كۆشكی سپی: ڕاگرتنی شەڕ لە لوبنان نزیكبۆتەوە

هاوڵاتی لەكاتێكدا عێراق یەكێكە لەوڵاتە نەوتییە گەورەكانی جیهان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڵام بەدەست هاوردەكردنی غازو سوتان و بەفیڕۆچوونی غازەوە دەناڵێنێت و ساڵانە 12 ملیار دۆلار زیان دەكات، بەرپرسانی عێراقیش دەڵێن لە دوو ساڵی ئایندەدا سوتان و بەفێڕۆدانی غازی پەیوەندیدار لەكێڵگە نەوتیەكان بگەیەننە سفر، سەرۆك وەزیرانی عێراقیش رایدەگەیەنێت هەرچەندە وڵاتەكەی رۆژانە زیاتر لە چوار ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە دەكات بەڵام كێشەی بەرهەمە نەوتییەكانی هەیە، لەكەربەلاش گەورەترین پاڵاوگەی بەرهەمە نەوتییەكان كرایەوە كە توانای دابینكردنی لەسەدا 70ی پێداویستی بەرهەمە نەوتییەكانی عێراقی هەیە، لەپارێزگای ئەنباریش بۆ یەكەمجار پرۆسەی بەرهەمهێنانی گازی سرووشتی لەكێڵگەی عەكاز دەستیپێكرد كەزیاتر لە40 ساڵ لەمەوپێش دۆزراوەتەوە. بەوتەی مەزهەر محەممەد ساڵح راوێژكاری دارایی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەو زیانانەی عێراق لەئەنجامی هاوردەكردنی غاز بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی كارەبا، یان سووتاندنی غازی پەیوەندیدار لە كێڵگەكانی ناوەڕاست و باشوورەوە دروستدەبن، ساڵانە بە نزیكەی 12 ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت، تێچووشی گەورەیە لەسەر سەرچاوە نەوتییەكان، سەرچاوە داراییەكانی وڵات. ئەو راوێژكارە بڕواشی وایە لەماوەی دوو ساڵی داهاتوودا سووتانی غازی پەیوەندیدار بگاتە سفرو بەكارهێنانی دەگاتە 100%. لەمانگی شوباتی رابووردووش، محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندبوو كە لەماوەی سێ ساڵی داهاتوودا عێراق پێویستی بەهاوردەكردنی غاز نابێت و خۆی پێداویستی خۆی دابین دەكات. یەكێكیش لەو بوارانەی عێراق دەبێت غازەكە بخاتە خزمەتییەوە بواری كارەبایە، كە لەئێستادا عێراق گەورەترین گرفتی كارەبای هەیە بەجۆرێك لەهاویندا پێویستی بە 30 هەزار مێگاوات كارەبا هەیە كەچی ئێستا 16 هەزار مێگاوات بەرهەمدەهێنێت و چاوەڕوانیش دەكرێت لەساڵی 2050 بەهۆی زۆربوونی ژمارەی دانیشتوانییەوە پێداویستییەكانی زیاتر بێت. سودنەبینی عێراق لەغازەكەی لەساڵانی رابووردوودا گرفتێكی گەورەبووەو باسكراوە، بەڵام لەساڵی 2010ەوە عێراق رێككەوتنی لەگەڵ بانكی نێودەوڵەتی كردووە بۆ ئەوەی لەساڵی 2030 رێژەی سوتانی غازی پەیوەندیدار بەدەرهێنانی نەوتەوە بگاتە سفر، هەروەها لەساڵانی 2009 بۆ 2014 چەندین رێككەوتننامەی لەگەڵ كۆمپانیاكاندا كردووە بۆ ئەوەی سود لەغازی كێڵگەكانی ناسریەو بەسرە بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا ببینێت، بەڵام سەركەوتوو نەبووە، بەبڕوای شارەزایانیش ئەگەربێت كاربكرێت بۆ بەدەستهێنانی ئەو ئامانجە ئەوا تاوەكو ساڵی 2030 رێژەی غازی سووتاو دەگاتە سفر. بەپێی ئامارە نێودەوڵەتییەكانیش عێراق لەناو ئەو نۆ دەوڵەتەدایە كە بەرپرسن لەزۆرینەی سوتاندنەكانی غازو بەپێی داتاكانی بانكی نێودەوڵەتیش لەساڵی 2020 قەبارەی غازی سوتاو لەعێراقدا 17.374 ملیۆن مەترسێجا بووە. هاوكات لەئێستادا عێراق پشت بەهاوردەكردنی غاز لەئێرانەوە دەبەستێت بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا، بەجۆرێك عێراق 14 هەزار مێگاوات بەرهەمدەهێنێت لەناوخۆداو چوار هەزار مێگاوات لەڕێگای هاوردەكردنی غازەوە لەئێران بەرهەمدەهێنێت كە لەسەدا 80ی هەناردەی كارەبای ئێران بۆ دەرەوە ئەژماردەكرێت، ئەمەش بەبڕوای چاودێرانی سیاسی وەك كارتێكی فشاری ئێران بۆ سەر عێراق وەسفدەكرێـت بەوەی زۆرجار ئێران غازەكە دەگرنەوەو كەمی كارەبا سەرهەڵدەدات. لەمیانی بەڕێوەچوونی ئاهەنگی كردنەوەی پاڵاوگەی كەربەلا، محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاند هەرچەندە وڵاتەكەی رۆژانە زیاتر لە چوار ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە دەكات بەڵام كێشەی بەرهەمە نەوتییەكانی هەیە، سوودانی ئاماژەشی بەوەكرد پێویستە عێراق وەبەرهێنان لەسامانە سرووشتییەكانیدا بكات بۆ ئەوەی پێداویستییەكانی دابین بكات و جەختیشی لەوەكردەوە پاڵاوگەی كەربەلا لەسەدا 60 بۆ 70ی پێداویستی عێراق لەبەرهەمە نەوتییەكان دابیندەكات كە ساڵانە سێ ملیار دۆلاری بۆ هاوردەكردنی خەرج دەكات. -پاڵاوگەی كەربەلا رۆژانە توانای پاڵاوتنی 140 هەزار بەرمیل نەوتی بەنوێترین تایبەتمەندییە ئەوروپییەكان هەیە، یەكەم پااوگەیە لەعێراقدا بەو تایبەتمەندیانە.  -لەئێستادا لەسەدا 60 ی پاڵاوگەكە كەوتۆتە كارو لەمانگی تەمموزی داهاتوو بەتەواوەتی دەكەوێتە كار. -رێژەی ئۆكتانی بەنزینەكەی 95 -توانای بەرهەمهێنانی 200 مێگاوات كارەبای هەیەو 60 مێگا دەداتە كارەبای نیشتیمانی -رۆژانە توانای بەرهەمهێنانی (9 ملیۆن لیتر بەنزین، 4 ملیۆن لیتر گاز، غازی شل 750 تۆن، سوتەمەنی قورس 8 ملیۆن لیتر، كیرۆسین 3 ملیۆن لیتر، كیبریت 360 تۆن)ی هەیە. -پەیڕەوی لەڕێنماییە ژینگەییە جیهانییەكان دەكات -33 یەكەی تەشغیلی و خزمەتگوزاری و گەنجینەیی بەتوانای گەورەوە -كۆگای گەورەو كارگەیەكی پڕكردنی غاز - 100 یەكەی نیشتەجێبوون و كۆمەڵگای نیشتەجێبوون هەر لەدرێژەی هەوڵەكانی عێراق بۆ پەرەپێدانی غاز لەچەند رۆژی رابووردوودا بۆ یەكەمجار پرۆسەی بەرهەمهێنانی غازی سرووشتی لەكێڵگەی عەكاز بەبڕی 60 ملیۆن پێ سێجا لەڕۆژێكدا، كەدەكاتە نزیكەی یەك ملیۆن و 700 هەزار مەترسێجا. لەپارێزگای ئەنبار دەستیپێكرد كە كێڵگەكە 42 ساڵ لەمەوبەر دۆزراوەتەوەو یەدەگەكەی بەپێنج ترلیۆن مەترسێجا دەخەمڵێندرێت. كێڵگەی عەكاز كە لەساڵی 1981 دۆزراوەتەوە، یەدەگەكەی بەپێنج ترلیۆن مەترسێجا دەخەمڵێندرێت، لەساڵی 2011دا گرێبەستی بەرهەمهێنانی گازی سرووشتیی ئەو كێڵگەیە درایە كۆمپانیایەكی كۆریای باشوور، بەڵام لەپاش تەواوكردنی 60%ـی كارەكانی بەهۆی شەڕی داعش كێڵگەكەی بەجێهێشت و وەزارەتی نەوت ئەركی بەرهەمهێنانی گرتەئەستۆ. بەپێی وتەی وەزیری نەوتی عێراق ئەو بڕە گازە سرووشتییەی لەكێڵگەی عەكاز بەرهەمدەهێندرێت بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا لەوێستگەی كارەبای عەكاز بەكاردەهێندرێت بۆ بەدەستخستنی 90 بۆ 95 مێگاوات كارەبا.

هاوڵاتی ئێران دوای ساڵی 2019 نزیكەی 36 ملیار دۆلاری لەعێراق بلۆك كراوەو بەرپرسانی بەغداد 18 ملیار دۆلاریان پشتڕاست كردووەتەوەو دەنگۆیەكیش هەیە كەئەو بڕە لە 10 ملیار دۆلار كەمترەو لەماوەی رابردوودا بەئاگاداریی ئەمریكا تەنها 500 ملیۆن دۆلار لەو پارانە ئازاد كراوە، هاوكات هەڵوێستەكانی ئەمریكاو پەیوەستبوونی عێراق بەسیستمی بەسویفت (SWIFT) و بەهۆكاری سەرەكیی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تومەن دەزانرێت سەرەڕای ئەو پارە بلۆككراوانە ئێران پێویستیی بەدۆلار هەیەو دوای ئەوەی كەتاڵیبان گەڕایەوە ئەفغانستان بازاڕی گەورە لەو وڵاتە بۆ بەدەستهێنان دۆلاری لەدەستداوەو ئەوەش وایكرد راكێشانی دۆلار لەڕێگەی دەڵاڵ و تەنانەت بەرپرسانیشەوە لەعێراق بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبكاتەوەو تائێستا بازاڕەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان گیرۆدەی ئەو كەف و كوڵەن كەئێران لەبازاڕی دراوەكاندا دروستیكردووە. بەرپرسێكی كۆماری ئیسلامی ئێران ئاشكرایكردووە بانكی ناوەندیی وڵاتەكە بەپشتبەستن بەو پارەو قەرزانەی ئێران لەعێراق هەیەتی بڕیاری داوە چاپكردنی دراوی تومەن بەرزبكاتەوەو ئەوەش زیانی گەورەی لێدەكەوێتەوە چونكە چارەنووسی ئەو پارانە ناڕوونە. محەمەد كازم ئال سادق، باڵیۆزی كۆماری ئیسلامی ئێران لەعێراق وتوویەتی قەرزەكانی كارەباو غازی ئێستای عێراق زیاترە لە 11 ملیار دۆلارو پێویستە بەڕێوشوێنی تایبەت رادەستبكرێتەوە ئەو لێدوانەش لەكاتێكدایە ئێران تائێستاش یەك لەسەر سێی كارەباو غازی عێراق دابین دەكات و بەبەردەوامی قەرزی كارەباو غاز لەسەر عێراق زیاددەكەن. ئێران ساڵانە چوار هەزار مێگاوات كارەبا بەعێراق دەفرۆشێت كەناتوانێت ئەو پارانەش راستەوخۆ وەربگرێت چونكە دەبێت ئەمریكا بڕیار لەڕادەستكردنی ئەو پارانە بدات. ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازی ئێران بۆ عێراق دەگاتە نزیكەی 50 ملیۆن مەترسێجا بەڵام هەندێكجار ئەو بڕە بەبیانووی جیاوازە تاهەشت ملیۆن مەترسێجا كەمدەكرێتەوە، كەئەوەش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی زیاتر لەپێنج هەزار مێگاوات كارەبای عێراق. پێشترو لەساڵی 2022،  ئێران بڕی یەك ملیارو 600 ملیۆن دۆلاری بۆ فرۆشتنی غاز لەعێراق وەرگرتووەتەوە كەئەوەش راستەوخۆ رادەست نەكراوە چونكە یەحیا ئال ئیسحاق، سەرۆكی ژوری هاوبەشی بازرگانیی ئێران و عێراق روونیكردووەتەوە كەئەو قەرزانە بەدوو رێگە رادەستی ئێران دەكرێنەوە، كەیەكێكیان لەڕێگەی كاش و حەواڵەكردنەوەیەو رێگەیەكی دیكەش كڕینی ئەو كاڵاو پێداویستیانەی ئێرانە لەڕێگای عێراقەوە واتە ئێران ئەو كاڵاو پێدوایستییانەی وڵاتەكەی لەدەرەوە بەپارەی عێراق هاوردە دەكات لەجیاتی پێدانەوەی قەرزی غازو كارەبا.   ئێران چاپكردنی تومەن بەپشتیوانیی عێراق بەرزدەكاتەوە بانكی ناوەندیی ئێران لەناوەڕاستی مانگی رابردوودا دراوی 200 هەزار تومەنی خستووەتەوە بازاڕەوەو تەنها لەتاران بڕی 900 ملیار تومەن لەو دراوەی خستە بازاڕەوەو لەپارێزگاكانی دیكەش بری 700 ملیار دۆلار لەو دراوە بەسەر بانكەكاندا دابەشدەكرێت بۆ ئەوەی لەلایەن خەڵكەوە بەكاربهێنرێت. پێشتر لەئێران دراوی چەكی 50 هەزار تومەنی و 100 هەزار تومەنی وەك دراوی قورس بەكاردەهێنران و لەئەمڕۆ دووشەممەوە ئەو دراوە نوێیەش بەكاردەهێنرێت. ئاشكراكردنی ئەو دراوە 200 هەزار تومەنییە لەلایەن بانكی ناوەندییەوە ئاماژەیە بەبەرزبوونەوەی رێژەی چاپكردنی دراوی تومەن لەو وڵاتە كەئەوەش بەرزبوونەوەی هەڵاوسانی ئابوری لێدەكەوێتەوە. لەئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران دەركەوتووە پارەی چاپكراوی ساڵی 2022 بڕی نەختینەی ئێران شەش ترلیۆن و 36 ملیار تومەن بووەو تەنها لەمانگێكدا واتە لەمانگی كۆتایی ئەو ساڵەدا بەڕێژەی 2.2% بەرزبووەتەوە كەدەكاتە 130 ملیارو 700 ملیۆن تومەن و بەگشتی لەساڵێكدا چاپكردنی دراوی تومەن 34.1% بەرزبووەتەوە كەدەكاتە یەك ترلیۆن و 535 ملیار تومەن. راوێژكاری محەمەد موخبێر، جێگری سەرۆك كۆماری ئێران لەنامەیەكی نهێنیدا بۆ جێگری سەرۆك كۆماری ئێران ئاماژەی بەوەكردووە كەنزیكەی هەشت ملیارو 500 ملیۆن دۆلار لەپارەی وڵاتەكە لەبانكەكانی عێراقدان بەبێ ئەوەی هیچ قازانجێكی هەبێت یان بتوانرێت مامەڵەی پێوەبكرێت، بەڵام بانكی ناوەندیی بەپشتبەستن بەو پارانە دەستیكردووە بەچاپكردنی دراوی تومەن و ئەوەش زیان بەئابوریی وڵاتەكە دەگەیەنێت. پێگەی (ئیقتیساد 24) لەئێران بڵاویكردەوە؛ هەواڵەكان سەبارەت بەچالاك نەكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و هەڵوێستەكانی ئەمریكا بەرامبەر تاران و پەیوەستبوونی عێراق بەسیستمی پەیوەندیی نێودەوڵەتیی ئابوریی جیهان ناسراو بەسویفت (SWIFT) هۆكاری سەرەكیی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تومەنە. شارەزایانی ئابوریی ئاماژەیان بەوەكردووە ئاشكراكردنی دراوێكی قورسی لەشێوەی 200 هەزار تومەن ئاماژەی دابەزینی زیاتری دراوی تومەن لەئاستی جیهانداو تومەن تەنها لەبەرامبەر دۆلاردا نزیكەی 96%ی بەهاكەی لەدەستداوە كە 75%ی پەیوەندیی بەیەك ساڵی رابردووەوە هەیە. پلانی 20 ملیار دۆلاریی ئێران بۆ عێراق سەرناگرێت حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشووی ئێران لەدیدارێكیدا ساڵی 2020 لەگەڵ فواد حسێن، وەزیری دەرەوەی عێراق جەختی لەوەكردەوە كەئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئەو دوو وڵاتە دەبێت بگاتە 20 ملیار دۆلار لەكاتێكدا ئەو ساڵە بەبڕی 22 ملیۆن و 300 هەزار تۆن كاڵا بەبەهای شەش ملیارو 300 ملیۆن دۆلار كاڵای ئێرانیی رەوانەی عێراق كرا سەرەڕای ئەوەی سزا ئابورییەكانی ئەمریكا دژی تاران تووندتر ببووەوە. لەنوێترین ئاماری گومرگی ئێران ئاماژە بەوەكراوە ساڵی 2022 ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی وڵاتەكە لەگەڵ عێراق 20% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە، بۆیە دوای زیاتر لەدوو ساڵ پلانی تاران بۆ ئاڵوگۆڕی 20 ملیار دۆلاری لەگەڵ عێراق پێكەوتنی ئەوتۆی بەخۆیەوە نەببینیوە. بەپێی ئامارەكان ئەمساڵ روحەڵا لەتیفی، وتەبێژی دەستەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و گەشەی بازرگانیی لەوەزارەتی پیشەسازی و بازرگانیی ئێران بە میدیای وڵاتەكەی راگەیاندووە؛ ئاستی بازرگانیی ئێران لەماوەی 11 مانگدا لەگەڵ 15 وڵاتی دراوسێ بە رێژەی 20% بەرزبووەتەوە كە بەراورد بە 11 مانگی ساڵی رابردو واتە 2021 بەڕێژەی 16% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. لەسەرەتای مانگی ئازاری ساڵی رابردوو تا (19/2/2023) بڕی 53 ملیارو 364 ملیۆن دۆلار كاڵاو شتومەك لەنێوان ئێران و 15 وڵاتی دراوسێدا ئاڵوگۆڕكراوە. لەتیفی ئاماژەی بەوە كردووە؛ ئێران 57% كاڵاو شتومەكی نانەوتیی بۆ ئەو وڵاتە دراوسێیانە هەناردە كردووەو لەبەرامبەریشدا 43%یش كاڵاو شتومەك لەو وڵاتانەوە بۆ ئێران هاوردە كراوە، بەڵام دەركەوتووە لەماوەی ئەو 11 مانگەدا زیاترین كاڵاو شتومەكی نانەوتیی بەبەهای نۆ ملیارو 305 ملیۆن دۆلار هەناردەی عێراق كراوەو لەبەرامبەردا تەنها بەبەهای 208 ملیۆن دۆلار كاڵا لەعێراقەوە هەناردەی ئێران كراوە. لەلایەكی دیكەشەوە بەهۆی ئەو سزایانەی لەلایەن ئەمەریكاوە بەسەر ئێراندا سەپێنراوە عێراق ناتوانێت بەخواستی خۆی پارە یان قەرزەكانی رەوانەی ئێران بكاتەوە، بۆیە عێراق دەبێت لەڕێگەی بانكەكانی چەند وڵاتێكی وەك (قەتەر، كوەیت، توركیا، ئیمارات، ئوردن) هەوڵبدات پارەكانی ئێران بگەڕێننەوە.   ئەمریكا دۆلاری عێراق لەئێران دەگرێتەوە ئەگەرچی لەماوەی یەك ساڵی رابردوودا ئێران زیاترین هەوڵی بۆ بەدەستهێنانی دۆلار لە بازاڕەكانی عێراق داوە، بەڵام ئەمریكا بەشێوازی جیاواز رێگربووە لەبەردەم ئەو هەنگاوانەداو تەنانەت وای لەئێران كردووە كەئەو وڵاتە پەنا بۆ بەقاچاخبردنی دۆلار لەسنورەكان بەرێت. رۆژنامەی (وۆڵستریت جۆرناڵ) بڵاویكردووەتەوە پلانەكانی ئەمریكا لەعێراق دژی كۆماری ئیسلامی وایكردووە ئاستی حەواڵەكردن و بەقاچاخبردنی دۆلار لەعێراقەوە بۆ ئێران 80% كەم ببێتەوە، چونكە لانیكەم 14 بانكی عێراق بەگومانی ئەوەی دۆلاریان رەوانەی ئێران كردووە لەلایەن ئەمریكاوە سزایان بەسەردا سەپێنراوەو ئەو بانكانە ناتوانن لەچوارچێوەی سیستمی پەیوەندیی نێودەوڵەتیی ئابوریی جیهان ناسراو بە سویفت (SWIFT) كاربكەن. پێشتر ناوی گروپێكی شەش كەسی لەعێراق بڵاوكرایەوە كە دوو كەسیان بازرگانی عێراق بوون و سێ كەسیشیان ئەندامانی سوپای قودس و یەكێك لەو سێ كەسەش كارمەندی باڵیۆزخانەی كۆماری ئیسلامی ئێران لەبەغداد بووەو لە رێگەی دوو بازرگانە عێراقییەكە دەیان ملیۆن دۆلار لەبازاڕەكانی عێراق كڕدراوەو رەوانەی ئەژماری بانكێكی سەر بەسوپای پاسداران لەئێران كراوەو هەر ئەوەش هۆكاری سزاكانی ئەمریكا دژی ژمارەیەك بانكی عێراق بووە. بەرپرسێكی عێراقی كە نەیویستووە ناوی ئاشكرابكرێت بەئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز)ی راگەیاندووە؛ ئێران مانگانە زیاتر لە 100 ملیۆن دۆلار لەژمارەیەك بازرگانی عێراق وەردەگرێت بۆ قەرەبووكردنەوەی كەمبوونەوەی دۆلار لەئێران. سەرەڕای ئەوەی ئێران لەساڵی 2018و دوای كشانەوەی ئەمریكا هەوڵیداوە لەبازرگانییە نێودەوڵەتییەكانیدا دراوی یۆرۆ بەكاربهێنێت، بەڵام تائێستا دراوی دۆلار بەسەرەكیترین دراوی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی ئەو وڵاتە ئەژماردەكرێت، بۆیە بەبەردەوامی پێویستی بەو دراوە هەیەو پێدەچێت لەئێستادا عێراق تەنها تروسكایی دەستكەوتنی دۆلار بێت بۆ ئێران. بڕی پارەی بلۆككراوی ئێران لەجیهاندا لەنێوان 100 بۆ 120 ملیار دۆلارە كەدوای چین زیاترین پارەی لەعێراق بلۆككراوە كەئەو ژمارەیەش بەپێی لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووەو بۆ یەكەمجار لەساڵی 2019 سەرۆك كۆماری ئەوكاتی ئێران لەلێدوانێكدا بەبێ ناوهێنانی عێراق داوای رادەستكردنەوەی 36 ملیار دۆلار پارەی بلۆككراوی وڵاتەكەی لەیەكێك لەوڵاتانی دراوسێ كردەوە. بڕی قەرزی نێودەوڵەتیی ئێران لەساڵی 2022 بۆ كەمتر لەشەش ملیارو 500 ملیۆن دۆلار بووەو بانكی ناوەندیی وڵاتەكە رایگەیاندووە ئەو قەرزە بەراورد بەساڵی 2021 زیاتر لە 25% كەمیكردووە، بەڵام دەبێت بەزووترین كات بڕی یەك ملیارو 800 ملیۆن دۆلاری ئەو بڕە قەرزە رادەستبكرێتەوە. ئابوریی ئێران زیاتر لەهەموو كاتێك پێویستی بەعێراقە بەتایبەت رۆڵی عێراق لەدانوستانەكانی ریازو تاران بەرچاوە كەدواجار رێككەوتنی سعودیەو ئێرانی لەچین لێكەوتەوەو بەهای تومەن ئاهێكی بەبەردا هاتەوە. لەلایەكی دیكەوە وەك ئاشكرابووە ئێران بڕێكی بەرچاو لەنەوتی وڵاتەكەی بۆ دەربازكردنی سزا ئابورییەكان بەناوی عێراقەوە لەبازاڕەكاندا ساغدەكاتەوە كەئەوەش هەنگاوێكی دیكەی سودوەرگرتنی ئێرانە لەعێراق و ئەگەرچی ئەمریكا سزای توندی ئابوریی بەسەر ئێراندا سەپاندوە، بەڵام بۆ كڕینی غازو كارەبا هەر شەش مانگ جارێك لێخۆشبوونی سزاكان بۆ عێراق نوێدەكاتەوە بۆ ئەوەی بەبێ كێشە غازو كارەبا لەئێرانەوە دابین بكات. بەپێی ئەو دۆخە ئابورییەی ئێستا رووبەڕووی ئێران بووەتەوە عێراق بووەتە كلیلی چارەسەر بۆ ئێران، بەڵام ئەمریكا مەرجی سەرەكیی بۆ رێگریی نەكردن لەهەنگاوە ئابورییەكانی تاران لەعێراق كەمبوونەوەی دەستوەردانی سیاسیی و سەربازیی كۆماری ئیسلامی ئێرانە لەعێراق.  

ئازەربایجان چوار دیپلۆماتکاری کۆماری ئیسلامی لە باکو دوردەخاتەوە و هۆشداریی دەداتە باڵیۆزی ئێران. وەزارەتی دەرەوەی ئازەربایجان لە بەیاننامەیەکدا ئەمڕۆ پێنجشەممە رایگەیاند؛ عەباس موسەوی، باڵیۆزی کۆماری ئیسلامی ئێران لە باکۆ بانهگێشت کراوە و هۆشداریی داروە لەسەر کاریگەریی خراپی دەسەڵاتی تاران لە وڵاتەکە. لە بەیاننامەکەدا هاتوە؛ چوار کارمەندی باڵیۆزخانەی کۆماری ئیسلامی ئێران لە باکو-ی پایتەختی ئازەربایجان بەهۆی کاریگەریی خراپیان لە وڵاتەکەدا دورخراونەتەوە. وەزارەتی دەرەوەی ئازەربایجان جەختی لەوە کردوەتەوە؛ کۆماری ئیسلامی ئێران لە ماوەی رابردودا کاریگەریی خراپی لەسەر ئەو وڵاتە هەبوە بۆیە هۆشداریی دراوەتە باڵیۆزی کۆماری ئیسلامی لە باکو. هەفتەی رابردو وەزارەتی ناوخۆی ئازەربایجان لە راگەیەنراوێکدا ئاشکرای کرد هەشت کەسی دیکە بە تۆمەتی سیخوڕی بۆ کۆماری ئیسلامی ئێران دەستگیرکراون و بە گشتی  و لە دوو مانگدا نزیکەی 50 سیخوڕی دەسەڵاتی تاران لە ئازەربایجان دەستگیر کراون. لە ماوەی رابردودا ناکۆکییەکانی نێوان ئێران و ئازەربایجان زیادی کردوە و ناکۆکییەکانیش بە هێرشکردنە سەر باڵیۆزخانەی ئازەربایجان لە رۆژی هەینی (27/1/2023)لە تاران توندیی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە ئەو وڵاتە باڵیۆزخانەکەی بە تەواوەتی داخست و رایگەیاند؛ تەنها کۆنسوڵخانەکەی لە شاری تەبرێز ئەرک و کارەکانی نێوان باکو و تاران جێبەجێ دەکات.  

بەگوێرەی راپرسی کۆمپانیای یۆنەیلەمی تورک، لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیدا هیچ کاندیدێک ناتوانێت دەنگی پێویست بۆ سەرکەوتن بەدەست بهێنێت، بەڵام لە خولی دووەمدا ئەردۆغان شکست دەهێنێت.   کۆمپانیای یۆنەیلەمی تایبەت بە راپرسی و لێکۆلینەوەکان ئەنجامی راپرسیەکی ئاشکرا کرد. بەگوێرەی ئەنجامی راپرسیەکە کەمال کلچدارئۆغلۆ کاندیدی هاوپەیمانی گەل (ئۆپۆزسیۆن) لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیدا سەردەکەوێت. بەگوێرەی راپرسیەکە لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنەکاندا دەنگی کاندیدەکانی سەرۆکایەتی بەم شێوەیەیە؛ کەمال کلچدارئۆغلۆ کاندیدی هاوپەیمانی گەل ٤٦.٤٪ رەجەب تەیب ئەردۆغان کاندیدی هاوپەیمانی کۆمار ٤١.٦٪ موحەڕەم ئینجە کاندیدی پارتی مەملەکەت ٩.١٪ سینان ئۆغان کاندیدی هاوپەیمانی ئەتا ٢.٩٪ دەنگی کاندیدەکان لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیدا بەم شێوەیەیە: کەمال کلچدارئۆغلۆ کاندیدی هاوپەیمانی گەل ٥٥.١٪ رەجەب تەیب ئەردۆغان کاندیدی هاوپەیمانی کۆمار ٤١.٩٪ لە راپرسیەکەدا هەروەها رێژەی دەنگی پارتە سیاسیەکانیش دیاری کراوە کە بەم شێوەیەیە: پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە) ٣٥٪ پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) ٢٧.٦٪ پارتی دیموکراتی گەلان (پارتی چەپی سەوز) ٩.٣٪ پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) ٦.٣٪ پارتی مەملەکەت (مەپە) ٤.٥٪ پارتی کرێکارانی تورکیا ٣.٣٪ پارتی رەفاحی نوێ ١.١٪ پارتی سەرکەوتن ١.٠٪ پارتی دیموکراسی و پێشکەوتن (دەڤا) ٠.٩٪

قەیرانی کەمیی دراوی دۆلار رو لە ئێران دەکات و بەرپرسێکیش دەڵێت زیاتر لە 20 ملیارد دۆلار بەدەست خەڵکی وڵاتەکەوەیە و بەهۆی ترس لە دابەزینی بەهای تمەن نایفرۆشن. بانکی ناوەندیی ئێران رایگەیاند؛ فرۆشی بڕی دراوی دۆلاری بۆ هەرکەسێک لە پێنج هەزار یۆرۆ بۆ دوو هەزار یۆرۆ کەم کردوەتەوەوە و داوا لە خەڵکیش دەکات دۆلارەکانیان لە بانکەکان دانێن و سەرەڕای سودەکەی هەر کاتێک بیانەوێت دۆلاریان رادەست دەکرێتەوە. بانکی ناوەندیی بە بێ ئەوەی هۆکاری بڕیارەکەی بۆ وەرگرتنی دراوی یۆرۆ و دۆلار ئاشکرا بکات جەختی لەوە کردوەتەوە بانکەکان دەتوانن دراوی دۆلار و یۆرۆ لە دانیشتوانی وڵاتەکە وەرگرن و سودەکەی بە تمەن ئەژمار بکەن و دواتری پارەکانیشیان لەسەر خواستی خۆیان بە دۆلار وەرگرنەوە. ئەو بڕیارە بانکی ناوەندیی گومانی ئەوەی دروست کردوە کە دراوی دۆلار لەو بانکە کەمی کردوە و ئەوەش ژۆکار بوە کە داوا لە خەڵک بکرێت دراوی دۆلار و یۆرۆ بخەنە بانکەکانەوە لە کاتێکدا پێشتر بانکەکانی ئێران تەنها کاریان بە دراوی تمەن دەکرد و مامەڵەی هاوڵاتییانی ئەو وڵاتە تەنها بە دراوی تمەن لە بانکەکاندا دەکرا. لە لایەکی دیکەوە محەمەد پورئیبراهیمی، سەرۆکی دەستەی ئابوریی پەرلەمانی ئێران رایگەیاندوە؛ لە ئێستادا لانیکەم 20 ملیارد دۆلار دراوی دۆلار بەدەست خەڵکی وڵاتەکەوەیە کە مامەڵەی پێناکرێت و ئەگەر ئەو دۆلارانە رادەستی بانکەکان بکرێت سود بە ئابوریی وڵاتەکە دەگەیەنێت. دوای ئەو بڕیارەی بانکی ناوەندیی ئێران جارێکی دیکە دۆلار دەستی بە بەرزبونەوە کردوە و هەر دۆلارێک لە 50 هەزار تمەنەوە بۆ 51 هەزار تمەن تا کاتژمێر 1:00 بە کاتی هەرێمی کوردستان بەرز بوەوە و بەرزبونەوەکەش بەردەوامە.

جەنگیز چاندار ئەکادیمی، رۆژنامەنووس و  نووسەری بەناوبانگی تورکیا، دەبێتە کاندیدی پارتی چەپی سەوز بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی تورکیا. پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)، داوای لە جەنگیز چاندار کردبوو کە لەسەر لیستی پارتی چەپی سەوز کە هەدەپە لە رێگەی ئەو پارتەوە بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا دەکات، خۆی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کاندید بکات. چاندار رایگەیاند، شانازی بە پیشنیازەکە دەکای و وتی، " زیاتر لە نیوەی ژیانی خۆم بۆ یەکسانی و ئازادی تورک و کورد و چارەسەری ئاشتیانەی کێشەی کورد تەرخان کرد. زۆر دڵخۆشم کە هەموو هێز و ئەزمونم لەپێناو گەلەکەماندا بەکار بهێنم. ئێمە لە سەردەمێکی مێژووییداین. ئامانجمان تورکیایەکی دیموکراتە و پێکەوە سەردەکەوین. نوسەر و رۆژنامەنوسی و ئەکادیمی جەنگیز چاندار، لە ساڵی ١٩٤٨ لە ئەنقەرە لەدایک بووە و ساڵی ١٩٧٠ زانکۆی ئەنقەرە بەشی زانستە سیاسیەکانی تەواو کردووە. لەنێوان ساڵەکانی ١٩٩١ و ١٩٩٣دا راوێژکاری تایبەتی تورگوت ئوزاڵ سەرۆککۆماری ئەو کاتەی تورکیا بوو و رۆڵێکی گرنگی لە پەیوەندیەکانی نێوان ئوزاڵ و کورددا گێڕاوە. لە ئەیلولی ٢٠٢١دا کتێبێکی لەسەر پرسی کورد بە ئینگلیزی دەرکرد. چاندار زمانەکانی ئینگلیزی، عەرەبی، تورکی و فەڕەنسی دەزانێت و لەم دواییانەشدا وانەی کوردیشی وەرگرتووە.

هاوڵاتی بۆ یەکەمین جار دوای حەوت ساڵ، ئەمڕۆ وەزیرانی دەرەوەی ئێران و سعودیە لە چین کۆبوونەوە. بە گوێرەی راگەیێندراوی هاوبەشیان، هەردوو وەزیر رێککەوتوون دەست بە کردنەوەی باڵیۆزخانە و کۆنسوڵخانەکان لە وڵاتەکانی یەکدی بکەنەوە و گەشتە ئاسمانییەکانی نێوانیشیان دەستپێبکەنەوە.  به‌پێی تۆڕی هه‌واڵی سکای نیوز، سعودیە و ئێران له‌ بەیاننامەیەکی هاوبه‌شدا رێككه‌وتنیان له‌سه‌ر دەستپێکردنەوەی سەردانی هاوبەشی بەرپرسان و نوێنەرانی کەرتی تایبەت بۆ هه‌ردو وڵات راگه‌یاندوه‌، هاوكات رێككه‌وتون له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی رێكاره‌كان بۆ كردنه‌وه‌ی كونسوڵخانه‌ و باڵیۆزخانه‌ له‌ تاران و ریاز. لە ١٠ی مانگی ئاداری رابردوودا، سعوودیە و ئێران ئاساییبوونەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوانیان راگەیاند، ھەروەھا بڕیاریاندا کە لە میانی دوو مانگدا، دووبارە باڵیۆزخانەکانیان لە تاران و ریاز بکەنەوە. رێككه‌وتنه‌كه‌ی نێوان سعودیه‌ و ئێران دوای كۆبونه‌وه‌ی شازادە فەیسەڵ بن فەرحان وەزیری دەرەوەی سعودیە و حوسێن ئەمیر عەبدولله‌هیان، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئێران دێت له‌ چین، كه‌ یه‌كه‌مین كۆبونه‌وه‌ی ئاست باڵای نێوان هه‌ردو وڵاته‌ له‌ ماوه‌ی زیاتر حه‌وت ساڵی رابردودا. لە چوارچێوەی ئەو رێککەوتنەی کە 10ـی ئادار کراوە، ئێرانی زۆرینە شيعە مەزهەب و سعودیەی زۆرینە سوننەمەزهەب باڵیۆزخانە و کۆنسوڵخانەکانیان لە ماوەی دوو مانگدا دەکەنەوە و چەند رێککەوتنێکی ئەمنی و ئابووری جێبەجێدەکەن کە زیاتر لە 20 ساڵ لەمەوبەر واژۆیان لەسەرکرابوو. لێکنزیکبوونەوەی سعودیەی گەورەترین هەناردەکاری نەوت و ئێرانێک کە بە بەرنامە ئەتۆمییەکەی وڵاتانی رۆژئاوای لەخۆی تووڕە کردووە، چاوەڕێی ئەوەی لێدەکرێت کاریگەری و گۆڕانکاری بۆ سەر تەواوی ناوچەکە بەدوای خۆیدا بێنێت، ناوچەیەک کە چەندین دەیەیە گیرۆدەی گرژی و سەنگەرلەیەکگرتن بووە. تێکچونی پەیوەندییەکانی نێوان ئەو دوو وڵاتە دوای ئەوە هات ، سعوودیە لە دووی کانوونی دووەمی ٢٠١٦دا بەتۆمەتی "تیرۆر" ٤٧ کەسی لەسێدارەدا لەنێویاندا کەسایەتی ئایینی شیعە، نەمر ئەلنەمر، ئێران کاردانەوەی توندی نیشان دا و خۆپیشاندەران، باڵیۆزخانەی سعوودیەیان لە تاران و کۆنسولخانەی ئەو وڵاتەیان لە مەشھەد سووتاند. دوای ئەو رووداوانە، سعوودیە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێراندا پچڕاند.  

ئیران لە نەتەوەیەکگرتوەکان داوا دەکات رێگریی لە هێرشەکانی ئیسرائیل لە سوریا بکرێت و بەرپرسێکی کۆماری ئیسلامی هەڕەشەی وەڵامدانەوە لە تەلئەبیب دەکات. ئەمیر سەعید ئیرەوانی، نوێنەری کۆماری ئیسلامی ئێران لە رێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان لە نامەیەکدا بۆ ئەنتۆنیۆ گوتیرێس ، سکرتێری نەتەوەیەکگرتوەکان رایگەیاندوە؛ ئیسرائیل بە هێرشکردنە سەر دامەزراوەکانی دەسەڵاتی سوریا بوەتە هۆی کوشتنی دوو راوێژکاری سەربازیی ئێران لەو وڵاتە. بە وتەی ئەو بەرپرسە کۆماری ئیسلامی، ئیسرائیل بە هێرشەکانی لە سوریا یاسا نێودەوڵەتییەکانی پێشێل کردوە و زیانی زۆری بە ژێرخانی وڵاتەکە گەیاندوە و لەگەڵ ئەوانەشدا دوو راوێژکاری سەربازیی ئێران کە لەسەر داوای دەسەڵاتی دیمەشق لە سوریا بون کوژراون. لە کۆتایی نامەکەی ئیرەوانی بۆ گۆتیرێس جەخت لەوە کراوەتەوە کە کۆماری ئیسلامی ئێران بە پێی یاسا نێودەوڵەتییەکان مافی وەڵامدانەوەی ئەو هێرشانەی ئیسرائیلی هەیە کە دەبێتە مایەی زیانگەیاندن بە راوێژکاران و ئەندامانی کۆماری ئیسلامی لە سوریا. سوپای پاسدارانی ئێران لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاند بەهۆی هێرشەکانی رۆژی هەینی 31ی ئەم مانگەی ئیسرائیل لە دیمەشق دوو ئەندامی ئەو سوپایە بە ناوەکانی میقداد مەهقانی و میلاد حەیدەری کوژراون.

ئەمشەو کچان و کوڕانی گەنج لە چەند ناوچەیەکی تاران-ی پایتەختی ئێران بە رێپێوان و خۆپیشاندان دروشمیان دژی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی وتەوە. هاوکات لەگەڵ یادکردنەوەی رۆژی لەدایکبونی حەمیدڕەزا روحی یەکێک لە کوژراوانی ناڕەزایەتییەکانی دوای مەرگی ژینا ئەمینی، شەوی چوارشەممە لە تاران خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی بەڕێوچو. سەرچاوەکانی هەواڵی ئێران بڵاویان کردوەتەوە هێزە ئەمنییەکانی کۆماری ئیسلامی ژمارەیەک گەنج و خۆپیشاندەریان لە گەڕەکی (شاری زیبا) لە تاران و لە بەردەم ماڵی خانەوادەی حەمیدڕەزا روحی دەستگیر کردوە. بە پێی ئەو تۆمارە ڤیدیۆییانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بڵاوکراونەتەوە؛ ژمارەیەکی زۆر لە کچان و کوڕانی گەنج بەشدارییان لە یادی لەدایکبونی روحی کردوە و دواتر بە رێپێوان و خۆپیشاندان ناڕەزایەتییان دەربڕیوە.    

گەرمبونی و پیسبونی ژینگە لە ئێران پێنج هێندەی وڵاتانی دیکەی جیهان قوربانیی لێدەکەوێتەوە. گۆڤاری (لێنست) بڵاوی کردەوە؛ بەهۆی گەرمبون و پیسبونی ژینگە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا ژمارەی مردن 10 بۆ 60 هێندە بەرز دەبێتەوە و ئێران دۆخی لە هەمو وڵاتانی ناوچەکە خراپتر دەبێت. بە پێی توێژینەوەیەکی گۆڤارەکە؛ بەهۆی گەرما و پیسبونی ژینگەوە ئاستی مردن لە ئێران پێنج هێندەی ناوچەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرز دەبێتەوە و لە هەر 100 هەزار کەس دانیشتوی وڵاتە 11 کەس بەو دوو هۆکارە گیانیان لەدەست دەدەن. لە توێژینەکەدا ئاماژەوە بەوە کراوە کە گەرما و پیسبونی ژینگە لە ناوچەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێتە هۆی مەرگی زیاتر لە دوو کەس لە هەر 100 هەزار کەسی دانیشتوی ئەو ناوچانە. رێژەی دوانۆکسیدی کاربۆن لە  ئێران ساڵانە دەگاتە 750 ملیۆن تۆن کە ئەوەش هاوتای ئەڵمانیایە کە ئابورییەکەی 12 هێندەی ئەو وڵاتەیە. هەر لەو توێژینەوەیەدا دەرکەوتوە ئێران لە روی ژینگەییەوە بە مەترسیدارترین ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەژمار دەکرێت.

سەلاحەدین دەمیرتاش رایگەیاند، جگە لە پارتی کرێکارانی تورکیا هەموو لایەنەکانی دیکەی نێو هاوپەیمانی رەنج و ئازادی لە رێگەی پارتی چەپی سەوزەوە بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا دەکەن. دوای گفتوگۆیەکی زۆری نێوان پارتی کرێکارانی تورکیا (تیپ) و پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) لەبارەی چۆنیەتی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی تورکیادا، دواجار شێوازی بەشداریکردنی هاوپەیمانێتیەکەیان ئاشکرا بوو. سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) لە تویتەری خۆیدا نووسیویەتی، " دوای دانوستانێکی دوور و درێژ چۆنیەتی بەشداریکردنی هاوپەیمانی رەنج و ئازادی لە هەڵبژاردنەکاندا ئاشکرا بوو. هەموومان بۆچوونی خۆمان دەربڕی. لەمەوبەدواوە پێویستە رێز لە بڕیارەکانی یەکدی بگرین و هاوکاری یەکدی بکەین." دەمیرتاش لە بەشێکی دیکەی تویتەکەیدا دەڵێت، " پیرۆزبایی لە هاوڕێکانم لە پارتی کرێکارانی تورکیا دەکەم کە لەژێر چەتری هاوپەیمانی رەنج و ئازادی، بەڵام بە لۆگۆی خۆیان بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا دەکات. ئێمەش هەموومان پێکەوە، بۆ ئەوەی ١٠٠ کورسی پەرلەمان بەدەست بهێنین، زیاتر کار دەکەین."

هاوڵاتی شەوی رابردوو، وەک وەڵامێک بۆ هەڵکوتانە سەر مزگەوتی ئەقسا لەلایەن هێزەکانی ئیسرائیل، بە رۆکێت لە کەرتی غەززەوە هێرش کرایە سەر ئیسرائیل، دواتریش فڕۆکە جەنگییەکانی ئیسرائیل کەرتی غەززەیان بۆردومان کرد. لە مزگەوتی ئەقسا لە ئۆرشەلیم بەرەبەیانی چوارشەممە (قودس) شەڕ و رووبەڕووبوونەوە لەنێوان نوێژخوێنان و پۆلیسی ئیسرائیلدا روویدا و هێزە ئەمنییەکان زیاتر لە 350 فەلەستینییان دەستگیرکردووە.  رووداوەکە کاتێک روویدا کە موسڵمانان دەیانویست لە مزگەوتەکەدا بمێننەوە و جووەکانیش بەبۆنەی پشووی جەژنی پەیساک کە لە 4ـی مانگی نیسان دەستپێدەکات و تاوەکو 13ـی مانگ بەردەوام دەبێت، دەیانویست سەردانی مزگەوتەکە بکەن. هاوکات مانگی سووری فەڵەستینی ڕایگەیاند 12 فەڵەستینی بریندار بوون،  لە پێکدادانەکان لەگەڵ پۆلیسی ئیسرائیل ئاماژەی بەوەشکردووە، هێزەکانی ئیسرائیل ڕێگری دەکەن لەوەی پزیشکەکانیان بگاتە ناوچەکە بۆ چارەسەری بریندارەکان. سەبارەت بە ڕوداوەکە فەهمی عەباس، نوێژخوێن لە مزگەوتەکە بە ڕۆیتەرزی ڕاگەیاند "لە حەوشەکەی بەشی ڕۆژهەڵاتی مزگەوتەکە، پۆلیس گازی فرمێسکڕژێن و نارنجۆکیان بەکارهێنا، ئەوە دیمەنێک بوو کە ناتوانم وەسفی بکەم". وتیشی  "ئینجا دەستیان کرد بە لێدان لە هەمووان. ئەوان خەڵکیان دەستگیرکرد و گەنجەکانیان خستە سەر زەوی و بەردەوام بوون لە لێدانیان." گرژییەکە تەنیا لە ئەقسادا نەمایەوە و بۆردوومان و مووشەکبارانی تێکەوت. بزووتنەوەی حەماس هێرشی مووشەکی بۆسەر ناوچەکانی باشووری ئیسرائیل ئەنجامدا و فڕۆکەکانی ئەو وڵاتەش چەند هێرشێكیان کردە سەر کەرتی غەززە و پێگەیەکی تایبەت بە چەکدارانی حەماسیان کردە ئامانج. وتەبێژی گروپی ئیسلامی حەماس حازم قاسم ڕایگەیاند  "هێرشە موشەکییەکە لە شەوی ڕابردوودا وەڵامدانەوەیەک بوو بۆ هێرشەکەی پۆلیس لە مزگەوتی ئەلئەقسا و نیشانی دا کە ئیسرائیل ناتوانێت غەزە لە کەناری ڕۆژئاوا جیا بکاتەوە" لەبارەی ئەو موشەکانی نێردران بە ئیسرائیلەوە  گوتەبێژی سوپای ئیسرائیل راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و تیایدا ئەوە خرایەڕوو کە پێنج رۆکێت ئاراستەی شاری سدێرۆت کراون کە چواریان لەلایەن سیستەمی بەرگریی ئاسمانییەوە لە ئاسماندا تەقێندراونەتەوە و یەکێکیشیان لە زەوییەکی چۆڵدا کەوتووەتە خوارەوە. ئەم ڕووداوە کاردانەوەیەکی توندی لەلایەن وڵاتانی عەرەبییەوە لێکەوتەوە. ئەردەن و میسر، کە هەردووکیان بەشداربوون لە هەوڵەکانی ئەم دواییەی ئەمەریکا بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکانی نێوان ئیسرائیل و فەڵەستینییەکان، بەیاننامەیەکی جیاوازیان بڵاوکردەوە و بە توندی ئیدانەی ڕووداوەکەیان کرد. هەروەها  سعودیەش کە ئیسرائیل هیوادارە پەیوەندییەکانی لەگەڵدا ئاسایی بکاتەوە، وتی هێرشکردنی ئیسرائیل بۆ ئەلئەقسا هەوڵەکانی ئاشتی لاواز دەکات. لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا هێزەکانی ئیسرائیل هەزاران کەسیان لە کەناری ڕۆژئاوا دەستگیرکردووە و زیاتر لە 250 فەڵەستینییان کوشتووە، لە کاتێکدا زیاتر لە 40 ئیسرائیلی و سێ ئۆکرانی لە هێرشەکانی فەڵەستیندا کوژراون.    

لە ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئێران ئاشکرا بوە هەڵاوسانی ئێران لە ساڵی 1978 تا ئێستا بەردەوام بەرزبوەتەوە و 40 ساڵە هەڵاوسان لەو وڵاتە دوو ژمارەیی بوە. بانکی ناوەندیی ئێران ئامارەکانی هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەکەی بڵاو کردوەتەوە و دەرەکەوتوە کە لە 45 ساڵی رابرداودا تەنها لە چوار ساڵدا هەڵاوسانی ئابوریی ئەو وڵاتە لە 10% کەمتر بوە. لە ئامارەکاندا هاتوە؛ هەڵاوسانی ئابوریی ساڵی رابردوی ئەو وڵاتە گەیشتوەتە 47.1% کە ئەوە رێژە بەرزترین ئاستی هەڵاوسانی 27 ساڵی رابردوی وڵاتەکەیە. بە پێی ئەو ئامارانە هەڵاوسانی ئابوریی ئێران لە ساڵی 1995 گەیشتوەتە 49.5% و ئەوەش بە بەرزترین ئاستی هەڵاوسانی مێژوی وڵاتەکە لەقەڵەم دراوە لە کاتێکدا بە بڕوای شارەزایان هەڵاوسانی راستەقینەی ئێستای وڵاتەکە دەگاتە 80%. ئاماژە بەوە کراوە لە ساڵی 2009 رێژەی هەڵاوسانی ئابوریی ئێران بە بەردەوامیی لە 40% زیاتر بوە. گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان و سزاکانی ئەمریکا لەگەل هاتنەسەرکاری کۆماری ئیسلامی ئێران لە ساڵی 1979 تا ئێستا بە بەردەوامیی زیادی کردوە و ئەوەش کاریەگەریی لەسەر ئابوریی وڵاتەکە داناوە.  

رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند لابردنی سەرپۆش پلانی دوژمنانە و لە روی ئایینیی و سیاسییەوە حەرامە. ئەمڕۆ سێشەممە، عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران لە وتارێکیدا رایگەیاند؛ وڵاتەکە گیرۆدەی گەندەڵیی بوە و دەبێت بۆ چارەسەریی دۆخی ئابوریی دژی گەندەڵی بوەستنەوە چونکە کێشەی سەرەکیی خەڵک بژێوەییە. خامنەیی هەر لەو وتارەیدا وتی: باڵاپۆشپون سنوردارکردنێکی شەرعی و یاساییە و لابردنی و دژایەتیی باڵاپۆشبون لە روی شەرعی و سیاسییەوە حەرامە. بە وتەی ئەو: زۆربەی ئەو کەسانەی دژی باڵاپۆشبون و سەرپۆش دەوستنەوە ئەگەر بزانن چ سیاسەتێک لە پشت ئەو کاریانەوەیە، ئەو کارە ناکەن و دوژمنان بە پلان و بەرنامەوە هاتون و ئەوانیش دەبێت پلان و بەرنامەمان هەبێت. رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران لە وتارەکەیدا جەختی لەوە کردەوەتەوە کە نابێت هەوڵی پێچەوانەی یاسا و رێساکان لە دژی پلانی دوژمنان بدرێت. وتەکانی خامنەیی لە کاتێکدایە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکان بە مەرگی ژینا ئەمینی لابردنی سەرپۆش لە ئێران بوەتە هێمایەک بۆ دژایەتیی دەسەڵات لە وڵاتەکەدا و لە ماوەی رابردوشدا رێوشوێنەکان دژی کەسانی بێسەرپۆش توند کراوەتەوە و تەنانەت ناکۆکیی بەپرسانی باڵای کۆماری ئیسلامی لێکەوتوەتەوە.  

بەهۆی زۆربونی ژمارەی لەسێدارەدان لە ئێران نەتەوەیەکگرتوەکان دژی کۆماری ئیسلامی بریارێک پەسند دەکات و رایگەیاند مەترسیی لەسێدارەدانی ئەو کەسانە هەیە کە لە ناڕەزایەتییەکاندا دەستگیر کراوەن. لە دانیشتنی ئەمڕۆ سێشەممەی ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤی سەر بە رێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان بڕیارێک دژی پێشێلکارییەکانی ئێران و زۆربونی ژمارەی لەسێدارەدان بە 23 دەنگی بەڵی پەسندکرا. لە کۆی 47 وڵاتی ئەندامی ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤ 16 وڵات لە وانە چین و پاکستان و کوبا و ڤێتنام دژی بڕیاکە وەستانەوە. ناسر کەنعانی، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی کۆماری ئیسلامی ئێران لە کاردانەوەی ئەو بڕیارە رایگەیاند؛ ئەو بڕیارە لە ژێر کاریگەریی وڵاتانی رۆژئاوا و بە مەبەستی دژایەتیی کۆماری ئیسلامی دراوە بۆیە قورسایی نابێت. بە پێی ئامارەکان لە ماوەی سێ مانگەی ئەمساڵدا لانیکەم 144 کەس لە سەرتاسەری ئێران لەسێدارەدراون و 34% سەرجەم لەسێدارەدراوانی زیندانەکانی ئێران کورد بون. لە راپۆرتی جاوید رەحمان، رێپۆرتەری نەتەوەیەکگرتوەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ لە ئێران ئاشکرا بوە لە کاتی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی دوای مەرگی ژینا ئەمینی 71 کەس کوژراون کە تەمەنیان لە 18 ساڵ کەمتر بوە و لە 75 رۆژی سەرەتای ساڵی 2023 لانیکەم 143 کەس لەسێدارە دراون.