كۆشكی سپی: ڕاگرتنی شەڕ لە لوبنان نزیكبۆتەوە

رێككەوتنی سعودیەو ئێران .. رێككەوتنێك لەبەرژەوەندیی ئەمریكا نووسینی: مایكل مەكفۆڵ و عەباس میلانی تووێژەرانی زانكۆی ستانفۆرد وەرگێڕانی: هاوڵاتى   رێككەوتنی چین و سعودیەو ئێران چۆن دەتوانێت خزمەت بەبەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بكات؟ پەكین و مۆسكۆو رەخنەگرانی سیاسەتەكانی ئیدارەی بایدن لەواشنتۆن ئەم رێككەوتنە بەپاشەكشەیەك بۆ كاریگەری و پێگەی ئەمریكا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەرتاسەری جیهان دەزانن. بەڵام ئەگەر كەمێك قووڵتر سەیر بكەین، بۆمان دەردەكەوێت كە نەك تەنها ئاسمانی سەر واشنتۆن وێران نەبووە؛  بەپێچەوانەوە كاریگەرییە ئەرێنییەكانی ئەم رێككەوتنە بۆ واشنتۆن لەكورتخایەن و درێژخایەندا زیاترە لەدەرئەنجامە نەرێنییەكانی. كاتێك كەكۆی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەبەرچاو دەگرین، ئەم رێككەوتنە یارمەتیدەرە بۆ پێشخستنی چەند ئامانجێكی ئەمنی ئەمریكا لەناوچەكەداو تەنانەت لەدرێژخایەندا دەتوانێت بێزاركەر بێت بۆ ئامانجەكانی چین. خاڵی یەكەم و گرنگتر ئەوەیە كەدەستپێكردنەوەی پەیوەندییەكانی تاران و ریاز دەتوانێت ئاگربەست لەیەمەن بەهێزتر بكات. تائێران رازی نەبوو پاڵپشتی حوسییەكان و هێرشەكانیان بۆ سەر سعودیە رابگرێت، ریاز رازی نەبوو پەیوەندییەكانی لەگەڵ تاران دەستپێبكاتەوە. ئەمە بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاو بۆ یەمەن و دیموكراتەكانی ئێران باشە.  ئەمریكا دەیەوێت رۆژهەڵاتی ناوەڕاستێكی سەقامگیرتر بێت و رێككەوتنە نوێیەكە هەنگاوێكی ئەرێنییە بەو ئاراستەیە. بێگومان نابێت كەس ئەو وەهمەی هەبێت كەدەستپێكردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەكان، كۆتایی بەهەموو ململانێكانی ئێران و سعودیە دەهێنێت.  ئەم رێككەوتنە هەنگاوێكی ئەرێنی و پێویستە؛  بەڵام هەنگاوێكی بچووكیشە كەدەتوانرێت بەئاسانی تێپەڕێنرێت. بەڵام پەیوەندییەكی باشترو زیاتر لەنێوان تاران و ریاز دەتوانێت پێش بەململانێی گەورەتر بگرێت و ئەمەش لەبەرژەوەندی نەتەوەیی ئەمریكایە. دووەم: پێویستە بزانرێت ئایا سوودەكانی ئەم رێككەوتنە بۆ ئێران دەگۆڕێت بۆ دەستكەوتی درێژخایەن یان نا؟  تائێستاش ئێران و خواستە ئەتۆمییەكانی وەك هەڕەشەیەكی ئەمنی سەیردەكرێن و رێككەوتنی ئەم دواییە هیچ گۆڕانكارییەك لەم دۆخە ناكات. ئاستی بێمتمانەیی نێوان سعودیەو ئێران هێشتا بەرزە.  ئەگەر ئەم رێككەوتنە لەیەكتر بكەوێت، ئەگەری ئەوە زیاترە كەئێران تاوانبار بكرێت، تەنانەت لەلایەن چینیشەوە. سێیەم: تێڕوانینێكی هەڵەیە ئەگەر ئەم رێككەوتنە بەزیانێكی درێژخایەن بۆ دیپلۆماسیەتی ئەمریكا بزانین. ئەمریكا نابێت هەوڵی سنوورداركردنی دەسەڵاتی چین لەهیچ بوارێكدا لەهەر شوێنێكی جیهان بدات، پێویستیش ناكات ئەم كارە بكرێت. ئەمە ئەو هەڵەیە بوو كەواشنتۆن لەكاتی شەڕی سارد دژی یەكێتی سۆڤیەت كردی و لەتاڵاوەكانی وەك جەنگی ڤێتنام و پشتیوانیكردنی یاخیبووانی ئەنگۆلادا گیریخوارد. ئاخر ئەمریكا ئیتر سەرچاوەی پێویستی بۆ پەیڕەوكردنی سیاسەتی رێگریكردن لەهەموو جیهاندا نییە.  بەڵكو پێویستە روو لەڕێگری هەڵبژێردراوی چین بكات. رێككەوتنی سعودیەو ئێران یەكێكە لەو نموونانەی كەواشنتۆن پێویست ناكات وزەی خۆی بۆ لاوازكردن خەرج بكات.  لەهەندێك كاتدا دیپلۆماسی چینی لانیكەم دەتوانێت تەواوكەری بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بێت و ئەم رێككەوتنە نموونەی ئەوەشە. سەرۆكی چین ئێستا هاوبەشێكە لەشانی بەرپرسیارێتی پاراستنی ئاشتی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئەمە كارێكی ئاسان نییە؛ وەك چۆن ئەمریكاش لەماوەی دەیان ساڵدا دركی بەم راستییە كردووە. رێككەوتنی نوێ دەتوانێت بەئاسانی شكست بهێنێت. بەیاننامە هاوبەشەكەی پەكین هیچ شتێكی روون باس لەوەناكات كە لایەنەكانی رێككەوتنەكە چۆن كاردانەوەیان دەبێت بەرامبەر بەپێشێلكارییەكانی یان هەڵسوكەوتی پێچەوانە.  دیپلۆماتكارانی چینی چۆن كاردانەوەیان دەبێت بەرامبەر بەپێكدادانی سەربازی نێوان هێزەكانی سعودیەو هێزەكانی سەر بەئێران لەیەمەن یان بەرامبەر بەهێرشێكی تیرۆریستی لەیەكێك لەو دوو وڵاتە كەپەنجەی تاوانباركردن بۆ لایەنی بەرامبەر رابكێشێت؟ یان رێوشوێنە نوێیەكانی ئیسرائیل بۆ راگرتنی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران چیە؟ ئەگەر بەناچاری جارێكی تر گرژییەكانی نێوان ئێران و سعودیە هەڵگیرسێنەوە، ئایا چین دەتوانێت بەزۆر پێشكەوتنێكی دیپلۆماسی بكات بەبێ ئەوەی خۆی بخزێنێتە ناو سیاسەتی ئاڵۆزی ناوچەكەوە؟ لەم قومارە مەترسیدارەدا، هەر سازشێك لەلایەن پەكینەوە سنوورەكانی وەك زلهێزێكی گەورە ئاشكرا دەكات. چوارەم: نابێت زیادەڕەوی لەدەرئەنجامە نەرێنییەكانی ئەم رێككەوتنە بكەین بۆ پەیوەندییەكانی ئەمریكاو سعودیە.  سعودییەكان بۆ ساڵانی داهاتوو، ئەگەر دەیان ساڵ نەبێت، بەردەوام دەبن لەپشتبەستن بەئەمریكا بۆ ئاسایشی خۆیان؛  لەهەمان كاتدا بەقووڵی لەگەڵ ئابووری ئەمریكادا تێكەڵ بوون. لەمانگی ئازاردا سعودییەكان یەكێك لەگەورەترین داواكارییەكانی بۆینگیان بەخشییە كۆمپانیای بۆینگ كە تائێستا بۆ فڕۆكە دروستكراون، كە كۆشكی سپی بەگەوهەر وەسفی كردووە.  هەروەها سعودییەكان پێویستیان بەئەمریكایە بۆ باشتركردنی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیل.

هاوڵاتی بەڕێوبەرایەتی نەهێشتنی تاوانی بەسڕە ئەمڕۆ هەینی ڕایگەیاند 95سوڵکەریان لە بەسڕە دەستگیر کردووە کە خەڵکی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستانن. بەڕێوبەرایەتی نەهێشتنی تاوانی بەسڕە لە ڕاگەیەندراوێکدا وتی لەو 95 سواڵکەرە ،50یان منداڵ و 30ژن و 15پیاوبوون کە بۆ سواڵکردن ڕوییان لە بەسڕە کردووەو لە چوارچێوەی فەرمانەکانی وەزارەتی ناوخۆ دەستگیرکراون. لە بەشێکی دیکەی ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە، ئەو کەسانە لەناو هۆتێلەکاندا ژیاون و دوای دەستگیرکردنیان بە بڕیاری دادگا ڕاگیراون بە پێی ماددەی پێنجی یاسای بازرگانیکردن بە مرۆڤ. ئەمەشلەکاتێکدایە 28ی2 ئەمساڵ لە پارێزگای هەولێر بەشی پۆلیسی رێككاری سەر بە بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای هەولێر70 سواڵکەریان دەستگیركرد کە لە چێشتخانەکان و ترافیكلایت و شوێنە گشتییەكان ببوونە مایەی بێزاری بۆ هاووڵاتیان.  

هاوڵاتی روانگه‌ی سووری بۆ مافه‌كانی مرۆڤ، بڵاویكرده‌وه‌، له‌ پارێزگای حه‌له‌ب شه‌ڕ و پێكدادان له‌ نێوان سوپای سووریا و ده‌سته‌ی ئازادكردنی شام روویدا، بووه‌ هۆی كوژرانی 10 كه‌س. رۆژی هەینی، 24ـی ئاداری 2023، سەرچاوە خۆجێیەکانی سووریا بڵاویانکردەوە، لە ئەنجامی پێکدادانەکاندا، پێنج چەکداری دەستەی تەحریری شام و پێنج سەربازی سوپای سووریا کوژراون. روانگه‌ی سووری بۆ مافه‌كانی مرۆڤ، له‌میانه‌ی راگه‌یه‌ندراوێكدا ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات، ده‌سته‌ی ئازادكردنی شام، له‌ رۆژئاوای حه‌له‌ب، هێرشیكردووه‌ته‌ سه‌ر میحوه‌ری فه‌وجی 46 سوپای سووریا، له‌ئه‌نجامدا، پێنج سه‌ربازی سووری و پێنج چه‌كداری ئازادكردنی شام كوژران. روانگه‌ ئاماژه‌ی به‌وه‌شكرد، له‌ شه‌ڕو پێكدادانه‌كه‌ ده‌سته‌ی ئازادكردنی رشام 10 چه‌كداری برینداربوو، هه‌روه‌ها شه‌ش سه‌ربازی سوپای سووریاش برینداربوون. هه‌روه‌ها له‌ كاردانه‌وه‌ی ئه‌و هێرشه‌دا، سوپای سووریا لادێكانی رۆژئاوای حه‌له‌بیان تۆپباران كرد، كه‌بووه‌ هۆی برینداربوونی خه‌لكی سڤیل. گرووپە چەکدارەکە کە لەلایەن ئەندامانی پێشووی قاعیدە لە سووریا سەرکردایەتی دەکرێت، بە هاوبەشی لەگەڵ گرووپە چەکدارەکانی دیکەی ئۆپۆزیسیۆن نزیکەی نیوەی پارێزگای ئیدلبیان لە باکووری رۆژئاوای سووریا و ناوچەکانی دیکەی هاوسنوور لەگەڵ پارێزگاکانی حەلەب، حەما و لازقییەیان بەدەستەوەیە.  

ئیلاهە تەوەکۆلیان، ئەو کچەی چوار رۆژ دوای مەرگی ژینا ئەمینی لە ناڕەزایەتییەکانی شاری مەشهد لە ئێران لە ناڕەزایەتییەکاندا چاوی بە گوللـەی ساچمەی نابینا کرا دەڵێت: ناچارم بەهۆی هەوکردنی ئەو چاوەم و سەرم کە گوللـەی ساچمەی بەرکەوتوە و بوەتە هێمای ستەم و زۆرداریی و خەیانەت، بە نەشتەرگەریی هەستیار گوللـەکان دەربهێنن. ئیلاهە کە لە وڵاتی ئیتاڵیا ئامادەکاریی دەکرێت بۆ دەرهێنانی گوللـەی ساچمەی لە چاوی و ناوسەر، لە پەیامێکی ڤیدیۆییدا دەڵێت: ئەوانەی بێدەنگن لە ئاست ئەو ستەمەی لە لە رۆڵەکانیان دەکرێت خەیانەت دەکەن و منیش ئەمڕۆ ناچارم بە قبوڵکردنی مەترسیی گیانلەدەستانم هێمای سەتمکار و هێمای خەیانەتی لە سەرم و چاوم دەرهێنم. ئەو خانمە دەڵێت؛ من بۆیە زیندوم و ئامادەم بە ئەنجامدان ئەو نەشتەرگرییە چونکە دەمەوێت هێما و ئاماژەکانی خەیانەت و ستەمکاریی ئاشکرا بێت. بە وتەی پزیشکان دوای ئەوەی یەکێک لە چاوەکانی ئیلاهە بەهۆی گوللـەی ساچمەیی بریندارکراوە چەند نەشتەرگەرییەکی هەستیار کراوە و سەرەڕای ئەوەی چاوی نابینا بوە گوللـەکان بە تەواوەتیی دەرنەهاتون و بوەتە هۆی هەوکردنی و تەنانەت مەترسیی ئەوە هەیە کە هەوکردنەکە بۆ مێشک بگوازرێتەوە و بۆیە بڕیاردراوە لە چەند نەشتەرگرییەکی هەستیاردا ئەو گوللانە دەربهێنرین. بە پێی ئامارەکان لانیکەم 570 کەس لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران بەهۆی گوللـەی ساچمەیی هێزە ئەمنییەکان، چاوێک یان هەر دوو چاویان لەدەستداوە و پزیشکان لە قۆناغی یەکەمدا هەوڵ ئەدەن سەرەڕای نابینابون ئەو چاوانە دەرنەهێنن بەڵام دەرکەوتوە ئەو گوللـە ساچمەییانە بوەتە هۆی هەوکردن لە جەستەی زۆربەی بریندارەکاندا.  

هاوڵاتی سەلاحەدین دەمیرتاش رایگەیاند، "پارتی چەپی سەوز داوای ١٠٠ کورسی پەرلەمانمان لێدەکات." سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی هەدەپە رایگەیاند، ئامانجیان ئەوەیە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا ١٠٠ کورسی پەرلەمان بەدەست بهێنن. سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)، لە تویتێکدا نووسیویەتی، " هاوڕێیان، پارتی چەپی سەوز ١٠٠ کورسی پەرلەمانمان لێ داوا دەکات. ئێوە چی دەڵێن؟ ئایا ئامادەن بۆ ١٠٠ کورسی؟ واتە ١٠٠ کورسی پەرلەمان بۆ پارتی چەپی سەوز دەبێت." پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)، بەهۆی ئەوەی ئەگەرێکی زۆر هەیە، لەلایەن حکومەتی تورکیاوە، بە تۆمەتی هاوکاریکردنی پەکەکە دابخرێت، بڕیاریداوە کە لە رێگەی پارتی چەپی سەوزەوە، بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا بکات.

هاوڵاتی بومەلەرزەیەک بە پلەی ٥.٣ی رێختەر ناوچەی گۆکسونی سەر بە پارێزگای مەرەشی باکوری کوردستانی هەژاند. لە باکوری کوردستان دوای بومەلەرزەکەی ٦ی شوبات، لە مەرەش بە دەیان بومەلەرزەی دیکە روویانداوە. ئەمڕۆ دوای نیوەڕۆ بومەلەرزەیەکی دیکە بە پلەی ٥.٣ی رێختەر ناوچەی گۆکسونی پارێزگاکەی هەژاند. دەزگای کارەسات و گەریاگوزاری خێرای تورکیا (ئافاد)، رایگەیاند، بومەلەرزەکە بە پلەی ٥.٣ لە قۆڵایی ٧ کیلۆمەتر لەژێر زەویدا روویداوە. لەدوای بومەلەرزەکەی ٦ی شوباتەوە، کە بەوهۆیەوە زیاتر لە ٥٠ هەزار کەس گیانیان لەدەستدا و زیاتر لە ١٠٠ هەزار کەس بریندار بوون، تاوەکو ئێستا زیاتر لە ١٨ هەزار پاشەلەرزەی دیکە لە باکوری کوردستان روویانداوە. بومەلەرزە لە تورکیا زیانێکی زۆری مادیشی لێکەوتووەتەوە و زیانەکانی بومەلەرزە بە زیاتر لە ١٠٠ ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت. هەروەها بومەلەرزە کاریگەری لەسەر ١٥ ملیۆن کەس دروست کردووە و جگە لەوەش کاریگەری لەسەر دۆخی سیاسی تورکیاش دروست کردووە کە هاوکاتە لەگەڵ نزیکبوونەوەی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی و سەرۆکایەتی ئەو وڵاتەدا کە بڕیارە ١٤ی ئایار ئەنجام بدرێن.

دوای زیاتر لەشەش مانگ بەسەر سەرهەڵدانەكانی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا ئەمینیدا، ئەگەرچی خۆپیشاندانی بەرفراوان و بەردەوام دوای شەش مانگ لەو رووداوانە بەدیناكرێت، بەڵام ناڕەزایەتیی دەربڕین بەشێوازی جۆراوجۆر لەڕۆژهەڵات و ئێران لەچوارچێوەی درێژەی ئەو شۆڕشەدا بەردەوامە. ناڕەزاییەكان گورزی گەورەی لەئابوری ئەو وڵاتە داوەو بۆ یەكەمجار لەمێژوودا بەهای یەك دۆلار لەئێران گەیشتە 63 هەزار تمەن و لەكۆی 29 بانكی ئێران تەنها دوو بانك قازانجیان تۆمار كرد، چونكە خەڵكێكی زۆر وەك ناڕەزایەتیی پارەكانیان لەبانكەكانی ئەو وڵاتە كشاندەوە، زیانە مادییەكانی دەسەڵات لەماوەی ناڕەزاییەكان بە 30 میار دۆلار مەزەندە دەكرێت، هەر لەو ماوەیەدا ئەوروپاو وڵاتانی بەریتانیاو ئەمریكا نزیكەی هەزار سزایان بەسەر بەرپرس و ناوەندو كۆمپانیاو دامەزرواەكانی كۆماری ئیسلامیدا سەپاندووە. هەموو ئاماژەكان دەریانخست سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینا گەورەترین گورزی لەكۆڵەكەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران داو هەیمەنەی ئەو  كۆمارەی لەئاستی ناوخۆو نێودەوڵەتیدا تێكشكاند. ئاستی كاریگەریی ئەو شۆڕشە حاشای لێناكرێت و ئەوەش وایكرد كۆماری ئیسلامی دەست بۆ هەموو شتێك ببات تەنها لەپێناو پاراستنی دەسەڵاتەكەیداو بەموشەكباران دەستیپێكردو بەكیمیایی دژی خوێندكارانی كچان لەڕۆژهەڵات و ئێران بەردەوامبەو تەنانەت جێبەجێكردنی گرێبەستی 25 ساڵەی نێوان چین و ئێران كەزیاترین ناكۆكیی لەسەربوو بەبێ ئەوەی یەك خاڵیشی ئاشكرا بكرێت واژۆكراو دوای حەوت ساڵ ناكۆكیی قووڵ لەگەڵ سعودیە بەرپرسانی تاران لەپەكین دەستیان خستە دەستی بەرپرسانی ریازو ئاشتبوونەوەیان راگەیاند لەكاتێكدا سوپای پاسداران تەنها 10 رۆژ پێش ئەو رێككەوتنە جارێكی تر هەڕەشەی هێرشكردنەسەر سعودیەی كرد. كاردانەوەو كاریگەرییەكانی شۆڕشی ژینا بەپێشەنگایەتیی گەنجان و لاوان و كچان و ژنانی كورد سنورەكانی تێپەڕاند، چونكە ئەو بەشە لەكوردستان و دانیشتوانی ئێران بۆ بەئامانج گەیشتنی ئەو شۆڕشە لەشەقامەكانی سنەو زاهیدان و تاران تاكرماشان و مازەندەران خوێن دەڕێژن و دەیان دایك و باوك جەرگ سوتاو بوون و پەتی سێدارەو ئەشكەنجەو ئازایش تائێستا بووەتە بەشی ئەوانەی شەیدای ئازادین. كاریگەرییەكانی ئەو شۆڕشە وایكرد ئابوریی كۆماری ئیسلامی لەداڕمان نزیك ببێتەوەو بۆ یەكەمجار لەمێژوودا بەهای یەك دۆلار لەئێران گەیشتە 63 هەزار تمەن و بەپێی ئامارەكانی ئەمساڵ لەكۆی 29 بانكی ئێران تەنها دوو بانك قازانجیان تۆمار كرد، چونكە خەڵكێكی زۆر وەك ناڕەزایەتیی پارەكانیان لەبانكەكانی ئەو وڵاتە دەكشاندەوە. كۆماری ئیسلامی لەژێر فشارەكانی ئەو شۆڕشەدا پەنا بۆ هەموو شتێك و پاشەكشێ بۆ زۆر شت دەكات كە لەداهاتودا دەردەكەوێت و ئەوەی ئێستا روونە بەردەوامبوونی شۆڕشەكەیە لەچوارچێوەی ناڕەزایەتیی جیاوازدا، چونكە پێچەوانەی ناڕەزایەتییەكانی چەندساڵی رابردووی ئێران لەژێر كاریگەریی و پێشەنگایەتیی كورد چیتر داوای چاكسازیی لەدەسەڵات ناكرێت و ئامادەكاریی بۆ لابردن و راماڵینی دەسەڵات دەكرێت. لەسەرەتای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكاندا مامۆستایەكی ژن لەشاری سنە وتی ئێمەی كورد 43 ساڵە بەڵێمان بۆ دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران نەوتووە و پێویستە چیتر گەلانی دیكە لەتاران و شارەكانی ئێران بڵێن « نا بۆ كۆماری ئیسلامی» وتەی ئەو مامۆستایە ئاماژەی روونە كە شۆڕشی ژینا درێژكراوەی ئەو خەون و خەباتە مێژووییەی كوردە لەپێناو ئازادی كە خوێنی بۆ دەڕێژێ. بە چاوخشاندنێكی خێرا دەردەكەوێت كورد بەراورد بە گەلانی دیكە و دانیشتوانی دیكەی جوگرافیانی ئێران لەماوەی شەش مانگی رابردوودا زیاترین خوێنی رژاندووە و هەر یەكە لەو كچ و كوڕ و گەنج و لاوانەی گیانیان لەدەستداوە خاوەنی چیرۆكێكی تایبەتن كە بە پرچەكانی ژینا دەستیپێكرد بە پەتی سێدارەش كۆتایی نەهاتووە. زۆربەی ئەوانەی لە رۆژهەڵات گیانیان بەخت كردووە خاوەنی كەسایەتیی بەهێزو تێكۆشەر، خەمخۆرو پابەند بەكۆمەڵگە و نیشتیمان و وڵات بوون و زۆربەیان پێش مەرگیان دەیان چیرۆك و وێنەو تۆماری ڤیدیۆییان لەخەمخۆریی بۆ ژینگەو مرۆڤایەتی لێ بڵاوكرابوەوە، ژمارەیەكیان شاخەوان و وەرزشكارو هەندێكیان خەمخۆر و خاوەن خەون بۆ نیشتیمان و ژمارەیەكیان خۆشییەكانیان لەگەڵ خەڵك و خەمەكنیشان بۆ خۆیان دابەشدەكرد. ژیناو ساریناو  كۆمارو شەماڵ و شۆڕش تادەگاتە ئاریان كەدوای چوار مانگ بێهۆشی دواجار لە (14/3/2023) گیانی لەدەستدا بەخوێن مێژووی شۆڕشێكیان نەخشاندووە كە رۆژانە رێبواری هەیە و رەوو رەوتەكەی بەردەوامە. بەگشتی لەماوەی شەش مانگدا 135 گەنج و لاوی رۆژڵاهەت بەگوللـەو ئەشكەنجەی هێزە ئەمنییەكانی ئێران گیانیان لەدەستداو گڵكۆكانیشیان بە تارای سور نەخشێنرا لەسنە 19 كەس و لەبۆكان 18 و لەجوانڕۆ 11 كەس كوژران بەوەش زیاترین كوژراو لەو شارانە تۆمار كراو شاری رۆژهەڵاتی كوردستان نەما كەخوێنی تێدا نەڕژابێت و تەنانەت لەكەمترین ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانی تێداكرا دوو كەس كوژران. لەئامارەكاندا دەركەوتووە بەبێ ژمارەی كوژراوانی رۆژهەڵات 384 كەس لەشارەكانی دیكە لەو ناڕەزایەتییانەدا كوژراون كە 130 كەسیان لەپارێزگای سیستان و بەلوچستان بووەو دوای كوردستان و بەلوچستان زیاترین كوژراو لەشارەكانی باكوری ئێران وەك مازەندەران تۆماركراوە. لەناوخۆی رۆژهەڵات و زۆربەی شارەكانی ئێران رۆژانە یادی كوژراوانی ناڕەزایەتییەكان دەكرێتەوەو هەر ئەوە وایكردووە ئاسۆی هیوای سەرهەڵدانەوەی خۆپیشاندان و وەستانەوە دژی كۆماری ئیسلامیی تروسكاییەكەی لەدەستنەدات و رەنگە بریسكەیك بەس بێت بۆ روون بوونەوەی ئەو ئاسۆیە.   ناڕەزایەتییەكان ئابووریی ئێران دادەڕمێنێت دەركەوتووە زۆرینەی بانكەكانی ئێران زیانە مادییەكانیان زیادی كردووە و هاوكات چوونەدەرەوەی سەرمایە زۆر زیادی كردووەو پێدەچێت بەهۆی ئەو ناڕەزایەتییانەوە زیاتر لە 30 ملیار دۆلار داهاتی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی كەمی كردبێت. لەئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران ئاشكرابووە لەهاوینی ساڵی رابردووەوە بەشێوەیەكی خێرا، راكێشان و چوونەدەرەوەی پارە لەبانكەكانی ئێران زۆر زیادی كردووەو تەنها لەو وەرزەدا نزیكەی 10 ملیار دۆلار لەپارەی بانكی ناوەندیی وڵاتەكە كەمیكردووە. پێشتر ژمارەیەك لەبەڕێوەبەرانی بانكەكانی ئێران دانیان بەوەدا نابوو كە لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی و لە رێكەوتی (16/9/2023) چوونەدەرەوەی پارەو سەرمایەی بیانی زۆر زیادی كردووە، بەڵا بانكی ناوەندیی ئامارەكانی پێنج مانگی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێرانی ئاشكرا نەكردووە. لەلایەكی دیكەوە ناوەندی (كۆدال) لەئێران بڵاویكردووەتەوە كە لەكۆی 29 بانكی چالاكی وڵاتەكە 13 بانك، زیانی زیاتر لە 366 ترلیۆن تمەن-یان تۆمار كردووە كەچوار هێندەی ئەو پارە كاغەزەیە كەئێستا بەدەست دانیشتوانی وڵاتەكەوەیە. لەئامارەكاندا دەركەوتووە كۆی زیانی ئەو بانكانە تەنها لە نۆ مانگدا 47 ترلیۆن تمەن بووەو تا ناوەڕاستی ئەم مانگە زیانەكان گەیشتووەتە 100 ترلیۆن تمەن و كۆی زیانی ئەو 13 بانكە بەدۆلار دەكاتە زیاتر لەهەشت ملیارو 52 هەزار دۆلار لەكاتێكدایە كە كۆی زیانە بانكییەكانی ساڵی 2019 لەوڵاتەكە گەیشتووەتە یەك ملیۆن و 230 هەزار دۆلار. دەرهێنانەوەو كشانەوەی پارە بەهۆی نەبوونی متمانە بەبانكەكان لەئێران بەراورد بەسەردەمی پێش ناڕەزایەتییەكان زۆر زیادیكردووەو ئەوەش یەكێكە لەهۆكارە سەرەكییەكانی زیانی ئەو بانكانە. سەرەڕای ئەوەی لەناوخۆدا دەسەڵات گیرۆدەی پلانی خەڵكی ناڕەزایی بووە سزاكانی دەرەوە بەتایبەت ئەوروپاو بەریتانیاو ئەمریكا كەتەنها لەماوەی ناڕەزایەتییەكاندا نزیكەی هەزار سزا بەسەر بەرپرس و ناوەندو كۆمپانیا و دامەزروەكانی كۆماری ئیسلامیدا سەپێنراوە، زیانە مادییەكانی ئەو سزایانەش بەنزیكەی 10 ملیار دۆلار خەمڵێنراون. شێوازی دەسەڵاتداریی و ئابوریی ئێران وایكردووە ناخۆشیی و مەینەتییەكانی دانیشتوانی ئەو جوگرافیایە بەڕۆژهەڵاتی كوردستانیشەوە بەشێوەیەكی بەرچاو زیادبكات . ناوەندی ئاماری ئێران ئاشكرایكردووە رێژەی ناخۆشیی لەساڵی 2022 گەیشتووەتە 49.4% كە بەراورد بەساڵی 2016 كە 19.3% بووەو زیاتر لە 155% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە لەكاتێكدا بەپێی پێوەرە جیهانییەكان رێژەی ناخۆشیی هەر وڵاتێك دەبێت لەنێوان 6% بۆ 7% بێت و بەوەش دەردەكەوێت رێژەی ناخۆشیی لەئێران 42% لەپێوەرو ستانداردە جیهانییەكان زیاترە. بەرزبوونەوەی رێژەی ناخۆشیی پەیوەندیی راستەوخۆی بەبەرزبوونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی و رێژەی بێكارییەوە هەیە، بەڵام لەئامارەكانی حكومەتدا بێكاریی بە 8.3% تۆماركراوەو هەڵاوسانی ئابوریی بە 54% لەكاتێكدا سەرچاوە ئابورییەكان و شارەزایانی ئەو بوارە رێژەی بێكاریی لەو وڵاتە بەزیاتر لە 13% و هەڵاوسانی ئابورییان بەزیاتر لە 80% دەخەمڵێنن. ناوەندە ئابورییەكانی جیهان ئاشكرایان كردووە لە كۆی 85 ملیۆن دانیشتوی ئێران لانیكەم 60 ملیۆن كەسیان لەهێڵی هەژاریدا دەژین و لەو ژمارەیە 40 ملیۆنیان لەژێر هێڵی هەژارییەوەن و ناوەندی (كار) لەوڵاتەكەش جەختی لەوە كردووەتەوە كەهەر خێزانی كرێكارێك بۆ دابینكردنی سەبەتەی خۆراكەكەی پێویستی بە 13 ملیۆن تمەنە لەكاتێكدا موچەی ئێستای زۆرینەی كرێكاران لەئێران ناگاتە شەش ملیۆن تمەن. كەمترین موچە لەئێران بە 20% بەرزبوونەوە لەئەمساڵدا بووە حەوت ملیۆن و 900 هەزار تمەن كەدەكاتە نزیكەی 177 دۆلار لەكاتێكدا پێویستە داهاتی هەر خێزانێكی چوار كەسی لەنێوان 15 بۆ 17 ملیۆن تمەن بێت بۆ ئەوەی نەكەونە ژێر هێڵی هەژارییەوە.   نەرۆزی ژیناو ئازادی خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان سەرەڕای سەركوت و سێدارە رۆژانەو لەهەر بۆنەیەكدا بەڵێنی بەردەوامبوون لەدەربڕینی ناڕەزایەتیی و تێكۆشان بۆ ئازادیی دەدەن و بەیادكردنەوەی گیانبەختكردوانی شۆڕشەكەیان و زیندوكردنەوەی ناویان لەبۆنەو رێوڕەسمە كەلتوری و كۆمەڵایەتییەكان، سوورن لەبەئەنجامگەیاندنی هەوڵەكانیان و لەو چوارچێوەیەشدا نەورۆزی ئەمساڵ بەنەورۆزی ژینا ناوزەد كرا. كورد لەڕۆژهەڵات خاوەنداریی لەدۆسیەی كوژراوانی ناڕەزایەتییەكان و دورشمی ژن ژیان ئازادیی دەكات، بۆیە لەئێستادا ئەو بەشە لەكوردستان بەزیاترین هێزی ئەمنی و سەربازیی تەنراوە و تەنانەت رۆژانە تۆمەتبارانی دەیان دۆسیەی جیاواز كەسزای سێدارەكانیان راگیرابوو لەئێستاداو لەزیندانەكانی ورمێ و سنەو كرماشان و ئیلام لەسێدارە دەدرێن بەئامانجی چاوترسێنكردنی خەڵك لەلایەن دەسەڵاتەوە. تەنها لەماوەی دوو مانگدا 42 كەس لەو زیندانانە لەسێدارە دراون كە یەك كەسیان بەناوی محێدین ئیبراهیمی بەزیندانی سیاسی كورد لەقەلەمدراوەو ئەوانەی دیكە زۆرینەیان تۆمەتی كوشتنی بەئەنقەست و بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە بووە. ئاستی چاوسووركردنەوە و سەركوت بەجۆرێك بەرزبووەتەوە كە تەنها لە یەك رۆژدا هەشت كەسی كورد لە (16/3/2023) لەزیندانی ورمێ لەسێدارەدران، بۆیە وەك باوكی كۆماری درئۆفتادە لەسەر گڵكۆی رۆڵە كوژراوەكەی وتی: ئەگەر كورد یەكڕیز نەبێت هەموویان دەكوژرێن. ئەوەی لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەدیدەكرێت ئامادەكارییە بۆ سەرهەڵدانەوەی ناڕەزایەتییەكی فراوان و بەردەوامبوونی شۆڕشی ژینا لەنەورۆزەوە تاشەقام و شارەكانی سەرتاسەری ئێران.

هاوڵاتی   ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دوای چوار ساڵ هەڵپەساردن دەنگی لەسەر چەند بڕگەیەكی هەمواری یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراقداو بڕیاریشیدا رۆژی 6ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان لەعێراقدا (بەبێ هەرێمی كوردستان) بەڕێوەبچێت، ئەندامێكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاساش ئاشكرایدەكات هێزەكانی ناو هاوپەیمانێتی ئیدارەدانی دەوڵەت لەسەر تێپەڕاندنی یاساكە كۆكن، چاودێرێكی سیاسیش رایدەگەیەنێت پێناچێت لەمساڵدا هەڵبژاردن ئەنجامبدرێت و دەكەوێتە ساڵی داهاتوو. بەرەبەیانی رۆژی 20ی ئادار، ئەنجومەتی نوێنەرانی عێراق سەرەڕای ناڕەزایی بەشێك لەفراكسیۆنە ئۆپۆزیسیۆن و پەرلەمانتارە سەربەخۆكان و بایكۆتكردنی دانیشتنەكانی پەرلەمان، دەنگی لەسەر حەوت مادەی پڕۆژەیاسای هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان لەكۆی 15 ماددەی پڕۆژەكە داو كۆبوونەوەكەی بۆ رۆژی 25ی ئادار هەڵگرت، هاوكات بڕیاریشیدا 6ی تشرینی دووەمی 2023ی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان ئەنجامبدرێت. پرۆژەیاسای هەمواری هەڵبژاردن كە لەساڵی 2019ەوە هەڵپەسێردراوە هێشتا بەتەواوەتی دەنگی لەسەر نەدراوەو بڕیارە رۆژی شەممەی داهاتوو 25ی ئادار دەنگی لەسەربدرێت و تیایدا هەردوو هەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجوومەنی پارێزگاكان لەپڕۆژەیاساكەدا كراون بەیەك و بەگوێرەی ئەو ماددانەی پەسندكراون، ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی عێراق وەك خۆیان دەمێننەوە كە 329 كورسین و ژمارەی كۆتای پێكهاتەكانیش گۆڕانكارییان تێدانەكراوە كە نۆ كورسییەو دوایین هەڵبژاردنیش بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكان لەساڵی 2013 كراوەو بەهۆی رووداوو گۆڕانكارییە سیاسییەكانەوە هەڵبژاردن لەساڵەكانی دواتردا ئەنجامنەدراوە، بەهۆی خۆپیشاندانەكانی تشرینی یەكەمی ساڵی ٢٠١٩ یاساكە لەپەرلەمان هەڵپەسێردرا، كەئەمەش یەكێك بوو لەداواكارییەكانی خۆپیشاندەران بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجوومەنی پارێزگاكان چونكە ئەوكات وەك خۆپیشاندەران رایانگەیاندبوو، ئەنجوومەنی پارێزگاكان خزمەتگوزاری پێشكەش بەخەڵك ناكەن و لەگەندەڵی تێوەگلاون و هەر لەو ساڵەدا كارەكانی ئەنجومەنەكان سڕكراون. بەگوێرەی ئەو هەموارەی ئەنجامدراوە ماددەی 15 كەتایبەتە بەكورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران هەروەكو خۆی ماوەتەوە كە 329 كورسیەو 320 كورسی بەسەر پارێزگاكاندا دابەشكراوەو ئەو نۆ كورسییەی كەدەمێنێتەوە دەدرێت بەپێكهاتەكان ( مەسیحی پێنج كورسی، ئێزدی یەک كورسی، شەبەك یەک كورسی، كوردی فەیلی یەک كورسی ، سابئەی مەندائی یەک كورسی). بەپێی ماددەی 16ش كەپەسەندكراوە كۆمیسیۆن پشت بەئامێری ئەلەكترۆنی دەبەستێت بۆ خێراكردنی ئەنجامەكان و پرۆسەی ژماردن و جیاكردنەوەی دەستی بۆ سەرجەم وێستگەكان كە لەناو هەمان وێستگەدا ئەنجامدەدرێت، پێویستە كۆمیسیۆن لەماوەی (24) كاتژمێردا ئەنجامی هەڵبژاردنی تایبەت و گشتی رابگەیەنێت، لەحاڵەتێكدا ئەنجامی بژاردنی دەستی و ئەلەكترۆنی هاوتا نەبوون لەهەمان وێستگە كەڕێژەكەی 5% كەمتر بوو، ئەوا ئەنجامی بژاردن و جیاكردنەوەی دەستی حساب دەكرێت و لەحاڵەتێكدا رێژەكە (5%) زیاتر بوو، وێستگەكە دەگوازرێتەوە بۆ سەنتەری وردبینی ناوەندیی لەپارێزگاكەو كۆمیسیۆن لەڕێی بژاردن و جیاكردنەوەی دەستییەوە ئەنجامەكان یەكلادەكاتەوە. دوای دەستبەكاربوونی كابینەكەی محەممەد شیاع سودانی ، سەرۆك وەزیران بەڵێنی دا  لەماوەی ساڵێك و شەش مانگدا، ئامادەكاری بكرێت بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجوومەنی نوێنەران، بەڵام لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان كەدەسەڵاتیان بەدەستەوەیە لەبری ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران دەیانەوێت پێش ئەوە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوەبچێت و سیستەمەكەش لەفرە بازنەییەوە بگۆڕن بۆ هەر پارێزگایەك یەك بازنەیی (سانت لیگۆ) بێت، هاوكات لەكارنامەی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی بەڵێنی ئەوە دراوە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك (كە لەساڵی 2005)ەوە نەكراوە هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانی دیكە ئەنجامبدرێت. بەكارهێنانی سیستەمی یەك بازنەیی (سانت لیگۆ) كەهێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی و ئیدارەی دەوڵەت پشتگیری دەكەن بریتییە لەدابەشكردنی كورسییەكان بەسەر لیست و قەوارەكانی بەشداربوو لەهەڵبژاردن، بەمەبەستی كەمكردنەوەی جیاوازی نێوان ژمارەی دەنگەكان و ژمارەی كورسییەكان، هەروەها لەچوارچێوەی سیستەمەكەدا، هەر پارێزگایەك دەكرێت بەیەك بازنە، ئەو سیستەمەیش لەهەڵبژاردنەكانی ٢٠١٤، ٢٠١٨ جێبەجێ كراو عێراق كرابوو بە ١٨ بازنە. لەچوارچێوەی سیستەمی (سانت لیگۆ)دا بۆ دابەشكردنی كورسییەكان، سەرەتا لیستێك دروستدەكرێت و لەستوونی یەكەمدا ناوی قەوارە بەشداربووەكانی هەڵبژاردن دەنووسرێت و لەستوونی دووەمدا دەنگی بەدەستهاتووی هەر قەوارەیەك بەرامبەر ناوەكانیان دەنووسرێت و دواتر لەستوونەكانی دیكەدا، بە ریز دەنگەكان دابەشی ژمارەی تاكەكانی لیستی هەڵبژاردن كە (١.٧)ە دەكرێت و پاشان لەستوونی یەكەمەوە دەست دەكرێت بەدابەشكردنی كورسییەكان و یەكەم كورسی دەدرێت بە گەورەترین ژمارە، دووەم كورسیش بۆ دووەم گەورەترین ژمارەی ناو دەبێت، بەو شێوە كورسییەكان دەدرێتە ژمارە گەورەكان تا كۆتا كورسی. بەڵام لەسیستەمی «فرەبازنەیی»دا كە رەوتی سەدرو بەشێكی زۆری هێزە مەدەنی و تشرینییەكان و ئۆپۆزسیۆنەكانی دیكە پشتگیری دەكەن بریتییە لەدابەشكردنی هەر پارێزگایەك بەسەر ژمارەیەك بازنەداو ئەو سیستەمەیش لەهەڵبژاردنەكانی پێشوەختەی ئەنجوومەنی نوێنەران ساڵی ٢٠٢١ جێبەجێ كرا كەعێراق بەسەر ٨٣ بازنەی هەڵبژاردندا دابەشكرابوو. ئەحمەد فەواز پەرلەمانتاری چوارچێوەی هەماهەنگی و ئیدارەی دەوڵەت رایدەگەیەنێت رێككەوتنێك لەنێوان لایەنەكانی ناو هاوپەیمانێتی ئیدارەی دەوڵەت (كەیەكێتی و پارتی و سوننەكایشی تیادایە) لەئارادایە بۆ تێپەڕاندنی یاساكەو كوردەكان و سوننەكان پشتگیری تەواوەتیمان دەكەن، ئەو پەرلەمانتارە ئاماژە بەوەشدەكات لەدانیشتەكانی پەرلەماندا بۆ یەكلاكردنەوەی یاساكە پەنادەبرێتە بەر یەكێك لەم دوو بژاردەیە، یان ئەوەتا سانت لیگۆ 1.9 پەسەنددەكرێت یاخود سانت لیگۆی 1.7 پەسەند دەكرێت و دەنگی لەسەر دەدرێت. عەلی بەیدەر چاودێری سیاسی هەڵبژاردنەكانی عێراق بڕوای وایە لەمساڵدا هەڵبژاردنی پارێزگاكان ئەنجامنادرێت و دەكەوێتە سەرەتاكانی ساڵی داهاتوو، دەشڵێت لەماوەكانی داهاتوودا یاسای بودجە لەدیمەنی سیاسی پەرلەمانیدا باڵادەست دەبێت و ماوەیەكی زۆر دەخایەنێت. دەربارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكانیش، عەلی بەیدەر دەڵێت بەرژەوەندی كوتلە سیاسییە گەورەكان ئەوەیە یاساكە بەسیستەمی سانت لیگۆی 1.7 یان 1.9 پەسەندبكرێت، چونكە زیاتر بەرژەوەندی خۆیانی تیادایەو گروپ و حزبە بچووكەكان دووردەخاتەوە، بەڵام ئەم خواستە دژی خواستی سەدرییەكان و زۆرینەی هێزو لایەنە مەدەنی و ئۆپۆزسیۆنەكان و خەڵكییە. جەختیش لەوەدەكاتەوە تاوەكو رێژەی سیستەمی سانت لیگۆ كەمتر بكرێتەوە بۆ 1.5، 1.3، 1.1 ئەوا تاڕادەیەك دادپەروەری درووستدەكات و هەلی ئەوە دەڕەخسێنێت كە هێزە بچووك و كەسایەتییە بێلایەنەكان بێنە ناو پرۆسەی سیاسییەوە. دەنگدان لەسەر هەمواری پرۆژەی یاساكە لەكاتێكدایە پێكهاتەیەكی سیاسی گرنگی عێراق كەئەویش رەوتی سەدرە دژی ئەوەیە دەستكاری بەشێكی گرنگی یاساكە بكرێت كەئەویش گۆڕینی سیستەمی هەڵبژاردنە لەفرەبازنەییەوە بۆ یەك بازنەیی و هەرچەندە هێشتا دەنگ لەسەر ئەو بڕگانە نەدراوە، بەڵام بەبڕوای چاودێرانی دۆخی سیاسی عێراق لەحاڵەتی دەنگدان لەسەر ئەو پێشنیارە سەدرییەكان بێدەنگ دانانیشن و دووبارە دەڕژێنەوە سەر شەقامەكان.

بەپرسێکی ئێران رایگەیاند بەرهەمهێنانی بەنزین لە وڵاتەکە بۆ 115 ملیۆن لیتر لە رۆژێکدا زیادی کردوەتەوە و سەرەڕای ئەوەش پێداویستییەکان بە تەواوەتی پڕ ناکاتەوە. جەلیل سالاری، بەڕێوبەری گشتی پاڵاوتن و بڵاوکردنەوەی بەرهەمە نەوتییەکانی ئێران، رایگەیاند؛ رۆژانە بڕی 112 بۆ 115 ملیۆن لیتر بەنزین لە پاڵاوگەکانی وڵاتەکەدا بەرهەم دەهێنرێت لە بەرامبەرد بەکارهێنانی بەنزین بەراورد بە ساڵی رابردو 11% زیادی کردوە. ئەو بەڕێوبەرە ئاشکرای کردوە کە لە کاتی گەشتەکانی نەورۆز بەکارهێنانی بەنزین لە رۆژێکدا گەیشتوەتە زیاتر لە 144 ملیۆن لیتر لە کاتێکدا بەرزترین ئاستی بەرهەمهێنانی بەنزین لە رۆژێکدا 115 ملیۆن لیترە. سالاری ئاماژەی بەوە کردوە لە ئێستا 29 ملیۆن ئۆتۆمبێل لە ئێران هەیە کە زۆربەی ئەو ئۆتۆمبێلانە ستاندارد و پێوەرە نێودەوڵەتییەکانیان بۆ سوتاندنی بەنزین گونجاو نییە و ئەوەش وای کرد ئاستی بەکارهێنانی بەنزین لە وڵاتەکەدا زۆر بەرز بێت. بە وتەی ئەو ساڵانە نزیکەی یەک ملیۆن ئۆتۆمبێل بە ژمارەی ئۆتۆمبێلەکانی ناوخۆی ئێران زیاد دەکات و ئەوەش وا دەکات بە بەردەوامی رێژەی بەکارهێنانی بەنزین بەرز ببێتەوە. سالاری وتوشیەتی لە کاتێکدا پێشنی دەکرا بەکارهێنانی بەنزین تەنها حەوت بۆ 10% بەرز ببێتەوە بەڵام لە پارێزگای سنە 30 بۆ 50% بەرز بوەتەوە و هاوکات ئەو رێژەیە لە پارێزگای سیستان و بەلوچستان نزیکەی 46% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. بە وتەی بەرپرسانی ئێران بەنزینی وڵاتەکە لە پارێزگاکانی رۆژهەڵاتی کوردستان بە قاچاخ رەوانەی هەرێم و عێراق دەکرێت و لە پارێزگای سیستان و بەڵوچستانیش سوتەمەنی بە تایبەت بەنزین بە قاچاخ رەوانەی ئەفغانستان و پاکستان دەکرێت.

هاوڵاتی بەگوێرەی راپرسیەکی کۆمپانیای ئەڤراسیا، کەمال کلچدارئۆغلۆ کاندیدی هاوپەیمانی گەل (ئۆپۆزسیۆنی تورکیا)، لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی ئەو وڵاتەدا سەردەکەوێت. کۆمپانیای ئەڤراسیا کە تایبەتە بە راپرسی و لێکۆلینەوەکان، ئەمڕۆ ئەنجامی راپرسیەکی لەبارەی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی تورکیا ئاشکرا کرد کە لەنێوان ١٢ و ١٧ی ئەم مانگەدا ئەنجامدراوە و دوو هەزار و ٥٦٠ کەس لە چەندین پارێزگای تورکیا و باکوری کوردستان بەشداریان تێیدا کردووە. ئەنجامی راپرسیەکە بەم شێوەیە بووە: کەمال کلچدارئۆغلۆ کاندیدی هاوپەیمانی گەل (ئۆپۆزسیۆن) ٥٣.٥٪ رەجەب تەیب ئەردۆغان کاندیدی هاوپەیمانی کۆمار (دەسەڵات) ٣٩.٧٪ کاندیدەکانی دیکە ٦.٨٪ هەروەها کۆمپانیاکە پرسیاری لە بەشداربووان کردووە کە ئەگەر هەڵبژاردن بکەوێتە خولی دووەم دەنگ بە کام کاندید دەدەن؟ ئەنجامەکەی بەم شێوەیە بووە: کەمال کلچدارئۆغلۆ کاندیدی هاوپەیمانی گەل (ئۆپۆزسیۆن) ٥٧.٠٪ رەجەب تەیب ئەردۆغان کاندیدی هاوپەیمانی کۆمار (دەسەڵات) ٤٣.٠ ئەمەش لە کاتێکدایە کە دوێنێ پارتەکانی دەسەڵات، سەردانی کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی تورکیایان کرد و ناوی ئەردۆغانیان بە فەرمی بۆ کاندیدی سەرۆکایەتی کۆمار تۆمار کرد.

پۆلیسی ئێران رایگەیاند تەنها لە یەک ساڵدا و لە فڕۆکەخانەکانی وڵاتەکە دەستیان بەسەر نزیکەی سێ تۆن ماددەی هۆشبەردا گرتوە. رەزا بەنی ئەسەدیفەر، سەرۆکی پۆلیسی پێشگیریی ئێران لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند؛ تەنها لە ساڵی رابردودا و لە ئەنجامی 12 هەزار هەڵمەتی هێزەکانی پۆلیس، دوو تۆن و 622 کیلۆ لە جۆرەکانی ماددەی هۆشبەر لە فڕۆکەخانەکاندا دەستی بەسەردا گیراوە. ئەسەدیفەر ئاماژەی بەوە کردوە؛ زۆربەی ئەو بڕە ماددە هۆشبەرانە بەشێوەیەکی تایبەت حەشار درابون و هێزەکانی پۆلیسی بە تەکنیکی تایبەت ئەو ماددە هۆشبەرانەیان لە فڕۆکەخانەکانی ئێران دۆزیوەتەوە. حکومەتی ئێران لە ئامارەکاندا ئاشکرای کردوە ؛ هێزەکانی پۆلیس ساڵانە دەست دەگرن بەسەر 200 بۆ 400 تۆن لە جۆرە جیاوازەکانی ماددە هۆشبەرەکان لە ناوخۆی ئێران. هەر لە ئامارەکانی ئەو وڵاتەدا ئاماژە بەوەکراوە کە 70%ی جێبەجێکردنی سزای سێدارە پەیوەندیی بە تۆمەتبارانی بازرگانیی بە ماددەی هۆشبەرەکانەوە هەیە. بە پێی ئامارەکان نزیکەی 6%ی دانیشتوانی ئێران بە بەکارهێنەر و ئالودەبوی ماددە هۆشبەرەکان ئەژمار دەکرێن و لەو وڵاتەوە زیاترین ماددەی هۆشبەری جۆری تریاک رەوانەی وڵاتانی دیکەی جیهان دەکرت.

ڕۆژنامەی "دەیلی کۆلەر"ی ئەمریکی ئەمڕۆ لەڕاپۆرتێکدا بڵاویکردەوە، دانیال دەیڤس، ژەنەراڵی خانەنشینکراوی ئەمریکی و توێژەر لە سەنتەری ئەولەویەتەکانی بەرگری ئەمریکا، جەختکردنەوەکەی پشتڕاستکردەوە کە ئەمریکا لە عێراق ناکشێتەوە، "ئیدارەی ئەمریکا و پنتاگۆن هێشتا هیچ پلانێکیان نییە بۆ کشانەوە لە عێراق، بەڵام ڕونە کە ڕەوتی گشتی ئەوەیە کە هێزەکانی ئەمریکا بۆ هەمیشە لە عێراق بمێننەوە". ئەو فەرماندەی پێشوی ئەمریکی باسی لەوەشکردوە، "بونی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق نوێنەرایەتی بەرگێکی ئەمنی دەکات بۆ حکومەتەکەی بەغدا، ئەو هێزانەش بۆ پاراستنی حکومەتی عێراق بە شێوەیەکی سەرەکی جێگیرکراون و هیچ خزمەتگوزارییەکی ئەمنی بۆ واشنتن پێشکەش ناکەن و ئەوەش بە لەبەرچاوگرتنی پێویستی بەغدا، ئامادەبونیان بەردەوام دەبێت".  تۆماس سڤۆهێر بەڕێوەبەری بەشی بەرگری لە سەنتەری توێژینەوەی میرات دەڵێت، "ئەو وردەکارییانەی لە بودجەی ئەمریکا بۆ ساڵی 2024 دەرکەوتون، بێ گومان ئەوە دەردەخەن کە هێزەکانی ئەمریکا بەنیازن لە عێراق بمێننەوە سەرەڕای ئەو مەترسییە ئەمنییەی چین دروستی دەکات، واشنتنیش تادێت بەرەو ڕوبەڕوبونەوەی دەڕوات لەسەر حیسابی بەرژەوەندی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ناوەڕاست". بەگوێرەی رۆژنامەکە، ئەمریکا کە هەوڵدەدات هاوسەنگی بەڵێننامە سەربازییەکانی لە ناوچەکە و هەڕەشەکانی چیندا دروستبکات، لەوبارەیەشەوە، کریستین جۆنز جێگری فەرماندەی هێزی ئاسمانی ئەمریکا رایگەیاندوە، کەمکردنەوەی بودجە بۆ هێزی ئاسمانی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ڕێژەی 30% لە ماوەی سێ ساڵدا، بە ئامانجی دابینکردنی سەرچاوەی زیاترە بەرەو هەڕەشەکانی چین. لەبەهاری ساڵی2003 لەتۆڵەی هێرشەکەی 11ی سێپتێمبەر و بەبیانوی بونی چەکی ئەتۆمی لەلای ڕژێمی سەدام حسێن ، کە دواتر دەرکەت لەوڕووە زانیاری هەواڵگری هەڵە هەبووە و هەڵە ڕویداوە و ڕژێمەکە چەکی لەوشێوەی نەبووە، ئەمریکا بەهاوپەیمانی بەریتانیا و چەند وڵاتێکی تر لەژێر ناوی (پڕۆسەی ئازادی عێراق) هێرشیان کردە سەر عێراق و ڕژێمی بەعسیان ڕوخاند لەوکاتەوە تا ئێستا هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق بونیان ماوە سەرەڕای کەمکردنەوەی ژمارەکەی و چەند بڕیارێک بۆکشانەوە، هەروەها ناڕەزایی لایەنە شیعیەکانی نزیک لە ئێران.

ئێران دراوێکی نوێی تمەن ئاشکرا کرد و بەهای دۆلاریش لەو وڵاتە بەردەوامە لە بەرزبونەوە. بانکی ناوەندیی ئێران بڵاوی کردەوە دراوی 200 هەزار تمەنی خستوەتەوە بازاڕەوە و تەنها لە تاران-ی پایتەخت بڕی 900 ملیارد تمەن لەو دراوە رادەستی بانکەکان کراوە و لە پارێزگاکانی دیکەش بری 700 ملیارد تمەن لەو دراوە بەسەر بانکەکاندا دابەش دەکرێت بۆ ئەوەی لە لایەن خەڵکەوە بەکاربهێنرێت. پێشتر لە ئێران دراوی چەکی 50 هەزار تمەنی و 100 هەزارتمەنی وەک دراوی قورس بەکار دەهێنران و لە ئەمڕۆ دوشەممەوە ئەو دراوە نوێیەش بەکار دەهێنرێت. ئاشکراکردنی ئەو دراوە 200 هەزار تمەنییە لە لایەن بانکی ناوەندییەوە لە کاتێکدایە تمەن دوبارە دەستی بە دابەزین کردوە و بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی ئێراندا زیاتر 48 هەزار و 800 تمەنە و پێشبینی دەکرێت لە رۆژانی پشوی نەورۆزدا بەرزبونەوەی زیاتر بەخۆیەوە ببینێ. شارەزایانی ئابوریی ئاماژەیان بەوە کردوە ئاشکرا کردن دراوێکی قورسێ لە شێوەی 200 هەزار تمەن ئاماژەی دابەزینی زیاتری دراوی تمەن لە ئاستی جیهاندا و تمەن تەنها لە بەرامبەر دۆلاردا نزیکەی 96%ی بەهاکەی لەدەست داوە کە 75%ی پەیوەندیی بە یەک ساڵی رابردوەوە هەیە.

دەستەی بازرگانیی ئێران ئاشکرای دەکات لە 11 مانگدا زیاتر لە نۆ ملیارد دۆلار کاڵا و شتومەکی نانەوتیی هەناردەی عێراق کردوە و ئاستی بازرگانیشی لەگەڵ 15 وڵاتی درواسێیدا بەرز کردوەتەوە. روحەڵڵا لەتیفی، وتەبێژی دەستەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و گەشەی بازرگانیی لە وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانیی ئێران بە میدیای وڵاتەکەی راگەیاندوە؛ ئاستی بازرگانیی ئێران لە ماوەی 11 مانگدا لەگەڵ 15 وڵاتی دراوسێ بە رێژەی 20% بەرز بوەتەوە کە بەراورد بە 11 مانگی ساڵی رابردو 16% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. بە وتەی لەتیفی لەسەرەتای مانگی ئازاری ساڵی رابردو تا (19/2/2023) بڕی 53 ملیارد و 364 ملیۆن دۆلار کاڵا و شتومەک لە نێوان ئێران و 15 وڵاتی دراوسێدا ئاڵوگۆڕ کراوە. لەتیفی ئاماژەی بەوە کردوە؛ ئێران 57% کاڵا و شتومەکی نانەوتیی بۆ ئەو وڵاتە دراوسێیانە هەناردە کردوە و لە بەرامبەریشدا 43%یش کاڵا و شتومەکی لەو وڵاتانەوە بۆ ئێران هاوردە کراوە. لە ئامارەکانی وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانیی ئێران دەرکەوتوە لە ماوەی ئەو 11 مانگەدا زیاترین کاڵا و شتومەکی نانەوتیی بە بەهای نۆ ملیارد و 305 ملیۆن دۆلار هەناردەی عێراق کراوە و لە بەرامبەردا بە بەهای 208 ملیۆن دۆلار کاڵا لە عێراقەوە هەناردەی ئێران کراوە. دوای عێراق وڵاتی تورکیا بە بەهای شەش ملیارد و 901 ملیۆن زیاترین کاڵا و شتومەکی لە ئێرانەوە هاوردە کردوە و وڵاتی ئیمارات بە بەهای پێنج ملیارد و 258 ملیۆن دۆلار لە پلەی سێیەم وڵاتی دراوسێی ئێران دێت کە زیاترین کاڵای لەو وڵاتەوە هاوردە کردوە.  

هاوڵاتی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و سكرتێری ئه‌نجومه‌نی باڵای ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ئێران كۆبونه‌وه‌ و له‌سه‌ر هاوكاری ئه‌منی گه‌یشتنه‌ رێككه‌وتن و دواتر به‌ڵگه‌نامه‌ی هاوكاری ئه‌منی هاوبه‌شیان واژۆكرا. نوسینگه‌ی ڕاگه‌یاندنی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له‌ راگه‌یه‌ندراوێكدا بڵاویكرده‌وه‌، محه‌مه‌د شیاع سودانی، سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، ئه‌مڕۆ یه‌كشه‌ممه‌ پێشوازی له‌ عه‌لی شه‌مخانی سكرتێری ئه‌نجومه‌نی باڵای ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ئێران و شاندی یاوه‌ری كرد، له‌دێدارێكدا په‌یوه‌ندییه‌ دوقۆڵیه‌كان و ره‌وشی ئه‌منی و سیاسی له‌ته‌واوی ناوچه‌كه‌  باسكران.  هاوکات به‌چاودێری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، كۆنوسێكی ئه‌منی هاوبه‌ش له‌نێوان هه‌ردو وڵات واژۆكرا، له‌لایی عێراقه‌وه‌ قاسم ئه‌لئه‌عره‌جی راوێژكاری ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی و له‌لایی ئێرانه‌وه‌ عه‌لی شه‌مخانی ئه‌م كۆنوسه‌ واژۆكرا، ئه‌م كۆنوسه‌ هه‌ماهه‌نگی له‌بواری پاراستنی سنوری هاوبه‌شی نێوان هه‌ردو وڵات و پته‌وكردنی هاوكاری هاوبه‌ش له‌چه‌ندین بواری ئه‌منیدا له‌خۆ ده‌گرێت.  کۆماری ئیسلامیی ئێران، بوونی حیزبەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان لە باشووری کوردستان وەک "هەڕەشە" بۆ سەر ئاسایشی خۆی دەزانێت و لە ساڵانی رابردوودا، بەتایبەتی لە سێ مانگی دوایی 2022، چەندین جار بنکەکانی ئەو حیزبانەی لە قووڵایی خاکی هەرێمی کوردستاندا بۆردوومان کردووە. حیزبەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان ئەوەیان رەتکردووەتەوە هەوڵ بۆ تێکدانی ئاسایشی کۆماری ئیسلامی بدەن و دەڵێن، ئەوە بیانووە بۆ ئەوەی کۆماری ئیسلامی گوشار بخاتە سەر هەرێمی کوردستان. لە دوای ناڕەزایەتییەکان لە ئێران و رۆژهەڵاتی کوردستان، لە ئەیلوولی رابردوودا گوشارەکانی کۆماری ئیسلامی بۆ راگرتنی چالاکی حیزبەکانی رۆژهەڵات لە باشووری کوردستان زیاتر بوون.