كۆشكی سپی: ڕاگرتنی شەڕ لە لوبنان نزیكبۆتەوە

پۆلیسی ئێران رایگەیاند تەنها لە یەک ساڵدا و لە فڕۆکەخانەکانی وڵاتەکە دەستیان بەسەر نزیکەی سێ تۆن ماددەی هۆشبەردا گرتوە. رەزا بەنی ئەسەدیفەر، سەرۆکی پۆلیسی پێشگیریی ئێران لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند؛ تەنها لە ساڵی رابردودا و لە ئەنجامی 12 هەزار هەڵمەتی هێزەکانی پۆلیس، دوو تۆن و 622 کیلۆ لە جۆرەکانی ماددەی هۆشبەر لە فڕۆکەخانەکاندا دەستی بەسەردا گیراوە. ئەسەدیفەر ئاماژەی بەوە کردوە؛ زۆربەی ئەو بڕە ماددە هۆشبەرانە بەشێوەیەکی تایبەت حەشار درابون و هێزەکانی پۆلیسی بە تەکنیکی تایبەت ئەو ماددە هۆشبەرانەیان لە فڕۆکەخانەکانی ئێران دۆزیوەتەوە. حکومەتی ئێران لە ئامارەکاندا ئاشکرای کردوە ؛ هێزەکانی پۆلیس ساڵانە دەست دەگرن بەسەر 200 بۆ 400 تۆن لە جۆرە جیاوازەکانی ماددە هۆشبەرەکان لە ناوخۆی ئێران. هەر لە ئامارەکانی ئەو وڵاتەدا ئاماژە بەوەکراوە کە 70%ی جێبەجێکردنی سزای سێدارە پەیوەندیی بە تۆمەتبارانی بازرگانیی بە ماددەی هۆشبەرەکانەوە هەیە. بە پێی ئامارەکان نزیکەی 6%ی دانیشتوانی ئێران بە بەکارهێنەر و ئالودەبوی ماددە هۆشبەرەکان ئەژمار دەکرێن و لەو وڵاتەوە زیاترین ماددەی هۆشبەری جۆری تریاک رەوانەی وڵاتانی دیکەی جیهان دەکرت.

ڕۆژنامەی "دەیلی کۆلەر"ی ئەمریکی ئەمڕۆ لەڕاپۆرتێکدا بڵاویکردەوە، دانیال دەیڤس، ژەنەراڵی خانەنشینکراوی ئەمریکی و توێژەر لە سەنتەری ئەولەویەتەکانی بەرگری ئەمریکا، جەختکردنەوەکەی پشتڕاستکردەوە کە ئەمریکا لە عێراق ناکشێتەوە، "ئیدارەی ئەمریکا و پنتاگۆن هێشتا هیچ پلانێکیان نییە بۆ کشانەوە لە عێراق، بەڵام ڕونە کە ڕەوتی گشتی ئەوەیە کە هێزەکانی ئەمریکا بۆ هەمیشە لە عێراق بمێننەوە". ئەو فەرماندەی پێشوی ئەمریکی باسی لەوەشکردوە، "بونی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق نوێنەرایەتی بەرگێکی ئەمنی دەکات بۆ حکومەتەکەی بەغدا، ئەو هێزانەش بۆ پاراستنی حکومەتی عێراق بە شێوەیەکی سەرەکی جێگیرکراون و هیچ خزمەتگوزارییەکی ئەمنی بۆ واشنتن پێشکەش ناکەن و ئەوەش بە لەبەرچاوگرتنی پێویستی بەغدا، ئامادەبونیان بەردەوام دەبێت".  تۆماس سڤۆهێر بەڕێوەبەری بەشی بەرگری لە سەنتەری توێژینەوەی میرات دەڵێت، "ئەو وردەکارییانەی لە بودجەی ئەمریکا بۆ ساڵی 2024 دەرکەوتون، بێ گومان ئەوە دەردەخەن کە هێزەکانی ئەمریکا بەنیازن لە عێراق بمێننەوە سەرەڕای ئەو مەترسییە ئەمنییەی چین دروستی دەکات، واشنتنیش تادێت بەرەو ڕوبەڕوبونەوەی دەڕوات لەسەر حیسابی بەرژەوەندی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ناوەڕاست". بەگوێرەی رۆژنامەکە، ئەمریکا کە هەوڵدەدات هاوسەنگی بەڵێننامە سەربازییەکانی لە ناوچەکە و هەڕەشەکانی چیندا دروستبکات، لەوبارەیەشەوە، کریستین جۆنز جێگری فەرماندەی هێزی ئاسمانی ئەمریکا رایگەیاندوە، کەمکردنەوەی بودجە بۆ هێزی ئاسمانی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ڕێژەی 30% لە ماوەی سێ ساڵدا، بە ئامانجی دابینکردنی سەرچاوەی زیاترە بەرەو هەڕەشەکانی چین. لەبەهاری ساڵی2003 لەتۆڵەی هێرشەکەی 11ی سێپتێمبەر و بەبیانوی بونی چەکی ئەتۆمی لەلای ڕژێمی سەدام حسێن ، کە دواتر دەرکەت لەوڕووە زانیاری هەواڵگری هەڵە هەبووە و هەڵە ڕویداوە و ڕژێمەکە چەکی لەوشێوەی نەبووە، ئەمریکا بەهاوپەیمانی بەریتانیا و چەند وڵاتێکی تر لەژێر ناوی (پڕۆسەی ئازادی عێراق) هێرشیان کردە سەر عێراق و ڕژێمی بەعسیان ڕوخاند لەوکاتەوە تا ئێستا هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق بونیان ماوە سەرەڕای کەمکردنەوەی ژمارەکەی و چەند بڕیارێک بۆکشانەوە، هەروەها ناڕەزایی لایەنە شیعیەکانی نزیک لە ئێران.

ئێران دراوێکی نوێی تمەن ئاشکرا کرد و بەهای دۆلاریش لەو وڵاتە بەردەوامە لە بەرزبونەوە. بانکی ناوەندیی ئێران بڵاوی کردەوە دراوی 200 هەزار تمەنی خستوەتەوە بازاڕەوە و تەنها لە تاران-ی پایتەخت بڕی 900 ملیارد تمەن لەو دراوە رادەستی بانکەکان کراوە و لە پارێزگاکانی دیکەش بری 700 ملیارد تمەن لەو دراوە بەسەر بانکەکاندا دابەش دەکرێت بۆ ئەوەی لە لایەن خەڵکەوە بەکاربهێنرێت. پێشتر لە ئێران دراوی چەکی 50 هەزار تمەنی و 100 هەزارتمەنی وەک دراوی قورس بەکار دەهێنران و لە ئەمڕۆ دوشەممەوە ئەو دراوە نوێیەش بەکار دەهێنرێت. ئاشکراکردنی ئەو دراوە 200 هەزار تمەنییە لە لایەن بانکی ناوەندییەوە لە کاتێکدایە تمەن دوبارە دەستی بە دابەزین کردوە و بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی ئێراندا زیاتر 48 هەزار و 800 تمەنە و پێشبینی دەکرێت لە رۆژانی پشوی نەورۆزدا بەرزبونەوەی زیاتر بەخۆیەوە ببینێ. شارەزایانی ئابوریی ئاماژەیان بەوە کردوە ئاشکرا کردن دراوێکی قورسێ لە شێوەی 200 هەزار تمەن ئاماژەی دابەزینی زیاتری دراوی تمەن لە ئاستی جیهاندا و تمەن تەنها لە بەرامبەر دۆلاردا نزیکەی 96%ی بەهاکەی لەدەست داوە کە 75%ی پەیوەندیی بە یەک ساڵی رابردوەوە هەیە.

دەستەی بازرگانیی ئێران ئاشکرای دەکات لە 11 مانگدا زیاتر لە نۆ ملیارد دۆلار کاڵا و شتومەکی نانەوتیی هەناردەی عێراق کردوە و ئاستی بازرگانیشی لەگەڵ 15 وڵاتی درواسێیدا بەرز کردوەتەوە. روحەڵڵا لەتیفی، وتەبێژی دەستەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و گەشەی بازرگانیی لە وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانیی ئێران بە میدیای وڵاتەکەی راگەیاندوە؛ ئاستی بازرگانیی ئێران لە ماوەی 11 مانگدا لەگەڵ 15 وڵاتی دراوسێ بە رێژەی 20% بەرز بوەتەوە کە بەراورد بە 11 مانگی ساڵی رابردو 16% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. بە وتەی لەتیفی لەسەرەتای مانگی ئازاری ساڵی رابردو تا (19/2/2023) بڕی 53 ملیارد و 364 ملیۆن دۆلار کاڵا و شتومەک لە نێوان ئێران و 15 وڵاتی دراوسێدا ئاڵوگۆڕ کراوە. لەتیفی ئاماژەی بەوە کردوە؛ ئێران 57% کاڵا و شتومەکی نانەوتیی بۆ ئەو وڵاتە دراوسێیانە هەناردە کردوە و لە بەرامبەریشدا 43%یش کاڵا و شتومەکی لەو وڵاتانەوە بۆ ئێران هاوردە کراوە. لە ئامارەکانی وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانیی ئێران دەرکەوتوە لە ماوەی ئەو 11 مانگەدا زیاترین کاڵا و شتومەکی نانەوتیی بە بەهای نۆ ملیارد و 305 ملیۆن دۆلار هەناردەی عێراق کراوە و لە بەرامبەردا بە بەهای 208 ملیۆن دۆلار کاڵا لە عێراقەوە هەناردەی ئێران کراوە. دوای عێراق وڵاتی تورکیا بە بەهای شەش ملیارد و 901 ملیۆن زیاترین کاڵا و شتومەکی لە ئێرانەوە هاوردە کردوە و وڵاتی ئیمارات بە بەهای پێنج ملیارد و 258 ملیۆن دۆلار لە پلەی سێیەم وڵاتی دراوسێی ئێران دێت کە زیاترین کاڵای لەو وڵاتەوە هاوردە کردوە.  

هاوڵاتی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و سكرتێری ئه‌نجومه‌نی باڵای ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ئێران كۆبونه‌وه‌ و له‌سه‌ر هاوكاری ئه‌منی گه‌یشتنه‌ رێككه‌وتن و دواتر به‌ڵگه‌نامه‌ی هاوكاری ئه‌منی هاوبه‌شیان واژۆكرا. نوسینگه‌ی ڕاگه‌یاندنی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له‌ راگه‌یه‌ندراوێكدا بڵاویكرده‌وه‌، محه‌مه‌د شیاع سودانی، سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، ئه‌مڕۆ یه‌كشه‌ممه‌ پێشوازی له‌ عه‌لی شه‌مخانی سكرتێری ئه‌نجومه‌نی باڵای ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ئێران و شاندی یاوه‌ری كرد، له‌دێدارێكدا په‌یوه‌ندییه‌ دوقۆڵیه‌كان و ره‌وشی ئه‌منی و سیاسی له‌ته‌واوی ناوچه‌كه‌  باسكران.  هاوکات به‌چاودێری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، كۆنوسێكی ئه‌منی هاوبه‌ش له‌نێوان هه‌ردو وڵات واژۆكرا، له‌لایی عێراقه‌وه‌ قاسم ئه‌لئه‌عره‌جی راوێژكاری ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی و له‌لایی ئێرانه‌وه‌ عه‌لی شه‌مخانی ئه‌م كۆنوسه‌ واژۆكرا، ئه‌م كۆنوسه‌ هه‌ماهه‌نگی له‌بواری پاراستنی سنوری هاوبه‌شی نێوان هه‌ردو وڵات و پته‌وكردنی هاوكاری هاوبه‌ش له‌چه‌ندین بواری ئه‌منیدا له‌خۆ ده‌گرێت.  کۆماری ئیسلامیی ئێران، بوونی حیزبەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان لە باشووری کوردستان وەک "هەڕەشە" بۆ سەر ئاسایشی خۆی دەزانێت و لە ساڵانی رابردوودا، بەتایبەتی لە سێ مانگی دوایی 2022، چەندین جار بنکەکانی ئەو حیزبانەی لە قووڵایی خاکی هەرێمی کوردستاندا بۆردوومان کردووە. حیزبەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان ئەوەیان رەتکردووەتەوە هەوڵ بۆ تێکدانی ئاسایشی کۆماری ئیسلامی بدەن و دەڵێن، ئەوە بیانووە بۆ ئەوەی کۆماری ئیسلامی گوشار بخاتە سەر هەرێمی کوردستان. لە دوای ناڕەزایەتییەکان لە ئێران و رۆژهەڵاتی کوردستان، لە ئەیلوولی رابردوودا گوشارەکانی کۆماری ئیسلامی بۆ راگرتنی چالاکی حیزبەکانی رۆژهەڵات لە باشووری کوردستان زیاتر بوون. 

هاوڵاتی دانیشتنی ئاسایی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق ئەمڕۆ یەکشەممە، ئەنجام دەدرێت کە لە میانیدا، پێشنیازەیاسای ھەمواری سێیەمی یاسای ھەڵبژاردنەکانی ئەنجوومەنی پارێزگاکان دەخرێتە دەنگدانەوە. فەرمانگەی راگەیاندن لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا کارنامەی دانشتنەکەی ئەمڕۆی ئەنجوومەنی نوێنەرانی بڵاوکردووەتەوە ،بەپێی کارنامەکە، دانیشتنەکەی ئەمڕۆیەکشەممەی ئەنجوومەنی نوێنەران، دوو تەوەر لەخۆدەگرێت کە یەکێکیان بریتی دەبێت لە دەنگدان لەسەر پێشنیازەیاسای ھەمواری سێیەمی یاسای ھەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان. هاوکات رۆژی چواری ئەم مانگە، ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق خوێندنەوەی دووەمی بۆ پێشنیازەیاسای ھەمواری سێیەمی یاسای ھەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان ئەنجام دابوو. بەپێی ھەمواری سێیەمی یاسای ھەڵبژاردنەکانی ئەنجوومەنی پارێزگاکان، یاساکانی ھەڵبژاردنەکانی ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی پارێزگاکان دەکرێن بە یەک یاسا، ھەروەھا ژماردنی دەنگەکان بەدەستی و ئەلیکترۆنی دەبێت، بەڵام ئەگەر ئەنجامەکەی جیاواز بوو، ئەوا ژماردنی دەنگەکان بەدەستی یەکلایی دەکرێتەوە و رێگا بە ھیچ ئەندامێکی ئەنجوومەنی نوێنەران و پارت و فراکسیۆنەکان لە ئەنجوومەنی نوێنەران نادرێت بچنە ناو ھاوپەیمانێتیی دیکە تا ئەو کاتەی حکوومەت پێکدەھێندرێت. گرنگترین ئەو گۆڕاکارییانەى لە یاساکەدا کراون بریتین لەوەى هەردوو هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى پارێزگاکان و پەرلەمان، یەک یاسایان دەبێت، تەمەنى خۆبەربژێرکردن لە 28 ساڵەوە دەکرێتە 30 ساڵ بۆ پەرلەمان، دوو پێشنیاز بۆ بازنەکانى هەڵبژاردن هەن کە دەخرێنە دەنگدانەوە، یەکەمیان یەک بازنەیی نێو یەک پارێزگا بە پەیڕەوکردنی سیستمى سانت لیگۆ بۆ ژماردنى دەنگەکان، دووەمیان دابەشکردنى عێراق بەسەر 83 بازنە. سیستمى سانت لیگۆ تایبەتە بە هەژمارکردنى دەنگى بەربژێرەکان و دابەشکردنى بەسەریاندا بۆ یەکلاییکردنەوەى براوەى هەڵبژاردنەکان.   یاسای ھەڵبژاردنەکانی ئەنجوومەنی پارێزگاکان بەھۆی خۆپیشاندانی تشرینی یەکەمی ساڵی ٢٠١٩ ھەڵپەسێردرابوو و یەکێک لە داواکارییەکانی خۆپیشاندەران، ھەڵوەشاندنەوەی ئەنجوومەنی پارێزگاکان بوو، چونکە ئەو کات وەک خۆپیشاندەران رایانگەیاندبوو ئەنجوومەنی پارێزگاکان، خزمەتگوزاری پێشکەش بە خەڵک ناکەن و لە گەندەڵی تێوەگلاون. دوای پێکھێنانی کابینەکەی محەمەد شیاع سودانی بڕیاردرابوو کە لە ماوەی ساڵێک و شەش مانگدا، ئامادەکاری بکرێت بۆ ئەنجامدانی ھەڵبژاردنەکانی پێشوەختی ئەنجوومەنی نوێنەران، بەڵام ئێستا ئامادەکاری دەکرێت بۆ ئەوەی لە بری ھەڵبژاردنەکانی پێشوەختەی ئەنجوومەنی نوێنەران، ھەڵبژاردنەکانی ئەنجوومەنی پارێزگاکان بکرێت. دوایین هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى پارێزگاکان لە 2013 کرا، ئەم خولەى پەرلەمانیش نزیکەى سێ ساڵ تەمەنى ماوە، وادەى ئەنجامدانیان لەسەر بڕیارى حکومەت و ئامادەیی کۆمسیۆن وەستاوە، کە بەم یاسا نوێیە دەکرێت، ئەگەر وەک خۆى پەسەند بکرێت.

میسر میوانداریی کۆبوونەوەیەکی ئەمنیی گرنگ دەکات   ئه‌مڕۆیەکشەممە شاری شەرم شێخی میسر ، میوانداریی کۆبونەوەیەکی پێنج قۆڵی دەکات بۆ پشتیوانیکردن لە ئاگربەستی نێوان لایەنە فەڵەستینییەکان و ئیسرائیلییەکان.   ئه‌مڕۆ بەرپرسانی فەڵەستین، ئیسرائیل، میسر، ئوردن و ئەمریکا به‌شداری لەو دیدارەدا دەکەن كه‌ له‌ شاری شەرم شێخی میسر به‌ڕێوه‌ده‌چێت. ئەحمەد ئەبوزەید، وتەبێژی فەرمی وەزارەتی دەرەوەی میسر، رایگه‌یاند، کۆبونەوەی پێنج قۆڵی لە چوارچێوەی هەوڵە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان دێت، کە ئامانج لێی بەدیهێنان و پشتیوانیکردنی ئارامیی نێوان لایەنی فەڵەستینی و ئیسرائیلە. باسی لەوەشکرد، کۆبونەوەکە وەک درێژەپێدەری ئەو گفتوگۆیانە دێت کە لە کۆبونەوەی عەقەبە لە 26ی شوباتدا ئەنجامدرا، بۆ کارکردن بۆ وەستاندنیڕێوشوێنە تاکلایەنەکان و راگرتنی توندوتیژی و گەیشتن بە ئارامی. ئاماژەی بەوەشکرد، بەشدارییکەسایەتییە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان لە کۆبونەوەکەدا لە چوارچێوەی هەوڵدان بۆ پەرەپێدانی میکانیزمەکانە بۆ بەدواداچون و چالاککردنی ئەوەی کە بەشداربوانی ئەو کۆبونەوانە لەسەری رێکدەکەون.

نوێنەری رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران لە عێراقە و لەگەڵ بەرپرسانی ئەو وڵاتە و هەرێمی کوردستان کۆدەبێتەوە و بڕیار رێککەوتنی ئەمنیی نێوان تاران و بەغداد لە دژی پارتەکانی رۆژهەڵات واژۆ بکرێت. پێگەی (نورنیوز) سەر بە ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی کۆماری ئیسلامی ئێران بڵاوی کردوەتەوە؛ عەلی شەمخانی، ئەمینداری ئەو ئەنجومەنە و نوێنەری عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی بە مەبەستی واژۆکردنی رێککەوتنی ئەمنیی و ئاسایشیی نێوان تاران و بەغدا و ژمارەیەک گرێبەستی ئابوریی سەردانی عێراقی کردوە. سەرچاوەیەکی بەرپرس لە عێراق بە ئاژانسی هەواڵی (ئیرنا)ی راگەیاندوە؛ شەمخانی لەو گەشتەدا کە ئەمڕۆ یەکشەممە دەستی پێکردوە سەرەڕای کۆبونەوە لەگەڵ بەرپرسانی عێراق، لەگەڵ ژمارەیەک لە بەرپرسانەی هەرێمی کوردستان سەبارەت بە پاراستنی ئاسایشی نێوانیان و واژۆکردن و جێبەجێکردنی رێککەوتنی ئەمنی و ئاسایشیی کۆدەبێتەوە. ئاماژە بەوە کراوە گەشتەکە لەسەر داوای قاسم ئەعرەجی راوێژکاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق بوە و ئامانجی سەرەکیی واژۆکردن و تاوتوێکردنی ئەو رێککەوتنە ئاسایشی و ئەمنییەوە بوە کە چەند مانگێک پێش ئێستا لە نێوان تاران و بەغدا دژی پارتەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و پرسی پاراستنی سنورەکانی نێوان ئێران و عێراق ئامادەکاریی بۆ کراوە. میدیای زمانحاڵی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی کۆماری ئیسلامی ئێران جەختی لەوە کردوەتەوە کە ئامانجی سەرەکیی گەشتەکەی شەمخانی یەکلاکردنەوەی رێککەوتنی ئەمنییە دژی پارتەکانی رۆژهەڵات لە هەرێمی کوردستان و هاوکات ئەنجامدان و جێبەجێکردنی ژمارەیەک گرێبەستی ئابورییە و لەو چوارچێوەیەشدا شاندێکی ئابوریی یاوەریی ئەو بەرپرسەی کۆماری ئیسلامی دەکەن. کۆماری ئیسلامی داوای کردوە پارتەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان لە هەرێم چەک بکرێن و ئەندامانیان رادەستی ئێران بکرێنەوە و تا ئێستاش سوپای پاسداران لە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی ئەو وڵاتە چەندجارێک بنکە و بارەگاکانی پارتەکانی رۆژهەڵاتی بە موشەک و درۆن و تۆپخانەکانی کردوەتەوە ئامانج کە 22 کوژراو و نزیکەی 100 برینداری لێکەوتەوە.

هەندێك لەیاسا بەراییەكان سەبارەت بەتاوانەكان و سزایەكانییان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن چێ كراون. سۆمەریی و بابلی و ئاشووریی و ئیلامیی و هۆری و كاسییەكان و هتد... هەریەك یاسای تایبەت بەخۆیانیان هەبووە، لەنێو ئەوانەشدا، دەكرێت یاساكانی حاموڕابی بەناسراوترینیان دابنرێت. لەگەڵ ئەوەشدا زۆر یاسای تر لەپێش یاساكانی حاموڕابییەوە بوونیان هەبووە. هەروەها سەرەتاییترین یاسای میزۆپۆتامیا یاسای ئوركاگینا بوو كە لەسەدەی بیست و چواری پێش زاینییەوە نووسراوە، بەم رەنگەش تائێستا هیچ روو تەختێكی بزماری زیندووی یاساكان نەدۆزراونەتەوە. بۆیە ئێمە تەنها لەڕێگەی سەرچاوەی كارە دێرینەكانی دیكەوە لەبارەی بوونیانەوە دەزانین. هەروەها دێرینترن یاسایی زیندوو یاسای ئورنامویە كەنزیكەی ٣٠٠ ساڵ بەر لەیاساكانی حاموڕابی نووسراوە. هەرچەندە لەسەردەمی پاشای ئور نامووی ئورەوە (٢١١٢-٢٠٩٥ پێش زایین) دەرچووە. بەڵام بەبڕوای بەشێك لەمێژوونووسەكان لەلایەن شولگی كوڕی ئور ناموو پاش مردنی بڵاوكراونەتەوە. یاساكانی ئورناموو بەیەكێك لەو یاسا گرنگانەی شارستانییەتی مرۆڤی كۆن درووستی كردووە دادەنرێت. هەروەك تووێژینەوە لەیاسا مۆدێلێكی پێشكەوتن و پێواژۆیەكی سەرەكی گەشەندنی نەتەوەكانەو پێویستی بەلێكۆڵینەوە لەیاساكانی حامووڕابی و ئەو  یاسا دێرینانە هەیە وا كاریگەریی بەرچاویان لەسەر ئەم یاسایە بووە، وەك یاساكانی ئەشنۆنا و لیپیت عەشتارو چاكسازییەكانی ئەركاجینیا و یاسای ئورناموو. بەتایبەتیش یاساكانی ئورناموو بەیەكێك لەو یاسا گرنگانەی وا شارستانییەتی مرۆڤی كۆن درووستی كردووە دادەنرێت. لەلایەكی دیكەوە، دوابەدوای پاشەكشەی ئەكەدییەكان بۆ سەر چیای زاگرۆس، ئور ناموو بناغەی شانشینی سێیەمی ئور یاخود ئیمپراتۆرییەتی سۆمەری نوێ، لەسەر دەستی ئۆتو هێگال دامەزراند. بەم دەستنێژە ئور ناموو جڵەوی تەواوەتیی پێكڕای سۆمەرییەكانی بەدەستهێناو وەك دەوترێت خوداوەند نانەر ئور نامووری وەك پاشای ئورو نوێنەری خۆی لەسەر زەوی چەسپاندووە. لیۆنارد ویڵیی شوێنەوارە سەرەكییەكانی سەردەمی دەسەڵاتی پاشا ئور ناموو كەتیشكۆی دەخستەسەر حەوت ساڵەی دەسەڵاتی پاشا ئور دۆزییەوە. هەروەها شانشینی سێیەمی ئور لە ١٢٢ ساڵی دواتردا لەلایەن پێنج پاشاوە بەڕێوەدەبرا. شوێنەوارناسی لێهاتوو لیۆنارد ویڵیی شوێنەوارە سەرەكییەكانی سەردەمی دەسەڵاتی پاشا ئور ناموو كەتیشكۆی دەخستە سەر حەوت ساڵەی دەسەڵاتی پاشا ئور دۆزییەوە، جا ئەمەش لەڕاپەڕینە سەركەوتووەكەیەوە دژ بەپاشا دروستبوو بوو. هەروەها ئور ناموو چەند شارو شوێنگەی پەرستن و ماڵباتی بنیات نا. لەلایەكی ترەوە كۆشكێكی تایبەت بەخۆی و تاوەرو شورایەكیشی بەچواردەوری شاری ئوردا درووستكرد. شارەكانی لاكاش، ئیریدۆ، ئوما، لارسا، و ئورب شاكارگەلێكی تەلارسازی بوون بەدەستی ئور-ناموو دروستكراون. ئاوەڕێ، جۆگەلە و بورجی وای دروستدەكردو ناوی خۆی لەسەر هەڵدەكۆڵین كە بۆ تەمەنێك خۆیان دەگرت. هەروەها پاشایەك، ئەو كەسەی بۆ ماوەی ١٨ ساڵی رەبەق حوكمڕانی كرد، لە ٢١٠٦ بۆ ٢١٠٣ پ.ز، یاساكانی حاموڕابیشی لەسەریان هەڵكۆڵی كەئێستا لەئیستانبووڵ ماونەتەوە. تا ئەم ساتەوەختە یاسای ئور-ناموو بەكۆنترین یاسا نەك بەتەنها لەمیزۆپۆتامیا، بەڵكو لەتەواوی جیهان دادەنریت. ئەم یاسایە بۆ بەرقەراركردنی دادپەروەری و بنڕكردنی چەوساندنەوە لەسەرانسەری وڵات كاریپێدەكرا. یاسایەكە بەپێشەكیەك دەستپێدەكات كە لەسەر بنەمای تیۆری فەرمانی پیرۆزە. سەرەتا پێیان وابوو یاساكانی ئور-ناموو لە ٣١ بڕگە پێكهاتوون، و كەوابێت تەنها سێ دانەی كەمە. بەڵام دواتر تاتەقوڕینەیەك كە شەش بڕگە یاسای تێدابوو لە سیپار دۆزرایەوەو پێشەكییە كرچوكاڵەكەی بۆ پڕكردەوەو بەمەش سەرجەم بوو بە ٣٧ بڕگە یاسا.  ژمارە  یاسایەك دەركرابوون، لەوانە مافی ژن (بۆ نموونە مافی جیابوونەوەی ژن ئەگەر بێ پەیماننامە یاخود كۆیلایەتی شووی كردبێت)، سزای تاوان (تاوانی شەرەف،  ئەو كۆیلەیەی خۆی هاوئاستی خاتوونەكەی دەكاتەوە، شایەتی درۆ، تاڵانكردنی زەوی و زاری خەڵكی، دواخستنی موڵكانە، هەموو جۆرەكانی دەستدرێژی، تاوانی سێكسی و ناوزڕاندن و دزی)، قەرەبووكردنەوەو زیانگەیاندن و دواجار یاسا موڵكدارێتی و یاسا ژینگەییەكان.

بەرپرسێکی کۆماری ئیسلامی ئاشکرای دەکات رەچاونەکردنی سەرپۆش لە وڵاتەکە زۆر زیادی کردوە و ژمارەیەک یەکەی گەشتیاریی داخراون و هۆشداریش دراوەتە ژمارەیەک ناوەندی گەشتیاریی. عەلی ئەسغەر شالبافیان، راوێژکاری وەزارەتی میراتی کەلتوری و گەشتیاریی کۆماری ئیسلامی رایگەیاند؛ لە ماوەی رابردودا بەهۆی پابەندنەبونی کچان و ژنان بە سەرپۆشەوە، 17 یەکەی گەشتیاریی لە وڵاتەکە داخراون و هاوکات هەر بەهۆی رەچاونەکردنی سەرپۆشەوە 258 ناوەندی گەشتیاریی 41 جار ئاگادرکردنەوەیان بۆ کراوە. بە پێی لێدوانی شالبافیان ژمارەیەک هوتێل و خواردنگە و پارک و رستۆرانت لە چەند شار و ناوچەیەکی گەشتیاریی لە ئێران بەهۆی پابەندنەبون بە باڵاپۆشبون لە چوارچێوەی یاساکانی کۆماری ئیسلامی داخراون. لە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران کۆماری ئیسلامی ئێران ناتوانێت وەک رابردو ناوچە گەشتیارییەکان و شوێنە گشتییەکان کۆنتڕۆل بکات و بە ناچاریی ئەو شوێنانە بە بیانوی نەگونجاوبونی جلوبەرگی کچان و ژنان و پابەندنەبونیان بە سەرپۆشەوە دادەخات.

هاوڵاتی وتەبێژی فەرمی وەزارەتی سەرچاوەکانی ئاوی عێراق ئەمڕۆ شەممە رایگەیاند، شاندێکی باڵا بەمەبەستی دانوستان لەسەر دۆسیەی بەردانەوەی پشکی ئاو بۆ عێراق دەچێتە تورکیا، هۆکاری کەمکردنەوەی پشکی ئاویش بۆ نەبونی یاسایەک یان ڕێکەوتنێک دەگەڕێتەوە کە گەرەنتی ڕێژەیەکی دیاریکراوی ئاو بۆ عێراق بکات. خالد شەماڵ وتەبێژی فەرمی وەزارەتی سەرچاوەکانی ئاو لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، تورکیا کاریکرد بۆ بەڕێوەبردنی پڕۆژەی بەنداوەکانی بەبێ لەبەرچاوگرتنی پێویستی عێراق بۆ ئاو، لەماوەی چەند رۆژی داهاتوشدا شاندێکی باڵای عێراق بەرەو تورکیا بەڕێدەکەون بەمەبەستی دانوستان لەسەر پرسی بەردانەوەی ڕێژەی پێویستی ئاو بۆ عێراق. وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەکانی عێراقی ڕایگەیاند  لە ئێستادا 104 بەنداو لەسەر ڕوباری دیجلە و فورات دروستکراوە لە لایەن تورکیاوەو  20 بەنداوی دیکە لەسەر لقە ئاوییەکانی عێراق دروست دەکات هەربۆیە بەهۆی دروستکردنی ئەم بەنداوانەوە  لە لایەن تورکیاوە لەسەر سەرچاوەی سەرەکی ئاوی عێراق دیجلەو فورات، بە شێوەیەکی گشتی سەرجەمی ناوچەکە دوچاری وشکەساڵی بۆتەوە. وتیشی، "هۆکاری کەمکردنەوەی پشکی عێراق لە ئاو، نەبونی یاسایەک یان ڕێککەوتنێکە کە گەرەنتی ڕێژەیەکی دیاریکراوی ئاو بۆ عێراق بکات، دۆسیەی دانوستانیش لەگەڵ تورکیا زۆر لایەنی دیکەی نێوان هەردو وڵات لەخۆدەگرێت". هاوکات پێشتریش وائیل عەبدوللەتیف ئەندامی پێشوی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاندبو، عێراق لەگەڵ تورکیا سیاسەتێکی هەڵە پەیڕەو دەکات و هەمو ئەو گفتوگۆیانەی لە نێوان ئەو دو لایەنەدا ئەنجام دراون، کاریان پێناکرێت، چارەسەرەکە لەوەدایە کە حکومەت کارتی ئابوری بەکاربێنێت بە داخستنی سنورەکانی لەگەڵ تورکیا.

 سەرۆك وەزیرانی عێراق محەمەد شیاع سوانی ئیرادەی حكوومەتی دووپات كردەوە بۆ ئاوە دانكردنەوەی عێراق لەچوارچێوەی نەخشەِێگەیەكی كێشراودا و لەسەربنەمای چەند قۆناغێك. سەرۆك وەزیرانی عێراق لە وتارێكدا كە لە ڕۆژنامەی (شەرق ئەلئەوسەت) بڵاویكردووەتەوە  رايگەیاندووە : ئەم ڕۆژانە بیستەمین ساڵڕۆژی ڕووخانی رژێمی دیكتاتۆری تێدەپەڕێت و كە دەرئەنجامی دەیان ساڵ ستەم و ستەمكاری و خراپ بەڕێوەبردن و هەوڵدان بۆ سەرپێچی و هێرشكردنە سەر ناوخۆ و دەرەوە. ئاماژەی بەوەشكرد : كاتی ساڕێژكردنی برینەكان و هەنگاونان بەرەو ئایندەیەكی خۆشگوزەران بۆ گەلێك كە شایەنی هەموو چاكەیەك بێت هاتووە و ئاماژەی بەوەشكرد :گەلەكەمان سەبر و خۆڕاگر بووە، قوربانی داوە، شەهیدی پێشكەش كردووە بەمەبەستی ڕزگاركردنی خەڵك و خاك لە دەستی قێزەونی تیرۆر و ستەمكاری و توانیان دەستوورێك دابڕێژن كە گەلی عێراق (ژن و پیاو) بكاتە ناوەندی خۆی و ڕێگە خۆش دەكات بۆ بنیاتنانی دەوڵەتی هاووڵاتیبوون و گەرەنتی سەروەری و سەربەخۆیی و یەكگرتوویی وڵات دەكات. بەردەوام بوو و گوتیشی: گەلەكەمان چاوەڕێی هەستانەوەیەك دەكات كە هەلومەرجەكانی لە وڵاتەكەیدا بەردەستە و ئێمە توانای مرۆیی و لێهاتوویی زانستیمان كەمی نییە، نە سەرچاوەی سروشتی و ناسروشتی و هەڵكەوتەی جوگرافیمان كەمی نییە. ئەوەی كەممان هەیە، گەشەسەندنی زانستییە و پلان و بەرنامە پراكتیكییەكان و جێبەجێكردنی پتەویان لە هەموو بوارەكاندا. ناوبراو لە درێژەی قسەكانیدا وتی: ئێمە بەرنامەیەكی یەكگرتوومان داڕشت بۆ چارەسەركردنی بەپەلەترین كێشەكان و لە یەكەم ساتەوە جوڵەمان كرد بۆ لابردنی ئاستەنگەكان، هەروەها گەندەڵی دارایی و ئیداری یەكێك بوو لەوانە، هەر بۆیەش لە یەكەم ڕۆژەوە دەستپێشخەریمان كرد بۆ ئەوەی بەدوایدا بگەڕێن و ناوەند و ئامرازەكانی لە هەر شوێنێك بن بكەنە ئامانج. سودانی ئاواتەخوازی خۆی دەربڕی بۆ یارمەتیدانی هەموو خێرخواز و بەئەمەك لە وەزارەتەكانی دەوڵەت و دەرەوەی ئەوان، بۆ ئەوەی لەم ڕووبەڕووبوونەوەیەدا لە پاڵ دەوڵەت و دامەزراوەكانیدا بوەستن كە لە تیرۆر كەمتر مەترسیدار نییە. ناوبراو جەختی لە ئیرادە بۆ بنیاتنانەوەی عێراق لە چوارچێوەی دیدگایەكی ڕوون و نەخشەڕێگای كێشراو لەسەر بنەمای چەند قۆناخێك كردەوە و دەشڵێت: قۆناغی یەكەممان بە كۆكردنەوەی وزەكانی دەوڵەت بەرەو بنیاتنان و چاكسازی ئابووری و بەرەنگاربوونەوەی هەژاری دەستپێكرد، وەك ئەوەی ڕوونمان كردەوە لە بەرنامەی گشتگیری حكومەتماندا كە تێیدا ئەولەویەتەكان دادەنێین.سەبارەت بە قۆناغەكە دووەمیان گەشەپێدانی ئابووری، مرۆیی، سەربازی و ئەمنییە. ئاماژەی بەوەشكرد : ئەو تاقیكردنەوە و ئەو بەڵایەی كە گەلی عێراق ڕووبەڕووی بووەوە، بە هەموو پێكهاتە بەخشندەكانییەوە، ئیمان و وورەیان بەهێزتركرد، هەروەها ناسنامەی عێراقییان ئەو پەیوەندییە تۆكمەیە كە دەبێت پابەندبن پێیەوە. شوناسە لاوەكییەكان ناتوانن جێگرەوەی نەتەوەیی و ناسنامە بن لەژێر یەك رەشماڵی یەكگرتووی عێراق. ئاماژەی بەوەشكرد : عێراق ئەمڕۆ عێراقێكە لەگەڵ خۆی ئاشتبووەتەوە و لەگەڵ ئەوانی تردا ئاشتییە، كە نایەوێت زیان بە كەس بگەیەنێت و نە ڕێگە بە هیچ كەسێك نادات سەرپێچی بكات بەرامبەری، ئاواتی خۆی بۆ كاركردن و هاوكاری جددی لەگەڵ هەموو وڵاتانی دۆست دەربڕی و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بۆ تێپەڕاندنی ئەو ئاستەنگە هاوبەشانەی كە هەسارەكە ڕووبەڕووی دەبێتەوە و ژینگە، كەشوهەوا، بیابانبوون، زیادبوونی زریانی خۆڵ و تۆز، كەمیی ئاو، بەرزی پلەی گەرمی، زیادبوونی پیسبوون و نەخۆشی، زیادبوونی هەژاری و خراپی خزمەتگوزارییەكان.  ئاماژەی بەوەشكرد : ئێمە ئاگاداری جددیەتی ئەم تەحەددایانەین و هەوڵدەدەین هاوبەشی و هاودەنگی لەنێوان وڵاتاندا دروستبكەین بۆ ڕووبەڕووبوونەوەیان و عێراق دەست پێدەكات بۆ هەموو پەیوەندییەكی باش و هاوبەشییەكی باش لە بواری ئاسایش، ئابووری، یان ژینگەدا، ڕوونیدەكاتەوە : پێویستە بەپەلە سەرچاوەكانی داهات هەمەچەشن بكەین و پشت بە داهاتی نەوت نەبەستین وەك سەرچاوەیەك و نزیكە بە تەنیا بۆ دابینكردنی خەرجییەكانی بودجە و پێویستە كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری و بازرگانی و ئەوانی دیكە چالاك بكرێت.  لە درێژەدا وتی: پلانمان داڕشتووە بۆ هاندانی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و دەرەكی و دەرگاكانمان بەڕووی وەبەرهێنەران و خاوەن پڕۆژەكاندا كردۆتەوە لە چوارچێوەی پلانێكی باش بیركراوە و هاندانی دەرفەتەكان، جەختیشی لەوە كردەوە كە بزووتنەوەی بیناسازی و وەبەرهێنان پێویستی پێی دەبێت و زیاتر هێزی مرۆیی ڕاهێنراو و بنیاتنانی توانای زیاتر و ئێمە بەرنامەیەكی پێشكەوتوومان لەم بوارەدا دەستپێكرد بە ناوی بەرنامەی سەركردایەتی بۆ یارمەتیدانی گەنجان بۆ بەدەستهێنانی شارەزایی و لێهاتوویی پێویست، بەبێ ئەوەی لەبیربكەین توانای سەربازی و ئەمنی بنیات بنێن. جەختیشی لەوە كردەوە : كە گەشەپێدان تەنها بە سەقامگیری ناوخۆیی و دەرەكی بەدەست دێت. سەقامگیری ناوخۆیی بە واتای سەروەری یاسا و سنوورداركردنی چەك بۆ دەوڵەتە و ئێمە قبوڵ ناكەین چەك لە دەرەوەی دامەزراوەی ئەمنی و سەربازیی دەوڵەت هەبێت و ئاماژەی بەوەشكرد : سەبارەت بە سەقامگیری دەرەكی، واتە بنیاتنانی هاوبەشی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بەو پێیەی پێگەی ستراتیژی عێراق قورسایی ناوچەیی زۆری سەرچاوە و كاریگەری لە ئابووریی جیهاندا توانای ئەوەی پێدەبەخشێت كە ڕۆڵێكی سەرەكی بگێڕێت هاوتا لەگەڵ قەبارەی ڕاستەقینەی خۆیدا. جەختیشی لەوە كردەوە كە "پەیوەندییە باشەكانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی برا و دۆست ڕێگەی بۆ بنیاتنانی هاوبەشی دوولایەنە و فرەلایەنە لەگەڵ زۆرێك لە وڵاتانی جیهان خۆشكرد و هێشتا زۆرێك لەو پەیوەندیانەمان لە پێشە". لە كۆتاییدا وتی : ئەمڕۆ دەرفەتێكی لەبار دەدۆزمەوە بۆ دەستپێكردنی هەڵمەتێكی نیشتمانی گشتگیر بۆ بنیاتنانەوە و ئاوەدانكردنەوە و پەرەپێدانی خزمەتگوزارییەكان لە سەرتاسەری وڵاتدا بە هاوكاری خەڵك و هاوبەشەكان و دۆستان، ئێمە عێراقێكی بەهێز و بەتوانا بنیات دەنێین بۆ دەیان ساڵی داهاتوو، ئێمەش لە پلانەكانی داهاتووماندا كە پێی دەڵێین عێراق 2050 ئەمە بەدەست دەهێنین. 

هاتوچۆی ئێران ئاشکرای دەکات بەهۆی زۆربونی گەشتەکانی تایبەت بە ساڵی نوێ رێژەی روداوەکانی هاتوچۆ زیادی کردوە و ژمارەی کوژراوانیش بەرز بوەتەوە. ئەحمەد شیرانی، سەرۆکی ناوەندی زانیاریی و کۆنتڕۆڵی هاتوچۆ لە ئێران ئەمڕۆ شەممە رایگەیاند؛ لە سێ رۆژی رابردودا بەهۆی 111 روداوی هاتوچۆ، 125 کەس گیانیان لەدەستداوە. شیرانی ئاماژەی بەوە کردوە لەو سێ رۆژەدا و لە ژمارەیەک روداوی هاتوچۆی دیکەدا نزیکەی دوو هەزار و 895 کەس برینداربون. بە وتەی شیرانی ئامارەکانی روداوی هاتوچۆ لە ئێران زۆر مەترسیدارن و ئەمساڵ رێژەی گەشتەکانی تایبەت بە نەورۆز 12% بەراورد بە ساڵی رابردو زیادی کردوە کە پێدەچێت ئەوەش هۆکارێک بێت بۆ بەرزبونەوەی ژمارەی قوربانییانی روداوەکانی هاتوچۆ. پێشتر کەمال هادیانفەڕ، بەڕێوبەری پۆلیسی هاتوچۆی ئێران رایگەیاندوە؛ ژمارەی کوژراوانی روداوەکانی هاوتوچۆ لە ئەمساڵدا زیادی کردوە و لە حەوت مانگدا 11 هەزار و 734 کەس بە روداوی هاتوچۆ گیانیان لەدەستداوە. ساڵانە بەهۆی پشوەکانی نەورۆز لە ئێران گەشت بۆ شارەکانی باکور و باکوری رۆژئاوای وڵاتە و رۆژهەڵاتی کوردستان بەشێوەیەکی بەرچاو زیاد دەکات و خراپیی رێگەوبانەکان و نەبونی ستانداردە جیهانییەکان لە ئۆتۆمبێلەکان بە هۆکاری بەرزبونەوەی ژمارەی قوربانییانی روداوەکانی هاتوچۆ لەقەڵەم دەدرێت.

ئەمریکا ئاشکرای دەکات دوای کشانەوەی لە ئەفغانسان، کۆماری ئیسلامی چەک و کەرەستەی سەربازیی رادەستی تاڵیبان کردوە و لە عێراقیش هێرشە ناڕاستەوخۆکانی دژی ئەمریکا زۆر کردوە. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا راپۆرتی تایبەت بە تیرۆر لە ساڵی 2021 بڵاو دەکاتەوە و ئاماژە بە رۆڵی کۆماری ئیسلامی ئێران دەکات لە هێرشەکانی عێراق و هاندانی چەکدار و میلیشیاکان دژی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا. لەو راپۆرتەدا هاتوە: دوای ئەوەی جۆ بایدن بوە بە سەرۆکی ئەمریکا، جموجۆڵە تیرۆریستییەکانی کۆماری ئیسلامی زیادی کردوە و تەنانەت لە روی داراییەوە پشتیوانیی لە جوڵە تیرۆریستییەکانی ناو ئەفەریقا، ئاسیا، ئەوروپا و ئەمریکای باکور و باشور کردوە . ئاماژە بەوەکراوە و لەو ساڵەدا سوپای پاسدارانی ئێران پشتیوانیی لە هەشت گروپی تیرۆریستیی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کردوە کە سەرجەمیان لە لیستی تیرۆری ئەمریکادا بون و هاوکات پشتیوانیی دارایی لە گروپە تیرۆریستییەکانی پێنج کیشوەری جیهان کردوە. بە پێی زانیارییەکانی واشنتۆن ؛هێز و میلیشیاکانی عێراق بە هاندانی کۆماری ئیسلامی ئێران لە ساڵی 2021 زیاتر لە 100 هێرشیان بە بۆمب کردوەتە سەر هێزە هاوپەیمانەکانی ئەمریکا لەو وڵاتەکە و هاوکات هەر ئەو هێزانە 40 هێرشی ناڕاستەوخۆیان دژی ویلایەتە یەکگرتوەکان لە عێراق ئەنجام داوە. هەر لەو راپۆرتەدا ئاماژە بە زیادبونی رۆڵی سوپای پاسدارن لە سوریا و عێراق کراوە و ئەوەش خراوەتە رو کە کۆماری ئیسلامی بە پشتیوانیی دارایی و مەشقی سەربازیی زیاترین رۆڵی لە هاندانی گروپە چەکدارییە تیرۆریستییەکان دژی ئەمریکا هەبوە. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا جەختی لەوە کردوەتەوە لەگەڵ کشانەوەی ئەمریکا لە ئەفغانسان، کۆماری ئیسلامی چەک و کەرەستەی سەربازیی رادەستی رێکخراوی تاڵیبان کردوە و لە روی داراییەوە پشتیوانیی لەو رێکخراوە کردوە.  

عێراق لەمانگی نیسانی ساڵی 2021ەوە سەرقاڵی بەیەکگەیاندن و لێكنزیکكردنەوەی ریازو تاران بوو و دواتر وڵاتی عوممان هەوڵەكانی بۆ گەیشتنە ئەنجامی دانوستانە نهێنییەكانی سعودیەو ئێران لەبەغداد بەردەوامبوو، بەڵام دواجار ئەژدیها زەردەكەی چین دەستی بەرپرسانی ئەو دوو وڵاتەی خستە دەستی یەكترەوەو ئاشتی كردنەوە. ئەگەرچی زۆربەی شیكەرەوانی سیاسیی ئەو رێككەوتنە بەهۆكارێكی گرنگی سەقامگیریی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناودەبەن، بەڵام بەپێی ئەزموونی زیاتر لە 42 ساڵ ناكۆكیی نێوان سعودیەو كۆماری ئیسلامی ئێران پێناجێت جەنگی ساردی ئەو دوو وڵاتە بەئەژدیها زەردەكە كۆتایی بێت. چین كەخاوەنی رێككەوتنێكی 25 ساڵەی ئابورییە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی و كڕیاری سەرەكیی نەوتە لەئێران و هەندێك وڵاتی كەنداو پێویستیی بەتەبایی دوو وڵات هەیە دوژمنی دین و دنیای یەكترن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەدوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی مەرگی ژینا ئەمینی بەرپرسانی سوپای پاسداران دەیان جار هەڕەشەیان لەسعودیە كردووەو ئاماژەیان بۆ ئەوەكردووە: كە لەڕێگەی میدیاو راگەیاندنەكانییەوە فو بەئاگری ئەو ناڕەزایەتییانەدا دەكات، بۆیە بەوتەی ئەو بەرپرسانە لەكاتی پێویستدا وەڵامی گونجاویان بۆ ئەو میدیاو راگەیاندنانەی سەر بە ریاز دەبێت كەدەستیان لەنانەوەی ئاژاوە لەوڵاتەكەدا هەبووە، بەڵام ئەم رێككەوتنە كاریگەریی لەچارەنووسی تەلەفزیۆنێك دەبێت كەمێژووی دامەزراندنەكەشی هاوكاتە لەگەڵ قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە. تائێستا ئەمریكاو ئەوروپا بەسەرزارەكی رەزامەندیی خۆیان بۆ رێككەوتنەكە دەربڕیوە بۆ ئەوەی ببێتە مایەی سەقامگیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام هاوكات بەگومانیشەوە لەو رێككەوتنە دەڕوانن كە لەلایەن نەیاری ژمارە یەكی ئێستای ئەمریكا «چین» ئەنجامدراوەو ئیسرائیل بەفەرمی رایگەیاند: هیچ لێدوانێكی لەسەر ئەو رێككەوتنە نابێت و تەنانەت حكومەتی فەرمیی یەمەن رایگەیاندووە بەهەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ رێككەوتنەكە دەكەن لەكاتێكدا بەشێكی گرنگی ئەو رێككەوتنە پەیوەندیی بەو وڵاتەوە هەیە.  سەرەڕای هەموو ئەوانە هەر بڵاوبوونەوەی هەواڵی رێككەوتنی نێوان ریاز و تاران بەهای تمەنی بەرزكردەوەو هەر دۆلارێك نزیكەی سێ هەزار تمەن دابەزینی بەخۆیەوە بینی و بەهای یەك دۆلار بۆ نزیكەی 43 هەزار تمەن دابەزینی بەخۆیەوە بینی لەكاتێكدا ئەو دراوە نرخی 63 هەزار تمەنیشی تۆمار كردبوو. ئەو دوو وڵاتە پێش رێككەوتنەكەیان لەچین دوو رێككەوتنی ستراتیژیی دیكەشیان لەمێژووی پەیوەندییەكانی نێوانیان هەیەو بڕیارە ئەو رێككەوتنانەش چالاك بكرێنەوە كەئەوەش دەریدەخات هیچ رێككەوتنێك ناتوانێت سعودیەو كۆماری ئیسلامی لەجەنگی ساردەوە بۆ پەیوەندیی گەرموگوڕ بەرێت.   رێككەوتن لەپێناو رێككەوتندا زیاتر لە 13 ساڵە ناكۆكییەكانی ریازو تاران گرژی و ئاڵۆزیی زۆری بەخۆوە بینیوەو ئەو ناكۆكییانەش لەدوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبیی تووندبونەوەی زیاتری بەخۆیەوە بینی بەتایبەت كەباڵیۆزخانەی ئێران لەبەیروت (9/11/2013) تەقێنراوەیەو كۆماری ئیسلامی راستەوخۆ سعودیەی تۆمەتبار كرد بەئەنجامدانی تەقینەوەكە كە 23 كوژراوی لێكەوتەوە كە یەكێكیان راوێژكاری كەلتوریی ئێران بوو لەلوبنان. بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی ئێران بڵاویكردووەتەوە لە (23/11/2014) و لەكاتی دانوستانە ئەتۆمییەكان سعود فەیسەڵ، وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی سعودیە بەگەشتێكی ئاسمانیی تایبەت خۆی گەیاندووەتە ڤەییەنناو لەگەڵ جۆن كیری، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بەنهێنی كۆبووەتەوە و پێشنیاری كردووە ئەمریكا هێرش بكاتەسەر ئێران و سعودیە سەرجەم تێچوونە ئابورییەكانی ئەو هێرشانە دەگرێتەئەستۆ بەو مەرجەی رێككەوتنی ئەتۆمیی سەرنەگرێت. حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری پێشووی ئێران لەپەیامێكدا دوای رێككەوتنی ریازو تاران بەپەیامێك وتی: خودا لەوانە نەبوورێت كە رێگەیان نەداین پەیوەندییەكانمان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ ئاسایی بكەینەوەو بەكاری منداڵانەو هەرزەكارانە لەشێوەی هێرشكردنەسەر كۆنسوڵخانەو باڵیۆزخانە رێگرییان كرد لەتوندوتۆڵكردنەوەی پەیوەندییەكانمان. تیرو توانجەكەی رۆحانی باڵی محافزكارو توندڕەوی كۆماری ئیسلامی كردووەتە ئامانج كە لەسەردەمی دەسەڵاتداریی ئەودا دژی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی تاران و ریاز بوون. ئێران و سعودیە بەواژۆكردنی رێككەوتنەكە لەچین كۆمەڵێك رێككەوتنی رابردوویان بۆ جارێكی دیكە زیندوو دەكەنەوە كەیەكێكیان رێككەوتنی هاوكاریی ئاسایشیی ساڵی 2001و رێككەوتنی گشتیی نێوان ئەو دوو وڵاتە كە لەساڵی 1998 واژۆ كراوەو بوارەكانی (ئابوریی، بازرگانیی، زانستیی، كەلتوریی، وەرزشیی) لەخۆدەگرن. ئەو دوو وڵاتە لەڕێككەوتنە نوێیەكەیاندا جەختیان لەبەهێزكردنی ئاسایش ناوچەیی و نێودەوڵەتیی كردووەتەوە.   شەڕی بەوەكالەت سعودیەو ئێران كەنزیكەی 43 ساڵە لەجەنگێكی ناڕاستەوخۆدان و بەجەنگی ساردو وەكالەت ناودەهێنرێت و هێندەی نەماوە ژمارەی پێوانەیی جەنگی ساردی نێوان ئەمەریكاو یەكێتی سۆڤیەت تێپەڕێنن كە 44 ساڵی خایاند. سعودیە و ئێران بەدوژمنی دین و دنیای یەكتریی ناودەهێنرێن هەردووكیان خاوەنی زیاترین یەدەگی نەوتی جیهانن و لە رووی دینی و مەزهەبیەوە بەدوو جەمسەری ناكۆكیی نێوان شیعەو سوننە ئەژماردەكرێن. هەردوو وڵات خۆیان بەخاوەن و پشتیوانی موسوڵمانانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت هەموو جیهان دەزانن، بەڵام لەگۆڕەپانی وڵاتانی سوریا، عێراق، یەمەن ساڵانێكە خەریكی جەنگی ساردن و پشتیوانیی سعودیە لەساڵی 1980 بۆ رژێمی بەعس لەجەنگ دژی كۆماری ئیسلامی جەنگی راسپێردراوی گروپە چەكدارییەكانی سەر بەو دوو وڵاتە رانەوەستاوەو بەردەوام بووەو تەنها گۆڕەپانی جەنگە ساردەكانی نێوانیان گۆڕاوە وەك ئەوەی 12 ساڵە لەسوریا روودەدات و ئێران 44 ساڵە پشتیوانیی حوسییەكان لەیەمەن دەكات و ئێستاش عێراق هێڵی پێشەوەی ململانێی ریازو تارانە بۆ سەپاندنی هەیمەنەی سیاسیی و ئابوریی. عێراق قوربانییەكی گەورەی جەنگی ساردی نێوان سعودیەو ئێرانە، بۆیە زیاترین هەوڵیدا ئاو بكات بەئاگری ململانێی ئەو دوو وڵاتەو رێكیان بخات،  دوای شەش ساڵ لەپچڕانی تەواوەتی پەیوەندییەكانی نێوان ریازو تاران ببێتەمایەی دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانیان و لەو چوارچێوەیەشدا بەغداد میوانداریی پێنج خولی ئەو دانوستانە نهێنیانەی كرد كە لەپێناو رێككەوتن و ئاساییكردنەوە پەیوەندییەكانی سعودیەو ئێران بوو. بەوتەی مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق هەندێك لەكۆبوونەوەكانی نێوان بەرپرسانی سعودیەو كۆماری ئیسلامی لەبەغداد زیاتر لەشەش كاتژمێر بەبێ پچڕان بەردەوام بووە .   نەوت و وزە لەپەیوەندییەكاندا سعودیە لەساڵی 2021 رایگەیاند ئامانجی ئەوەیە دوو وێستگەی كارەبایی كەزیاتر لە 700مێگاوات كارەبا بەرهەمدەهێنن لەعێراق دروستیان بكات كەئامانجی ئەوەش روون بوو بەو كارەی دەبێتەهۆی ئەوەی عێراق چیتر گیرۆدەی غازو كارەبای ئێران نەبێت. ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازی ئێران بۆ عێراق کەدەگاتە نزیكەی 50 ملیۆن مەترسێجا، بەڵام هەندێكجار ئەو وڵاتە بەبیانوی جیاواز ئەو رێژەیە بۆ هەشت ملیۆن مەترسێجا كەمدەكاتەوەو ئەوەش كەمبوونەوەی بڕی پێنج هەزارو 500 مێگاوات كارەبای لەعێراق لێدەكەوێتەوە. تەنانەت بەرپرسانی سعودیە بەڵێنی ئەوەشیاندا كەهێڵی كارەبای عێراق بەتۆڕەكانی ئوردن، میسرو سعودیە ببەستنەوە كەئەوەش وادەكات چیتر عێراق منەتباری كارەبای ئێران نەبێت. سعودیە كەخاوەنی 267 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگەو دەكاتە 19% یەدەگی نەوتی هەموو جیهان بەدووەم گەورەترین بەرهەمهێنی نەوت ئەژمار دەكرێت و دوای ئەویش ئێران دێت كەخاوەنی (251) ملیار بەرمیل یەدەگە كەدەكاتە 18%ی یەدەگی نەوت لەجیهاندا، بەڵام ئێران بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە ناتوانێت نەوت بەڕێگەی ئاسایی بفرۆشێت بۆیە بەپێی لێدوانی بەرپرسانی عێراق، كۆماری ئیسلامی لەیەكێك لەدانوستانە نهێنییەكانی نێوان تاران و ریاز لەبەغداد داوای كردووە سعودیە بەشێك لەنەوتەكەی ئێران بەنهێنی بفرۆشت و لەبەرامبەر ئەمەشدا ئێران رێگریی دەكات لەهێرشی حوسییەكانی یەمەن بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەكانی سعودییە. بڵاوكراوەی میدێڵ ئێست ئەی (MiddleEastEye) لەسەر ئەم بابەتە ئاشكرایكردووە لەئێستادا ئێران پشتی بە وڵاتانی ئیمارات و عوممان بەستووە بۆ ئەوەی نەوتی خۆی بفرۆشێت، بەڵام بەهۆی نێوەندگیریی بەغداد لەدانوستانەكانی نێوان تاران و ریاز، ئێران داوایكردووە سعودیە دوور لەچاوی ئەمریكا، نەوتەكەی بۆ بفرۆشێت لەكاتێكدا ریاز بەهاوپەیمانێكی سەرەكیی واشنتۆن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەژماردەكرێت.   ئارامكۆ ئارامیی لەسعودیە بڕی ئارامكۆ لەساڵی 2022 بۆ یەكەمجار لەمێژووی ئەو كۆمپانیایەدا داهاتەكەی بەراورد بەڕابردوو 46.5% زیادیكردو داهاتی پوختی گەیشتە 161 ملیارو 100 ملیۆن دۆلار، لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان ئێران لەڕێگەی حوسییەكانەوە زیاترین گورزی لەو دامەزراوە نەوتییەی سعودیە وەشاندووەو ئەگەر ئەو گورزانەش بەردەوام بێت دەتوانێت هاوشێوەی ساڵی 2019 داهاتەكەی بۆ زیاتر لەنیوە كەمبكاتەوە. رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) رایگەیاندووە؛ كۆماری ئیسلامی ئێران لەڕێككەوتنە نوێیەكەی لەگەڵ ریاز بەڵێنی داوە حوسییەكانی یەمەن چیتر هێرشە نەكەنەسەر دامەزراوەكانی سعودیە بەتایبەت دامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ. ئەو رۆژنامەیە ئاماژەی بەوەشكردووە بەپێی رێككەوتنە نوێیەكە دەبێت ئێران قەرەبووی ئارامكۆ بكاتەوە لەو زیانانەی ساڵی 2019 بەهۆی هێرشی حوسییەكان بەر ئەو دامەزراوەیە كەوتوون و بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیەی لە 10 ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوە بۆ كەمتر لەپێنج ملیۆن بەرمیل كەمكردەوە. لە 14ی سێبتەمبەری ساڵی 2019 حوسییەكانی یەمەن بەسودوەرگرتن لەفڕۆكەی بێفڕۆكەوان گەورەترین هێرشیان بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەكانی كۆمپانیای هاوبەشی نەوتیی سعویەو ئەمەریكا ئەنجامداو واشنتۆن ئاشكرایكرد كەئێران لەڕێگەی خاكی عێراقەوە ئەو هێرشەی ئەنجامداوە، بەڵام حوسییەكان پێداگرییان كرد كەهێرشەكەیان لەڕێگەی 17 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە ئەنجامداوە. ئەو هێرشە ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیەی لە (10) ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوە بۆ پێنج ملیۆن بەرمیل دابەزاندو ئەم رووداوە لە رووی سەربازیی و ئابورییەوە بەیەكێك لەجەنگە پێشكەوتووەكان ئەژمار دەكرا چونكە سیستمی قەڵغانی دژەموشەكیی ئەمەریكا ناسراو بەپاتریۆت نەیتوانی هێرشەكە پووچەڵ بكاتەوە. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەهەمان ساڵدا ئاشكرایكرد كەچوار مانگ پێش رووداوی هێرشكردنەسەر ئارامكۆ، ژمارەیەك فەرماندەی سەربازیی و شارەزای موشەكیی و جەنگی تایبەت لەئێران بەنهێنی كۆبوونەتەوەو لەو كۆبوونەوەیەدا جەنەڕاڵ رەحیم سەفەوی راوێژكاری سەربازیی عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران و نوێنەری قاسم سولەیمانی، فەرماندەی فەیلەقی قودس لەو كۆبوونەوەیەدا ئامادەبوون كەپێدەچێت لەو كۆبوونەوەیە پلانی لێدانی ئارامكۆیان داڕشتبێت و خامنەیی پلانی ئەو هێرشەی پەسنەد كردووەو جەختی لەوە كردووەتەوە كەنابێت هیچ كەسێكی سەربازیی ئەمەریكاو سعودیە بكرێتە ئامانج و دەبێت زیانەكانی ئەو هێرشە تەنها ماددی بێت.   لوتكەی بەغداد تا شورای چین كۆنفڕانسەكانی بەغداد (لوتكەی بەغداد بۆ هاوكاریی) كەساڵی 2021 لەبەغداو ساڵی 2022 لەئوردون  بەسترا یەكێك لەئامانجە سەرەكییەكانی لێكنزیكکردنەوەی ریازو تاران بوو و دوای لوتكەكە دوو دانوستانی چڕتر لەسێ دانوستانی پێش لوتكەكە لەنێوان بەرپرسانی باڵای سعودیەو كۆماری ئیسلامی ئێران بەڕێوەچوو. بەگشتی پێنج گەڕی دانوستانی نهێنی بەنێوەندگیریی بەغداد لەنێوان تاران و ریازدا بەڕێوچوو رۆڵی عێراق لەنزیكکردنەوەی ئێران و سعودیە حاشای لێناكرێت، بەڵام دواجار ئەو دوو وڵاتە لە رێككەوتی (10/3/2023) لەچین رێككەوتنەكەیان راگەیاند. بڕیارە چین پەیوەندییەكانی وڵاتانی عەرەبیی كەنداو لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئاسایی بكاتەوەو لەو چوارچێوەیەشدا بەرپرسانی تاران لەگەڵ بەرپرسانی وڵاتانی ئەندامی ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو كۆببێتەوە لەكاتێكدا پێشتر ژمارەیەك فەرماندەی سەربازیی ئەمریكا لەگەڵ ئەو ئەنجومەندا كۆبوونەتەوە بۆ تاووتوێكردنی مەترسییەكانی ئێران لەكەنداو. چین زۆر درەنگ دەستیپێكردووەو دەیەوێت زۆر زوو بگاتە ئامانج، بەڵام ئەو هەنگاوە پێناچێت مایەی خێر بۆ ئێران و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێت بەتایبەت كەمێژوو سەلماندویەتی لەم ناوچەیە سەقامگریی ئاشتی و تەبایی درێژخایەن نییەو كاتییە.