەر بەرمیلێک نەوت تەنها دوو دۆلار بوو کەدواتر نرخەکە لەسایەی ئۆپیکەوە بەرز بوەوەو گەیشتە نزیکەی (25) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک. ئێران خاوەنی یەدەگی زیاتر لە (211) ملیار بەرمیلی نەوتە کەدەکاتە نزیکەی (13%)ی هەموو نەوتی جیهان و دەتوانێت تا (112) ساڵی دیکە نەوت بەرهەم بهێنێت پێگەی نەوتیی ئێران بەپێی دوایین ئامارە جیهانییەکان ئێران خاوەنی یەدەگی زیاتر لە (211) ملیار بەرمیلی نەوتە کەدەکاتە نزیکەی (13%)ی هەموو نەوتی جیهان و دەتوانێت تا (112) ساڵی دیکە نەوت بەرهەم بهێنێت و سێیەم وڵاتی نەوتییە دوای ڤەنزوێلاو سعودیە، بۆیە داهاتی سەرەکیی ئەو وڵاتەش بەستراوەتەوە بەفرۆشی نەوتەوە لەکاتێکدا پێشتر توانیبوی ئاستی هەناردەی رۆژانەی نەوتی وڵاتەکەی بگەیەنێتە شەش ملیۆن بەرمیل، بەڵام سزاکانی ئەمەریکا بۆسەر ئێران وایکرد ئاستی هەناردەی نەوتەکەی بۆ بازاڕەکانی جیهان دابەزێت بۆ (250) هەزار بەرمیل لە رۆژێکداو رۆژگاری ئەو وڵاتە وەک نەوتەکەی رەش بکات. کێڵگە نەوتییەکانی ئێران بەپێی ئامارەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران وڵاتەکەی لەئێستادا خاوەنی (11) کێڵگەی نەوتییە کە یەدەگەکانیان بە (154) ملیار بەرمیل نەوت خەمڵێنراوەو تا (53) ساڵی دیکە توانای دەرهێنان و بەرهەمهێنانی نەوتیان لەو کێڵگانە هەیەو گەورەترین گێڵگە نەوتییەکانی بریتین لە (ئەهواز، نامئاوەران، گەچساران)، جگە لەو کێڵگە نەوتییانە خاوەنی (42) کێڵگەی غازە کەیەدەگیان دەگاتە (33) ترلیۆن سێجا کەدەکاتە (17%)ی غازی هەموو جیهان و زۆربەشیان لەناوچە جیاوازەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان بەتایبەت لە ئیلام و کرماشان هەڵکەوتون و بەمەش لەڕووی غازەوە ئێران دووەم وڵاتە لەجیهانداو رەنگە بەهۆی دابەزینی ئاستی هەناردەو کەمبونەوەی نرخی نەوت ئەو وڵاتە لەداهاتودا پەنا بۆ فرۆشتنی زیاتری غاز بەرێت و ببێتە بەدیلێکی گەورەی نەوت. کۆتایی ساڵە نەوتییەکانی ئێران ساڵی (1973) بەهۆی سەرهەڵدانی جەنگی نێوان وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل ئاستی نرخی نەوت بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبوەوەو بۆ یەکەمجار لەمێژودا نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتە زیاتر لە (40) دۆلارو ئەمەش وایکرد ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران لەو سەردەمەدا بگاتە شەش ملیۆن بەرمیل نەوت لەڕۆژێکداو داهاتی نەوتیی ئەو وڵاتەش لە دوو ملیارەوە بۆ (20) ملیار بەرزبوەوە ئەگەرچی ئەو دۆخە بۆ جیهان شۆک و گرانیی بوو بەڵام بۆ ئێران بوەمایەی خێروخۆشیی کەدوای کۆتایی ئەو شۆک و دۆخە چیتر ئێران هەناردەی هاوشێوە و داهاتی تا ئەو ئاستەی بۆ جارێکی دیکە بەخۆیەوە نەبینییەوە. راپەڕینی ئێران هەناردەی نەوتی بۆ نیوە دابەزاند پێش روخانی رژێمی پاشایەتی ئێران و هاتنەسەرکاری کۆماری ئیسلامی لەساڵی (1979) لەو وڵاتە ئاستی هەناردەی نەوت بەبەردەوام نزیکەی چوار ملیۆن و (500) هەزار بەرمیل بووە لەڕۆژێکداو بەمەش بوەتە دوەمین وڵاتی هەناردەکاری نەوتیی جیهان و دەستپێکی جەنگی هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێران لەساڵی (1980) ئاستی هەناردەی نەوتی ئەو وڵاتەی بۆ کەمتر لەیەک ملیۆن بەرمیل لەڕۆژێکدا دابەزاندو دوای کۆتایی جەنگ توانی ئاستی هەناردەی نەوتەکەی بۆ دوو ملیۆن و (875) هەزار بەرمیلی رۆژانە بەرزبکاتەوە. سزای رەشی ئێران بەریتانیا کەخۆی یەکەم بەرهەمهێن و فرۆشیاری نەوتی ئێران بووە یەکەم وڵاتیش بوو کە لەساڵی (1950)و دوای بەنیشتیمانیکردنی نەوت لەلایەن ئێرانییەکانەوە ئەو وڵاتەی لەڕووی بازرگانیی بەنەوتەوە سزا داوەو دوای ئەو ئەمەریکا بەبیانوی بەرنامەی ئەتۆمیی کۆماری ئیسلامی ئێران، بەهاوکاریی ژمارەیەک وڵات لەساڵی (2012)دا نەوتی ئێرانی کردە ئامانج و بەهەموو شێوەیەک هەوڵیدا رێڕەوە نەوتییەکانی ئێران بەبیانوی سەربازی و سیاسییەوە دابخات و داهاتەکەی کەمبکاتەوە، لەلایەکی دیکەوە کۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (2017) بڵاوکردنەوەو ئامارە رەسمییەکانی بەرهەمهێنان و داهاتی نەوتیی وڵاتەکەی راگرتوەو ئەو ئامارانەی ئاماژەی پێدەکرێن ناڕەسمییە، ئەگەرچی زۆرجار ئامارە ناڕەسمییەکانیش ئەو راستیە دەردەخەن کەئێران بەو سزایانەی ئەمەریکا، تەنگەتاو بووە چونکە (50%)ی بودجەی ئێران لەداهاتی فرۆشتنی نەوتەوەیەو ئەمەریکا بەهەستیارییەکی زۆرتر لەجاران ئەو سەرچاوەیەی کردووەتە ئامانج بەشێوەیەک پێگەی ئێرانی لەسێیەم وڵاتی نەوتی و دووەم وڵاتی غازیی جیهان کردووە بەیەکێک لەو وڵاتانەی کەئابورییەکەی لەلێواری رووخاندایە. نەوتی ئێران سامانێکی زۆرو داهاتێکی کەم ئەگەرچی لەئێستاشدا ئێران خەون بەزیادکردنی بەرهەمهێنانی نەوتەوە دەبینێت، بەڵام ناچارە ئەو نەوتە زۆرەی کەدەگاتە زیاتر لەچوار ملیۆن بەرمیل لەڕۆژێکدا لەکۆگای تایبەتی و هەندێکجار کەشتی نەوتهەڵگر لەدەریاکاندا پاشەکەوت بکات بەهیوای ئەوەی رێگەیەک بۆ فرۆشتنی بدۆزێتەوە کەشارەزایانی ئابوریی ئەوە بەدور دەزانن، بەپێی دوایین ئاماری ئۆپیک کەئێران وڵاتێکی گرنگە لەو رێکخراوە، تاساڵی (2022) ئاستی داواکاریی بۆ نەوت لەبازاڕەکانی جیهاندا بەرز نابێتەوەو گەشەی ئابوریی بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لەدابەزیندایەو لەلایەکی دیکەوە زۆربەی وڵاتانی پیشەسازیی جیهان بیر لەبەدیلێکی دیکەی وزە دەکەنەوە بەتایبەت وزەی پاک کە لەخۆرو با بەرهەمدەهێنرێت، بۆیە ساڵی (2033) ئاستی داواکاریی بازاڕەکانی نەوت بۆ هەمیشە روو لەدابەزین دەکات کەئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی نەوتە پاشەکەوتەکانی ئێران رەنگە ئاو بیبات و رۆژگارێکی باش بۆ ئێران بەدی نەهێنێت.
هاوڵاتى به‌پێى ئه‌و نوسراوه‌ى که وێنه‌یه‌کى ده‌ست "هاوڵاتى" که‌وتوه و ئاراسته‌ى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران کراوه تیایدا راى به‌ڕێوه‌به‌رى ژمێریارى وه‌زاره‌ته‌کان و فه‌رمانگه جیاوازه‌کان سه‌باره‌ت به ده‌رماڵه‌کانى ده‌درێته فه‌رمانبه‌رانى حکومه‌ت خراوه‌ته‌روو. له‌و راپۆرته‌ى وه‌زیرى داراییدا ئاماژه به ده‌رماڵه ناجێگیره‌کان کراوه و تیایدا له‌باره‌ى،"ده‌رماڵه‌ى مه‌ترسى ئه‌وه خراوه‌ته‌رو که 44 ملیار و 256 ملیۆن و 742 هه‌زار و 326 هه‌زار دینار که ده‌کاته %9.4 ى کۆى گشتى موچه له سه‌رجه‌م وه‌زاره‌ته‌کان به بڕى جیاواز و به‌شێوازى جۆراوجۆر بۆ هه‌موو یان زۆرینه‌ى فه‌رمانبه‌رانى وه‌زاره‌ته‌کان خه‌رجده‌کرێت، که ده‌بو به بۆ ئه‌و فه‌رمانبه‌رانه خه‌رجبکرێت که به فعلى مه‌ترسى کاریان له‌سه‌ره". هه‌روه‌ها له‌باره‌ى ده‌رماڵه‌ى ترسناکى ئه‌وه‌خراوه‌ته‌روو نزیکه‌ى 900 ملیار دینار خه‌رجده‌کرێت که 70%ى تایبه‌ت ساڵانه بۆ وه‌زاره‌ته‌کانى (ناوخۆ، پێشمه‌رگه، ئاسایش) ه‌و که به‌شێوه‌یه‌کى یه‌کسان بۆ هه‌موو کارمه‌ندان خه‌رجده‌کرێت و تیایدا داواکراوه که جیابکرێته‌وه و به‌پێى گرنگى شوێنى کارکردن دیارى بکرێت واته (ا_ب_ج) به‌پێى دورى و مه‌ترسى جێگاکه.
هاوڵاتى تمەنی ئێرانی خراپترین دۆخی خۆی لەمێژودا ئەزمون دەکات و هەر تمەنێک کەڕۆژگارێک یەکسان بوو بە (10) هەزار دینار لەپێوەری جیهانیدا، ئەمڕۆ (100) هەزار لەو تمەنە ناگاتە پێنج هەزار دیناری عێراقی و سێ ملیۆنی بە (100) دۆلارەو تمەن بووەتە یەکێک لە(10) دراوە کەم بەهاکەی جیهان و هاوشێوەی دراوی پۆلیڤار-ی ڤەنزوێلا هەرەسی هێناوە و بەبڕوای هەندێک شارەزای ئابوریش رەنگە پارەی تمەنی ئێرانی وەک پارەی ئەڵمانیای دوای دووەم جەنگی جیهانی تەنها بۆ گەرمکردنی زۆپا بسوتێنرێت و ئەو وڵاتە بکەوێتە دۆخی هەڵاوسانێکی گەورەو مێژووییەوە. ئاماژەکانی هەڵاوسانی گەورە لەئێران نێوەنجی موچەو حەقدەستی کارمەندان و کرێکاران لەمانگێکدا لەو وڵاتە بە یەک ملیۆن و (800) هەزار تمەن خەمڵێنراوە کەدەکاتە نزیکەی (60) دۆلار، بەو پێیە داهاتی رۆژانەی هەر کرێکارو کارمەندێکی ئەو وڵاتە دوو دۆلارەو ئەمە وای کردوە سفرەو خوانی ئێرانییەکان ببێتە یەک لەسەر پێنجی پێوەری ستانداردە تەندروستی و جیهانییەکان و هەر هاووڵاتییەکی ئێرانی بۆ ئەوەی ژیانێکی ئاسایی تێپەڕێنێت پێویستی بەداهاتی مانگانەی دوو ملیۆن تمەنەو بەم پێیە (60) ملیۆن کەس لەکۆی (82) ملیۆن دانیشتوی ئێران کە توانای دابینکردنی ئەو بڕە پارەیەیان نییە بەهەژارو تەنانەت بەنزیکبوونەوە لەهێڵی برسێتی لەقەڵەم دەدرێن. پەلەپیتکەی ئەمەریکا هەرەس بەتمەنی ئێران دەهێنێت ئاژانسی (بلۆمبێرگ)ی ئەمەریکا رۆژی پینجشەممەی هەفتەی رابردوو (1/10/2020) بڵاویکردووەتەوە سێ سەرچاوەی ئاگادار کە نەیانویستووە ناویان ئاشکرابکرێت رایانگەیاندووە؛ ئەمەریکا دەیەوێت پەیوەندیی سیستمی ئابوریی ئێران بە سیستمی جیهانییەوە ببڕێت و لەو چوارچێوەیەدا (14) بانک و دامەزراوەی دارایی ئێرانی کە تائێستا سزاکانی واشنتۆن نەیگرتوونەتەوە بەبیانوی پەیوەندیی تیرۆرو بەرنامەی موشەکیی ئێرانەوە لەچوارچێوەی میکانیزمی پەلەپیتکە سزا بدرێن و لەسیستمی جیهانی دابڕێنرێن کەئەمەش واتای هەرەسهێنانی بەشێکی بەرچاوی داهاتەکانی ئێرانە. تەمەنی تمەن و دابەزینی بەهاکەی سەرچاوە مێژوییەکان باس لەوە دەکەن کە تمەن مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەسەڵاتی مەغۆلەکان و لەو کاتەدا هەر تمەنێک یەکسان بووە لەگەڵ (10) هەزار دیناری ئەو سەردەمە، تمەن یان بەدەربڕینی فارسەکان تۆمەن مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ هەشت سەدە بەر لەئێستاو لەپڕۆسەیەکدا پێوانەی دراوی تمەنی ئێرانی لەساڵی (1929)و لەسەردەمی دەسەڵاتی قاجارەکان بۆ قڕان گۆڕدراوە کەهەر (10) قڕان بەرامبەر بووە لەگەڵ یەک تمەن دواتر ناوی قڕان لەساڵی (1932) بۆ ریاڵ دەگۆڕدرێت، بەڵام خەڵکی ئەو وڵاتە زیاتر وشەی تمەنیان وەک ناوی دراوەکە بەکاردەهێناو دواجار پەرلەمانی کۆماری ئیسلامی ئێران لەمساڵدا بە رەسمی ناوی دراوی وڵاتەکەیانی لە ریاڵەوە کردەوە بەتمەن کە بەبڕوای چاودێرانی ئابوریی و سیاسیی ئەوەش هەنگاوێکی ئێران بوو بۆ رێگریی لە لەدەستدانی پێگەو بەهای زیاتری دراوی ئەو وڵاتە. دوای رووخانی سیستمی پاشایەتی و هاتنەسەر کاری کۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (1979) کۆمەڵێک سزای نێودەوڵەتی بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپاو هاوکات جەنگی ئەو وڵاتە لەگەڵ عێراق لەماوەی هەشت ساڵدا ئابوریی لاواز کردو دراوی تمەنیش تا ئاستێکی کەم لاواز بوو، بەڵام ئابوریی ئەو وڵاتە لەڕووخان نزیک نەبووەوە چونکە ئەوکات دەیتوانی نەوت بفرۆشێت و هەر بەرمیلێکی نەوتی خاو بە (25) دۆلارو زیاتریش بووەو ئێرانیش بە یەکێک لەو وڵاتانە هەژمار دەکرێت کە رۆژانە توانای بەرهەمهێنانی زیاتر لە چوار ملیۆن بەرمیل نەوتی خاوی هەبووە و ئەمەش بووەتە کۆڵەکەیەکی ئابوریی و بەرزبوونی ئاستی دراوەکەی لە جیهاندا بەڵام لەئێستادا بەهۆی سزا تاکلایەنەکانی ئەمەریکاوە، ئێران تەنها دەتوانێت (250) هەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا رەوانەی بازاڕەکانی جیهان بکات و بەواتایەکی دیکە کۆڵەکەکانی ئابوریی وڵاتەکەی بەتەواوەتی سست و لاواز بووە. بەهای دراوی هەر وڵاتێک بەئاستی هەڵاوسان و چاپی دراو لەنێوخۆو بەرهەمهێنان و پەیوەندیی ئابوریی ئەو وڵاتە بەسیستمە جیهانییەکەوە بەستراوەتەوە کە ئەم بوارەش راستەوخۆ بەسیاسەتی نێودەوڵەتیی و پەیوەندییەکانەوە گرێدراوەتەوە و ئێران لەئێستادا لەزۆربەی ئەو بوارانەدا کێشەی گەورەی هەیەو سەرهەڵدانی قەیران لەم بوارانەدا، بە گشتی هەرەسی بە تمەنی ئێرانی هێناوە. ئەتۆم‌و دەستپێکردنی هەرەسی تمەن دەستپێکردنی بەرنامەی ئەتۆمی و ئاشکرابوونی بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران لەنێوان ساڵانی (2002) تا (2011) وایکرد بەهای دراوی تمەن بەبەردەوامی دابەزین بەخۆیەوە ببینێت و ساڵی (2013) بانکی جیهانی رایگەیاند تمەنی ئێرانی تەنها لەساڵێکدا (30% بۆ 32%)ی بەهاکەی بەپێوەرە جیهانییەکان لەدەستداوە کەزیاتر پەیوەندیی بەبەرنامەی ئەتۆمی و سزا نێودەوڵەتییەکانەوە هەیە لەکاتێکدا دوای رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) لەساڵی (2015)دا هیچ گۆڕانکارییەک بۆ بەرزبوونەوەی ئاستی بەهای تمەن نەهاتە ئاراوەو ئەو دراوە دابەزینی زیاتری بەخۆیەوە بینی. بەهای تمەن لە (35) ساڵدا ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئێران دەریدەخەن کەنرخی هەر دۆلارێک لەساڵی (1985) تا (1987) لەنێوان (61) تمەن بۆ (96) تمەندا بووەو تاساڵی (1989) نرخی هەر دۆلارێک لەبەرامبەر تمەندا دوو رەقەمی بووە واتە لە (99) تمەن بۆ هەر دۆلارێک زیاتر بەرز نەبووەتەوەو لەساڵی (1989) تا (1994) هەر دۆلارێک نرخەکەی لە (100) تمەن بۆ (200) تمەن بووە، دواتر لەساڵی (1999) تا (2004) دۆلار بەبەردەوامی بەرز دەبێتەوەو نرخی یەک دۆلار دەگاتە (977) تمەن، بۆ دواجار لەساڵی (2010) بۆ یەکەمجار دۆلاری ئەمەریکی (1000) تمەنی ئێرانی تێدەپەڕێنێت و بەرزبوونەوەکانی بەردەوام دەبێت و ساڵی (2014) نرخی هەر دۆلارێک دەگاتە سێ هەزار و (200) تمەن و دوای رێککەوتنی ئەتۆمیش لەساڵی (2015) بەهای هەر دۆلارێک بۆ زیاتر لەچوار هەزار تمەن بەرز دەبێتەوەو تا رۆژی ئەمڕۆ ئەو بەرزبوونەوانە بەردەوام بووە و ئێستا هەر دۆلارێک بە (30) هەزار تمەنی ئێرانییە و بەپێی ئامارەکان بەهای دۆلار لە (35) ساڵدا بەرامبەر بە تمەن زیاتر لە (5000%) بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە . فڕینی دۆلارو زیادکردنی پارەی چاپکراو لەئێران پسۆڕانی ئابوریی ئێران ئاشکرایان کردووە تەنها لەساڵی (2019) بۆ ئێستا بەهای تمەنی ئێرانی (137%) دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو بەهای هەر دۆلارێک لە (11) هەزار تمەنەوە گەیشتووەتە نزیکەی (30) هەزار تمەن و ئەمە واتای لەدەستدانی زیاتر لە دوو هێندەی بەهاکەیەتی و هاوکات بەپێی ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئێران ئاستی دراوی چاپکراوی تمەن لەساڵی (2013) نزیکەی (507) هەزار ملیار تمەن بووەو لەماوەی حەوت ساڵی حکومەتەکەی حەسەن رۆحانی ئەو رێژەیە لەپارەی چاپکراوی تمەن بۆ (5.2) هێندە زیادی کردووە کەئەمەش هێندەی دیکە بەهای تمەنی دابەزاندووە لەکاتێکدا مەترسیدارترین رێکار بۆ راگرتنی ئابوریی هەر وڵاتێک زیادکردنی دراوی چاپکراوەو راستەوخۆ ئاستی هەڵاوسان لەو وڵاتەدا بەرز دەکاتەوە. پلانەکانی حکومەت دادی تمەن نادات دوای کشانەوەی ئەمەریکا لەڕێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1)، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمەریکا رایگەیاند؛ ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران بۆ سفر دادەبەزێنێت لەکاتێکدا ئەو وڵاتە بەچوارەم گەورەترین وڵاتی بەرهەمهێنی نەوت و غاز لە جیهاندا لەقەڵەمدەدرێت و پێشتر توانیویەتی رۆژانە زیاتر لەچوار ملیۆن بەرمیل نەوت رەوانەی بازاڕەکان بکات و بودجەی سەرەکیی بەڕێوەبردنی دامودەزگاکانی حکومەتی وڵاتەکەی لەو رێگەیەوە دابین بکات. هەوڵەکانی ترەمپ و تیمەکەی لەساڵی رابردوودا توانی سەرکەوتوو بێت و ئێران تەنها (250) هەزار بەرمیلی رۆژانە نەوت رەوانەی بازاڕە جیهانییەکان و تەنانەت بازاڕی رەشیش بکات بەڵام لەنوێترین لێدواندا بیژەن زەنگەنە، وەزیری نەوتی ئێران ئاشکرای کردووە کە لەمانگی رابردوودا ئاستی هەناردەکردنی نەوتی وڵاتەکەی بۆ یەک ملیۆن و (500) هەزار بەرمیل نەوت لەڕۆژێکدا بەرزکردووەو لەبەرامبەردا پەرلەمانی وڵاتەکەی لەجیاتی دەستخۆشی لێپێچینەوەی لێکردووەو لەلایەن (129) پەرلەمانتارەوە کارتی زەردی بەڕوویدا بەرزکراوەتەوە، ئەم لێدوانەی وەزیری نەوتی ئێران بووە جێگەی سەرنجی میدیاو ئاژانسە هەواڵییەکانی جیهان، چونکە ئەگەر ئەو هەواڵە راست بێت یەکێک لەکارتە فشارە سەرەکییەکانی واشنتۆن لەدژی تاران سووتاوەو کاریگەریی نەماوە. باڵەکانی کۆماری ئیسلامی تمەن دادەبەزێنن دوو باڵی ریفۆرمخوازو محافزکار لەنێو کۆماری ئیسلامی ئێراندا یەکتری تۆمەتبار دەکەن بەوەی هۆکاری دابەزینی بەهای تمەن لەنێوخۆو دەرەوەی وڵاتن بەوەی کەحکومەتی ئێستا کەتەمەنی دەگاتە زیاتر لەحەوت ساڵ پێکهاتە سەرەکییەکەی لەلایەن باڵی ریفۆرمخوازەوە بەڕێوەدەبرێت و کەموکورتییەکانی ئیدارەدانی وڵات و شێوازی رووبەڕوبوونەوەی قەیرانی نێودەوڵەتی و دارایی و کۆرۆنا لەلایەن حکومەتی ریفۆرمخوزانەوە هۆکاری دابەزینی دراوی وڵاتەکە بووەو لەبەرامبەر ریفۆرمخوازان پەنجەی تۆمەت بۆ باڵی محافزکار رادەکێشن کە رێگریی لەپلانەکانی حکومەت دەکەن و دامەزراوەکانی سەر بەوان لەحکومەت بەهێزترن و دەستوەردان لەبانکی ناوەندی، بازاڕەکانی نەوت، زێڕو بواری هەناردەکردن دەکەن و تەنانەت داهاتەکانی وڵات دەبەنە دەرەوەو نایگەڕێننەوە بۆ خەزێنەی حکومەت و هەموو ئەمانە بووەتە هۆی دابەزینی زیاتری تمەن و بەرزبوونەوەی دۆلار. بەشێک لەمیدیاکانی ریفۆرمخوازانیش هاوشانی محافزکاران بڵاویان کردووەتەوە کابینەکەی حەسەن رۆحانی بۆ چارەسەری کورتهێنانی بودجە دەستوەردان لەبازاڕی دراوو بۆرسە لەئێران دەکات و دەیەوێت بە بەرزبوونەوەی دۆلار یاریی بەبازاڕەکان بکات و کورتهێنانی حکومەتەکەی قەرەبوو بکاتەوەو ئەمە هۆکاری سەرەکیی دابەزینی بەهای تمەنە. دوو نرخی جیاوازی دۆلار لەئێران حکومەتی حەسەن رۆحانی سیستمێکی تایبەتی بۆ ئاڵوگۆڕی دراوی بۆ بەرهەمهێنان و هەناردەکاران خستوەتەگەڕ بەمەبەستی بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نانەوتی وڵاتەکەی و لەو چوارچێوەیەدا هەر دۆلارێک بەچوار هەزارو (200) تمەن رادەستی بازرگانان و سەرمایەدارانی ئەو بوارە دەکات لەکاتێکدا کەسانی ئاسایی ناتوانن دۆلار بەوەها نرخێک لەئێران دەستبخەن و بەهای هەر دۆلارێک لەبازاڕەکانی ئەو وڵاتە نزیکەی (30) هەزار تمەنە کەئەمەش بووەتە بەشێک لەقەیرانی دابەزینی بەهای تمەن و بەرزبوونەوەی دۆلار لەئێراندا، چونکە جیاوازیی ئەو دوو نرخە دەگاتە زیاتر لە (25) هەزار تمەن بۆ هەر دۆلارێک و بەوتەی پسپۆرانی ئابوری ئەو دۆلارەی حکومەت لەبەرژەوەندیی سەرمایەداران و لەدژی خەڵکی ئاسایی وڵاتەکەو لەدرێژماوەدا ئەنجامە نەرێنییەکانی لەکۆمەڵگەدا بەدی دەکرێت و قەیرانە داراییەکان قوڵتر دەکاتەوە. بیانوی حکومەت بۆ ئەو دۆلارە ئەوەیە کە توانیویانە بەو پلانە ئاستی قازانجی بەرهەمهێنانی کاڵای نانەوتیی وڵاتەکەیان لە (20) ملیار دۆلارەوە بۆ (40) ملیار دۆلار بەرزبکەنەوەو قەرەبوی ئەو کورتهێنانە بکەن کە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاو نەفرۆشتنی نەوتەوە رووبەڕووی وڵاتەکەیان بووەتەوە. ئاسۆی روون بۆ تمەن بەدیناکرێت چەند میدیایەکی ئێران بڵاویان کردووەتەوە کەشارەزایانی ئابوریی وڵاتەکە پێشبینی دۆلاری (40) هەزار تمەنی دەکەن و ئاسۆیەکی روون بۆ بەرزبوونەوەی بەهای تمەن بەدیناکەن و ئاماژەکانی بازاڕی دراوی ئێرانیش کە تەنانەت بەهەواڵی نەخۆشییەکی ترەمپ بەرزو نزمی بەخۆیەوە دەبینێت لەدۆخێکی ناسەقامگیردایەو خۆیان بەدۆخێکی دەرونیی ناڕاستەوە بەستوەتەوەو هاوکات حکومەتیش هیچ پلانێکی ئەوتۆی نییە بۆ دروستکردنی هەلی کار کەباشترین رێگایە بۆ بەرزبوونەوەی بەهای دراوی وڵاتەکەی لەکاتێکدا بەپێی ئامارەکان زیاتر لەشەش ملیۆن بێکار لەو وڵاتەدا هەیە، بۆیە ئەگەر هەر حکومەتێک لەئێران نەتوانێت بێکاریی بەرفراوانی وڵاتەکەی چارەسەر بکات و ئاستی دراوی چاپکراو کەمبکاتەوە ناتوانێت تەنها بەوەی چاوەڕێی هەڵبژاردنەکانی ئەمەریکا بکات دۆخی وڵاتەکەی بگۆڕێت و لەئێستادا ئێران گیرۆدەی ئەوە بووە و دەیەوێت لە رووی نێودەوڵەتییەوە قەیرانەکان تێپەڕێنێت و بەهای دراوەکەی بەرزبکاتەوە لەکاتێلدا بەشێکی کەمی دابەزینی تمەن پەیوەندیی بە ئەمەریکاو دۆخی نێودەوڵەتییەوە هەیە بەڵکو بەشێکی بەرچاوی پەیوەندیی بە شێوازی حوکمڕانی و ئیدارەدانی هێزی کارو ئاستی بەرهەمهێنانی نێوخۆی وڵاتەکەوە هەیە.
سازدانى: ئارا ئیبراهیم ئەمیر قەساب، سەرۆکی یەکێتی ئابوریناسان لەچاوپێکەوتنێکی هاوڵاتیدا باسی دۆخی ئابوری هەرێمی کوردستان و کاریگەری خراپی ئیدارەدانی حکومەت و پەرلەمان دەکات لەلایەن حزبەکانەوە کە پێی وایە زیانی زۆری بەخەڵک و ژێرخانی ئابوری گەیاندووە. ئەمیر قەساب دەڵێت «په‌رله‌مان نوێنه‌رى حزبه نوێنه‌رى خه‌ڵک نیه، ئه‌گه‌ر په‌رله‌مانى ئێمه قسه‌بکات دایده‌خه‌ن و زمانیان ده‌بڕن و ده‌ڵێن بڕۆنه‌وه« نموونەی ئەوەی هێنایەوە کە لەساڵانی هەشتاکاندا کارگه‌ى رۆنى روه‌کى به‌غدا پشتى به گوڵەبه‌ڕۆژه‌ى ده‌شتى بتوێن ده‌به‌ست، وتی «بەڵام ئێستا هه‌موو بتوێن چڵێک گوڵەبەڕۆژه‌ى تیانیه«. هەروەها وتی ئەو پارەیەی کە لەدوای رووخانی سەدام لە 2003 لە بەغداوە هاتۆتە کوردستان ئەگەر باش ئیدارەبکرایە «کوردستان ده‌بوو به به‌هه‌شتێک له به‌هه‌شته‌کانى دونیاو زۆر پێشده‌که‌وت». هاوڵاتى: ئایا له‌ماوه‌ى ده‌سه‌ڵات و حوکمڕانى هه‌رێم گەشەی ئابورى هه‌بوه؟ ئه‌میر قه‌ساب: ناوی نانێم گه‌شه‌ى ئابورى، ئه‌گه‌ر گه‌شه‌ى ئابوریمان هه‌بوایه توشى ئه‌م قه‌یرانانه نه‌ده‌بوین، پاره‌یه‌کمان به‌ده‌سته‌وه‌بوو، خاوه‌نى پاره‌یه‌ک بووین، هى خۆمان نه‌بوو، ئه‌وه‌ى له‌کوردستان پێى ده‌ڵێن بودجه، بودجه نییه خۆى دوو هاوکێشه‌ى هه‌یه داهات خه‌رجى ده‌بێت، ئه‌م دوانه بخه‌یته تاى ته‌رازویه‌که‌وه موازنه‌و میزانیه هه‌یه، موازنه ئه‌وه‌یه خۆمان پێى ده‌ڵێین بودجه شتێکه تۆ ته‌خمینى ده‌که‌یت و راستى نیه، بۆ نمونه ده‌ڵێیت من ئه‌وه‌نده‌م پێویسته له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى دێته گیرفانته‌وه‌و ئه‌وه‌نده خه‌رج ده‌که‌م، میزانیه‌ش ئه‌وه‌یه له‌کۆتایی ساڵدا ده‌بێ حسابى بکه‌یت ئایا ئه‌وه‌نده‌ت خه‌رجکردووه یان نا، ئێمه له‌کوردستان ئه‌مه‌مان نه‌بووه نه‌مانتوانیوه گه‌شه‌یه‌کى باش بکه‌ین چیمان بۆ هاتووه پێش 2014 ئه‌وه‌مان خه‌رجکردوه چونکه ستراتیژو به‌رنامه‌مان نه‌بووه، نه‌شمان زانیوه چۆن خه‌رجى بکه‌ین، هاتوین قومارێکمان کردوه‌و دۆڕاندومانه، چونکه نه‌مانتوانیوه ژێرخانێکى ئابورى زۆر باش بۆ ئه‌م وڵاته دروستبکه‌ین، هیچ لێکدانه‌وه‌یه‌ک نه‌بووه بۆ دواڕۆژ. ئایا یه‌ده‌گى پاره‌مان هه‌یه، ئیشمانکردووه ژێرخانى ئابورى ببوژێنینه‌وه بێگومان نه‌خێر، راسته که‌رتی بیناسازیمان هه‌یه، به‌ڵام له‌ئه‌وروپا که‌بینیومانه به‌س له‌شوێنه بازرگانیه‌کاندا ئه‌م هه‌ڵکشانه به‌شێوه‌ى ستونى هه‌یه، هه‌مووى به‌شێوه‌ى ئاسۆییه ئه‌وپه‌ڕى سێ یان چوار قاته، ئێمه که‌لتورى ژیانیشمان گۆڕى، ئه‌م سیستمى شوقه‌یه که پێویستمان نیه ئه‌وه که‌رتێکه راسته هه‌لى کار بۆ ماوه‌یه‌ک دروستده‌کات وه‌ک کرێکارو وه‌ستاو دارتاش و کاره‌باچى و باقى شته‌کانى دیکه، که‌بیناکه ته‌واو بوو پاره‌که ده‌چێته گیرفانى که‌سێکه‌وه‌و ئه‌وى تر ده‌چێته‌وه سه‌ر جاده، ئه‌مه ستراتیژ نییه. هاوڵاتى: له‌ساڵى 2004وه تا 2014 ئه‌و ده ساڵه به‌نمونه وه‌ربگرین ئه‌و پاره‌یه‌ى هاتوه ئه‌گه‌ر شاره‌زایانى ئابورییان له‌گه‌ڵدابوایه چ گۆڕانگاریه‌کیان ده‌کرد؟ ئه‌میر قه‌ساب: یه‌ک نمونه‌ت بۆ دێنمه‌وه دانیشتوانى هه‌رێم نزیکه‌ى شه‌ش ملیۆن که‌سه، به‌ڕێژه‌یه‌کى گشتى هه‌موو که‌سێک له‌ژه‌مى به‌یانیان بایی دۆلارێک نان ده‌خۆین دۆلاره‌که پیاڵه‌یه شه‌کره، چایه قۆریه کتریه ئینجا نان و ماست و په‌نیرو قه‌یماغ و باقى شته‌کانى تر، دۆلاره‌که (90) سه‌نتى ده‌چێت بۆ ده‌ره‌وه، چونکه هیچى خۆمان نیه، ئه‌و ده ساڵه چیمان به‌رهه‌مهێناوه، که‌بێت به‌س دۆلاره‌که‌ى ژه‌مى به‌یانیانمان شه‌ش ملیۆن دۆلار ده‌کات رۆژانه، مانگى (180) میۆن دۆلار ده‌کات، ده‌یخه‌ینه گیرفانى کۆمپانیاکانى تورکیاو ئێران، وڵات هه‌یه میزانیه‌که‌ى (180) ملیۆن دۆلاره له‌کاتێکدا زه‌ویه‌کى زۆر باشت هه‌یه ده‌شتى شاره‌زوور به‌پێى راپۆرتى WHO سێیه‌م ده‌شته بۆ پیت و به‌ره‌که‌تى (45) به (15) کیلۆمه‌تره، ده‌توانرێ بکرێت به‌سه‌به‌تەى خۆراک بۆ هه‌موو ناوه‌ندى رۆژهه‌ڵات له‌شه‌رقى ئه‌وسه‌ت، حکومه‌تى عێراقى کۆن له‌زه‌مانى مه‌لیکى، ئه‌نجومه‌نى گه‌شه‌پێدانى هه‌بوو، به‌نداوى ده‌ربه‌ندیخان و دوکانى کرد، کارگه‌ى چه‌وه‌نده‌رى شاره‌زووریان کرد به‌لێکۆڵینه‌وه ئه‌مانه‌یان کرد، چونکه دوو دانه‌یان له‌عێراق دانا، یه‌کێکیان له‌عه‌مماره بۆ قامیشى شه‌کر، یه‌کێک بۆ چه‌وه‌نده‌ر له‌شاره‌زوور، کاتى خۆى که کارگه‌ى دۆشاوى دهۆکیان دانا له‌به‌ر ته‌ماته‌ى فائیده بوو راسته هه‌موو ته‌ماته‌یه‌ک بۆ دۆشاو نابێ، به‌ڵام به‌رهه‌مى ده‌شتى فائیده ژینگه‌یه‌کى له‌بارى هه‌بوو ته‌ماته‌که‌ى بۆ دۆشاو ده‌بوو. کارگه‌ى رۆنى روه‌کى به‌غدا زۆرینه‌ى پشتى به‌گوڵەبه‌رۆژه‌ى ده‌شتى بتوێن ده‌به‌ست، ئێستا هه‌موو بتوێن چڵێک گوڵەبه‌رۆژه‌ى تیانیه، کوا ستراتیژمان ئه‌وه‌ى هه‌بووه هه‌ندێک هه‌نگاوى تاک بووه، هه‌ندێک کارگه دانراوه، له‌ساڵى (56) ئه‌م وڵاته گه‌نمى ناردووه‌ته ده‌ره‌وه، که‌چى ئێستا ده‌بێت پشت به‌ئاردى تورکى و ئێرانى ببه‌ستین، کارگه‌یه‌کى زۆر باشى ئاردمان نیه. هاوڵاتى: له‌ماوه‌ى ئه‌و ده ساڵه‌دا لانى که‌م 120 ملیار دۆلار هاتوه‌ته هه‌رێمى کوردستانه‌وه، ئه‌گه‌ر به‌ده‌ست عه‌قڵمه‌ندانى ئابورییه‌وه بوایه ئێستا هه‌رێمى کوردستان چى ده‌بوو؟ ئه‌میر قه‌ساب: کوردستان ده‌بوو به به‌هه‌شتێک له‌به‌هه‌شته‌کانى دونیاو زۆر پێشده‌که‌وت تائێستا نه‌مانتوانیوه نه کێشه‌ى ئاوو نه کاره‌با، نه رێگاوبان، نه ئاودێرى، نه کشتوکاڵ چاره‌سه‌ربکه‌ین، بگره ئه‌و کارگانه‌شى که‌هه‌بوون زۆربه‌یان دخران، ئێمه ده‌ڵێن نه‌وت، به‌س زۆر شتمان هه‌یه زۆر له‌نه‌وت به‌نرختره جگه له‌به‌رهه‌مى کشتوکاڵى به‌ردى مه‌ڕمه‌ڕ ده‌ڕۆشته ده‌ره‌وه که ده‌ڕۆشت به که‌له‌به‌رده‌که‌ى ده‌ڕۆشت فلاته‌کان یه‌ک یان دوانیان بار ده‌کرد بۆ وڵاتانى ده‌ره‌وه، حکومه‌ت بڕیاریدا له‌مه‌ودوا قه‌ده‌غه‌یه وابڕوات، ده‌بێت ببڕێت و بکرێت به‌چین چین ئینجا بڕواته ده‌ره‌وه ئینجا پاره‌که‌ى زیادیکردو چه‌ند کارگه‌یه‌ک دانران، مه‌ترێک مه‌ڕمه‌ڕ به شه‌ش حه‌وت دۆلاره مه‌تر موکه‌عه‌بێ ئه‌گه‌ر سى مه‌ترى چوارگۆشه‌ى پێوست بێ به (5) دۆلاریش حسابى بکه‌ى (5) که‌ڕه‌ت سى ده‌کاته (150) دۆلار، که‌هیچکات نه‌وت نه‌گه‌یشتووەته ئه‌و نرخه، ئه‌مه جگه‌له‌وه‌ى کۆمه‌ڵێک سه‌رمایه‌ى خۆت ده‌خه‌یته‌گه‌ڕ، کۆمه‌ڵێک کرێکار کاریان بۆ ده‌دۆزیته‌وه، ئێمه خه‌ڵکمان فێرى ئه‌وه‌کرد ته‌مه‌ڵ بێت، وه‌ره دایبمه‌زرێنه به‌پێشمه‌رگه‌و ئاسایش و پۆلیس و پاسه‌وان و کارگوزارو چى و چى، ماده‌م زه‌وى و ئاومان هه‌یه ده‌بێت کارگه‌یه‌ک دروستبکه‌ین کشتوکاڵه‌که بکات به‌پیشه‌سازى، بۆچى جوتیار ته‌ماته فرێ ده‌دات ئه‌گه‌ر چوار کارگه‌مان هه‌بێ و به‌ڕادمان هه‌بێ ئه‌مه روونادات، ئه‌مه کێشه‌ى بێ به‌رنامه‌یی حکومه‌ته. هاوڵاتى: له‌کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێم به‌سه‌رۆکایه‌تى مه‌سرور بارزانى، کۆمه‌ڵێک به‌ڵێنیدا ئه‌مڕۆش بانگهێشتى په‌رله‌مان ده‌کرێ؟ ئه‌میر قه‌ساب: حکومه‌ت هه‌ر که‌سه کاک قوباده، کاک مه‌سروره، ده‌چێته په‌رله‌مان ئه‌گه‌ر ئه‌و قسانه‌ى جاران ده‌که‌نه‌وه هه‌ر نه‌کرێت، باشتره ئه‌و به‌ڵێنانه‌ى دراون و ده‌یڵێنه‌وه نه‌خێر حکومه‌ت بڵێن وه‌ڵا دۆخى ئابوریمان خراپه، هه‌موومان ده‌زانین بڵێین پاره له‌به‌غداوه نایه‌ت و داواى ئابورى سه‌ربه‌خۆمان کردووه ئه‌ى باشه بۆ ئه‌مه‌یان کرد بڵێن فه‌رمانبه‌ر خۆڕاگربێ ئه‌مه زۆر وتراو سواوه چى تازه‌تان پێیه، ئه‌و به‌رنامه‌یه‌ى کاک مه‌سرور له‌کاتى سوێند خواردنه‌که‌یدا خستیه‌ڕوو به‌رنامه‌یه‌کى زۆر باش بوو هه‌م له‌ڕووى کۆمه‌ڵایه‌تى، هه‌م ئابورى، ته‌ندروستى و تۆکمه بوو، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌رنامه‌یه‌ى بکردایه هیچ پێویستى به‌م یاساى چاکسازییه نه‌ده‌کرد، ئایا ئه‌و به‌رنامه‌یە هیچى لێکرا، ئه‌وه ته‌مه‌نى ئه‌م کابینه‌یه ساڵێک و چه‌ند مانگێکه هیچى کرد، ئێمه شتێکمان ده‌وێت بچێته گیرفانه‌وه‌و سودى هه‌بێ، خه‌ڵک زۆر به‌ڵێنى پێدراوه، به‌ڵام چه‌ندى جێبه‌جێکراوه. ئێمه ده‌وڵه‌ت نین به‌شێکین له‌عێراق، عێراق ده‌وڵه‌ته چه‌ند بڵێى خراپه‌و نیه‌تى هه‌ر موچه ده‌دات، ئه‌م حاڵه‌ته‌ى ئێستا له‌زه‌مانى شه‌ڕى عێراق ئێرانیشدا روویداو موچه دواکه‌وت، به‌ڵام رژێمى سه‌دامى گۆڕبه‌گۆڕ پاره‌یه‌کى زۆرى له‌سندوقى خانه‌نشینى قه‌رزکرد نه‌ک موچه، جه‌نگى ئیدامه پێدا، ئێمه سندوقى خانه‌نشینى و چاودێرى کۆمه‌ڵایه‌تیمان هه‌مووى ئیفلاسى کردووه، عێراق بانکى مه‌رکه‌زى هه‌یه تائێستا له‌سه‌ر ئاستى وڵاتانى عه‌ره‌بى شه‌شه‌م وڵاته بۆ یه‌ده‌گى ئاڵتون که‌نزیکه‌ى (96) ته‌ن ئاڵتونى تێدایه، عێراق یه‌ده‌گێکى زۆرى دۆلارى هه‌یه، ئێمه هیچ نین، دوو بانکى مه‌رکه‌زیمان له‌سلێمانى و هه‌ولێر داناوه بانکى مه‌رکه‌زى ئیشى چیه، دراو ده‌رده‌کات و ته‌وازنى له‌بازاڕدا راده‌گرێ چاودێرى بانکه ئه‌هلیه‌کان ده‌کات، بانکه مه‌رکه‌زیه‌کانى هه‌ولێرو سلێمانى چى ده‌که‌ن، نه ده‌زانێ پاره ته‌وزیع بکات، نه دراو ده‌رده‌کات، نه چاودێرى بانکه ئه‌هلیه‌کان ده‌کات، هه‌مویان پاره‌یان له‌بانکى مه‌رکه‌زى عێراقى داناوه، ئێمه به‌وه‌همى ده‌وڵه‌تێکمان دروستکردووه راسته ده‌سه‌ڵاتمان له‌فیدراڵ و حوکمى زاتى زیاتر بوو. مانگى رابردوو حکومه‌تى عێراقى مامه‌ڵه‌ى هاورده‌و ناردنى ئاڵتونى له‌فرۆکه‌خانه‌کانى سلێمانى و هه‌ولێرو به‌سره راگرت، ده‌زانى چه‌ند زیانمان لێکه‌وتووه بمانه‌وێت و نه‌مانه‌وێت ره‌وشى ئێره ئارامتره له‌چاو باشور، کۆمپانیاکانى ئاڵوگۆڕى ئاڵتون ئیشه‌کانیان له‌هه‌ولێره‌وه ده‌کرد، فرۆکه‌خانه‌ى هه‌ولێر ته‌نها ئاڵتونى بۆ هه‌رێم و عێراق نه‌ده‌هێنا، به‌ڵکو بۆ ئێران و سوریاشى ده‌گواسته‌وه بۆ هه‌موو کیلۆیه‌ک ئاڵتون که چووه بۆ دره‌وه (250) دۆلاریان لێوه‌رگرتوه، هه‌ر کیلۆیه‌کیش هێناویانه (50) دۆلار وه‌رگیراوه، به‌پێى داتاکانى فرۆکه‌خانه‌و وه‌زاره‌تى پلاندانانى عێراق مانگانه (100) مامه‌ڵەی پێوه‌کراوه، هه‌موو مانگێک حه‌وت هه‌شت ملیۆن دۆلار داهاتى هه‌بووه به‌س له‌ئاڵتون و دانیشتووه پاره‌ى وه‌رگرتووه، حکومه‌تى عێراق سیاسه‌ت ده‌کات، بڕیارى قه‌ده‌غه‌کردنى ده‌رکردوه، له‌وانه‌یه بۆ من و تۆ شتێکى ئاسایی بێ، به‌ڵام لێره‌دا حکومه‌تى هه‌رێم وه‌کو ده‌روازه‌ى سنورى زه‌ره‌رمه‌نده، حه‌وت هه‌شت ملیۆن دۆلار یانى موچه‌ى دوو سێ وه‌زاره‌تى ئێمه. هاوڵاتى: تۆ چیت هه‌یه بۆ مه‌سرور بارزانى که ئه‌مڕۆ ده‌چێته په‌رله‌مان؟ ئه‌میر قه‌ساب: بۆ کاک مه‌سرور نا، بۆ حکومه‌تى هه‌رێم ده‌سه‌ڵاتى هه‌رێم، ده‌بێت پیاچوونه‌وه‌یه‌ک به‌خۆیدا بکات به‌به‌رنامه‌ى کاره‌کانی و داهاتیدا بکات، ناشه‌فافیه‌ت ئه‌م خه‌ڵکه‌ى کوشتووه، بێ متمانه‌یی، ده‌بێ ئه‌و متمانه دروستبکاته‌وه، کاتى راپه‌ڕینه‌که خه‌ڵک بێ موچه ده‌وامى ده‌کرد چونکه ئه‌وه‌ى باڵاده‌ست بوو وه‌کو ئه‌و ده‌ژیا، ده‌بێت حکومه‌ت ئه‌و متمانه‌یه بگه‌ڕێنێته‌وه بۆ خۆى. هاوڵاتى: پارتى و یه‌کێتى چیان له‌م وڵاته کردووه؟ ئه‌میر قه‌ساب: پارتى و یه‌کێتى وه‌کو دوو حزب کاریانکردوه، نه‌ک وه‌کو ده‌سه‌ڵات، هه‌ریه‌که‌یان بۆ به‌رژه‌وه‌ندى خۆى کاریکردوه، (91) که هاتنه‌وه ناو خه‌ڵک و شار چیان هه‌بوو، حزب و پێشمه‌رگه‌ى ئه‌وسا به ئابوونه‌و پیتاکى خه‌ڵک ده‌ژیا، ئێستا خه‌ڵک به‌حزب ده‌ژى، له‌ڕێگه‌ى حزبه‌وه، خه‌ڵک بووه به‌ملیاردێر، ئه‌م حزبانه کۆمه‌ڵێک کۆمپانیاو شتیان دروستکرد بۆ به‌رژه‌وه‌ندى خۆیان، مه‌عقوله حزبه‌کان له‌حکومه‌ت ده‌وڵه‌مه‌ندتر بن، ئه‌گه‌ر ئه‌وان ده‌وڵه‌مه‌نتر نه‌بن حکومه‌ت بۆ قه‌رزار ده‌بێ. له‌ڕووى ئابوورییه‌وه پارتى و یه‌کێتى بۆ خۆیان کاریانکردوه، ئه‌وه‌ى له‌به‌رژه‌وه‌ندى ئابورى ئه‌وان بووه به‌رنامه‌ى درێژخایه‌نیان نه‌بووه، ئه‌مرۆ شتێکیان کردووه، به‌یانى سودى لێوه‌ربگرن له‌به‌رئه‌وه که‌رتى کشتوکاڵ و بازرگانى و پیشه‌سازیشیان به‌ره‌و دواوه برد، سه‌رمایه‌گوزارى له‌ناو خه‌ڵک نه‌ماوه‌و چووه گیرفانى کۆمپانیاکانى ئه‌وانه‌وه‌و ئه‌وه‌ى خه‌ڵک به‌ته‌ماى بوو ئه‌وان نه‌یانکرد. هاوڵاتى: حکومه‌ت خه‌رجى له‌سه‌ر خه‌ڵک زیاده‌کات، داهاتى تاک دیاریکراوه، ... ئه‌م هاوکێشه‌یه به‌ره‌و کوێمان ده‌بات؟ ئه‌میر قه‌ساب: ئه‌و به‌ها جوانه کۆمه‌ڵایه‌تیانەی ئێمه هه‌مانه به‌ره‌و نه‌مان و کاڵبونه‌وه ده‌چێت، خێزان په‌رته‌وازه ده‌بێت و جیابوونه‌وه زۆر ده‌بێت و دزى و درۆزنى زۆر ده‌بێت، چونکه که خه‌ڵک برسى بوو په‌نا بۆ هه‌موو شتێک ده‌بات، برسیه‌تى ره‌گى هارى پێوه‌یه، چاره‌نووسى ئه‌مانه به‌ره‌و تونێلێکى تاریک ده‌مانبات، هیچ داتایه‌کى راستمان نیه که‌داهاتى تاک بسه‌لمێنێت. بۆ نموونه داهاتى کارمه‌ندێکى حکومى (12) مانگ ده‌وام ده‌کات و (12) موچه‌ش وه‌رده‌گرێ، ده‌توانین به‌هاوکێشه‌یه‌کى ئاسایی ده‌ریبهێنیت، به‌ڵام ئێستا به‌رنامه‌ت نیه بۆ مانگى داهاتوو که‌ى وه‌ریده‌گریت ئه‌گه‌ر ئه‌م موچه بدرێت ئه‌مساڵ موچه‌یه‌کى ته‌واو دراوه‌و دوانیش له‌سه‌دا (21) بڕاوه‌و ئه‌مه‌ش له‌سه‌دا (18)، موچه‌ى داهاتوو که‌ى ده‌درێت نازانرێ، له‌به‌رئه‌وه ژماره‌ت له‌به‌رده‌ستدا نیه‌و هه‌چیه‌ک بوترێت راست نیه، ئه‌وه‌ى له‌سه‌ر داهاتى تاکه‌که‌س ده‌وترێت، له‌سه‌ر داهاتى حکومه‌تیش هیچى راست نیه، بۆ نمونه کۆمپانیاى دولێت هه‌رچه‌نده راپۆرته‌کانى شک و گومانى له‌سه‌ره چه‌ند مانگه راپۆرتى خۆى نه‌خستووەته‌ڕوو، به‌حساب کۆمپانیایه‌کى راستگۆیه‌و داهاتى نه‌وت ده‌خاته‌ڕوو. هاوڵاتى: ئه‌م پاشاگه‌ردانیه‌ى حکومه‌ت په‌رله‌مان چى بکات له‌سه‌رى؟ ئه‌میر قه‌ساب: په‌رله‌مان نوێنه‌رى حزبه نوێنه‌رى خه‌ڵک نیه، هه‌چ که‌سێکى حکومه‌ت بچێته په‌رله‌مان ئه‌ندامێکى ئه‌و حزبه‌ش بۆى نیه ره‌خنه‌ى هه‌بێت و باسى بکات، هه‌رچیه‌کى کردبێت و لێپرسینه‌وەی لێ ناکرێت، دوو ساڵ په‌رله‌مان داخرا ئه‌و متمانه‌ى داوه به‌حکومه‌ت، مه‌عقوله ده‌سه‌ڵات په‌رله‌مان دابخات، له‌کوێى دنیادا ئه‌مه هه‌بووه. ئه‌گه‌ر په‌رله‌مانى ئێمه قسه‌بکات دایده‌خه‌ن و زمانیان ده‌بڕن و ده‌ڵێن بڕۆنه‌وه بۆ ماڵه‌وه له‌به‌رئه‌وه په‌رله‌مانى ئێمه زۆر بێده‌سه‌ڵاته‌و هى میلله‌ت نییه، هه‌موویان به‌دواى به‌رژه‌وه‌ندى خۆیانن، چى له‌به‌رژه‌وه‌ندى خۆیان بێ ئه‌وه باسده‌که‌ن، له‌دیوه‌خان خراپتره، شه‌ڵلاى دیوه‌خان بوایه، له‌دیوه‌خان ئاغایه‌ک هه‌یه له‌سه‌ره‌وه داده‌نیشێ و قسه‌ى ده‌خوات په‌رله‌مانه‌که‌ى ئێمه زۆر له‌وه خراپتره. هاوڵاتى: ئه‌م دۆخه خراپه‌ى له‌هه‌رێم هه‌یه‌و پێنج ساڵه بودجه نه‌چۆته په‌رله‌مان که‌واته په‌رله‌مانمان بۆ چیه؟ ئه‌میر قه‌ساب: بێیته سه‌ر راستى ئه‌وه‌ى ئێستا ده‌کرێت و ئێمه چاوه‌ڕوان بین له‌به‌غداوه پاره‌و موچه‌مان بێ و ئه‌گه‌ر خاڵه سنورییه‌کانى بده‌ینه ده‌ستى و ئه‌گه‌ر سوپاى تورکیا بێ و عێراق رایماڵێ و زۆربه‌ى ده‌سه‌ڵاته کوردییه‌کان زیاده‌ن، بۆ چیته چیت بۆ ده‌کات، ئێستا خه‌ڵک هاوارى لێهه‌ستاوه، موچه‌که‌مان بۆ بخه‌نه‌وه سه‌ر به‌غداو پرۆژه‌کان له‌بودجه‌ى په‌ره‌پێدانى پارێزگاکان بکرێ، ئیتر ئه‌م ده‌سه‌ڵاتەت بۆ چیه، ده‌بێ هه‌روه‌ک ئه‌مین سندوقێک هه‌ر پاره خه‌رج بکات. به‌غدا به‌و هه‌موو پۆخڵه‌واتیه‌ى که‌تیایه‌تى و گه‌نده‌ڵى هه‌یه، به‌ڵام په‌رله‌مانه‌که‌ى توانیویه‌تى چه‌ند وه‌زیرێکى بانگهێشت بکات و لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ بکات و چه‌ند وه‌زیرێک بڕیاریان بۆ ده‌ربکات، زۆر شتیان کردووه، به‌ڵام په‌رله‌مانه‌که‌ى ئێمه که له92ەوه هه‌مانه نه‌ک هه‌ر لێپرسینه‌وه‌یان نه‌کردووه نۆ که‌س هه‌ر بانگ نه‌کراوه، نه‌ک محاسه‌به‌ش بکرێ، من که‌متمانه‌م داوه به‌تۆ بۆ ئه‌وه‌ى ببى به‌وه‌زیر، ئه‌ى نه‌توانم متمانه‌ت لێوه‌ربگرمه‌وه ئیتر چۆن په‌رله‌مانێکم، هه‌ر له‌وه‌زیره کورده‌کانى خۆمان یه‌ک دوانێکیان لێپرسینه‌وه‌یان لێکرا له‌شیعه‌و له‌سوننه‌ش. په‌رله‌مانى کوردستان هیچى پێناکرێت، (23) ئیمزا کۆکراوه‌ته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى پرسیاری لێبکرێ، به‌ڵام ئه‌مان بێن بیانه‌وێت متمانه‌ى لێوه‌ربگرنه‌وه پێویستیان به (74) واژۆ هه‌یه، ئێ تۆ له‌و بڕوایه‌داى له‌فراکسیۆنى پارتى نه‌ک هاوپه‌یمانه‌کانیشى یه‌ک ئه‌ندامى په‌رله‌مانى پارتى ئاماده‌یه واژۆ بکات، بۆ لێپرسینه‌وه زۆرینه‌ى ئه‌ندام په‌رله‌مانه‌کان دێنه سه‌رشاشه هه‌مووى گله‌یی هه‌یه له‌ئه‌داى ئه‌م حکومه‌ته، که هاته‌سه‌ر واژۆ کۆکردنه‌وه توانرا 24 کۆبکرێته‌وه. هاوڵاتى: پێت وایه ئه‌م حکومه‌ته عه‌قڵیه‌تى ئابورى نییه بۆ ئیداره‌دان؟ ئه‌میر قه‌ساب: عه‌قڵیه‌تى ئابورى هه‌یه بۆ حزب و تاک هه‌یه، به‌ڵام بۆ میلله‌ت و هه‌رێم و حکومه‌ت نیه‌تى، کۆمپانیاکانى حزب به‌هێز ده‌کات، تاکى ناو حزب به‌هێز ده‌کات، خۆیان له‌خه‌ڵک جیاکردووه‌ته‌وه هاوڵاتى: ده‌وترێت له‌کوردستان زیاتر له 25 ملیاردێرمان هه‌یه، ئه‌مانه خه‌ڵکى ئاسایین؟ ئه‌میر قه‌ساب: ملیۆنێریش به‌لامه‌وه سه‌یره نه‌ک ملیاردێر، چونکه ئه‌وه‌نده‌ى من تێگه‌یشتبم پێگه‌یه‌کى جوگرافى باشمان نیه، تۆ هێڵى ترانزێت نیت، هێشتا نه‌مانتوانیوه هێڵێکى ئاسنینمان هه‌بێ، رێگاوبانێکى باشمان نییه، زۆنێکى ئازادمان نیه‌و سنورێکى کراوه‌مان نیه به‌ڕووى ده‌ریادا، کشتوکاڵێکى زۆر پێشکه‌وتومان نییه، تائێستاش زۆربه‌ى سه‌وزه‌و میوه‌مان له‌ده‌ره‌وه دێ، پیشه‌سازییه‌کى گه‌وره‌مان نیه، ئه‌و عه‌قڵیەتە زانیستییه‌مان نیه ئیتر ملیاردێر لێره بۆچى و به‌چى دروستده‌بێ، پێموایه ئه‌گه‌ر دروستیش ببێ به‌سپیکردنه‌وه‌ى پاره دروستده‌بێ، هه‌موو وڵاته‌کانى رۆژهه‌ڵاتى ناوەڕاست ئه‌و بانکه زۆرانه‌ى له‌وێ دروستکراون هیچى هى وه‌به‌رهێنان نیه، هه‌مووى پاره‌ى کۆمه‌ڵێک خه‌ڵک سپى ده‌که‌نه‌وه ده‌سه‌ڵات به‌رپرسه له‌مه، ئه‌وانه‌ى له‌سه‌ر حوکمن هه‌رکه‌سێک بن به‌پارتى و یه‌کێتى و گۆڕان و کۆمه‌ڵ و نه‌وه‌ى نوێشه‌وه، هه‌رکه‌سێک ئێستا له‌په‌رله‌مان نوێنه‌رى هه‌یه‌و له‌حکومه‌ت که‌سێکى باڵاده‌سته هه‌مووى به‌رپرسه، ئینجا ئه‌م زۆر یان ئه‌و که‌م، خه‌ڵک چى به‌سه‌ردێ چى به‌سه‌ر نایه ئه‌و کێشه‌ى نیه گرنگه ئه‌وه‌یه ئه‌و قازانجى هه‌بێ. هاوڵاتى: ئێمه له‌گه‌ڵ عێراق رێکبکه‌وین باشتره که داهاتى خه‌ڵک زیاتر ده‌بێته‌وه‌و پرۆژه‌کان ده‌که‌ونه‌وه کار؟ ئه‌میر قه‌ساب: کوردستان کراوه به‌چوار به‌شه‌وه، به‌شێکى په‌یوه‌سته به‌و شوێنه‌ى تیایه‌تى، پارته کوردییه‌کان که له‌چله‌کانه‌وه دروستبوون شتێکى خراپیان فێرى ئێمه کردووه که‌بڵێین عێراقى نین، ئه‌گه‌ر تیپى تۆپى عێراق هه‌مووشى کوردبێت حه‌زده‌که‌ین بدۆڕێت ماده‌م ناوى عێراقه، خۆمان به‌عێراقى نه‌زانیوه، به‌ڵام سه‌یرى پارته‌کانى ئێران بکه به‌ئازه‌ره‌وه ، به‌لوجه‌وه، به‌تورکه‌وه، به‌کورده‌وه، به‌فارس و عه‌ره‌به‌وه که‌قسه‌ى له‌گه‌ڵ ده‌که‌یت ده‌ڵێت ئێرانیم، ئینجا کوردم، فارسم، عه‌ره‌بم ئێران به‌نیشتیمانى خۆى ده‌زانێ، په‌که‌که چه‌نده که‌له‌ڕه‌قه له‌گه‌ڵ تورکیادا، به‌ڵام خۆى به‌حزبێکى تورکی ده‌زانێت، ئه‌و ده‌ڵێت من جنسیه‌که‌م تورکیه، نیشتمانم تورکیایه، له‌ڕۆژئاواش هه‌روا، به‌ڵام لێره حزب بپه‌رستین وڵات نه په‌رستین نازانین عێراقین، جنسیه‌و پاسپۆرت و ته‌سکه‌ره‌که‌شى عێراقیه‌و خۆشى به‌عێراقى نازانێت. به‌دڵنیایه‌وه باشترین شت ئه‌وه‌یه له‌گه‌ڵ عێراق رێکبکه‌وین، چونکه یه‌که‌م و کۆتایی هه‌رده‌بێ له‌گه‌ڵ به‌غدا رێکبکه‌وین چۆن له‌گه‌ڵ ئه‌نقه‌ره‌و تاران رێکده‌که‌وى تێناگه‌م کوردستان جیاده‌که‌یته‌وه، دەیخه‌یته سه‌ر ئێران تورکیا، ده‌کرێت ئه‌مه، ناشکرێت و لێشت قبوڵناکرێت. عێراق ده‌وڵه‌ته که‌بارودۆخى دارایی خراپ بێ له‌به‌ر ئێمه باشى ناکات له‌به‌ر خۆیه‌تى، مانگى رابردوو وه‌زعى خراپ بوو بڕیارێکى به‌په‌رله‌مان ده‌رکرد که ده‌بێ له‌ناوخۆ قه‌رزبکات، ئێستا له‌ده‌ره‌وه قه‌رزده‌کات، مه‌جالى ئه‌وه‌ى هه‌یه بارى ئابورى خۆى چاک بکات، ئه‌ى ئێمه چى ئه‌گه‌ر عێراق فه‌تى کرد بائێمه‌ش فه‌ت بکه‌ین، ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ به‌غدا رێکبکه‌وین وه‌زعمان له‌ڕوى ئابورییه‌وه زۆر باشتر ده‌بێ، چونکه ئه‌و له‌به‌ر بنه‌ماو نه‌خشه‌یه‌کى ئابورى کارده‌کات. هاوڵاتى: ئه‌ى حکومه‌تى هه‌رێم له‌کابینه‌ى نۆیه‌م ئه‌مه‌ى مه‌سرور بارزانى ئه‌و نه‌خشه ئابورییه‌ى هه‌یه؟ ئه‌میر قه‌ساب: حکومه‌تى کوردستان له 91وه تائێستا نه‌یبوه که‌ى ئه‌و نه‌خشه‌یه‌ى ده‌بێ نازانم، زۆرجار ئێمه وه‌کو سه‌ندیکاى ئابوریناسى کوردستان هه‌موو جارێ یه‌کێک له‌و پێشنیارانه‌ى له‌ڕاپۆرتى خۆمان بۆ بودجه نووسیومانه تکایه پاره‌یه‌ک وه‌ک یه‌ده‌گ دابنێن بۆ لافاوه، بومه‌له‌رزه‌یه بۆ شتێکى ئاوایه، ئه‌گه‌ر ئه‌و پارانه‌ى جاران ده‌هات ته‌خشان و په‌خشان نه‌کرایه‌و وه‌ک یه‌ده‌گ دابنرایه بۆ ئه‌م قه‌یرانه سودى ده‌بوو، ئێستا به‌رنامه‌ت نیه، مانگى داهاتوو چۆن موچه ده‌ده‌یت، چۆن ده‌بى به‌ده‌وڵه‌وت، چۆن حوکمڕانى ده‌که‌یت و داواى سه‌ربه‌خۆیی ده‌که‌یت که به‌رنامه‌ى مانگێکت هه‌بێت. به‌شێوه‌یه‌کى گشتى حزب که‌دێته سه‌ر ده‌وڵه‌ت واده‌زانێ پاره‌ى ده‌وڵه‌ت پاره‌ى حزبه، هه‌موو حزبه‌کان واده‌که‌ن، جیاوازیه‌کى زۆر هه‌یه له‌نێوان ئێمه‌و وڵاتانى پێشکه‌وتوو، ئه‌وان ئه‌وه‌ى کارى بۆ ده‌که‌ن بۆ خه‌ڵکه، به‌ڵام ئه‌وه‌ى ئێمه کارى بۆ ده‌که‌ن بۆ حزبه، وه‌کو ئه‌وه وایه باوکێک بێت تۆ گه‌وره‌بیت و ئیش بکه‌یت له‌به‌رده‌رگا وه‌ستابێ پاره‌ت لێوه‌ربگرێ، کاکه من ئیشم کردوه‌و ماڵ و منداڵم هه‌یه، نه‌خێر من باوکتم ده‌بێ بیده‌ى به‌من، ئێستا حکومه‌تى هه‌رێم به‌مجۆره‌یه به‌مده‌سته ده‌تداتێ به‌ده‌سته‌که‌ى تر لێت وه‌رده‌گرێته‌وه. له‌وانه‌یه که‌متر ده‌سه‌ڵاتى هه‌بێت به‌سه‌ر سه‌رمایه‌داره‌کانداو زۆربه‌شیان پاره‌ى حزبه پێیان، به‌ڵام تۆ کورى ئه‌م وڵاته‌ى و موچه‌خۆریت رۆژێک به‌پاشه‌که‌وت، رۆژێک به‌لێبڕین ده‌یکه‌ن. هاوڵاتى: ئه‌گه‌ر تۆ سه‌رۆکى حکومه‌ت بیت له‌ڕووى ئابورییه‌وه چى ده‌که‌یت؟ ئه‌میر قه‌ساب: له‌هه‌موو دنیادا حکومه‌ت ئه‌وه‌یه کۆمه‌ڵێک خه‌ڵکى سیاسى له‌ڕێگه‌ى هه‌ڵبژاردنه‌وه ده‌چنه ئه‌و شوێنه، به‌ڵام ئه‌م خه‌ڵکانه پێوسته کۆمه‌ڵێک خه‌ڵکى ته‌کنۆکرات له‌خۆیان کۆبکه‌نه‌وه که‌به‌قسه‌یان بکه‌ن من راوێژکارم بۆ چیه ئه‌گه‌ر به‌قسه‌ى نه‌که‌م. با ئه‌نجومه‌نێکى پلاندانانمان هه‌بێت ئه‌م ئه‌نجومه‌نه ئه‌و وه‌زاره‌تانه‌ى که قازانج ده‌که‌ن و پاره‌یان هه‌یه ئه‌مانه پاره‌که‌یان بێته‌وه ئه‌نجومه‌نه‌که نه‌ک وه‌کو ئێستا ده‌چێته وه‌زاره‌تى دارایی، له‌وێشه‌وه نازانرێ چى لێده‌کرێت و چۆن موچه دابه‌ش ده‌که‌ن، ئه‌مانه بێن وه‌زاره‌ته خه‌ده‌میه‌کان ته‌مویل بکه‌ن و پلانیان بۆ دابنێن له‌هه‌موو دنیاشدا له‌ناو ده‌وڵه‌تدا کۆمه‌ڵێک حکومه‌تى بچوک هه‌یه مه‌سه‌له‌ن ئه‌نجومه‌نى شه‌ڕ هه‌یه له‌سه‌رکرده‌ى هه‌موو هێزه‌کانى تیایه، ئاسمانى، زه‌وى، ئاوى، وه‌زاره‌تى ناوخۆ، به‌رگرى ئه‌مانه ئه‌نجومه‌نێکى دروستکردووه بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌گه‌ر شه‌ڕ دروست بوو یان ئه‌نجومه‌نى پلاندانانیان هه‌یه پێویستمان به‌وه‌یه. هاوڵاتى: خه‌ڵک بێزاره له‌ڕووه ئابوریه‌که‌وه چى بکات بۆ چاره‌سه‌رى ئه‌و دۆخه ناهه‌مواره بۆ نموونه که‌سێک موچه‌ى 500 هه‌زاره چى بکات؟ ئه‌میر قه‌ساب: ده‌بێت به‌رنامه‌یه‌ک دابنێت بۆخۆى، خۆى بگونجێنێت له‌گه‌ڵ بارودۆخه‌که‌و ئه‌و داهاته‌ى دێته ده‌ستى بۆ نمونه ئه‌گه‌ر له‌مانگێکدا چوار جار گۆشتى خواردبێت، ده‌بێت بیکات به دووجار، یان مانگى کراسێکى کردبێت ده‌بێت سێ مانگ جارێ، بێ له‌وانه‌یه تۆ بڵێى خه‌ڵک بۆ راناپه‌ڕێ، خراپترین ده‌سه‌ڵاتى کوردى له‌باشترین ده‌سه‌ڵات له‌و حوکمڕانیه‌ى به‌عس کردى ئه‌نفال و کیمیابارانى کوردى کرد ئه‌وه دێنێته‌وه یادى خۆى ده‌سه‌ڵاته کوردیه‌که‌ى پێ باشتره، ئێستا جیلێک پێگه‌یشتووه ته‌مه‌نى (25) ساڵه ده‌سه‌ڵاتى حزبى به‌عسى نه‌دیوه، ده‌سه‌ڵاتى بێگانه‌ى نه‌دیوه، بۆ نمونه ده‌سه‌ڵاتى ئێرانى دیوه جیله کۆنه‌که هێشتا ترسیان هه‌یه‌و ئه‌وانه بیرى نه‌وه‌کانیان ده‌خه‌نه‌وه. هاوڵاتى: ئه‌گه‌ر ساڵى داهاتوو له‌گه‌ڵ حکومه‌تى به‌غدا رێکبکه‌وین؟ بارودۆخى ئابوریمان له‌ئێستا باشتر ده‌بێ؟ ئه‌میر قه‌ساب: به‌ڵێ به‌دڵنیاییه‌وه ده‌زانیت بۆ ئێستا کۆمه‌ڵێک به‌رهه‌م لێره ده‌کرێ، بۆ نمونه ته‌ماته مه‌وسیمى پێگه‌یشتنى له‌گه‌ڵ باشورو ناوه‌ڕاست جیاوازتره، ئه‌گه‌ر رێگره سیاسییه‌که نه‌بێ، جوتیاره‌که ته‌ماته‌که ده‌نێرێت بۆ ئه‌وێ، گه‌نمه‌که‌ش به‌هه‌مان شێوه جموجوڵه ئابورییه‌که‌ى باشتریش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و ده‌بێت گه‌شبین بین.
ئارا ئیبراهیم ئه‌ندامێکى لیژنه‌ى دارایى له په‌رله‌مانى عێراق ئه‌وه ئاشکرا ده‌کات، تا ئێستا حکومه‌تى هه‌رێم داتاى گومرگ و نه‌وت و ژماره‌ى فه‌رمانبه‌رانى نه‌داوه‌ته حکومه‌تى عێراق و ده‌شڵێت:" له‌بنه‌مادا حکومه‌تى هه‌رێم نایه‌وێت رێککه‌وتن له‌گه‌ڵ عێراق بکات". ئه‌حمه‌د حاجى ره‌شید، ئه‌ندامى لیژنه‌ى دارایى له په‌رله‌مانى عێراق له چاوپێکه‌وتنێکیدا له‌گه‌ڵ هاوڵاتى وتى:" حکومه‌تى عێراق له دۆخێکى خراپى دارایدایه‌و مانگانه پێویستى به شه‌ش ملیار دۆلار هه‌یه بۆ خه‌رجییه جێگیره‌کانى، به‌ڵام له‌داهاتى نه‌وت و ناوخۆ ته‌نها سێ ملیار و 500 ملیۆن دۆلارى پێ کۆده‌بێته‌وه‌و مانگانه دوو ملیار و 500 ملیۆن دۆلار کورتهێنانى هه‌یه". ناوبراو ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد حکومه‌تى عێراق تا ئێستا 125 ملیار دۆلار قه‌رزى له‌سه‌ره‌و له‌و بڕه نزیکه‌ى 25 ملیار دۆلارى قه‌رزى ده‌ره‌کییه، وتیشى:" حکومه‌ته‌که‌ى عادل عه‌بدولمه‌هدى له‌کاتى خۆپیشاندانه‌کاندا نزیکه‌ى 419 هه‌زار که‌سى دامه‌زراندووه، به‌شێوه‌یه‌ک که 216 هه‌زار که‌س خانه‌نشین بوون که‌سانى دیکه چونه‌ته شوێنیان 203 هه‌زار که‌سى دیکه‌شى دامه‌زراندووه که ئه‌مه له هیچ وڵاتێکى دنیا شتى وا ناکرێت". ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ى لیژنه‌ى دارایى ئه‌وه‌شى ئاشکرا کرد له‌سه‌رده‌مى حکومه‌ته‌که‌ى مسته‌فا کازمى، 31 هه‌زار کارمه‌ند و پزیشک دامه‌زرێندراون به‌پێى یاسا" واتا به کۆى گشتى 450 هه‌زار که‌س دامه‌زرێندراون". هه‌روه‌ها ئه‌حمه‌د حاجى ره‌شید جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که هه‌موو ئه‌و سه‌رۆک حکومه‌تانه‌ى که هاتونه‌ته سه‌ر حکوم که‌سیان نه‌هاتوون بارگرانى دارایى که‌مبکه‌نه‌وه، به‌ڵکو ئه‌وه‌نده‌ى دیکه بارگرانى داراییان دروست کردووه و تا ئێستاش" هیچ که‌س و لایه‌نێک به‌دیلێکى ئابووریانه‌ى پێ نییه بۆ چاره‌سه‌رکردنى ئه‌م دۆخه". له‌باره‌ى رێککه‌وتنى سه‌ره‌تایى حکومه‌تى هه‌رێم و حکومه‌تى عێراق که مانگانه 320 ملیار دینار ره‌وانه‌ى هه‌ولێر ده‌کرێت، ئه‌حمه‌د حاجى ره‌شید وتى:" گفتوگۆم له‌گه‌ڵ ئه‌و لیژنانه‌ى دارایى کردووه که له‌گه‌ڵ وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێم کۆبونه‌وه‌یان ئه‌نجامداوه، تا ئێستا وه‌زاره‌تى دارایى هه‌رێم داتاى گومرگ و نه‌وت و ژماره‌ى حه‌قیقى فه‌رمانبه‌رانیان راده‌ستى به‌غدا نه‌کردووه و له بنه‌مادا نایانه‌وێت رێککه‌وتن بکرێت". هاوکات، ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه که حکومه‌تى هه‌رێم نایه‌وێت رێککه‌وتن له‌گه‌ڵ عێراقدا بکات و ته‌نها کات به‌فیڕۆ ده‌دات. ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ى لیژنه‌ى دارایى پێشیوابوو هه‌تا ئه‌و کاته‌ى حکومه‌تى هه‌رێم داتاو زانیارى ته‌واو له‌سه‌ر دۆسیه‌ى گومرگ و نه‌وت و ژماره‌ى راسته‌قینه‌ى فه‌رمانبه‌ران راده‌ستى به‌غدا نه‌کات رێککه‌وتن ناکرێت، وتیشى:" حکومه‌تى عێراق له ئێستادا له گه‌وره‌ترین کێشه‌ى دۆخى دارایدایه و کورتهێنانى گه‌وره‌ى له خه‌رجییه جێگیره‌کانیدا هه‌یه، حکومه‌تى هه‌رێمیش داتاى ته‌سلیم نه‌کات رێککه‌وتن ناکرێت و به ئه‌سته‌مى ده‌بینم". حکومه‌تى عێراق 15 رۆژه له پێدانى موچه‌ى مانگى نۆى ئه‌مساڵ دواکه‌وتووه‌و هێشتا داهاته کۆکراوه‌کانى نه‌گه‌یشتووه‌ته ئه‌وه‌ى ده‌ست به‌دابه‌شکردنى موچه بکات. سه‌ره‌راى ئه‌وه‌ى ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه کۆبونه‌وه‌ى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانى هه‌رێم ده‌ستى پێکردووه، به‌ڵام بۆ دابه‌شکردنى موچه‌ى مانگى نیسانى ئه‌مساڵ 413 ملیار دینارى ئاماده کردووه و له چاوه‌ڕوانى گه‌یشتنى 320 ملیار دیناردایه به‌ڵام کات دیارى نه‌کراوه بۆ دابه‌شکردنى و فه‌رمانبه‌ران و خانه‌نشینانیش له چاوه‌ڕوانى وه‌رگرتنى موچه‌که‌یاندان به‌رانبه‌ر ئه‌و ئه‌رکه‌ى که ئه‌نجامى ده‌ده‌ن.
دیمەن ئیسماعیل شەیما مەحموود، تەمەن (٣٥) ساڵ، لەدوکانێکى زێڕەنگەردا سەرجەم زێڕەکانی لەجانتاکەیدا دەرھێناو خستیە بەردەم زێڕەنگەرەکە. شەیما ساڵانیک ئەو زێڕانەی بەخۆیدا هەڵدەواسی، بەڵام ئێستا دەیانفرۆشێت بەهۆی بەرزی نرخی زێڕەوە. شەیما وتی «بیرم کردەوە زێڕەکانم بفرۆشم قازانجێکى باش دەکەم، دواتر کەنرخەکەى دابەزى دیسان دەیکڕمەوە» هەڵکشانی نرخی زێڕ دەرفەتێکە بۆ ئەوانەی کە تووشی بێ پارەیی بوون بەھۆی قەیرانی داراییەوە، زێڕەکانیان بکەن بەپارە، ئەمە وایکردووە ئێستا بازاڕی زێڕەنگەران گەرم بێت شەیما کەدانیشتووى کەلارە، (50) مسقاڵ زێڕی خستەبەردەم زێڕەنگەرەکەو لەبەرامبەردا چەند دەفتەرێک پارەی لەزێڕەنگەرەکە وەرگرت. شەیما وتی «لەگەڵ هاوسەرەکەم هاتم بۆ ئەوەى قازانج بکەم، هەموویم فرۆشت، لەکاتێکدا ئەگەر زێڕ دابەزییەوە دەیکڕمەوە» بەوتەی زێڕنگەرانی بازاڕەکانی زێڕ لەهەولێرو سلێمانی دهۆک، لەم مانگەدا بەڕێژەی 85-95% مامەڵەکانیان تەنها کڕینەوەی زێری هاوڵاتیان بووە. هەروەها 10-15% زێڕیان فرۆشتۆتەوە. ئەم دۆخە بازاڕی هاوردەکردنی زێڕی پێچەوانە کردووەتەوە، چونکە ئەوەی لەهاوڵاتییانی دەکڕن دەینێرنەوە دەرەوەی وڵات کەجاران ئاڕاستەی مامەڵەکە پێچەوانە بوو. بەوتەى یاریدەدەرى زێڕەنگەرانى سلێمانى ٨٥%ى هاوڵاتیان زێڕەکانیان فرۆشتووە. ئاراس فوئاد، یاریدەدەرى زێڕەنگەرانى سلێمانى بۆ هاوڵاتى وتى «ئەم هەفتەیە نرخى زێڕ بەرزبووەوە، لەماوەى ئەم هەفتەیەدا بڕى (١٠) کیلۆم کڕیوە، تەنیا لەیەک فرۆشیار بایى پێنج دەفتەرو سىو پێنج وەرەقەم کڕیوە، کە (١٦٠) مسقاڵ زێڕى عەیارە (٢١) بوو» ئەو بەرزبوونەوەیە لەم هەفتەیەدا بەم شێوەیە بوو، نرخى زێڕ عەیارە ٢٤ (٤٢٠) هەزار، عەیارە ٢١ (٣٧٠) هەزار، عەیارە ١٨ (٣٢٢)هەزارە. بەڵام لەئێستادا نرخەکەى دابەزیوە عەیارە ٢٤ (٣٨٠) هەزار، عەیار ٢١ (٣٣٠) هەزار، عەیار ١٨ (٢٨٢) هەزارە. ساڵانە لەهەرێم (١١٢) تەن زێڕ لە تورکیاو ئێران هاوردەى هەرێم کراوە. بەپێى ئامارى سەندیکاى زێڕەنگەران لەپارێزگاى هەولێر (٦٧٠) دوکانى زێڕەنگەرو لەدهۆک (٦٠٠) دوکانى زێڕەنگەر، لەسلێمانى (٣٠٠) دوکانى زێڕەنگەر هەیە. هەندرێن وەرتێ، لەسەندیکاى زێڕەنگەرانى هەولێر بۆ هاوڵاتى وتى «ئەو زێڕانەى فرۆشراون نەک تەنیا لەسلێمانى و دەوروبەرى، بەڵکو لەناوەڕاست و خوارووى عێراقیشەوە بووە». وتیشى «زێڕەکان دەتوێنرێتەوە لەفڕۆکەخانەى هەولێرو سلێمانییەوە نێردراوە بۆ دوبەى و تورکیاو ئێران». بەپێى بەدواداچوونەکانى هاوڵاتى لەماوەى هەفتەی رابروودا لەهەولێر (١٨٠) کیلۆ زێڕ، لەدهۆک (١) تەن زێڕ، لەسلێمانى (٢٠٠)کیلۆ زێڕ لەلایەن هاوڵاتیان فرۆشراوە. هۆکاری بەرزبوونەوەی نرخی زێڕ لەجیهاندا بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنایە، چونکە گەشتی فڕۆکەخانەکانی راگرتووە، بەمەش هەموو شتێک راوەستاوە لەدنیادا کۆمپانیا گەورەکانی بوارەکانی نەوت، ئۆتۆمبیل، مۆبایل، تەکنەلۆجیا ئەو کۆمپانیایانەی کە سەرمایەکەیان بەملیارەها دۆلارە کاری خۆیان وەستاندووەو لەبۆرسەکاندا دەستیانکردووە بەکڕینی زێڕ، چونکە زێڕ دڵنیایی زیاتری تێدایەو هێزە بۆ بەهادان بەهەموو پارەیەک و بەو مامەڵەیە سەرمایەکانیان دەپارێزن. نەبەرد کەریم، شارەزاى بوارى ئابوورى بۆ هاوڵاتى وتى «ئەو هۆکارانەى بووەهۆى بەرزبوونەوەى نرخى زێڕ، پشێوى سیاسیى و کۆرۆنا، جەنگى وڵاتان و دابەزینى نرخى نەوت کاریگەرى لەسەر بۆرسەى جیهانى هەبووەو بووەهۆى بەرزبوونەوەى نرخەکەى» وتیشى «هاوڵاتیانى هەرێمى کوردستان یان بۆ قازانج یان پێویستى بەپارە بووە زێڕەکانییان فرۆشتووە، بەڵام بەشێکى زۆرى بۆ قازانج فرۆشتوویەتى، فرۆشتنى زێڕیش کاریگەرى ئابوورى لەسەر وڵاتان دەبێت، دواتر بەنرخێکى گرانتر زێڕەکان دەخرێنە بازاڕەوەو هاوڵاتیانیش بەناچارى پێویستە بیکڕنەوە». هەندێک لەخەڵک بەقەبارەی ئەو پارەیەی لەگیرفانیەتی زێڕ دەکڕێت بەئامانجی قازانجکردن، بەڵام بەشێک لەسەرمایەداران بەو هۆیەی کارەکانی دیکەیان وەستاوە بەپارەی گەورە زێڕ دەکڕن. ئەو کاتانەی بازاڕ ئاسایی بوو مانگانە دوو تەن تا سێ تەن زێڕ دەهێنرایە هەرێمی کوردستان، بەڵام ئێستا بازاڕەکە پێچەوانە بووەتەوە و مانگانە دوو تاوەکو سێ تەن و نیو دەنێرینە دەرەوەی کوردستان و لەبۆرسەی تورکیا دەیفرۆشین و هاوردەکردن بووەتە سفر.
هاوڵاتی گرێبەستە نەوتيیەکەی رۆژئاوای کوردستان پشتیوانی ئیدارەی ترەمپ بەدەستهدەهێنێت و بەمەش ئیدارەی خۆسەری دەبێتە دەوڵەمەندترین ناوچەی سوریا سەرەڕای دەستکەوتە سیاسییەکانی ئەم گريبەستە بۆ رۆئاوای کوردستان. دوای ئاشکراکردنی گرێبەستیکی نەوتی ئیدارەی خۆسەری و کۆمپانیایەکی نەوتی ئەمریکی، جارێکی تر رۆژئاوای کوردستان بووە جێ سەرنجی میدیا جیهانی و ناوەندە سیاسییەکان، لەهەمانکاتدا هەریەکە لەسوریاو تورکیاو ئێران و روسیا دەژی ريکەوتنەکە وەستانەوە. بەپێی راپۆرتێکی کەناڵى سی ئێن ئێنى ئەمریکى، کە لەچەند سەرچاوەیەکەوە گواستوویەتیەوە، پێدەچێت ئەو گرێبەستە نهێنیە كە زیاتر لەساڵێك لەمەوبەر رەزامەندی لەسەر درابێ، بەڵام واژۆكردنی كەوتووەتەوە مانگی رابردووەوە. نەوتی رۆژئاوای کوردستان دەچێتە سەر نەخشەی جیهان لەگرێبەستەكەدا دەسەڵاتی بەرفراوان دراوەتە كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرژی) ئەمریكی لەنیوەی زیاتری ئەو كێڵگانەی كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتتدایە كاری پێشخستن و گەڕان بكات. بۆ ماوەی (٢٥) ساڵ، بەوەش نەوتی ژير دەسەڵاتی هەسەدە دەچێتە سەر نەخشەی وزەی جیهانی. جەیمس كین، یەكێك لەدامەزرێنەری كۆمپانیاكەو باڵیۆزی پێشووتری ئەمریكا لەدانیمارك بە سی ئێن ئێنی رایگەیاندووە، بەپێی گرێبەستەکە لەسەرجەم لایەنەكانی پەرەپێدان و گواستنەوە و بازاڕكردن و كنەوپشكنین و پاڵاوتن هاوبەشی بكەن، ئەوەش لەپێناو دووبارە بونیادنانەوەی ژێرخانی ئەو ناوچەیەو هاریكاریكردنی خەڵكەكەی بۆ ئەوەی بەرهەمەكانیان بگاتە بازاڕە نێودەوڵەتیەكان. دوو هاوبەشی كین لەكۆمپانیاكە، جیمس ریس ئەفسەری خانەنشین لەهێزەكانی دەلتاو جۆن دوریر بەڕێوەبەری جێبەجێكاری نەوتە لەكۆمپانیاكەیان کەئەزموونی باشی كاركردنیان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە. سەرچاوەكان بە سی ئێن ئێن-یان وتووە، ئەو سێ هاوبەشە كۆمپانیایەكی نوێیان دامەزراندووەو تەنها ئامانجیان گرەنتیكردنی گرێبەست و رێكەوتنەكانە لەسوریاداو بەشێوەیەكی چڕوپڕ لەگەڵ بەرپرسانی وەزارەتی دەرەوەدا زیاتر لەساڵێك كاریان كردووە. باسیان لەوەش كردووە، وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا مانگی نیسانی رابردوو بڕیارێكی تایبەتی بۆ بەخشین لەو سزایانە دەركردووە كەئەمریكا بەسەر سوریادا سەپاندویەتی بەمەبەستی دابڕینی ئەسەد، ئەمەش بۆئەوەی کۆمپانیای دەلتا کارەکانی نەچيتە چوارچێوەی سزاکانەوە. بەوتەی كەناڵەكە، پنتاگۆن بەفەرمی هەوڵیداوە خۆی لەو كارە بێدەنگ بكات، بەڵام سەرچاوەکان دەڵێن وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لەپشتەوەی ئەو رێكەوتنە نەوتییانەوە وەستاوە. سەرەتاى ئەم مانگە، سینەم محەمەد، نوێنەرى ئەنجومەنى سوریاى دیموکرات (مەسەدە) باڵی سیاسی (هەسەدە) لە ئەمریکا واژۆکردنى رێککەوتنەکەى پشتڕاستکردەوە. ئەمریکا رەزامەندى دەربڕیوە لەسەر دروستکردنی دوو پاڵاوگە بۆ ئیدارەى رۆژئاواى کوردستان بەمەبەستى دابینکردنى 20%ى پێداویستى ناوخۆیی ناوچەکە لە بەرهەمەکانى نەوت، بەڵام بەهۆى بڵاوبوونەوەى کۆرۆناوە نەتوانراوە پاڵاوگەکان رادەستبکرێت. پێشتر لیندزى گراهام سیناتۆرى نزیک لەدۆناڵد ترەمپ لە پەیوەندییەکدا لەگەڵ مەزڵوم عەبدى (مەزڵوم کۆبانی) فەرماندەى هێزەکانى سوریاى دیموکرات جەختى لەسەر رێککەوتنەکە کردبووەوە. لەچەند رۆژى رابردووشدا مایک پۆمپیۆ، وەزیرى دەرەوەى ئەمریکا لەبەردەم لیژنەى پەیوەندییەکانى دەرەوەى ئەنجومەنى پیرانى ئەمریکا جەختیکردەوە کە رێککەوتنەکە لەقۆناغى جێبەجێکردندایە. لەدواى کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکا لەسوریا، دۆناڵد ترەمپ و ئیدارەکەى چەند جارێک جەختیانکردەوە کە بەشێک لەهێزەکانیان بۆ پاراستنى کێڵگە نەوتییەکانى باکورو رۆژئاواى سوریا دەمێننەوەو رێگە نادەن ئەو کێڵگانە بکەوێتە دەست داعش و گروپە چەکدارەکان. "رێککەوتنی نەوتی نێوان هەسەدە و کۆمپانیایەکی ئەمریکی، هەنگاوێکە بەرەو فیدڕاڵی" شارەزایەکی تورک رایدەگەیەنێت، رێککەوتنی نەوتی لەنێوان هێزەکانی سوریای دیموکرات و کۆمپانیایەکی ئەمریکی جۆرێکە لە داننان بەئیدارەی خۆسەری کەپارتی یەکێتی دیموکرات (PYD) بەڕێوەی دەبات، هەروەها هەنگاوێکیشە بەرەو دامەزراندنی ناوچەیەکی فیدڕاڵی لەباکوری سوریادا. مەسعود حەقی جاشیان، پڕۆفیسۆری بەشی مافەکانی مرۆڤ لەزانکۆی "یەدیتەپە"ی تورکیا وتی "هەرچەندە رێککەوتنەکە جۆرێکە لە پێشێلکاری یاسای نێودەوڵەتی، بەڵام واشنتن دەخوازێت بەو رێککەوتنە پێگەی هەسەدە بە‌هێزتر بکات و وەک لایەنی یاسایی بەشداری پێبکات لە کۆبوونەوەکانی لیژنەی نووسینەوی دەستوری سوریا کەبڕیارە کۆتایی ئەم مانگە لە جنێف دەستپێبکاتەوە". ئاماژەی بەوەشکردوە، لە رێگەی رێککەوتنە نەوتییەکە ئیدارەی خۆسەری کە پارتی یەکێتی دیموکرات (PYD) و باڵی سەربازیی ئەو پارتە (YPG) بەڕێوەی دەبات ساڵانە ملیاران دۆلاریان دەستدەکەوێت. ئەو شارەزا تورکییە روونیشیکردەوە، رێگای یەکەمی هەناردەی نەوت کەئەمریکا لەناوچەکدا سەرپەرشتی دەکات هێڵی (کەرکوک- جەیهانە)ە کە دەبێتە فشار لەسەر ئەنقەرە و "تورکیاش بەهیچ شێوەیەک فشار قبوڵ ناکات"، رێگای دووەمیش هێڵی گواستنەوەی نەوتی حیفایە لە رێگەی ئوردنەوە. شوێنی کێڵگەکانی سوریا بەپێی پارێزگاکانی ئەو وڵاتە دێرەزوور: خاوەنی گەورەترین کێڵگەی بەرهەمهێنانی نەوتی سوریایە کەکێڵگەی عەمەرە، ئەو کێڵگەیە (15) کیلۆمەتر لە رۆژهەڵاتی شارۆچکەی بەسیرە دوورە، لە 22ی تشرینی یەکەمی ساڵی 2017ەوە لەدەستی هەسەدەدایە. لەدوای کیڵگەی عەمەر، کێڵگەی تنک، دووەم گەورەترین کێڵگەیە لەسوریا، کەوتووەتە بیابانی شەعیتار لەپارێزگای دێرەزوور، لەژێر کۆنتڕۆڵی هەسەدەدایە. جگە لەو دوو کێڵگە گەورەیەی نەوت، چەند کێڵگەیەکی نەوتی بچووکتر کەوتوونەتە سنووری ئەو پارێزگایە لەوانە: کێڵگەکانی وەرد، تەیم، جفرە، کونیکو. هەروەها بۆرییەکی نەوت بەناوی (تی 2) کەوتووەتە سەر رێگای عێراق و سوریا. رەقە: لەسنووری پارێزگای رەقەدا چەند کێڵگەیەکی نەوتی بچووک هەیە کەئەوانیش لەژێر دەستی شەڕڤاناندان. حەسەکە: لەسنووری حەسەکە، کێڵگەی رمێلان هەیە کەدەکەوێتە باکووری رۆژهەڵاتی سوریاو لەژێر دەستی شەڕڤاناندایە، کێڵگەی رمێلان هەزارو (322) بیرە نەوتی تێدایە. جگە لەوەش چەند کێڵگەیەک لەناوچەکانی شەدادی و جەبسەو هۆل هەیە، لەنزیک ناوچەکانی مەرکەدە و تشرینی کەبیبە کەدەکەونە باشووری حەسەکەوە. حەمز لەڕۆژهەڵاتی سوریا: کێڵگەی شاعر کەوتووەتە رۆژهەڵاتی پارێزگای حەمس و لەژێر کۆنتڕۆڵی سوپای سوریادایە. تەدمور: شاری تەدمور کەدەکەوێتە بیابانی شام لەناوەڕاستی سوریا، چەند کێڵگە نەوتێک لەخۆدەگرێت، لەوانە : جەحار، مەهر، جزل، ئەم کێڵگە نەوتانە لەمانگی ئازاری ساڵی 2017ەوە لە ژێر دەستی هێزێکی روسیدان. ئەوەش دوای ئەوەی رێکخراوی داعش لەو ناوچانە پاشەکشەیکرد. ئەمریکاو روسیا ململانێي لەسەر نەوتی سوریا ئەمریکا دوای ئەوەی لەمانگی تشرینی یەکەمی ساڵی رابردوو، بەشێکی زۆری هێزەکانی لەسوریا کشاندەوە، نزیکەی (500) راوێژکاری سەربازیی لەو وڵاتە هێشتەوە بۆ ئەوەی چاودێری کێڵگە نەوتییەکان بکەن، مارک ئیسپەر وەزیری بەرگری ئەمریکاش پێشتر جەختی لەوەکردووەتەوە، مانەوەی هێزەکانیان بۆ ئەوەیە کێڵگە نەوتییەکان نەکەونە دەست هێزەکانی سوریاو روسیا. جۆناسان هۆفمان وتەبێژی پێنتاگۆن رایگەیاندبوو “داهاتی نەوتی کێڵگەکانی باکووری سوریا بۆ ئەمریکا نیەو هەر داهاتێک هەبێت بۆ هێزەکانی سوریای دیموکرات بووە“. جیاواز لەوتەکانی وەزیری بەرگری ئەمریکا کەگوزارشت بوو بۆ پاڵپشتی هێزەکانی سوریای دیموکرات لەپاراستنی کێڵگە نەوتییەکاندا، دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا لەمیانی وتارێکیدا کە لە 23ی تشرینی یەکەمی ساڵی رابردوو لەشیکاگۆ پێشکەشیکرد وتی: “چاوەڕوان دەکەین ئەمریکا بەبڕی ملیۆنان دۆلار مانگانە قازانج لەداهاتی نەوتی سوریا بکات، لەکاتێکدا هێزەکانی ئەمریکا لەو وڵاتە ماونەتەوە بۆ پاراستنی ئەمنیەتی سوریا“. ترەمپ وتبووی: “نەوتەکە دەبەین، ئەمەتان بیربێت، دەمانەوێت بەبڕی (45) ملیۆن دۆلار مانگانە قازانجی لێبکەین“. ئەم وتانەی ترەمپ کاردانەوەی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی بەدوای خۆیداهێنا، بەشار ئەسەد سەرۆکی سوریا ترەمپی بە “دزینی نەوت”ی وڵاتەکەی تۆمەتبارکرد و ئەمریکای بە “وڵاتێکی چەتەئاسا” وەسفکرد. لەبەرامبەریشدا روسیا چەندین ساڵە پاڵپشتی حکومەتی سوریا دەکات لەهەوڵەکانی بۆ کۆنتڕۆڵکردنەوەی کێڵگە نەوتییەکان و دەرهێنانی لەژێردەستی هێزەکانی سوریای دیموکراتدا، ئەوەش بەگوێرەی رێککەوتنێکی نێوان مۆسکۆو دیمەشق کەساڵی 2018 واژوویان لەسەر کردووە و تیایدا دەسەڵات دراوەتە روسیا کەکەرتی نەوت و گازی سوریا ببووژێنێتەوە. ئەمریکا پيگەی خۆی قایمدەکات هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی کەئەمریکا نوێنەرایەتی دەکات، چەند مانگيکە پسپۆڕو ئەندازیارانی هێناوەتە فڕۆکەخانەی شەدادیە بۆ دروستکردنی بنکەیەکی گەورەی سەربازیی لەناوچەکەدا. شەدادی هەڵکەوتەیەکی جوگرافیی گرنگی هەیە، حەسەکە و دێرزۆر پێکەوە دەبەستێتەوە، جیا لەوەی لە سنووری نێوان عێراق و سووریاوە نزیکە. شاری شەدادی کە لەژێر کۆنترۆڵی هێزەکانی هەسەدەدایە، کە پێکهێنەری سەرەکی ئەو هێزە "یەکینەکانی پاراستنی گەل"ە، بەدرێژایی (60) کیلۆمەتر لەسەر رێگەی سەرەکی نێوان حەسەکەو دێرەزۆری لەژێردەستدایە. ئەو ناوچەیە کە سەرجەمی دانیشتووانەکەی عەرەبن، چەندین بیری نەوت و غازی تێدایە، دیارترینیان جەبسە کەنزیکەی (500) بیرە نەوتی لێیەو بەدووەم گەورەترین کێڵگەی نەوت دادەنرێت لەپارێزگای حەسەکەدا دوای کێڵگەکانی رمێلان. لەڕووی جوگرافییەوە شەدادی بایەخی گەورەی هەیە، حەسەکەی ئەوپەڕی رۆژهەڵاتی سووریا بە دێرەزۆر لەڕۆژهەڵاتی وڵاتەکەوە دەبەستێتەوە، تەنیا (40) کیلۆمەتر لەسنووری نێوان عێراق و سووریاوە دوورە. جیا لە نەوت، شەدادی زەوییەکی بەپیتی بۆ کشتوکاڵە بنچینەییەکانی وەک لۆکە، گەنم و جۆو گەنمەشامی هەیە، رووباری خابووری بەناودا دەڕوات کە لەباشووری رۆژهەڵاتی تورکیاوە هەڵدەقوڵێت و لەناوچەی سەرێ کانیدا، سنووری نێوان تورکیا و سووریا دەبڕێت. لەماوەیەکی کەمدا، ناوچەکە چەندین گۆڕانکاری سەربازیی و سیاسیی گەورەی بەخۆوە بینی، سەرەتای ساڵی 2013، گرووپە ئۆپۆزسیۆنەکان و بەرەی نوسڕەی جاران کۆنترۆڵیان کرد پاش چوونە دەرەوەی هێزەکانی حکومەتی سووریا. بەڵام مانەوەی ئەو هێزانە لەشارەکەدا زۆری نەخایاند، چونکە لە ئایاری 2014دا لەلایەن داعشەوە کۆنترۆڵکراو بووە شوێنێکی گرنگی ئەو رێکخراوە، بەتایبەت کە رێگەیەکی ئاسانی هاموشۆی هێزەکانی رێکخراوەکە بوو بۆ شاری مووسڵ لەعێراق، جیا لەوەی کەبیرە نەوتەکانی ناوچەکە، باشترین سەرچاوەی داهاتی داعش بوون. داعش لەشەدادیدا بەرگرییەکی زۆری کرد، بەڵام بەهۆی بۆردوومانی بەردەوامی فڕۆکەکانی هاوپەیمانانەوە ناچار بوو پاشەکشەی لێبکات و ئەوە ئاسانکاری بۆ هەسەدە کرد بۆ کۆنترۆڵکردنی، لەوکاتەوە شەدادی پێگەیەکی گرنگی هەسەدەو هاوپەیمانی نێودەوڵەتییە. لە دووساڵی رابردوودا، هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لەئەوپەڕی باکووری رۆژهەڵاتی سووریای دەوڵەمەند بەنەوت، زۆر چالاک بووە. چەندین بنکەی سەربازیی و خاڵی جێگیری مانەوەی لەو ناوچەیەدا کردووەتەوە، بەتایبەت لەپارێزگای حەسەکەو دەوروبەری دێرەزۆر لەڕۆژهەڵاتی رووباری فورات. ئەمریکا ١٣٢٢ بیرەنەوت و ٢٥ بیری غاز دەپارێزێت هێزەکانی ئەمریکا چەندین بنکەی سەربازییان لەپارێزگای حەسەکەدا کردووەتەوە، دیارترینیان بنکەیەکی گەورە لەفڕۆکەخانەی رمێلان (85 کیلۆمەتر لەڕۆژهەڵاتی قامیشلۆ)، ئەم بنکەیە پارێزگاری لەکێڵگە نەوتییەکانی رمیڵان دەکات کە هەزارو (322) بیرە نەوت دەگرێتەوە. جیا لە (25) بیری غاز لەسوێدیە لەنزیک رمێلان. ئەمریکییەکان جیا لەوە لە تەل بەیدەر لەباکووری حەسەکە بەدوورایی (40) کیلۆمەتر، بنکەیەکی سەربازییان دامەزراندووە کە سەرچاوەکان دەڵێن "گەورەو قایمە"، جیا لەبنکەیەک لەناو شاری حەسەکە. دانەیەکی دیکەش لەنزیک گوندی روباریا لەناوچەی مالکییەی باکووری رۆژهەڵاتی حەسەکە، کەفڕۆکەخانەیەکی تایبەت بەفڕۆکە بارهەڵگرەکانی ئەمریکا لە خۆدەگرێت. هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیش دوو بنکەی لەدەوروبەری دێرەزۆر لەنزیک کێڵگە نەوتییەکانی عومەرو کۆنیکۆ هەیە، جیا لەچەندین خاڵی پشکنین لەپارێزگای رەققە، کەدیارترینیان لە شارۆچکەی جەزرەیە لەنزیک رەققە. لەبەرامبەر هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیدا بەسەرۆکایەتی ئەمریکا، رووسیا هەوڵیداوە نەبوونی خۆی لەناوچەی رۆژهەڵاتی فورات، لەڕێگەی کردنەوەی چەند بنکەیەکەوە قەرەبوو بکاتەوە، پاش ئەو رێککەوتنەی لەتشرینی یەکەمی ساڵی رابردوودا لەگەڵ هەسەدە کردی، بۆ رێگرتن لەهاتنە ناوەوەی زیاتری هێزەکانی تورکیا کەهەر قەوارەیەکی کوردی لەسەر سنوورەکانی رەتدەکاتەوە. لەناوەڕاستی تشرینی یەکەمی رابردوودا، وەزارەتی بەرگریی رووسیا رایگەیاند، سیستمی بەرگریی ئاسمانی و فڕۆکەی جەنگی لەبنکەی حمێمیمەوە لەلازقیە، بۆ فڕۆکەخانەی قامیشلۆ لەحەسەکە گواستووەتەوە. جیا لەو بنکەیە، هێزەکانی رووسیا خاڵێکی پشکنینیان لەشاری عامودا لەدووری (30) کیلۆمەتر لەقامیشلۆ داناوە. هێزەکانی رووسیا لەناوچەی عەین عیسا لەدەوروبەری رەققە، خاڵێکی جێگیریان داناوە لەنزیک فڕۆکەخانەی تەبەقەی سەربازی لەڕۆژهەڵاتی فورات. هێزە رووسییەکان هەروەها لەدەوروبەری کۆبانێش هەن. ئەوان چوونە شوێنی هێزە ئەمریکییەکان لەکۆتایی ساڵی رابردوودا. هاوکات هێزەکانی تورکیا، بەهەمانشێوە هەوڵی پتەوکردنی خۆیان لەسەر رووبەرە جیاوازەکانی سووریا دەدەن لەهەمان ناوچەدا. تورکیا کە خاوەنی سنوورێکی (100) کیلۆمەترییە بەپانایی (30) کیلۆمەتر هاتووەتە ناو سووریاوە. سنووری هێزەکانی تورکیا لە ترپە سپییەوە دەستپێدەکات تا سەرێ کانی. سەرچاوە ناوخۆییەکان ئاشکرایانکردووە، تورکیا سەرقاڵی هەڵکەندنی تونێلە لەبنکەیەکی سەربازیی لەدەوروبەری تەلتەمر. روونیانکردەوە پارچە کۆنکرێتی گەورەو تونێل هەڵکەندن لەگوندی عەرێشەوە دەستپێدەکات تاگوندی داودیە. بەپێی سەرچاوەکان تورکیا لەو ناوچەیەدا بنکەیەکی سەربازیی گەورەی هەیە، کە تانک و چەکی پێشکەوتوو و ئامێرەکانی چاودێری و وێنەگرتن لەخۆدەگرێت، ئەمە جیا لەشوێنی نیشتنەوەی هێلیکۆپتەر. سوپای تورکیا چەندین خاڵی پشکنین و چاودێری لەو ناوچانەدا داناوە کە لەژێر دەستیدان. گرنگی نەوتەکە بۆئەمریکا چیە؟ پێشتریش سوریا بەرهەمهێنێکی گەورەی نەوت نەبووە لەئاستی نێودەوڵەتیدا، تەنها (٣٨٥) هەزار بەرمیل بەرهەمی نەوتی خاوی رۆژانەی هەبووە یاخود لەسەدا (٠.٥%)ی بەرهەمی نەوتی جیهانی لەساڵی ٢٠١٠دا، ئەمەش بەپێی راپۆرتێکی کۆمپانیای نەوتی بەریتانی بۆ پێداچوونەوەی وزەی جیهان. کاتی دەرچوونی ئەو ئامارە ساڵیک پێش جەنگە ناوخۆییە رووخێنەرەکەی وڵاتەکە بوو، کەزۆربەی سەرچاوەکانی لەناوبرد لەناویشیاندا نەوت. هەرچەندە لەڕووی یەدەگەوە وڵاتەکە تاڕادەیەک ئاستی باشترە. بەپێی راپۆرتێکی جۆرناڵی نەوت و غاز، سوریا تا ١ی کانونی دووەمی ٢٠١٠ دوو ملیارو (٥٠٠) ملیۆن بەرمیل یەدەگی نەوتی هەبووە. هەروەها سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ساڵی ٢٠١٠ پێشبینی ئەوەی کرد کەفرۆشتنی نەوت سێ ملیارو (٢٠٠) ملیۆن دۆلاری بۆ حکومەتی سوریا تەرخانکردووەو لەسەدا (٢٥%)ی داهاتی وڵاتەکەی پێکدەهێنا. سەرچاوەی سەرەکی نەوتی وڵاتەکە دەکەوێتە پارێزگای دێرەزوور لەڕۆژهەڵات. ئەمە ئەو شوێنەیە کەواشنتن سەربازو کاروانی ئۆتومبیلی نوێی بۆ دەنێرێت. هەروەها پارێزگای حەسەکە شوێنی چندین پێگەی بەرهەمهێنانی نەوتەکە لەنیوانیاندا رمێلان بەگەورەترینیان دادەنرێت. هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) لەڕێی چەند زنجیرە جەنگێکەوە کێڵگە نەوتییەکانی لەژێر دەستی داعش دەرهێنا. ئەو جەنگانە زۆربەی توانستی بەرهەمهێنانی نەوتیان وێرانکرد. ژیرخانەکە وێرانبووە، زیاتر لەسەدا (٧٥%)ی بیرە نەوتەکان ئامادەنین بۆ بەرهەمهێنانی رێکوپێک. سەرەڕای ئەو وێرانکارییەش، داهاتی نەوت بووەتە کۆڵەکەی سەرەکی ئیدارەی سەربەخۆی باکوری رۆژهەڵاتی سوریا، کە بودجە تەرخاندەکات بۆ (١٤٠) هەزار شەڕکەری هەسەدەو بەخێوکردنی دەیان هەزار دیلی داعش و کەسوکاریان لەچەندین بەندیخانە و کەمپی ژێر دەسەڵاتی هەسەدەدان. بەرپرسانی سەربازیی ئەمریکا دەڵێن دەیانەوێت ئەو نەوتە بپارێزن تادەرفەتێک دروستنەبێت بۆ خەلافەتی ئیسلامی تا کێڵگەکان بگرنەوەو بەکاری بهێنن بەمەبەستی تەرخانکردنی بودجە بۆ هەستناوەیان. پاساوێکی تر بۆ هەبوونی ئەمریکا لەناوچەکە ئەوەیە کەهێزەکانی سوریاو روسیا دووربخاتەوە لەدەستبەسەرداگرتنی کێڵگە نەوتییەکان، هەفتەی رابردوو. پاڵپشتی سیاسیی گرێبەستە نەوتیەکە بەگوێرەی رێککەوتنەکە کۆمپانیا ئەمریکییەکە توانای بەرهەمهێنانی لەکێڵگە نەوتییەکانی رۆژئاوای کوردستان و ناوچەکانی دیکەی ژێر دەسەڵاتی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەردا زیاددەکات و نەوتەکەش دەفرۆشێت. یەکێک لەو خاڵانەی کە تایبەتمەندییەک دەداتە رێککەوتنەکە بریتییە لەئاگاداربوونی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ و ژمارەیەک لە ئەندامانی کۆنگرێس و هاندان و پاڵپشتیکردن لێی لەلایەن واشنتنەوە. رۆژی 29ی مانگی رابردوو لیندزی گراهام، سیناتۆری ناسراوی کۆمارییەکان و کەسایەتیی نزیک لە دۆناڵد ترەمپ لەو بارەوە لەگەڵ مەزڵووم عەبدی، فەرماندەی گشتیی هێزەکانی سووریای دیموکرات (هەسەدە) قسەیکرد. مەزڵووم عەبدی وردەکاریی لەبارەی رێککەوتنەکەوە بە گراهام راگەیاند و داوای لێکرد سەرۆکی ئەمریکاش لەو وردەکارییە ئاگاداربکاتەوە. لیندزی گراهام، سیناتۆری کۆمارییەکان گوتی: “لەگەڵ ژەنەڕاڵ مەزڵووم لە هەسەدە قسەمکرد. وادیارە ئەوان بەمەبەستی پەرەدان بەبیرە نەوتەکان لەباکووری رۆژهەڵاتی سووریا رێککەوتنیان لەگەڵ کۆمپانیایەکی ئەمریکی واژۆکردووە“. لیندزی گراهام لەبارەی رێککەوتنەکەوە ئاماژەی بەوە دا، “ئەوە بۆ یارمەتیدانی هەموو کەس لەباکووری رۆژهەڵاتی سووریا رێگەیەکی باش دەبێت “. ئەو بابەتە رۆژی 30ـی مانگی رابردووش لەکۆنگرێس تاووتوێکرا، ئەوەش کاتێک مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لەبەردەم لیژنەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی ئەنجوومەنی پیرانی وڵاتەکەی قسەیکرد. مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا باسی لەوە کرد: “واژۆکردنی رێککەوتنەکە کەمێک لەوە زیاتری پێچوو کەئومێدمان دەکرد، بەڵام ئێستا لەقۆناغی جیبەجێکردندایە و دەکرێت زۆر باشیش بێت“. ئەمریکا تەنیا پاڵپشتی لە رێککەوتنی نێوان کۆمپانیاکە و بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر ناکات، بەڵکو خۆیشی هەندێک هەنگاو دەنێت، لەوانەش دابینکردنی دوو پاڵاوگە بۆ بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر. پێش دەستپێکردنی شەڕی ناوخۆی سووریا لەساڵی 2011دا حکومەتی سووریا نزیکەی (380) هەزار بەرمیلی لە رۆژێکدا بەرهەمدەهێنا. بەشی زۆری نەوتی ئەو وڵاتە لەناوچەی رمێلان لە رۆژئاوای کوردستان و دێرەزووری ژێردەستی بەرێوەبەرایەتیی خۆسەردایە. بەرپرسانی ئەمریکاش چەندینجار رایانگەیاندووە، سوپای وڵاتەکەیان لەنزیک کێڵگە نەوتییەکانی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر دەبن و رێگەنادەن ئەو بیرە نەوتانە بکەونەوە دەستی داعش یان ئەسەد یان هێزی دیکە.
ئارا ئیبراهیم گفتوگۆو دانوساندن له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق گه‌یشتووه‌ته خاڵى کۆتایى یه‌کجارى پێشنیار هه‌یه که (300) بۆ (325) ملیار دینار ره‌وانه‌ى هه‌رێم بکرێت له‌به‌رانبه‌ر نیوه‌ى داهاتى خاڵه گومرگییه‌کاندا. سه‌ردانى شه‌ش جارى وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان بۆ گفتوگۆو لێکتێگه‌یشتن و رێککه‌وتن له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق گه‌یشتووه‌ته خاڵى کۆتایى له‌ئێستادا به‌غدا چاوه‌ڕێى هه‌ولێر ده‌کات بۆ بڕیاردان له‌سه‌ر پێشنیاره‌کانى. بڕیاره وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێم به‌سه‌رۆکایه‌تى قوباد تاڵه‌بانى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌ت و وه‌زیره‌کانى (دارایى و ئابوورى، پلاندانان، په‌یوه‌ندییه‌کانى هه‌رێم و عێراق، سکرتێرى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران، سه‌رۆکى دیوانى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران) له‌گه‌ڵ چه‌ند شاره‌زاو راوێژکارێک سبه‌ینێ سێشه‌ممه یا چوارشه‌ممه بگه‌نه به‌غدا بۆ دانوساندنى کۆتایى و ئاماده‌کارى رێککه‌وتن. به‌پێى به‌دواداچوونه‌کانى هاوڵاتى که له دوو سه‌رچاوه ده‌ستى که‌وتووه یه‌کیان له‌حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان و ئه‌وى دیکه له‌سه‌رۆکایه‌تى کۆمارى عێراق که‌پێشنیازه‌کانى به‌غدا وه‌ڵامى یه‌کلاکه‌ره‌وه‌ى حکومه‌تى هه‌رێمى ده‌وێت. سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له‌سه‌رۆکایه‌تى کۆمارى عێراق له‌لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى وتى:»به‌رهه‌م ساڵح سه‌رۆک کۆمارى عێراق له‌یه‌که‌م رۆژى ده‌ستبه‌کاربوونى مسته‌فا کازمییه‌وه تائێستا له‌هه‌وڵه‌کانى به‌رده‌وام بووه بۆ گه‌یشتن به‌رێککه‌وتن و رۆژانه نوێنه‌رانى حکومه‌تى هه‌رێم و به‌رپرسه‌کانیان په‌یوه‌ندى ته‌له‌فونیان له‌گه‌ڵیدا ئه‌نجامداوه«. هه‌روه‌ها وتیشى:» به‌غدا کۆتا پێشنیارى داوه‌ته حکومه‌تى هه‌رێم که رێککه‌وتنه له‌سه‌ر خاڵه گومرگییه‌کانى هه‌رێم که‌نیوه‌ى داهاته‌که‌ى بگه‌ڕێته‌وه بۆ به‌غداو حکومه‌تى عێراق فه‌رمانبه‌رى ژمێریارى و کارگێڕى ره‌وانه‌ى خاڵه سنورییه‌کان بکات، به‌ڵام تائێستا پارتى یه‌کلانه‌بۆته‌وه«. هاوکات، جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که« تائێستا پارتى له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نییه که تیمى فه‌رمانبه‌رى حکومه‌تى عێراقى بچێته خاڵه گومرگییه‌کان». ده‌رباره‌ى ورده‌کارى گفتوگۆکانى نێوان حکومه‌تى هه‌رێم و عێراق، سه‌رچاوه‌که‌ى سه‌رۆکایه‌تى کۆمار جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه که «مسته‌فا کازمى سه‌ره‌تا رازى بووه به‌وه‌ى که‌مانگانه ته‌نها (250) ملیار دینار ره‌وانه‌ى حکومه‌تى هه‌رێم بکرێت له‌به‌رانبه‌ر نیوه‌ى داهاته‌کانى خاڵه گومرگییه‌کان، به‌ڵام به‌هه‌وڵه‌کانى سه‌رۆکایه‌تى کۆمار کراوه‌ته (300) ملیار دینارى مانگانه، به‌ڵام هێشتا حکومه‌تى هه‌رێم یه‌کلایینه‌بۆته‌وه‌و په‌رله‌مانتارانى کورد له‌به‌غداو وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێمیش چاوه‌ڕى بڕیارى پارتى ده‌کات». هه‌روه‌ها جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که «پارتى نایه‌وێت ئه‌مساڵ نه‌وت ته‌سلیم به به‌غدا بکرێت». راوێژکارێکى مه‌کته‌بى سیاسى پارتى، ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر به‌غدا مافه ده‌ستورییه‌کانى هه‌رێم بدات و مانگانه (900) ملیۆن دۆلار زائیده‌ن شایسته‌ى دارایى کۆمپانیا نه‌وتییه‌کان بدات « پارتى له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دایه هه‌موو نه‌وت ته‌سلیمى عێراق بکه‌ین». عارف روشدى له‌لێدوانێکدا بههاوڵاتى وت» پارتى له‌هه‌موو لایه‌کى دیکه زیاتر له‌گه‌ڵ رێککه‌وتنه له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق که‌مافه ده‌ستورییه‌کان جێبه‌جێ بکرێت و مانگانه که‌پێشتر رێککه‌وتن کراوه (900) ملیۆن دۆلار زائیده‌ن شایسته‌ى دارایى کۆمپانیاکانى نه‌وت ره‌وانه بکات، چونکه عێراق زیاتر له‌سێ ترلیۆن دینارى بۆ حه‌قده‌ستى کۆمپانیا نه‌وتییه‌کان ته‌رخان کردووه«. لەسەرەتای ئەمساڵدا پێش دەستلەکارکێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی سەرۆک وەزیرانی پێشووی عیراق لێکتێگەیشتن لەنێوان هەولێرو بەغدا ئەنجامدرا، بەڵام نەگەیشتە رێککەوتن بەهۆی دۆخی سیاسیی ئەو کاتەی عیراقەوە. راوێژکارەکەی مەکتەبی سیاسیی پارتی باسی لەوە کرد له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان پرۆژه‌یاساى نه‌وت و غاز له‌په‌رله‌مانى عێراق بکرێته یاسا تا مافى پارێزگاو هه‌رێمه فیدڕاڵییه‌کان دابین بکات له‌پرسى نه‌وتدا ئه‌و کێشه‌یه به‌ته‌واوی چاره‌سه‌ر بکرێت، وتیشى:» له‌ئێستادا ئه‌گه‌ر به‌غدا ئه‌وه‌نده پاره بنێرێت بۆ هه‌رێم که‌به‌شى موچه‌ى موچه‌خۆران بکات، وه‌ک پارتى له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌داین رۆژانه (250) هه‌زار به‌رمیلى نه‌وت ته‌سلیمى به‌غدا بکه‌ین، به‌ڵام به‌غدا ئاماده نییه ئه‌و بڕه بنێرێت که پاره‌ى موچه‌خۆرانى هه‌رێمه«. ده‌رباره‌ى ئه‌وه‌ى بۆچى مه‌سرور بارزانى ناچێته به‌غدا بۆ رێککه‌وتن له‌گه‌ڵ مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق، راوێژکاره‌که‌ى مه‌کته‌بى سیاسى پارتى ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه که وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێم به سه‌رۆکایه‌تى قوباد تاڵه‌بانى نوێنه‌رایه‌تى هه‌موو لایه‌نه‌کانى ناو کابینه‌ى حکومه‌تى هه‌رێم ده‌کات، وتیشى:» هه‌رکات گفتوگۆو دانوساندنه‌کان گه‌یشته ئه‌وه‌ى بگه‌نه رێککه‌وتن و ته‌نها واژۆى مابێت، کاک مه‌سرور بارزانى ئاماده‌یه بچێته به‌غدا». ئه‌ندامێکى لیژنه‌ى دارایى له‌په‌رله‌مانى عێراق ده‌ڵێت حکومه‌تى هه‌رێم و به‌غدا «زۆر لێک نزیکن» ئه‌گه‌رى رێکه‌وتن زیاتره له رێکنه‌که‌وتن. شیروان میرزا، ئه‌ندامى لیژنه‌ى دارایى له‌فراکسیۆنى یه‌کێتى په‌رله‌مانى عێراق له‌لێدوانێکدا بههاوڵاتى وت:» له‌ئێستادا پێشنیارى جیاواز هه‌یه له‌نێوان حکومه‌تى هه‌رێم و به‌غدا باسى بڕى پاره‌ى جیاواز ده‌کرێت بۆ هه‌رێم». ناوبراو ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد که باسى (300) ملیار دینارى مانگانه‌و (315) ملیارو (388) ملیار دیناریش کراوه، به‌ڵام وتیشى:» پێشنیاره‌کان له‌به‌رانبه‌ر نیوه‌ى داهاتى خاڵه گومرگییه فیدڕاڵییه‌کان ده‌بێت». ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ى لیژنه‌ى دارایى جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که‌حکومه‌تى عێراق بۆ ئه‌م چه‌ند مانگه‌ى ماوه له 2020 دا «داهاتى (250) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى ناوێت، به‌ڵام ئه‌وه‌ش ماوه‌ته‌وه سه‌ر چوونى وه‌فدى هه‌رێم که‌بڕیاره له‌م یه‌ک دوو رۆژه‌دا بچنه به‌غدا بۆ گه‌یشتن به‌ڕێککه‌وتن». ده‌رباره‌ى ئه‌وه‌ى به‌غدا مافى ئه‌وه‌ى هه‌یه تیمى فه‌رمانبه‌رى خۆى ره‌وانه‌ى ده‌روازه سنورییه‌کان بکات، شیروان میرزا ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد که ده‌بێت به‌پێى ده‌ستور مامه‌ڵه بکرێت «له‌مادده‌ى 114ى ده‌ستورى عێراقدا هاتووه که‌خاڵه گومرگییه‌کان به‌هاوبه‌شى به‌ڕێوه ده‌برێن و ده‌سه‌ڵاتى هاوبه‌شیان هه‌یه، به‌ڵام ئه‌وه‌ش ده‌مێنێته‌وه سه‌ر چۆنێتى رێککه‌وتنى هه‌ردوولاو جێبه‌جێکردنى میکانیزمه‌کانیان». ئه‌و په‌رله‌مانتاره ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه که‌نێوه‌ندگیرى ئه‌مریکییه‌کان و به‌ریتانییه‌کان رۆڵى هه‌بووه له‌نزیککردنه‌وه‌ى بۆچوونه‌کان بۆ رێککه‌وتنى حکومه‌تى هه‌رێم و عێراق، وتیشى:» رێککه‌وتن بۆ ئه‌م چه‌ند مانگه گرنگه تا ببێته بنه‌مایه‌ک بۆ پڕۆژه بودجه‌ى 2021، چونکه له‌عێراقدا ئاماده‌کارى بۆ پڕۆژه بودجه‌ى ساڵى داهاتوو ده‌کرێت». له‌لایه‌کى دیکه‌وه، سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له‌تیمى یه‌کێتى له‌کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێم له‌به‌ر هه‌ستیارى دۆخه‌که نه‌یویست ناوى بهێندرێت بۆ هاوڵاتى وتى:» ئێمه چاوه‌ڕێى بڕیارى مه‌سرور بارزانى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمین بۆ سه‌ردانى به‌غداو واژۆکردنى رێککه‌وتنه‌که«. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه به‌غدا بۆ هه‌موو ئه‌و ده‌روازه سنورییانه‌ى هه‌رێم که فه‌رمین و فیدڕاڵین به‌رپرس و فه‌رمانبه‌رى ژمێریارى و ئیدارى و پۆلیسى پاراستنى تیمى حکومه‌تى عێراقیشیان له‌گه‌ڵدا ده‌بێت، وتیشى:» هه‌وڵ هه‌یه‌و ئیشه‌ڵا رێککه‌وتنه‌که ده‌کرێت، با چاوه‌ڕێى هه‌فته‌ى داهاتوو بین بۆ یه‌کلابوونه‌وه«.
ئارا ئیبراهیم گفتوگۆو دانوساندن له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق گه‌یشتووه‌ته خاڵى کۆتایى یه‌کجارى به"رێککه‌وتن یان شکستهێنان"، سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له‌سه‌رۆکایه‌تى کۆمار بۆ هاوڵاتى ئه‌وه‌ى ئاشکرا کرد که"کازمى ته‌نها 250 ملیار یدنارى مانگانه ده‌نێرێت له‌به‌رانبه‌ر رێککه‌وتن له‌سه‌ر نیوه‌ى داهاتى خاڵه گومرگییه‌کان، به‌ڵام به‌رهه‌م ساڵح پێى کردووه‌ته 300 ملیار دینار". سه‌ردانى شه‌ش جارى وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان و بۆ گفتوگۆو لێکتێگه‌یشت و رێککه‌وتن له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق گه‌یشتووه‌ته خاڵى کۆتایى له‌ئێستادا به‌غدا چاوه‌ڕێى هه‌ولێر ده‌کات بۆ بڕیاردان له‌سه‌ر پێشنیاره‌کانى. به‌پێى به‌دواداچونه‌کانى هاوڵاتى که له دوو سه‌رچاوه ده‌ستى که‌وتووه یه‌کیان له حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان و ئه‌وى دیکه له سه‌رۆکایه‌تى کۆمارى عێراق که پێشنیازه‌کانى به‌غدا وه‌ڵامى یه‌کلاکه‌ره‌وه‌ى حکومه‌تى هه‌رێمى ده‌وێت. سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له سه‌رۆکایه‌تى کۆمارى عێراق له‌لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى وتى:" به‌رهه‌ک ساڵح سه‌رۆک کۆمارى عێراق له‌یه‌که‌م رۆژى ده‌ستبه‌کاربوونى مسته‌فا کازمییه‌وه تا ئێستا له‌هه‌وڵه‌کانى به‌رده‌وام بووه بۆ گه‌یشتن به‌رێککه‌وتن و رۆژانه نوێنه‌رانى حکومه‌تى هه‌رێم و به‌رپرسه‌کانیان په‌یوه‌ندى ته‌له‌فونیان له‌گه‌ڵیدا ئه‌نجامداوه". هه‌روه‌ها وتیشى:" به‌غدا کۆتا پێشنیارى داوه‌ته حکومه‌تى هه‌رێم که رێککه‌وتنه له‌سه‌ر خاڵه گومرگییه‌کانى هه‌رێم که نیوه‌ى داهاته‌که‌ى بگه‌ڕێته‌وه بۆ به‌غداو حکومه‌تى عێراق فه‌رمانبه‌رى ژمێریارى و کارگێرى ره‌وانه‌ى خاڵه سنورییه‌کان بکات، به‌ڵام تائێستا پارتى یه‌کلانه‌بۆته‌وه". هاوکات، جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که" تا ئێستا پارتى له‌گه‌ڵئه‌وه‌دا نییه که تیمى فه‌رمانبه‌رى حکومه‌تى عێراقى بچێته خاڵه گومرگییه‌کان". ده‌رباره‌ى ورده‌کارى گفتوگۆکانى نێوان حکومه‌تى هه‌رێم و عێراق، سه‌رچاوه‌که‌ى سه‌رۆکایه‌تى کۆمار جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه که "مسته‌فا کازمى سه‌ره‌تا رازى بووه به‌وه‌ى که مانگانه ته‌نها 250 ملیار دینار ره‌وانه‌ى حکومه‌تى هه‌رێم بکرێت له‌به‌رانبه‌ر نیوه‌ى داهاته‌کانى خاڵه گومرگییه‌کان، به‌ڵام به‌هه‌وڵه‌کانى سه‌رۆکایه‌تى کۆمار کراوه‌ته 300 ملیار دینارى مانگانه، به‌ڵام هێشتا حکومه‌تى هه‌رێم یه‌کلاینه‌بۆته‌وه‌و په‌رله‌مانتارانى کورد له‌به‌غداو وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێمیش چاوه‌ڕى بڕیارى پارتى ده‌کات". له‌لایه‌کى دیکه‌وه، سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له تیمى یه‌کێتى له‌کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێم له‌به‌ر هه‌ستیارى دۆخه‌که نه‌یویست ناوى بهێندرێت بۆ هاوڵاتى وتى:" ئێمه چاوه‌ڕێى بڕیارى مه‌سرور بارزانى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمین بۆ سه‌ردانى به‌غداو واژۆکردنى رێککه‌وتنه‌که". هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه به‌غدا بۆ هه‌موو ئه‌و ده‌روازه سنورییانه‌ى هه‌رێم که فه‌رمین و فیدڕاڵین به‌رپرس و فه‌رمانبه‌رى ژمێریارى و ئیدارى و پۆلیسى پاراستنى تیمى حکومه‌تى عێراقیشیان له‌گه‌ڵدا ده‌بێت، وتیشى:" هه‌وڵ هه‌یه‌و ئیشه‌ڵا رێککه‌وتنه‌که ده‌کرێت، با چاوه‌ڕێى هه‌فته‌ى داهاتوو بین بۆ یه‌کلابونه‌وه".
ئارا ئیبراهیم ئه‌ندامێکى فراکسیۆنى یه‌کێتى له لیژنه‌ى دارایى په‌رله‌مانى عێراق ده‌ڵێت:" رێکه‌وتن له‌گه‌ڵ عێراق له‌سه‌ر خاڵه گومرگییه‌کان ده‌کرێت و گفتوگۆ و رێکه‌وتن له‌سه‌ر نه‌وت ده‌به‌سترێته‌وه به یاساى بودجه‌ى ساڵى داهاتووه‌وه". شیروان میرزا، ئه‌ندامى لیژنه‌ى دارایى له په‌رله‌مانى عێراق له‌لێدوانێکدا بههاوڵاتى وت:" گفتوگۆو لێکنزیکبونه‌وه له‌نێوان وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێم و عێراق هه‌یه بۆ رێکه‌وتن له‌سه‌ر خاڵه گومرگییه‌کان و داهاتى ناوخۆى هه‌رێم، له‌به‌رانبه‌ردا به‌غدا مانگانه مه‌بله‌غێک پاره ره‌وانه‌ى هه‌رێم بکات". هه‌روه‌ها وتیشى:" بۆ ئه‌مساڵ به‌غدا ئاماده نییه داهاتى نه‌وت وه‌ربگرێت، راسته حکومه‌تى هه‌رێم ئاماده‌یه هه‌موو نه‌وت بداته به‌غدا به‌و مه‌رجه‌ى حکومه‌تى عێراق شایسته داراییه‌کانى کۆمپانیاکانى نه‌وت بدات، له‌ئێستادا دۆخى داراییان باش نییه‌و ناتوانن ئه‌مه بکه‌ن بۆیه بڕیاره گفتوگۆکان به‌رده‌وامى هه‌بێت بۆ پرۆژه یاساى ساڵى 2021 ئه مپرسه یه‌کلابکرێته‌وه". ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ى یه‌کێتى له‌لیژنه‌ى دارایى په‌رله‌مانى عێراق جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که به‌بێ رێکه‌وتن مسته‌فا کازمى ئاماده نییه یه‌ک دینار بۆ حکومه‌تى هه‌رێم بنێرێت له‌به‌رئه‌وه‌ى فشارى شه‌قامى شیعى و عه‌ره‌بى له‌سه‌ره، وتیشى:" مسته‌فا کازمى هیچ کات به‌و سه‌راحه‌ته قسه ناکات که بڵێت رێکه‌وتن له‌گه‌ڵ هه‌رێم بکه‌ین ئه‌وه‌نده پاره ره‌وانه ده‌که‌ین بۆ کورد". ده‌رباره‌ى ئه‌وه‌ى دوێنێ وه‌فدى دانوسانکارى هه‌رێم له په‌رله‌مانى کوردستان هیچ ئاماژه‌یه‌کیان بۆ هیچ بڕه پاره‌یه‌ک نه‌کردووه، شیروان میرزا جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه وه‌فدى دانوسانکارى هه‌رێم و به‌تایبه‌ت خالید شوانى باسى ئه‌وه‌ى کردووه که رێککه‌وتن له‌گه‌ڵ به‌غدا نزیکه" به‌ڵام بڕواناکه‌م وه‌فدى دانوسانکار به‌غدا به‌ڵێنى مه‌بله‌غێک دیارى کراوى پێدابن و ئاماده‌نه‌بن باسى بکه‌ن، چونکه کازمى له‌گه‌ڵ هیچ که‌سێکدا پێش رێکه‌وتن به سه‌راحه‌ته قسه ناکات".
ئارێز خالید تورکیا له‌هه‌شتاکانى سه‌ده‌ى رابردووه‌وه له‌هه‌وڵدابووه سه‌رچاوه‌کانى ئاو بۆ وڵاته‌که‌ى فراوانتر بکات و به‌نداوى ئه‌لیسۆ ئامانجه پڕ سه‌رکێشییه‌که‌ى جێبه‌جێکرد که بووه‌ته‌هۆى له‌ناوبردنى شوێنه مێژووییه‌کانى کوردو که‌مبوونه‌وه‌ى ئاوى فورات له‌عێراقدا. ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان دواى پلانێکى چه‌ند ساڵه‌ى بۆ دروستکردنى به‌نداوى ئه‌لیسۆ سه‌ره‌ڕاى فشاره نێوده‌وڵه‌تییه‌کان و ناوخۆییه‌کان ده‌ستى به‌جێبه‌جێکردنى پڕۆژه‌که کردووه‌و قۆناغى یه‌که‌مى ته‌واوکردووه‌و به‌نداوه‌که‌ش بۆ که‌مبوونه‌وه‌ى ئاوى عێراق و له‌ناوچوونى شوێنه‌واره مێژووییه‌کانى باکورى کوردستان جێگاى مه‌ترسییه. به‌نداوى ئه‌لیسۆ یه‌کێکه له‌و (22) به‌نداوه‌ى که له‌چوارچێوه‌ى پرۆژه‌ى گاپى تورکیا له‌ناوه‌ڕاستى هه‌شتاکانى سه‌ده‌ى رابردوو بڕیارى دروستکردنى درا، به‌ڵام هه‌ر ئه‌وکات به‌هۆى ناڕه‌زایه‌تییه ناوخۆیى و ده‌ره‌کییه‌کانه‌وه نه‌توانرا ده‌ست به‌دروستکردنى بکرێت، به‌ڵام ساڵى 2006 ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان که‌ئه‌وکات سه‌رۆک وه‌زیرانى تورکیا بوو پرۆژه‌یکه‌ى خسته بوارى جێبه‌جێکردنه‌وه، به‌ڵام ساڵى 2008 کۆمپانیا بیانییه‌کان که‌ڕاسپێردرابوون بۆ دروستکردنى به‌نداوه‌که به‌هۆى فشارى هاوڵاتیانى ئه‌و ناوچه‌یه‌و ناڕه‌زایه‌تییه نێوده‌وڵه‌تییه‌کاندا ده‌ستیان له‌جێبه‌جێکردنى پرۆژه‌که هه‌ڵگرت و تورکیاش داواى له‌کۆمپانیا ناوخۆییه‌کانى وڵاته‌که‌ى کرد که‌پرۆژه‌که جێبه‌جێبکه‌ن. ورده‌کارى به‌نداوه‌که ئه‌م به‌نداوه له‌سه‌ر رووبارى دیجله‌و نزیک گوندى ئه‌لیسۆ به‌درێژایى پارێزگاى ماردین و شڕناخ درێژ ده‌بێته‌وه‌و مه‌به‌ست له‌دروستکردنیشى کۆکردنه‌وه‌ى ئاوه له‌زستاندا تا بۆ به‌رهه‌مهێنانى کاره‌با به‌کاریبهێنن، که به ته‌واوبوونى به‌نداوه‌که نزیکه‌ى هه‌شت هه‌زار مێگاوات کاره‌با که‌ده‌کاته له‌سه‌دا 20% کاره‌باى تورکیا زیادده‌کات. هه‌روه‌ها ساڵانه بڕى دوو ملیار دۆلار بۆ ئابوورى تورکیا ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌و نزیکه‌ى دوو ملیۆن هێکتار زه‌ویش له نۆ پارێزگاى تورکیا به‌راو ده‌بن که‌ده‌کاته له‌سه‌دا 10%ی خاکى تورکیا. ئه‌م به‌نداوه ده‌که‌وێته باشورى رۆژهه‌ڵاتى ئه‌نادۆڵ و نزیکه‌ى (12) ملیار دۆلار بۆ ته‌واوکردنى ته‌رخانکراوه، به‌رزییه‌که‌ى (135) مه‌تر و درێژییه‌که‌ى هه‌زار و (820) مه‌تره، قه‌باره‌ى به‌نداوه‌که (43) ملیۆن و (800) هه‌زار مه‌تره‌سێجایه‌و تواناى گلدانه‌وه‌ى (10) ملیارو (410) ملیۆن مه‌تره سێجا ئاوى هه‌یه. مه‌ترسییه‌کانى ته‌واوبوونى به‌نداوى ئه‌لیسۆ: به‌وته‌ى وه‌زیرى پێشووى سه‌رچاوه‌کانى ئاوى عێراق، به‌ته‌واوکردنى ئه‌م به‌نداوه رێژه‌ى نزیکه‌ى ٦٠%ى ئاوى عێراق و رووبارى دیجله که‌مده‌کات و به‌مه‌ش عێراق تووشى قه‌یرانى که‌مئاوى ده‌بێت و زیانێکى گه‌وره‌ش به‌ر سامانى ئاوى عێراق ده‌که‌وێت، که دوور نییه ئه‌مه‌ش ببێته ده‌ستپێکی جه‌نگى ئاویى نێوان عێراق و تورکیا. به‌پێى به‌دواداچوونێکى ماڵپه‌ڕى بى بى سى و ۆته‌ر تێکنۆلۆجى که‌گرنگى به‌پرۆژه ستراتیجییه‌کانى بوارى ئاو ده‌دات، به‌ته‌واوبوونى به‌نداوه‌که‌و به‌هۆى ئاوى به‌نداوه‌که نزیکه‌ى (300) ناوچه‌ى شوێنه‌وارى مێژوویى ژێرئاو ده‌که‌ون و ده‌ریاچه‌یه‌کیش به‌درێژایى (176) کیلۆمه‌تر دروستده‌بێت. هه‌روه‌ها شارۆچکه‌ى حه‌سه‌نکێف که (93) کیلۆمه‌تر له‌به‌نداوه‌که‌وه دووره، به‌ته‌واوى و به‌قوڵایى (60) مه‌تر ژێرئاو ده‌که‌وێت، که‌ته‌مه‌نى ئه‌و شارۆچکه‌یه نزیکه‌ى (18) هه‌زار ساڵه، به‌مه‌ش واپێشبینی ده‌کرێت نزیکه‌ى (70) هه‌زار که‌س به‌هۆى بوونى مه‌ترسیى له‌سه‌ر ژیانیان ناوچه‌کانى خۆیان جێبهێڵن و ئاواره بن، به‌کۆى گشتى وا پێشبینیده‌کرێت ژماره‌ى ئه‌و ناوچانه‌ى زیانیان به‌رده‌که‌وێت به‌هۆى دروستبوونى به‌نداوه‌که‌وه نزیک بێته‌وه له (200) ناوچه‌ى نیشته‌جێبوون و شوێنه‌وارى و گه‌شتیاری. له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا، شوێنى نیشته‌جێبوون و کارگه‌و کۆمه‌ڵگه نیشته‌جێیه‌کانى باشورى عێراق که به‌درێژایى هه‌زار میل ده‌که‌ونه سه‌ر رۆخى رووبارى دیجله تووشى مه‌ترسى جۆراوجۆرر ده‌بنه‌وه، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى هه‌موو ئه‌و ناوچانه‌ى نێوان رووبارى دیجله‌و فورات به‌ته‌واوبوونى به‌نداوه‌که، به‌ته‌واوى دیارنامێنن و ژێرئاو ده‌که‌ون. له‌به‌رامبه‌ر مه‌ترسییه‌کانى ئه‌م به‌نداوه‌شدا، چالاکوانانى مه‌ده‌نى و مافى مرۆڤى کورد له‌باکورى کوردستان رایانگه‌یاند ئه‌و پرۆژه‌یه گه‌وره‌ترین زیان به‌ناوچه کوردییه‌کان ده‌گه‌یه‌نێت و به‌رزبوونه‌وه‌ى رێژه‌ى ئاو ده‌بێته‌هۆى دروستبوونى لافاوو له‌ئه‌نجامدا شارۆچکه‌ى حه‌سه‌ن کێف ژێر ئاو ده‌که‌وێت و بۆچوونیان وایه دروستکردنى ئه‌و به‌نداوه بۆ دژایه‌تیکردنى ئه‌وانه، چونکه سه‌رچاوه‌ى مێژوویى کورده‌کان له‌ناوده‌بات، له‌هه‌مانکاتدا ژماره‌یه‌کى زۆر گوندو هاوڵاتى کوردیش که له‌و ناوچانه ده‌ژین، ناوچه‌کانیان چۆڵده‌که‌ن به‌هۆى مه‌ترسیى به‌نداوه‌که‌وه. له‌ساڵى 1987 ئه‌نقه‌ره‌و دیمه‌شق رێککه‌وتنێکى کاتییان کرد بۆ دابه‌شکردنى ئاوى فورات، به‌شێوه‌یه‌ک تورکیا له‌هه‌موو چرکه‌یه‌کدا (500) مه‌تر چوارگۆشه ئاو بۆ سوریا بنێرێت و سوریاش له‌سه‌دا 58%ی ئه‌و بڕه بدات به‌عێراق، دیاره ئه‌وه‌ش به‌پێى رێکه‌وتنى نێوان دیمه‌شق و به‌غداد بووه له‌ساڵى نه‌وه‌کاندا. ماڵپه‌ڕى بى بى سى ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌شکردووه ئه‌م به‌نداوه جگه له‌وه‌ی کاریگه‌رى له‌سه‌ر که‌مبوونه‌وه‌ى پێگه‌یشتنى ئاستى ئاوى رووبارى دیجله ده‌بێت، له‌هه‌مان کاتدا کاریگه‌رى له‌سه‌ر پێگه‌یشتنى ئاستى ئاو بۆ سوریاش ده‌بێت، به‌ڵام له‌وانه‌یه ئه‌نقه‌ره، دیمه‌شقى ئاگادار کردبێته‌وه له‌که‌مکردنه‌وه‌ى ناردنى ئاو. هه‌رچه‌نده له‌سه‌ره‌تاى مانگى نیسانى ساڵى رابردوه‌وه تورکیا هه‌موو چرکه‌یه‌ک (200) هه‌زار مه‌تر چوارگۆشه‌ى بۆ سوریا ناردووه، که ئه‌م بڕه‌ش هێشتا (300) هه‌زارى له‌ڕێککه‌وتنى ناردنى ئاوى رووبارى دیجله له‌لایه‌ن تورکیاوه بۆ سوریا که‌متره، ئه‌مه‌ش وایکردووه ئیداره‌ى خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى رۆژئاڤا کاره‌باى ناوچه‌کانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى خۆى که‌مبکاته‌وه که له‌سه‌دا 23%ى رووبه‌رى سوریایه‌و ئه‌و کاره‌بایه‌ى دابینیشى ده‌که‌ن ته‌نیا بۆ ناوچه‌کانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى خۆیانه‌و بۆ دیمه‌شق و ناوچه‌کانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى حکومه‌تى سوریا نین. ماڵپه‌ڕى ۆته‌ر تێکنۆلۆجیش باسى له‌وه کردووه، گرتنه‌وه‌ى ئه‌و ئاوه جارێکى دیکه ده‌بێته‌وه هۆى سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ى کێشه‌ى ئابوورى دیکه له‌ناوچه‌که‌داو دواتریش ده‌بێته به‌شێک له‌و کێشه‌و گرفته ئابورییانه‌ى ئێستا له‌و ناوچانه‌دا هه‌یه به‌که‌مبوونه‌وه‌ى ئاوى خواردنه‌وه به‌هۆى نزمبوونه‌وه‌ى زیاتر له‌سێ مه‌ترى به‌نداوه‌که رێژه‌ى پیسبوون زیاد ده‌کات. پرۆژه‌ى به‌نداوى ئه‌لیسۆ، پرۆژه‌یه‌کى کاتییه‌و ته‌مه‌نى خه‌مڵێندراوى پڕۆژه‌که نزیکه‌ى (60) ساڵه‌و دواتر ده‌بێت بڕوخێندرێت، ئه‌مه‌ش دواى ئه‌وه دێت که‌ناوچه شوێنه‌وارییه‌کانى ئه‌و ناوچه‌یه که‌ته‌مه‌نیان نزیک ده‌بێت له (20) هه‌زار ساڵ له‌ناوده‌چن.
.png)
