كۆشكی سپی: ڕاگرتنی شەڕ لە لوبنان نزیكبۆتەوە

هاوڵاتی ئێران كەچەقی گواستنەوەی ماددە هۆشبەرەكانە لەجیهان، خاوەنی مێژوویی 500 ساڵەیە لەگەڵ ماددەی هۆشبەری تریاك و لەئێستاشدا 12 ملیۆن دانیشتوی ئەو وڵاتە بەشێوازی كاتی یان هەمیشەیی ئالودەی ماددە هۆشبەرەكان بوون و تەنها لەساڵێكدا دەست بەسەر 600 تۆن ماددەی هۆشبەردا گیراوە. لەنوێترین زانیاریی ناوەندی كارو كاروباری كۆمەڵایەتیی ئێران دەركەوتووە 50%ی ئالودەبوانی ماددە هۆشبەرەكان ماددەی تریاك و و دوای تریاك، ماددەی جۆری گوڵ و كریستاڵ(كراك) زیاترین بەكارهێنانی هەیەو زۆرینەی كچان و ژنانی ئالودەبوو ماددەی هۆشبەری جۆری گوڵ بەكاردەهێنن. كریستاڵ یان كراك كە لەئێستادا لەشارەكانی سەردەشت و مەهابادو ورمێ و چەند شارێكی دیكەش لەڕۆژهەڵاتی كوردستان دروستدەكرێت و بووەتە دیاردەو دانیشتوانی ئەو بەشە لەكوردستان ئەو دیاردەیە بەدەستی دەسەڵات بۆ گیرۆدەكردنی گەنجان و لاوان بەماددە هۆشبەرەكان ناودەبەن چونكە ئەو ناوچانە لەئامارەكاندا بەبەردەوامیی بەپاكترین ناوچەی جوگرافیای ئێران لەقەڵەمدراون كەكەمترین بازرگانی یان بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكانی تێدا بەدیكرابێت. ساڵی 2021 ژمارەی ئالودەبوانی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران گەیشتووەتە 12 ملیۆن كەس كە لەو ژمارەیە چوار ملیۆن و 500 هەزار كەسیان بەكارهێنی بەردەوامی ماددە هۆشبەرەكان ئەژماردەكرێت و ژنان (10%)ی كۆی ژمارەی ئالودەبوان بەماددە هۆشبەرەكان لەو وڵاتە پێكدێنن. ساڵی 2009 بەپێی راپۆرتێكی نهێنیی نەتەوەیەكگرتووەكان كۆماری ئیسلامی ئێران بەگەورەترین بازرگانی ماددە هۆشبەرەكان لەجیهان لەقەڵەمدراوەو تەنانەت ناوی سوپای پاسداران لەو راپۆرتەدا وەك هێزێكی سەربازیی هێنراوە كەسەرقاڵی گواستنەوە و بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوەیە. بەپێی زانیارییەكان لەماوەی ساڵی رابردوودا 182 بەلوچ لەسێدارە دراون كەتۆمەتی (81%)یان بازرگانیی بەماددەی هۆشبەرەوە بوووە. پارێزگای سیستان و بەلوچستان كە بەهەژارترین پارێزگای ئێران لەكۆی 31 پارێزگای ئەو وڵاتە ئەژماردەكرێت و ژمارەیەكی زۆری كاسبكاران و گەنجانیان ناچارن بۆ دابینكردنی بژێوی كاری گواستنەوەی سوتەمەنی و كاڵاو ماددە هۆشبەرەكان  لەنێوان ئێران و ئەفغانستان و پاكستاندا بكەن. دەسەڵاتی ئێران جەخت لەوە دەكاتەوە 70%ی جێبەجێكردنی سزای سێدارە سەرتاسەری وڵاتەكە پەیوەندیی بەتۆمەتبارانی بازرگانیی بەماددەی هۆشبەرەكانەوە هەیە. دوستعەلی جەلیلی، فەرماندەی پۆلیسی ئێران لەسیستان و بەلوچستان ئاماژەی بەوە كردووە كە لەیەك سالدا 71 باندی گەورەی بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكان لەو پارێزگایە دەستگیركراون و دەستگیراوە بەسەر 95 تۆن و 177 كیلۆگرام ماددەی هۆشبەر. رەزا بەنی ئەسەدیفەر، سەرۆكی پۆلیسی پێشگیریی ئێران لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا بەمیدیای وڵاتەكەی راگەیاندووە؛ تەنها لەساڵی رابردووداو لەئەنجامی 12 هەزار هەڵمەتی هێزەكانی پۆلیس، دوو تۆن و 622 كیلۆ لەجۆرەكانی ماددەی هۆشبەر لەفڕۆكەخانەكانی ئێراندا دەستی بەسەردا گیراوە. ئیسكەندەر موئمینی، ئەمینداری ناوەندی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران رایگەیاندووە؛ لەساڵی 2022 دەستگیراوە بەسەر 600 تۆن لەجۆرە جیاوازەكانی ماددە هۆشبەرەكان و بەو پێیە ئێران بووەتە یەكەم وڵاتی جیهان كەدەستی بەسەر زیاترین بڕی ماددەی هۆشبەردا گرتووە. موئمینی وتوویەتی: ئێران لەیەك ساڵدا دەستی بەسەر 92%ی تریاكی هەموو جیهان و 59%ی مۆرفین و 27%ی هیرۆئینی جیهاندا گرتووەو هەر بەو هۆیەوە لانیكەم 12 پۆلیس و هێزی ئەمنیی كوژراون. ئاماژە بەوە كراوە 70%ی ئەو بڕە لەماددە هۆشبەرەكان لەحەوت پارێزگای رۆژهەڵاتی ئێران دەستی بەسەرداگیراوەو 20%یشی لە پارێزگاكانی دیكەی وڵاتەكە بووە. ئەفغانستان كەنزیكەی 95%ی هەموو تریاكی جیهان بەرهەمدەهێنێت ئەو ماددەیە بۆ ئێران دەگوازێتەوەو لەئێرانیشەوە بەرەو وڵاتانی دیكەی جیهان بەڕێدەكرێت و بەپێی ئامارەكانی دەسەڵاتی ئێران بێت دەبێ تەنها 3%ی تریاك لەو وڵاتەوە گوازرابێتەوە چونكە بانگەشەی ئەوەدەكرێت كە 92%ی تریاكی جیهان لەوڵاتەكەدا دەستی بەسەردا گیراوە.

هاوڵاتی دوای پێنج ساڵ لە بەفەرمی راگەیاندنی کۆنترۆڵکردنەوەی موسڵ لەلایەن هێزە عێراقییەکان، ئەمڕۆ ئێسکوپروسکی 12 کەس لەو شارەدا دۆزرایەوە، کە هێشتا دیار نییە ئێسکوپرووسکی چەکدارانی داعش، یان خەڵکی ئاساین. لەو راگەیەندراوەی کە لە بەڕێوەبەرایەتییەکەوە بڵاوکراوەتەوە، ئەوە خراوەتەڕوو کە تیمەکانی گەڕان و رزگارکردن لە پارێزگای نەینەوا، ١٢ تەرمیان لە ناوچەی مەیدان  دۆزیوەتەوە. لە راگەیەندراوەکەدا ئاماژە بەوە دراوە کە ناسنامەی تەرمەکان نەزاندراوە و هیچ وردەکارییەک لەمبارەیەوە نەخراوەتەڕوو. هاوکات ئێسکوپرووسکەکان لەکاتێکدا دۆزراونەتەوە کە خەڵک خەریکی نۆژەنکردنەوەی خانووەکەیان بوون لە ناوچەی مەیدان، دوای دۆزینەوەی ئێسکوپرووسکەکانیش، تیمەکانی بەرگریی شارستانییان لێیان ئاگادارکردوونەتەوە. ئەوەش هاتووە کە تەرمەکان بەپێی رێکارە یاساییەکان رادەستی فەرمانگەی پزیشکی دادی نەینەوا کراون.

بەهای تمەن بەردەوامە لە دابەزین و دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران بە خێرایی بەرچاو بەرزبونەوە بەخۆیەوە دەبینێ و شارەزایەنی ئابوریی هۆشداریی دەدەن لە رودانی گەورەترین هەڵاوسان لە مێژوی وڵاتەکەدا. ئەمڕۆ پێنجشەممە کاتژمێر 5:30 ئێوارە بە کاتی هەرێمی کوردستان بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران گەیشتە 55 هەزار تمەن و بەهای ئەو دراوە بەرامبەر تمەن لە ماوەی 10 رۆژدا زیاتر لە 11% بەرزبوەتەوە. سەرچاوەکانی هەواڵی ئابوریی ئێران لە زاری شارەزایانی ئابورییەوە ئاماژەیان بەوە کردوە؛ بانکی ناوەندیی وڵاتەکە بۆ چارەسەریی کەمیی دراوی بیانی، چاپی دراوی تمەنی بەشێوەیەکی بەرچاو بۆ 34% بەرزکردوەتەوە کە بەرزترین رێژەی 10 ساڵی رابردوە. ئەو سەرچاوانە جەختیان لەوە کردوەتەوە ئەگەر رێگریی لە دابەزینی زیاتری بەهای تمەن نەکرێت ئەوا هەڵاوسانی ئێران دەبێتە سێ ژمارەیی و گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی لە مێژوی وڵاتەکەدا رودەدات. بەرپرسانی ئێران تا ئێستا رونکردنەوەیان لەسەر هۆکارەکانی بە خێرایی بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن لە وڵاتەکە نەداوە. دابەزینی بەهای تەمەن بەرامبەر دۆلار لە کاتێکدایە ئێران رایگەیاندوە لە ساڵی 2022 بە بڕی 52 ملیارد و 500 ملیۆن دۆلار کاڵای نانەوتیی هەناردە کردوە و بە پێی راپۆرتی دامەزراوەی زانیاریی وزە لە ئەمریکا تەنها لەو ساڵەدا ئێران بە بەهای 58 ملیارد دۆلار نەوتی فڕۆشتوە و بەوەش ساخکردنەوە و فرۆشتنی نەوتی وڵاتەکە بەراورد بە ساڵانی رابردو 49% زیادی کردوە.    

هێمن مەحموود لەساڵیادی كیمیابارانی هەڵەبجەدا، محەممەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی بڕیاری بەپارێزگاریكردنی هەڵەبجەی رەوانەی پەرلەمانی عێراق كرد، ئەم بڕیارەی بەپارێزگاركردنی هەڵەبجە وەك وەفایەك بۆ خەڵكی شارەكە وەسفكرا، ئەمە لەكاتێكدایە كە لەكۆتایی ساڵی 2013 ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لەسەر داوای هەرێمی كوردستان هەڵەبجەی وەك پارێزگا ناساندبوو، بڕیاری پارێزگا درووستكردن لەعێراقدا لەساڵانی پێشووتریشدا هەبووەو بڕیار لەسەر چەندین قەزای دیكە دراوە كەبكرێت بەپارێزگاو بڕیارەكەش رەوانەی پەرلەمانی عێراق كراوە، بەڵام تاوەكو ئێستا لەپەرلەمان دەنگی لەسەر نەدراوەو وەك خۆیان ماونەتەوە. لەمانگی 1ی ساڵی 2014، (نوری مالیكی) سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق بڕیاریدا كە چوار پارێزگای نوێ لەعێراق درووستبكرێت كەئەوانیش (قەزای دووزخورماتوو لەپارێزگای سەڵاحەدین) و (قەزای تەلەعفەر لەپارێزگای نەینەوا)  و (دەشتی نەینەوا) و (فەلوجە لەپارێزگای ئەنبار) بكرێنە پارێزگاو بەمەش ژمارەی پارێزگاكانی عێراق لە 19 پارێزگاوە (بەهەڵەبجەشەوە) دەبێتە 23 پارێزگا، هاوكات چەندین داواكاریش بەرزكرانەوە بۆ كردنی قەزای زوبێر لەپارێزگای بەسرەو قەزای مەدینە سەدر لەبەغدا بكرێنە پارێزگاو قەزای شامیەو سویرە لەپارێزگاكانی دیوانیەو واست بكرێنە پارێزگا. جگە لەبەپارێزگاكردنی قەزای هەڵەبجە كەهیچ رێگری و ناڕەزایەتییەكی لەدژ سازنەكراو تەواوی عێراقییەكان قبوڵیان بوو، بەپارێزگاكردنی شارەكانی دیكە بوو بەمایەی ناڕەزایی و هەڕەشەی درووستكردنی هەرێمی سەربەخۆی لێكەوتەوە، ئەویش بەهۆی جیاوازی مەزهەبی و نەتەوەیی و گۆڕینی دیمۆگرافی دانیشتوانەوە. پارێزگاری ئەوكاتی نەینەوا رایگەیاند ئەگەر بێت و تەلەعفەرو دەشتی نەینەوا (كەزۆرینەی شیعەو مەسیحییە) بكرێنە پارێزگا ئەوا هەرێمێكی سەربەخۆ رادەگەیەنێت، پارێزگای سەڵاحەدینیش رەتیكردەوە رازی ببێت دووزخورماتوو (كەتوركمان و كورد زۆرینەن) بكرێتە پارێزگاو رایگەیاند پاڵنەری سیاسی لەپشت بڕیارەكەوەیە، پارێزگای ئەنباریش رەتیكردەوە فەلوجە (بەهۆی ململانێی عەشایەرییەوە) بكرێتە پارێزگا، كوردیش رەتیكردەوە تەلەعفەرو دەشتی نەینەواو دووزخورماتوو (بەهۆی ئەوەی دەكەونە ناوچەی جێناكۆكەوە) بكرێنە پارێزگا. درووستكردنی هەر پارێزگایەكی نوێ لەعێراقدا پێویستی بەچەندین رێوشوێنی ئیداری و یاسایی هەیە كەدەبێت ئەنجامبدرێت و دەستووری عێراقی رێگەیداوە دوای تەواوكردنی هەموو رێكارەكان، قەزاكان دەتوانن ببنە پارێزگا.  وەزارەتی پلاندانانی عێراق بەرپرسی وەرگرتنی داواكارییەكان و هەڵسەنگاندنی مەرجە هونەری و یاساییەكانی هەر قەزایەكە كەدەیەوێت ببێتە پارێزگا پێش ئەوەی رەوانەی سەرۆك وەزیران بكرێت، بەپێی راپۆرتەكانی وەزارەتی پلاندانان بۆ ئەوەی قەزایەك بكرێتە پارێزگایەك ئەوا دەبێت مەرجەكانی یاسای ژمارە 21ی ساڵی 2008ی پارێزگاكانی تیادابێت. پارێزگاری ئەو قەزایەی بڕیارە بكرێتە پارێزگا، یاخود زۆرینەی رەهای ئەنجومەنی پارێزگا قەزاكە هەڵدەبژیرن كەبكرێتە پارێزگا، هاوكات دەبێت رەزامەندی ئەو قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیەیانە وەربگیرێت كەدەخرێنە سەر پارێزگا نوێیەكەو دەبێت پشتگیری نوێنەرانی پارێزگا لەپەرلەمانی عێراق و ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگا و كەسایەتی  سەرۆك عەشیرەتەكانی گوندو شارەكانی بۆ وەربگیرێت.دواتر داواكارییەكە رەوانەی حكومەت دەكرێت و پێویستە پارێزگا پێشنیازكراوەكە لێكۆڵینەوەیەكی هونەری و ئابووری و گەشەپێدان بۆ ژمارەی دانیشتوان و توانا ئابوورییەكانی لەڕووی كشتوكاڵ و پیشەسازی و پرۆژەكانی ئاوو ئاوەڕۆو ژێرخانی ئابوورییەوە ئامادەبكات، هاوكات دەبێت نەخشەی قەزاو ناحیەو گوندەكانی ئامادەبێت تاوەكو قەزایەك بكرێـتە ناوەندی پارێزگاكە بەمەرجی ئەوەی دەبێت ئەو قەزایە شارەوانییەكی دانپیانراوی بەپێی یاسای 1964ی شارەوانییەكان هەبێت. دەربارەی بەپارێزگا بوونی هەڵەبجەش، غەنی غەسبان، چاودێری سیاسی رایگەیاندووە ئەوە مافی راستەقینەی شارەكەیە بۆ ئەوەی ببن بەپارێزگای ژمارەی 19ی عێراق و چوارەمی هەرێمی كوردستان ئەویش لەپای ئەو زوڵم و ستەمەی كە لەم شارە كراوە، ئاماژە بەوەشدەكات بڕیارەكە هیچ ناڕەزایەتی و رەخنەیەكی ئاراستە ناكرێت نە لەناو عێراقداو نە لەناو هەرێمی كوردستانداو هەموو لایەنە سیاسییەكانی عێراق و هەرێم پشتگیری دەكەن. بەپێی بڕوای سەلام سمیسمی شارەزای ئابووریش بڕیاری درووستكردنی پارێزگای هەڵەبجە وادەكات لەبودجەی عێراقدا جیاواز لەبودجەی پارێزگای سلێمانی بودجەی سەربەخۆی بۆ تەرخانبكرێت. لیژنەی هەرێمەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیش داوادەكات كەپارێزگای نوێ لەعێراقدا درووستبكرێت بەتایبەت لەناوچەكانی باشووری عێراقدا، لیژنەكە دەڵێت بەهۆی زۆربوونی دانیشتوان و گەشەی سیستەمی كارگێڕییەوە وا پێویست دەكات چەند پارێزگایەكی باشووری عێراق دابەشبكرێت و پارێزگای نوێی لێ درووستبكرێـت وەك باكووری پارێزگای واست و ناوچەی نێوان پارێزگاكانی كەربەلا و بابل و نەجەف، هەروەها بەسرەش. بەبڕوای چاودێرانیش پێش درووستكردنی هەر پارێزگایەكی نوێ پێویستە چەند مەرجێك هەبێت و كاریگەری نەكاتەسەر تێكچوونی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی دانیشتوانی هەندێك پارێزگا، هاوكات دەبێت پارێزگاكە هەر بەتەنیا پشت بەحكومەتی ناوەند نەبەستێت بۆ بودجەو خۆی خاوەنی داهات بێت جا دەروازی سنوری بێت یاخود فڕۆكەخانە یاخود هەر داهاتێكی دیكە. داواكردنی درووستكردنی پارێزگای نوێ لەعێراقدا دیاردەیەكە زۆربەی ناوچەكانی عێراق بەهۆی زۆربوونی دانیشتوان و سیستەمی كارگێڕییەوە داوای دەكەن و ئەمەش پێویستی بەگۆڕینی نەخشەی ئیداری وڵاتەوە هەیە كە لەساڵی 1977ەوە (46 ساڵە) لەدوای درووستكردنی پارێزگای دهۆكەوە نەگۆڕدراوە، پێشتریش نەخشەی عێراق لەهەشت ویلایەتەوە گۆڕاوە بۆ 13 ویلایەت و دواتریش بۆ 14 و دوایین جاریش بۆ 18 پارێزگا. لەعێراقی دوای 2003شدا، بەهۆی ململانێ سیاسی و مەزهەبی و تائیفی و نەتەوەییەكانەوە هەرچەندە چەندین جار باس لەدرووستكردنی پارێزگای نوێ كراوە بەڵام هەمیشە لەپەرلەمان نەتوانراوە گفتوگۆی لەسەر بكرێت و لەبەرامبەر داوكاریی پارێزگایەكدا لایەنی بەرامبەر پارێزگایەكی دیكەی خستووەتەڕوو كە بەمەرجەكانی خۆیان درووستیانكردووەو لەئەنجامدا هیچ پارێزگایەكی نوێ درووستنەكراوە، بەڵام ئەوەی لەئێستادا دەبێت كاری بۆ بكرێـت پارێزگای هەڵەبجەیە كەهیچ ناكۆكییەكی لەسەر نییەو پێویستە بەزووترین كات نوێنەرانی كورد لەبەغدا بیخەنە كاری پەرلەمانەوەو دەنگی لەسەر بدرێت و هەڵەبجە ببێتە 19یەمین پارێزگای عێراق.

هاوڵاتی سەرۆکی کۆمپانیایەکی راپرسی تورکیا رایدەگەیەنێت، بەهۆی خۆکاندیدکردنی موحەرەم ئینجە سەرۆکی پارتی نیشتیمان بۆ پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا، رکابەرایەتی نێوان کلچدارئۆغلۆ و ئەردۆغان لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنەکاندا یەکلایی دەبێتەوە. موراد ساری سەرۆکی کۆمپانیای کۆنسەنسوسی تایبەت بە راپرسی و لێکۆلینەوەکان رایگەیاند، بەهۆی ئەوەی بەشێک لە دەنگەکانی هاوپەیمانی گەل و هاوپەیمانی کۆمار بە یەکسانی، بۆ موحەرەم ئینجە سەرۆکی پارتی نیشتیمان دەبن کە خۆی بۆ پۆستی سەرۆکایەتی کاندید کردووە، لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنەکاندا، ئەنجامی هەڵبژاردن یەکلایی دەبێتەوە. موراد ساری لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی سوزجوی سەر بە پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە)، باسی لە دۆخی هاوپەیمانێتیەکان کرد بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا. ساری دەڵێت، " هەم لەنێو هاوپەیمانی گەل و هەم لەنێو هاوپەیمانی کۆمار، بەشێک لە دەنگدەران دەنگ بە کلچدارئۆغلۆ و ئەردۆغان نادەن و ئەمەش وایکردووە، کلچدارئۆغلۆ و ئەردۆغان، هەوڵ بدەن، لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنەکاندا، کۆتایی بە ڕکابەرایەتیەکە بهێنن." موراد ساری باسی ئەوە دەکات کە ٣٣ ساڵە کاری راپرسی دەکات و پێی وایە، لە خولی یەکەمدا، هەموو شتێک یەکلایی دەبێتەوە و دەنگی کلچدارئۆغلۆ و ئەردۆغانیش نزیک دەبن لە یەکەمەوە. تاوەکو ئێستا چوار کەس خۆیان بۆ پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا کاندید کردووە، بەڵام رکابەرایەتی سەرەکی لەنێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا و کاندیدی هاوپەیمانی کۆمار و کەمال کلچدارئۆغلۆ سەرۆکی جەهەپە و کاندیدی هاوپەیمانی گەلە. دوێنێ کلچدارئۆغلۆ سەردانی موحەرەم ئینجە سەرۆکی پارتی نیشتیمان کرد کە خۆی بۆ پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا کاندید کردووە بۆ ئەوەی لە کێبڕکێکە بکشێتەوە، بەڵام ئینجە ئەو داوای رەت کردەوە. بەگوێرەی زۆربەی راپرسیەکان، دەنگەکانی هاوپەیمانی گەل (ئۆپۆزسیۆن) نزیکەی ٤٤٪ و دەنگەکانی هاوپەیمانی کۆمار (دەسەڵات) ٤٠٪ دەبێت. لەم نێوەندەدا دەنگەکانی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) لە دەوروبەری ١٠٪ و دەنگەکانی موحەرەم ئینجە سەرۆکی پارتی نیشتیمان ٥٪ دەبێت. بەهۆی ئەوەی هەدەپە و هاوپەیمانەکانی کاندیدیان بۆ پۆستی سەرۆکایەتی دیاری نەکردووە، ئەگەرێکی زۆر هەیە، دەنگ بە کلچدارئۆغلۆ بدەن و شکست بە ئەردۆغان بهینن.

ئاژانسی وزە ئاشکرای دەکات فرۆشتنی نەوتی ئێران لە ئۆپیک بۆ کەمترە لە 1% دابەزیوە و ئەو وڵاتە کەمترین بەرهەمهێنانی نەوتی هەیە لە ناوچەکەدا. ئاژانستی نێودەوڵەتیی وزە لە نوێترین راپۆرتدا ئاشکرای دەکات بەرهەمهێنانی نەوتی ئێران لە مانگی  شوبات دوو ملیۆن و 650 هەزار بەرمیل بوە لە رۆژێکدا بەڵام هەناردەکردنی لە رێگەی رێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت (ئۆپیک) تەنها (09%) بوە. بە پێی راپۆرتەکە ئێران لە ئێستادا هەناردەکردنی نەوتی لە رێگەی ئۆپیکەوە لەسەر جەم وڵاتانی ئەو رێکخراوەیە کەمترە. عێراق، سعودیە، ئیمارات و کوەیەت پێکەوە لە ئۆپیک (71%)ی نەوتی رێکخراوەکە بەرهەم دەهێنن کە پشکی سەرجەمیان جگە لە عێراق بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. لە مانگی رابردودا بەرهەمهێنانی نەوتی وڵاتانی ئۆپیک 29 ملیۆن و 170 هەزار بەرمیل بوە لە رۆژێکدا کە پشکی ئێران لەو نەوتە نەگەیشتوەتە (1%). بەهۆی کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمیی و سەپاندنی سزا بەسەر ئێراندا لە ساڵی 2018-ەوە بە بەردەوامی پشکی ئێران لە بەرهەمهێنان و هەناردەی نەوت لە چوارچێوەی رێکخراوی ئۆپیک کەمی کردوە و لە ساڵی 2019 هەناردەی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ کەمتر لە 600 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا دابەزی لە کاتێکدا ئاستی هەناردەی رۆژانەی پێش سزاکان گەیشتبوە زیاتر لە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل. ئێران بەهۆی سزاکانی ئەمریکا و فڕۆشتنی نەوتی وڵاتەی بە نهێنی، ئامارە رەسمییەکانی بەرهەمهێنان و فرۆشی نەوت ئاشکرا ناکات و بە پێی هەندێک راپۆرتی نێودەوڵەتی؛ ئێران بە ناوی عێراق و چەند وڵاتێکی دیکەوە نزیکەی یەک ملیۆن بە رمیل نەوتی رۆژانە لە بازاڕەکانی جیهاندا ساخ دەکاتەوە.

ئەمریکا رایگەیاند لە ماوەی دوو ساڵدا چەکدارانی سەر بە ئێران هێرشیان دژی بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا لە سوریا زیاد کردوە و سیانتۆرێک دەڵێت: لە دوای دەستبەکاربونی بایدن وەک سەرۆکی ئەمریکا هێرشەکان زیادی کردوە. لۆید ئۆستن، وەزیری بەرگریی ئەمریکا لە بەردەم دەستەی هێزە چەکدارەکانی وڵاتەکەی لە ئەنجومەنی پیران رایگەیاند؛ لە دوو ساڵی رابردودا چەکدارانی سەر بە کۆماری ئیسلامی ئێران لە سوریا 83 هێرشیان دژی هێز و بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا لەو وڵاتە ئەنجام داوە. ئەو لە وەڵامی پرسیای تۆم کۆتۆن، سیناتۆری کۆمارییەکان وتی: ئەمریکا لە بەرامبەر ئەو هێرشانەدا تەنها چوار هێرشی ئەنجام داوە چونکە بە وردیی ئامانجەکان دیاریی دەکرێن . ئۆستن رونی کردەوە کاردانەوەکانی وڵاتەکەی بەرامبەر ئەو لایەن و چەکدارانە بوە کە هێرشەکانیان دژی بنکە سەربازییەکان و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا ئەنجام داوە و ئەوەش پێویستی بە زانیاریی ورد و کات هەیە. کۆتۆن، پرسیاری ئەوەشی لە وەزیری بەرگریی وڵاتەکەی کردوە کە ئایا هێرشەکانی چەکدارانی سەر بە ئێران دوای دەستبەکاربونی جۆ بایدن، وەک سەرۆکی ئەمریکا زیادی نەکردوە؟ ئایا هێرشەکانی هەفتەی رابردوی ئێران بۆ سەر بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا وەڵام دراونەتەوە؟ وەزیری بەرگریی ئەمریکا لەگەڵ پشتڕاستکردنەوە هێرشەکان رایگەیاند تا ئێستا وەڵامی ئەو هێرشە نوێیانی چەکدارانی ئێران لە سوریا نەدراونەتەوە لە کاتێکدا سەرچاوەکانی هەواڵی سوریا بڵاویان کردەوە بە هۆی هێرشێکی ئەمریکا بۆسەر بنکەی چەکدارانی سەر بە ئێران لە سوریا 19 چەکدار کوژراون. وەزارەتی بەرگریی ئەمریکا (پنتاگۆن) پێشتر رایگەیاندبو کە رۆژی پێنجشەممەی رابردو لە رێکەوتی 23ی مانگ بەهۆی هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی چەکدارانی سەر بە ئێران بۆ سەر بنکەیەکی سەربازیی ئەمریکا لە سوریا گرێبەستکارێکی ئەمریکی کوژراوە و پێنج سەربازی دیکەش برینداربون و هەر لەو رۆژەدا بنکەیەکی دیکەی سەربازیی هاوبەشی ئەمریکا و هێزەکانی سوریای دیموکرات لە رمێلان لە رۆژئاوای کوردستان کراوەتە ئامانج. دوای راگەیەنراوەکەی پنتاگۆن گروپێکی چەکداریی بە ناوی (لوائـ غالیبون) لە بەیاننامەیەکدا رۆژی یەکشەممەی رابردو هێرشەکانی بۆسەر بنکەیەکی ئەمریکا لە رۆژئاوای کوردستان لە ئەستۆ گرتەوە و رایگەیاندوە؛ تا کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق، بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا بە چەکی پێشکەوتو دەکەنە ئامانج. ئێران رایگەیاندوە ئەگەر ئەمریکا هێرش بکاتە سەر بنکەکانی لە سوریا کاردانەوەی توندیان دەبێت و ئەو وڵاتە دەیەوێت قەیرانەکانی ناوچەکە قوڵتر بکاتەوە. کەیوان خوسەرەوی، وتەبێژی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی ئێران رۆژی شەممەی رابردو رایگەیاند؛ هێرشەکانی رۆژی پێنجشەممە 23ی ئەم مانگە بۆسەر بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا لە سوریا پەیوەندییان بە کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە نەبوە.    

بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینی و روسیاش دەڵێت رێککەوتنی ئەتۆمیی مردوە و تەنها مەرگەکەی راناگەیەنرێت. ئەمڕۆ سێشەممە بەهای یەک دۆلار بەرامبەر تمەن لە بازاڕەکانی ئێراندا گەیشتە 52 هەزار و 200 تمەن کە ئەوەش بەرزترین نرخی 22 رۆژی رابردوی دراوی دۆلارە لە وڵاتەکەدا. دوبارە بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لە کاتێکدا رۆژی یەكشەممە (26/2/2023) بۆ یەكەمجار لە مێژودا بەهای یەك دۆلار لە ئێران گەیشتە 60 هەزار و 50 تمەن و ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی دۆلار لەقەڵەم درا و دواتر بانکی ناوەندیی ئێران بە دەستوەردان لە بازاڕەکان و دەستگیرکردنی ژمارەیەک بازرگان و ئاڵوگۆڕکاری دراو توانیی لە 15 رۆژدا بەهای یەک دۆلار بۆ کەمتر لە 45 هەزار تمەن دابەزێنێت. لە لایەکی دیکەوە میدیا و راگەیاندنەکانی ئێران لەسەر زاری میخائیل ئولیانۆڤ، نوێنەری روسیا لە نەتەوەیەکگرتوەکان بڵاویان کردوەتەوە کە وڵاتانی رۆژئاوا ئامادە نین بگەڕێنەوە بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی 5+1. ئولیانۆڤ وتویەتی: ئەمریکا، بەریتانیا، فەڕەنسا و ئەڵمانیا کە چوار وڵاتی بەشداربوی ناو رێککەوتنەکەن ئامادە نین دانوستانەکان بۆ زیندوکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی لەگەل ئێران دەست پێبکەنەوە بۆیە ئەوان تەنها نایانەوێت مەرگی ئەو رێککەوتنە راگەیەنن. رێککەوتنی ئەتۆمیی زیاترین کاریگەریی لەسەر ئابوریی ئێران هەیە چونکە بەهۆی کشانەوەی ئەمریکا لە ساڵی 2018 لەو رێککەوتنە سزا نێودەوڵەتییەکان دژی کۆماری ئیسلامی ئێران چالاک کراونەتەوە و ئابوریی وڵاتەکەش روبەڕوی قەیران بوەتەوە.

لە کاتێکدا کە نزیکەی مانگێک و نیوێک بۆ هەڵبژاردنەکانی ١٤ی ئایاری تورکیا ماوە، کۆمپانیاکانی راپرسی لەو وڵاتە، بە ئاشکرایی باسی شکستی رەجەب تەیب ئەردۆغان کاندیدی دەسەڵات لەبەرامبەر کەمال کلچدارئۆغلۆ کاندیدی ئۆپۆزسیۆن دەکەن. لەم بارەیەوە محەمەد پۆتەکی بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای (ئۆ ئاڕ جی)، پرۆفیسۆر دکتور ئوزەر سەنجار بەڕێوەبەری کۆمپانیای میترۆپۆل و کەمال ئوزکیراز دامەزرێنەری کۆمپانیای ئەڤراسیا کە هەرسێکیان گەورەترین و باوەڕپێکراوترین کۆمپانیای بواری راپرسی و لێکۆلینەوەن، لەم بارەیەوە بۆ مالپەڕی ئارتی گەرچەک -ی نزیک لە هەدەپە قسەیان کرد. محەمەد پۆتەکی بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای (ئۆ ئاڕ جی) دەڵێت، " لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا، هاوپەیمانی کۆمار (ئاکەپە و مەهەپە)، زیاتر لە ١٠٪ی دەنگەکانی کەمکردووە. پێشتر هاوپەیمانێتیەکە رێژەی ٥٣٪ی دەنگەکانی بەدەست دەهێنا، بەڵام لە ئێستادا رێژەی دەنگەکانی لەنیوان ٣٨٪ و ٤٠٪دایە. پۆتەکی باسی ئەوە دەکات کە هۆکارەکانی سەرەکی کەمبوونی رێژەی دەنگی هاوپەیمانی کۆمار دەگەڕێتەوە بۆ خراپی دۆخی ئابوری، نادادپەروەری و کێشەی کۆچبەران. هەروەها گەنجەکانیش خۆیان بە وڵاتانی پێشکەوتوو بەراود دەکەن و بێهیوابوونێک دروست بووە. هەروەها هۆکارێکی دیکەش ئەوەیە کە ئیدی هاوپەیمانی گەل (جەهەپە و پێنج پارتی دیکەی ئۆپۆزسیۆن) بەتەنیا نین و هەدەپە، پارتی سەرکەوتن و پارتی نیشتیمانیش، ئۆپۆزسیۆنی سەرەکین لە تورکیا و دەنگی هەمووان پێکەوە دەگاتە نزیکەی ٦٠٪. لەلایەکی دیکەوە، پرۆفیسۆر دکتور ئوزەر سەنجار بەڕێوەبەری کۆمپانیای میترۆپۆل لەم بارەیەوە رایگەیاند، بەگوێرەی راپرسیەکانیان دەنگی هاوپەیمانی گەل (ئۆپۆزسیۆن) ٤٣.٥٪ دەبێت و پێدەچێت، ژمارەی کورسیەکانی بگاتە ٣٠١ کورسی پەرلەمان و وتی، " ساڵی رابردوو، بەگوێرەی راپرسیەکان کەمال کلچدارئۆغلۆ کاندیدی ئۆپۆزسیۆن لەدوای رەجەب تەیب ئەردۆغان کاندیدی دەسەڵاتەوە بووە، بەڵام بەهۆی کارکردنی بەردەوامی کلچدارئۆ‌غلۆ و خۆماندووکردنی لە ئێستادا کلچدارئۆغلۆ بە رێژەی ٢.٥٪ ئەردۆغانی تێپەڕاندووە و بەگوێرەی پێشبینیەکان، کلچدارئۆغلۆ دەتوانێت لە خولی یەکەمی هەڵبژاردندا سەربکەوێت. کەمال ئوزکیراز دامەزرێنەری کۆمپانیای ئەڤراسیاش لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی تورکیادا دەڵێت، " پشتگیری پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) لە هەڵبژاردنەکاندا بۆ کلچدارئۆغلۆ زۆر گرنگە. بەر لەوەی قەیرانی کاندید لەنێو هاوپەیمانی گەلدا چارەسەر بکرێت، رێژەیەکی کەم لە دەنگدەرانی هەدەپە ئامادەبوون دەنگ بە کاندیدی هاوپەیمانێتیەکە بدەن، بەڵام دوای چارەسەرکردنی قەیرانی کاندیدی و چاوپێکەوتنەکانی هەدەپە و کلچدارئۆغلۆ، ٩٤٪ی دەنگدەرانی هەدەپە ئامادەن کە دەنگ بە کلچدارئۆغلۆ بدەن کە رێژەی دنگی هەدەپە بەگوێرەی راپرسیەکان نزیکەی ١٢.٥٪ دەبێت.

نرخی زەوی و شوێنی نیشتەجێبون لە ئێران بەرز دەبێتەوە و نرخی یەک مەتر زەویی نیشتەجێبون لە پایتەختی وڵاتەکە دەگاتە زیاتر لە هەزار و 700 دۆلار کە نزیکەی سێ هێندەی نرخی زەوی لە پایتەختی سعودیەیە. لە ئامارە رەسمییەکانی ئێراندا دەرکەوتوە ناوەندی نرخی یەک مەتر زەوی تایبەت بە نیشتەجێبون لە شاری تاران-ی پایتەخت گەیشتوەتە هەزار دۆلار و لە ناوچەکانی باکور و هەندێک شوێنی دیکەی ئەو شارە نرخی یەک مەتر زەوی بۆ هەزار و 776 دۆلار کە ئەوەش زیاترین بەرزبونەوەی نرخی 30 ساڵی رابردوی زەوییە لەو شارە. پێگەی (نەود ئیقتیساد) بە پێی ئامارەکان ئاشکرای کردوە لە ماوەی ئەو 30 ساڵەدا نرخی یەک مەتر زەوی نیشتەجێبون لە تاران زیاتر لە هەزار و 110 هێندە بەرز بوەتەوە و ئەو نرخە نزیکەی سێ هێندەی نرخی زەوی نیشتەجێبونە لە شاری ریاز پایتەختی سعودیە. لە راپۆرتی ئەو پێکەیەدا نرخی یەک مەتر زەوی نیشتەجێبون لە ریاز بە 638 دۆلار خەمڵێنراوە. بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لە بەرامبەر تمەن بوەتە هۆی بەرزبونەوەی نرخی زەوی لە ئێران و دانیشتوان و کرێنشینیانی شاری تاران بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی کرێی خانو ناچارن لە گەڕەکە هەژارنشینەکان خانو بەکرێ بگرن. لە ئامارەکانی ساڵی 2021 ژمارەی دانیشتوانی تاران نۆ ملیۆن و 39 هەزار کەس بوە لە کاتێکدا لە ئامارەکانی ساڵی 2016 ژمارەی دانیشتوانی ئەو شارەی ئێران زیاتر لە 13 ملیۆن و 267 هەزار کەس بوە کە بە دووەمین شاری قەرەباڵخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و 34ەمین شاری قەرەباڵخی جیهان ئەژمار دەکرێت.  

لە پشوەکانی نەورۆز روداوەکانی هاتوچۆ لە ئێران زۆر بوە و فەرماندەی گشتی هێزەکانی پۆلیسی وڵاتەکەش دەڵێت زیاتر لە 500 کەس لە روداوی پێکدادنی ئۆتۆمبێلدا گیانیان لەدەست داوە. ئەحمەدڕەزا رادان، فەرماندەی گشتیی هێزەکانی پۆلیسی ئێران، رایگەیاند؛ 15ی ئەم مانگەوەوە و لە ماوەی 13 رۆژدا زیاتر لە 290 ملیۆن هاتوچۆی ئۆتۆمبێل لە رێگای نێوان شارەکانی وڵاتەکەدا تۆمار کراوە کە بەراورد بە ساڵانی رابردو بەرزبونەوەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە. بە وتەی رادان لە ماوەی ئەو 13 رۆژدا زیاتر لە 500 کەس بە روداوەکانی هاتوچۆ گیانیان لەدەستداوە و هۆکاری زۆرینەی روداوەکانیشی بە تیژڕەوەیی لەقەڵەم داوە. پێشتر ئەحمەد شیرانی، سەرۆکی ناوەندی زانیاریی و کۆنتڕۆڵی هاتوچۆ لە ئێران رایگەیاندبوە کە لە سێ رۆژی سەرەتای پشوەکانی نەورۆز بەهۆی 111 روداوی هاتوچۆ، 125 کەس گیانیان لەدەستداوە و نزیکەی دوو هەزار و 895 کەس برینداربون. بە وتەی شیرانی ئامارەکانی روداوی هاتوچۆ لە ئێران زۆر مەترسیدارن و ئەمساڵ رێژەی گەشتەکانی تایبەت بە نەورۆز 12% بەراورد بە ساڵی رابردو زیادی کردوە کە پێدەچێت ئەوەش هۆکارێک بێت بۆ بەرزبونەوەی ژمارەی قوربانییانی روداوەکانی هاتوچۆ.  

کەنەدا قۆناغێکی دیکەی سزاکانی وڵاتەکەی دژی دامەزراوە و بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێران راگەیاند و وەزیری دەرەوەی وڵاتەکەش داوا لە دەسەڵاتی تاران دەکات توندوتیژیی دژی خۆپیشاندەران و ناڕەزایەتییەکان راگرێت. وەزارەتی دەرەوەی کەنەدا ئەمڕۆ دوشەممە لە بەیاننامەیەکدا دەیەمین پاکەیجی سزاکانی دژی دوو دامەزراوە و هەشت فەرماندەی ئەمنیی و سەربازیی کۆماری ئیسلامی ئێران ئاشکرا کرد. لە بەیاننامەی وەزارەتی دەروەی کەنەدا هاتوە: ژمارەیەک لە فەرماندەکانی سوپای پاسداران و هێزە ئەمنییەکان و پۆلیسی ئێران بەهۆی پێشێلکردنی بەرچاوی مافەکانی مرۆڤ خراونەتە قۆناغی دیەمی لیستی ئەو سزایانەی کە لە تشرینی یەکەمی ساڵی رابردوەوە راگەیەنراوە. ئاماژە بەوە کراوە چەند بەرپرسێکی باڵای سەربازیی دیکەی کۆماری ئیسلامی بەهۆی دروستکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و موشەکی بالیستی خراونەتە لیستی سزاکانەوە. بە پێی بەیاننامەکەی وەزارەتی دەرەوەی کەنەدا؛ دوو دامەزراوەی ئەو وڵاتەش کە دەستیان هەبوە لە چاودێریکردنی هێڵەکانی مۆبایل و ئینتەرنێت بە مەبەستی سەرکوتی ناڕەزایەتییەکان و پشتیوانی لە دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی خراونەتە لیستی سزاکانەوە. هاوکات مێلانی جۆلی، وەزیری دەرەوەی کەنەدا لە وتارێکیدا وتی: داوا لە رژێمی ئێران دەکەین سەرکوتی بێبەزەییانەی خەڵک راگرێت و بە نیازپاکییەوە گوێ لە داواکارییەکانیان بگرێت. کەنەدا لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی دوای مەرگی ژینا ئەمینی تا ئێستا 10 قۆناغی سزاکانی وڵاتەکەی دژی بەرپرسانی و دامەزراوەکانی کۆماری ئیسلامی راگەیاندوە.

سەلاحەدین دەمیرتاش رایگەیاند، هاوپەیمانی کۆمار (دەسەڵات) لە مێژووی سیاسەتی تورکیادا، راستڕەوترین و دواکەتووترین بەرەیە و بووەتە هاوپەیمانی تالیبان. سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) لە وتارێکدا ئاماژەی بە دۆخی هەڵبژاردن لە تورکیا کرد و وتی، " هاوپەیمانی کۆمار (دەسەڵات) لە مێژووی سیاسەتی تورکیادا، راستڕەوترین و دواکەتووترین بەرەیە و بۆ هاوپەیمانی تالیبان گۆڕاوە. ئەم هاوپەیمانێتیەی تالیبان، دەیەوێت لەسەدا ٥١ی دەنگەکان بەدەست بهێنێت و لە پەرلەمان قۆڕخ بکات." دەمیرتاش ئاماژەی بەوەکرد، وڵاتیان بەرەو وێرانەیەک برد. هیچ پرۆژەیەکی چارەسەریان نییە و ئەگەر تاوەکو ئێستاش بانگەشەی ئەوە دەکەن کە لە هەڵبژاردنەکاندا سەردەکەون، ئەمە کەموکورتی و بەرپرسیاری ئۆپۆزسیۆنە و دەڵێت، " پێویستە ئۆپۆزسیۆن هەموو هێزەکەی بۆ ئاوەدانکردنەوەی شارەکان، ئابوری، دیموکراسی، دادپەروەری، کشتوکاڵ، ئاژەڵداری، گەشتیاری پەروەردە و تەندروستی خەرج بکات. هەروەها دەبێت لە بەرامبەر هاوپەیمانی تالیباندا گەل ئاگادار بکاتەوە." لە بەشێکی دیکەی وتارەکەیدا دەمیرتاش ئاماژەی بەوەکرد، " دیارە کە هاوپەیمانی تالیبان، پرۆسەی بانگەشەی هەڵبژاردنەکان لەسەر بناغەی رەشکردنی بەرامبەر و ئۆپراسیۆنەکان بەڕێوە دەبات. دیارە کە لە بانگەشەکەدا هەدەپە وەک دوژمن پێناسەی بۆکراوە. هەدەپە پێویستە لە بەرامبەر ئەم دۆخە هۆشیار و وریا بێت و بە باشی سیاسەتی چارەسەری خۆی بۆ هەموو تورکیا روون بکاتەوە. جگە لەوە لە بەرەی ئۆپۆزسیۆنیش هەندێک لایەن هەدەپە وەک دوژمن دەبینن. ئەو کەسانە کە لە چوارچێوەی فاشیزم و نەژادپەرستی بیر دەکەنەوە، وەها دەزانن تورکیا موڵکی باوکیانە. ئەو لایەنانە کاتێک گوێیان لە وشەی 'کورد' دەبێت، موی گیانیان هەڵدەستێت و پێیان باشترە لەگەڵ ئەردۆغاندا بن. لە بری ئەوەی کوردێک هەڵبژێرن کە داوای دیموکراسی و ئاشتی دەکات، دەچن هاوپەیمانی تالیبان هەڵدەبژێرن کە تاوەکو ئێستاش نازانن، گەورەترین هەڵبژاردن لەدەست دەدەن. دەمیرتاش هەروەها بانگەوازی لە هاوڵاتیانی تورکیا کرد کە لە هەڵبژاردنەکاندا دوو رێگەیان هەیە، یان ئەفغانستان هەڵدەبژێرن یان سویسرا و وتی، " ئێوەی هاوڵاتی وڵامی ئەم پرسیارە دەدەنەوە، چونکە مۆرەکە لای ئێوەیە."

لە ئامارەکانی ئێراندا ئاشکرا دەبێت لە یەکساڵدا هەڵاوسانی ئابوریی بەشێوەیەکی بەرچاو بەرز دەبێتەوە و ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی هەڵاوسان لە مێژوی 50 ساڵی وڵاتەکەدا لەقەڵەم دەدرێت. بانکی ناوەندیی ئێران ئەمڕۆ یەکشەممە ئامارەکانی مانگی رابردوی ئەو وڵاتەی بڵاو کردوە کە تا ئێستا هەڵاوسانی ئابوریی بەراورد بە هەمان مانگ لە ساڵی رابردودا 63.9% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. بە پێی ئامارەکانی بانکی ناوەندیی هەڵاوسانی ئابوریی لە 21 مانگی رابردو تا 22ی ئەم مانگە لە ئێران، هەڵاوسانی ئابوریی گەیشتوەتە 46.5% کە ئەوەش بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی 2022دا هەڵاوسانی ئابوریی نزیکەی 70% بەرز بوەتەوە. ئاماژە بەوە کراوە لە مانگی ئازاری ئەم ساڵدا زۆرترین بەرزبونەوەی نرخی کاڵا و شتومەک لە بازاڕەکانی ئێران تۆمار کراوە و ئەوەش زیاترین هەڵاوسانی یەک مانگی، 50 ساڵی مێژوی وڵاتەکەی لێکەوتوەتەوە. هەڵاوسانی ئابوریی ئێران لە کاتێکدا لە ئەمساڵدا بەهای تمەن نزمترین ئاستی بەرامبەر دۆلار و زۆربەی دراوەکانی جیهان تۆمار کرد و لە یەكشەممە (26/2/2023) بۆ یەكەمجار لە مێژودا بەهای یەك دۆلار لە ئێران گەیشتە 60 هەزار و 50 تمەن و ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی دۆلار لەقەڵەم درا. دراوی تمەن نزیکەی 96%ی بەهاکەی لە بەرامبەر دراوی دۆلاردا لەدستداوە و ئەوەش وا دەکات بە بەردەوامیی هەڵاوسانی ئابوریی ئێران بەرز ببێتەوە.

هاوڵاتی لەدوای بڕیارەکەی فڕەنسا سەبارەت بە راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکیەوە، وەزیری نەوتی عێراق ئەمڕۆ یەکشەممە سەرۆکایەتی کۆبونەوەیەکی  لەگەڵ شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان کرد. بەگوێرەی راگەیەندراوێکی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە کۆبوونەوەکەدا میکانزم و پێشهاتی نوێی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان تاوتوێکرا، هاوکات  هەریەک لە حەیان عەبدولغەنی جێگری سەرۆک وەزیران بۆ کاروباری وزە و وەزیری نەوتی عێراق لەگەڵ شاندی حکومەتی هەرێم کۆبۆوە کە شاندەکە لە کەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتیەکان بەوەکالەت، ئومێد سەباح سەرۆکی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم، فارس عیسا نوێنەری حکومەتی هەرێم لە بەغدا پێکهاتبوو. هەر بەگوێرەی راگەیەندراوەکە، لە کۆبوونەوەکەدا میکانزم و پێشهاتی نوێی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان تاوتوێکرا، ئەمەش دوابەدوای بڕیارەکەی رۆژی پێنجشەممەی رابردوو 23ـی ئاداری 2023ـی دەستەی دادوەرانی ژووری بازرگانیی نێودەوڵەتی لە پاریس، سەبارەت بە لێکۆڵینەوە لە داوایەکی عێراق کە لە دژی تورکیا بەرزیکردبووە، بەهۆی سەرپێچیکردنی رێککەوتنی ساڵی 1973ـی هێڵی بۆڕیی عێراق و تورکیا، کە لە دەقەکەیدا هاتوو "پێویستە حکومەتی تورکیا، گوێڕایەڵی رێنماییەکانی لایەنی عێراقی بێت لەبارەی نەوتی خاوی هەناردەکراوی عێراق بۆ سەرجەم ناوەندەکانی کۆگاکردن و رۆیشتن و وێستگەی کۆتایی". هەروەها لە کۆبوونەوەکەدا بریکاری وەزارەتی نەوت بۆ کاروباری دەرهێنان و بریکاری وەزارەت بۆ کاروباری دابەشکردن، بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای بە بازاڕکردن و بەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی ئابووریی و یاسایی و بەڕێوەبەری نووسینگەی راگەیاندن و گەیاندنی حکومی و ژمارەیەک بەرپرسانی فەرمانگە پەیوەندارەکان ئامادەبوون. ئەمەش لە دوای ئەوە دێت، لە رۆژی رابردوو وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، دۆسیەی هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ تورکیا، لەلایەن دادگای نێودەوڵەتی لە پاریسی پایتەختی فەرەنسا یەکلایی کراوەتەوە و کۆماری عێراق براوەیە و دادگای پاریس بە فەرمی رایگەیاند، تورکیا پێشێلکاری لە رێکەوتننامەی هێڵی بۆرییە نەوتەکانی عێراق کردووە. دواتر نوسینگەی گواستنەوەی نەوتی عێراقی نووسراوێکی ئاڕاستەی بەندەری جەیهان کرد بۆ راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم و تورکیاش بە بڕیارەکانی دادگای پاریس پابەندبوو. لەو بارەیەوە حکومەتی هەرێم رایگەیاند، بریاری دادگای فەرەنسی لە بەرژەوەندی حکومەتی عێراق دژی تورکیا، رێگر نابێت لە پەیوەندیەکانی نێوان هەرێم لەگەڵ حکومەتی بەغدا. وتیشی، "سەردانی بەغدا دەکەینەوە بۆ گفتوگۆ و چارەسەرکردنی بابەتەکانی پەیوەندیدار بەو پرسە".