كۆشكی سپی: ڕاگرتنی شەڕ لە لوبنان نزیكبۆتەوە

سوپای ئێران رایگەیاند؛ فڕۆکەیەکی جەنگی ئەمریکا سنوری ئاسمانی وڵاتەکەی بەزاندوە و دوای هۆشداریی پێدان لە ناوچەکە دروکەوتوەتەوە. سوپای ئێران ئەمڕۆ یەکشەممە لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاند؛ فڕۆکەیەکی جۆری(EP-3E) هێزی دەریاوانی ئەمریکا لە سنوری دەریای عومان هاوتوەتە سنوری ئاسمانی ئێران. سوپا ئاماژەی بەوە کردوە؛ ئەو فڕۆکەیە دوای پێدانی هۆشداریی لە لایەن هێزی دەریاوانی سوپای ئێرانەوە، گەڕاوەتەوە بۆ سنوری نێودەوڵەتیی ئاوەکانی ئەو ناوچەیە. فڕۆکەی جۆری(EP-3E) ئەمریکی تایبەتە بە جەنگی ئەلیکترۆنی و چاودێریی سەربازییە کە تەنها لە لایەن هێزەکانی ئەمریکا و ژاپۆن بەکاردەهێنرێن.  

جەنەڕاڵێکی بەریتانیا هۆشداریی دەدات لە پەیوەندییەکانی ئێران و روسیا و دەڵێت: ئەو پەیوەندییانە ئاسایش و سەقامگیریی ناوچەکە دەخاتە مەترسییەوە. جەنەڕاڵ مارتین سامپسۆن (سامی)، راوێژکاری باڵای وەزارەتی بەرگریی بەریتانیا بۆ کاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رایگەیاند؛ ئەوەی بڕیارە ئێران لە بەرامبەر پێدانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و موشەک بە روسیا وەریگرێت سەقامگریی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەخاتە ژێر هەڕەشەوە. سامپسۆن وتویەتی: چاوەڕێ ناکرێت پەیوەندییەکانی مۆسکۆ و تاران ببێتە مایەی خێر بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رەنگە ئێرانیش فڕۆکەی جەنگی و ئامێری تایبەت بە دروستکردنی موشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی پێشکەوتو لە روسیا وەرگرێت. ئەو جەنەڕاڵەی بەریتانیا جەختی لەوە کردوەتەوە؛ هاوکارییەکانی روسیا و سەرکێشییەکانی کۆماری ئیسلامی دەبێتە مەترسیی گەورە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پێویستە رێگریی لە قوڵبونەوەی پەیوەندییەکانی مۆسکۆ و تاران بکرێت. پێشتر رۆژنامەی واڵستریت جۆرناڵ بڵاوی کردبوەوە کە روسیا ئامێری تایبەت بە چاودێریی ئەلیکترۆنیی هێڵەکانی مۆبایل و ئینتەرنێت و ێنەگریی پێشکەوتو بۆ ناسینەوەی تۆمەتبارانی لە بەرامبەر فڕۆکەی بێفڕۆکەوان رادەستی کۆماری ئیسلامی ئێران کردوە.  

ئەمڕۆ یەكشەممە جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان مەحسین مەندەلاوی ڕەوانەكردنی ڕەشنووسی یاسای بودجەی فیدراڵی بۆ لیژنەی دارایی پەرلەمانی ڕاگەیاند. نووسینگەی ڕاگەیاندنی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان لە بەیاننامەیەكدا كە بۆ ئاژانسی هەواڵی عێراقی (INA) ناردووە و ڕایگەیاندووە : مەحسین مەندەلاوی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان ڕەشنووسی یاسای بودجەی فیدراڵی ئاراستەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كرد. بەپێی بەیاننامەكە مەندەلاوی ئاڕاستەی كردووە لێكۆڵینەوە و گفتوگۆكانی خێراتر بكات بۆ ئەوەی لە نزیكترین دانیشتندا بیخاتە بەرنامەی كارەوە.

بەگوێرەی ئاژانسی ئانادۆڵو، فوئاد ئاکتای جێگری سەرۆک کۆماری تورکیا رایگەیاندووە، "تورکیا هەموو تواناکانی خۆی لە دوای بوومەلەرزەکە چڕ کردۆتەوە بۆ هاوکاری کردنی ئەو کەسانەی زیانیان بەرکەوتووە، تا ئێستاش هاوکاری ماددی بەسەر زیاتر لە ملیۆنێک و 500 هەزار زیانلێکەوتوو دابەش کراوە، هەروەها حکوومەت توانیویەتی لە ماوەی سێ هەفتەی دوای کارەساتەکەدا لووتکەی قەیرانەکە تێپەڕێنێت. ئاماژەی بەوەش کردووە، ئێستا تیمەکانیان چوونەتە قۆناغی دووەمەوە "لە ڕووبەڕووبوونەوەی کاریگەرییەکانی کارەساتەکەدا، هەنگاوەکانیان بەئاڕاستەی ئاوەدان­کردنەوە و نۆژەن­کردنەوەی ئەو ناوچانەی کە بەهۆی بوومەلەرزەکەوە زیانیان بەرکەوتووە دەستپێکردووە". ناوبراو ئەوەشی خستۆتەڕوو، تا ئێستا نزیکەی 50%ی داروپەردوی بوومەلەرزەکە لابراون، هاوکات ئامانجیان لابردنی هەموو داروپەردوەکانە تا جەژنی ڕەمەزان، جگە لە شاری ئەنتاکیا کە لابردنی داروپەردوەکەی دوو هەفتە دوای جەژن تەواو دەبێت".

لەنێوان رۆژانی ٢٤-٣٠ی ئاداردا دوو هەزار و ٥٨٧ کۆچبەری نایاسایی لە سەرانسەری توركیادا ده‌ستگيركراون و هه‌زار و ٧٤١ کۆچبەری نائاسایی دیپۆرتی وڵاته‌كانیان كراونەتەوە. به‌پێی ئه‌و ڤیدیۆیه‌ی كه‌ لە هەژماری تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی وەزارەتی ناوخۆی توركیادا بڵاوكراوه‌ته‌وه‌، له‌ هه‌فته‌ی ٢٤-٣٠ی ئاداردا له‌ سه‌رانسه‌ری وڵاته‌كه‌دا، دوو هەزار و ٥٨٧ کۆچبەری نایاسایی ده‌ستگيركراون كه‌ ٩٢٢یان ئه‌فغانی، ٣٩یان پاكستانی، هه‌زار و ٦٢٦یان له‌ ره‌چه‌ڵه‌كی دیكه‌ بوون. هاوكات هه‌زار و ٧٤١ کۆچبەری نایاسایی دیپۆرتی وڵاته‌كانیان كراونه‌ته‌وه‌ کە ٤٩٣یان ئه‌فغانی، ٧١ کەسیان پاكستانی و هه‌زار و ١٧٧ کەسیان له‌ ره‌چه‌ڵه‌كی دیكه‌ بوون و به‌شێوه‌یه‌كی نایاسایی چوونه‌ته‌ نێو توركیا. ژمارەی ئەو کۆچبەرە نایاساییانەی لە سەرەتای ئەمساڵەوە دیپۆرتی وڵاته‌كانیان کراونەتەوە، گەیشتووەتە ٢٦ هەزار و ٢٨ کۆچبەر. له‌ هه‌مان ماوه‌دا، رێگری لە چوونه‌ ناوه‌وه‌ی ٥٩ هەزار و ١٠٤ کۆچبەری نایاسایی بۆ تورکیا کراوه‌. ١٦ هەزار و ٣٤٤ کۆچبەری نایاسایی لە ناوەندەکانی ره‌وانه‌كردنه‌وه‌دان، لەو ژمارەیەش چوار هەزار و ٣٣٠ کەسیان ئه‌فغانی، هه‌زار و ٩٤٥یان پاكستانی و ١٠ هەزار و ٦٩یان له‌ ره‌چه‌ڵه‌كی دیكه‌ن.

ئازەربایجان رایگەیاند؛ هەشت کەسی دیکە بە تۆمەتی سیخوڕیی بۆ کۆماری ئیسلامی ئێران دەستگیر کردوە. وەزارەتی ناوخۆی ئازەربایجان لە راگەیەنراوێکدا رایگەیاند هەشت کەسی دیکە بە تۆمەتی سیخوڕی بۆ کۆماری ئیسلامی ئێران دەستگیرکراون و میدیاکانی ئێران دەڵێن زۆربەی دەستگیرکراون کەسانی ئایینین . لە لایەکی دیکەوە میدیاکانی کۆماری ئیسلامی ئێران بڵاویان کردوەتەوە کە سێ کەس لەو دەستگیرکراوانە خوێندنی ئایینییان لە ناوەندی خوێندنی ئایینیی شیعە لە شاری قوم تەواو کردوە. نزیکەی 85٪ی دانیشتوانی ئازەربایجان موسوڵمانی شیعەن و ئەوەش وای کردوە کۆماری ئیسلامی ئێران سەرنجی لەسەر شیعەکانی ئەو وڵاتە بێت و دەسەڵاتی باکو چەند جارێک دژی هەوڵەکانی تاران وەستاوەتەوە. پێشتریش ئازەربایجان لە بەیاننامەیەکد دەستگیرکردنی تۆڕێکی 39 کەسی بە تۆمەتی سیخوڕی بۆ کۆماری ئیسلامی ئێرانی راگەیاندبون. لە ماوەی رابردودا ناکۆکییەکانی نێوان ئێران و ئازەربایجان زیادی کردوە و ناکۆکییەکانیش بە هێرشکردنە سەر باڵیۆزخانەی ئازەربایجان لە رۆژی هەینی (27/1/2023)لە تاران توندیی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە ئەو وڵاتە باڵیۆزخانەکەی بە تەواوەتی داخست و رایگەیاند تەنها کۆنسوڵخانەکەی لە شاری تەبرێز ئەرک و کارەکانی نێوان باکو و تاران جێبەجێ دەکات.

پۆلیسی ئێران ئاشکرای دەکات رێژەی تاوانی ئابوریی لە ساڵێکدا بەرزبوەتەوە 68 هەزار تۆمەتباری پەیوەندیدار بە بواری ئابوریی و داراییەوە دەستگیر کراون. سەعید مونتەزیرمەهدی، وتەبێژی فەرماندەیی پۆلیسی کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند؛ لە 21ی مانگی ئازاری ساڵی رابردود تا مانگی ئازاری ئەمساڵ بە هۆی کاری قاچاخچێتی دەست بەسەر 43 هەزار ئۆتۆمبێلدا گیراوە و 68 هەزار تۆمەتباری ئابوریی لە وڵاتەکەدا دەستگیر کراون. بە وتەی مونتەزیرمەهدی ئەو کەسانەی لە ماوەی ئەو ساڵەدا لە ئێران دەستگیر کراون، تۆمەتەکانیان پەیوەندیی بە تاوانە ئابورییەکانی جۆری سپیکردنەوەی پارە و قاچاخی و داگیرکردنی زەوی و شاردنەوە و کۆگاکردنی نایاسایی کاڵا و پێدوایستییەکان بە ئامانجی بەرزکردنەوەی نرخ بوە. لە ئامارەکانی پۆلیسی ئێران ئاماژە بەوە کراوە تاوانی داگیرکردنی زەوی بە رێژەی 60% بەراورد بە رابردو زیادی کردوە و هاوکات تاوانی سپیکردنەوەی پارە بە رێژەی 29% زیادی کردوە. وتەبێژی فەرماندەیی پۆلیسی ئێران ئاماژەی بەوەش کردوە کە لە ماوەی ئەو ساڵەدا لانیکەم هەزار کەس بە تۆمەتی قاچاخچێتی دەستگیر کراون.  

کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی تورکیا فۆرمی دەنگدانی سەرۆکایەتی تورکیای ئاشکرا کرد.   کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی تورکیا، فۆرمی دەنگدانی سەرۆکایەتی تورکیای ئاشکرا کرد کە بڕیارە هاوکات لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی تورکیا لە ١٤ی ئایاردا بەڕێوەبچێت. بەگوێرەی فۆرمەکە، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا و کاندیدی هاوپەیمانی کۆمار ژمارە یەک، موحەڕەم ئینجە سەرۆکی پارتی مەملەکەت ژمارە دوو، کەمال کلچدارئۆغلۆ سەرۆکی پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) و کاندیدی هاوپەیمانی گەل ژمارە سێ و سینان ئۆغان کاندیدی هاوپەیمانی (ئاتا) لە ریزی چوارەمی فورمەکەدان. لەلایەکی دیکەوە، ١٠ی نیسان دوایین وادەیە کە پارتە سیاسیەکان ناوی کاندیدەکانیان و هاوپەیمانێتیەکان پێشکەش بە کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان بکەن، بۆ ئەوەی فۆرمی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانیش ئامادە و ئاشکرا بکرێت. لە ئیستادا سێ هاوپەیمانی بەهێز لە هەڵبژاردنەکاندا رکابەرایەتی یەکدی دەکەن بۆ بەدەستهێنانی زۆرترین کورسی پەرلەمان کە ئەوانیش ( هاوپەیمانی گەل، هاوپەیمانی کۆمار و هاوپەیمانی رەنج و ئازایە). بەگوێرەی زۆربەی راپرسیەکان، دەنگەکانی کلچدارئۆغلۆ لە هەموو کاندیدەکانی دیکە زیاترە و دەسەڵات (ئاکەپە و مەهەپە) ئیدی ناتوانن زۆربەی کورسیەکانی پەرلەمان بەدەست بهێنن.

سەرۆکی کۆمپانیایەکی گەورەی راپرسی لە تورکیا دەڵێت، ٨٠٪ی گەنجانی تورکیا دەنگ بە پارتەکانی نێو هاوپەیمانی کۆمار نادەن کە لەلایەن ئەردۆغانەوە پێکهێنراوە. نزیکەی شەش ملیۆن گەنج کە تەمەنیان لەنێوان ١٨ بۆ ٢٥ ساڵدایە، لە هەڵبژاردنەکانی ١٨ی ئایاردا لە تورکیا مافی دەنگدانیان هەیە. ئەڕدال ئاکئاڵتون سەرۆکی کۆمپانیای 'بوپار'ی تایبەت بە راپرسی و لێکۆلینەوەکان لەم بارەیەوە بۆ رۆژنامەی جمهوریەتی نزیک لە پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) قسەی کرد. ئەڕدال ئاکئاڵتون دەڵێت، " دەسەڵاتی سیاسی تورکیا هیچ پرۆژەیەکی بۆ گەنجان نەبووە کە پشتگیریان بکات و ئەمەش وادەکات، ئەگەری گۆڕانی دەسەڵات، ببێتە هۆی خۆشحاڵی گەنجان." ئاکئاڵتون ئاماژەی بەوەکردووە کە کۆمپانیاکەیان، راپرسیەکی بە شیوەیەکی بەرەوڕوو لەگەڵ ٣ هەزار گەنج لە ١٢ هەرێمی تورکیا ئەنجامداوە و پرسیاری لە گەنجان کراوە کە دەنگ بە کام پارتی سیاسی تورکیا دەدەن؟ لە ئەنجامی راپرسیەکەیاندا دەرکەوتووە کە ٨٠٪ی گەنجانی تورکیا، ئامادە نین دەنگ بە پارتەکانی نێو هاوپەیمانی کۆمار بدەن کە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا سەرۆکایەتی دەکات. ئەڕدال ئاکئاڵتون سەرۆکی کۆمپانیای 'بوپار' راشیگەیاند، بەگوێرەی راپرسیەکەیان ٨٠٪ی گەنجان ئاماژەیان بەوەکردووە کە لە دۆخی تورکیا نیگەرانن و دەیانەوێت وڵات جێبهێڵن، بەڵام ئەگەر دەسەڵات لە تورکیا بگۆڕدرێت، ئامادەن لە وڵات بمێننەوە و چاودێری دەسەڵاتی نوێ بکەن کە چی بۆ گەنجان پێیە. ئەڕدال ئاکیاڵتون لە کۆتایی قسەکانیدا دەڵێت،" من لەو بڕویەدا نیم، هاوپەیمانی کۆمار (دەسەڵات) بتوانێت، زۆربەی کورسیەکانی پەرلەمانی تورکیا بەدەست بهێنێت."

 هاوڵاتی  باڵیۆزی ئێران لەعێڕاق محمدکازم ئال سادق رایگەیاند کەوا ئێران کێشەی کەمئاوی هەیە. ئال سادق بەمیدیاکانی عێراقی راگەیاندووە بەپێی ئامارەکان نزیکەی 80٪ ی ئاوی عێڕاق لە باکوورەوەدێت، کەچی تەنها ڕێژەی 8تاکو 10 لەئێرانەوەدێت و بەگشتی کێشەی ئاولەهەموو ناوچەکەدا هەیە. وتیشی کۆماری ئیسلامی ئێران کێشەی کەمئاوی هەیە و ڕووبارێک بەناوشاری ئەسفەهان تێپەڕدەبێت بەڵام ئێستا وشکی کردووە، جوتیارانیش خۆپێشاندان دەکەن بۆ داواکردنی ئاو ژمارەیەکی زۆریش لە مەڕو ماڵیات لەبەربێئاوی لەناوچەکانی باشوور مرداربوونەتەوە. ئاماژەشی بەوەکرد کە شایستەی داراییمان لەبری کارەبا وگاز گەیشتووەتە 11 ملیار دۆلار، هەروەها کۆماری ئیسلامی ئێران پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە هەیە.   

هاوڵاتی ئێران كەچەقی گواستنەوەی ماددە هۆشبەرەكانە لەجیهان، خاوەنی مێژوویی 500 ساڵەیە لەگەڵ ماددەی هۆشبەری تریاك و لەئێستاشدا 12 ملیۆن دانیشتوی ئەو وڵاتە بەشێوازی كاتی یان هەمیشەیی ئالودەی ماددە هۆشبەرەكان بوون و تەنها لەساڵێكدا دەست بەسەر 600 تۆن ماددەی هۆشبەردا گیراوە. لەنوێترین زانیاریی ناوەندی كارو كاروباری كۆمەڵایەتیی ئێران دەركەوتووە 50%ی ئالودەبوانی ماددە هۆشبەرەكان ماددەی تریاك و و دوای تریاك، ماددەی جۆری گوڵ و كریستاڵ(كراك) زیاترین بەكارهێنانی هەیەو زۆرینەی كچان و ژنانی ئالودەبوو ماددەی هۆشبەری جۆری گوڵ بەكاردەهێنن. كریستاڵ یان كراك كە لەئێستادا لەشارەكانی سەردەشت و مەهابادو ورمێ و چەند شارێكی دیكەش لەڕۆژهەڵاتی كوردستان دروستدەكرێت و بووەتە دیاردەو دانیشتوانی ئەو بەشە لەكوردستان ئەو دیاردەیە بەدەستی دەسەڵات بۆ گیرۆدەكردنی گەنجان و لاوان بەماددە هۆشبەرەكان ناودەبەن چونكە ئەو ناوچانە لەئامارەكاندا بەبەردەوامیی بەپاكترین ناوچەی جوگرافیای ئێران لەقەڵەمدراون كەكەمترین بازرگانی یان بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكانی تێدا بەدیكرابێت. ساڵی 2021 ژمارەی ئالودەبوانی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران گەیشتووەتە 12 ملیۆن كەس كە لەو ژمارەیە چوار ملیۆن و 500 هەزار كەسیان بەكارهێنی بەردەوامی ماددە هۆشبەرەكان ئەژماردەكرێت و ژنان (10%)ی كۆی ژمارەی ئالودەبوان بەماددە هۆشبەرەكان لەو وڵاتە پێكدێنن. ساڵی 2009 بەپێی راپۆرتێكی نهێنیی نەتەوەیەكگرتووەكان كۆماری ئیسلامی ئێران بەگەورەترین بازرگانی ماددە هۆشبەرەكان لەجیهان لەقەڵەمدراوەو تەنانەت ناوی سوپای پاسداران لەو راپۆرتەدا وەك هێزێكی سەربازیی هێنراوە كەسەرقاڵی گواستنەوە و بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوەیە. بەپێی زانیارییەكان لەماوەی ساڵی رابردوودا 182 بەلوچ لەسێدارە دراون كەتۆمەتی (81%)یان بازرگانیی بەماددەی هۆشبەرەوە بوووە. پارێزگای سیستان و بەلوچستان كە بەهەژارترین پارێزگای ئێران لەكۆی 31 پارێزگای ئەو وڵاتە ئەژماردەكرێت و ژمارەیەكی زۆری كاسبكاران و گەنجانیان ناچارن بۆ دابینكردنی بژێوی كاری گواستنەوەی سوتەمەنی و كاڵاو ماددە هۆشبەرەكان  لەنێوان ئێران و ئەفغانستان و پاكستاندا بكەن. دەسەڵاتی ئێران جەخت لەوە دەكاتەوە 70%ی جێبەجێكردنی سزای سێدارە سەرتاسەری وڵاتەكە پەیوەندیی بەتۆمەتبارانی بازرگانیی بەماددەی هۆشبەرەكانەوە هەیە. دوستعەلی جەلیلی، فەرماندەی پۆلیسی ئێران لەسیستان و بەلوچستان ئاماژەی بەوە كردووە كە لەیەك سالدا 71 باندی گەورەی بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكان لەو پارێزگایە دەستگیركراون و دەستگیراوە بەسەر 95 تۆن و 177 كیلۆگرام ماددەی هۆشبەر. رەزا بەنی ئەسەدیفەر، سەرۆكی پۆلیسی پێشگیریی ئێران لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا بەمیدیای وڵاتەكەی راگەیاندووە؛ تەنها لەساڵی رابردووداو لەئەنجامی 12 هەزار هەڵمەتی هێزەكانی پۆلیس، دوو تۆن و 622 كیلۆ لەجۆرەكانی ماددەی هۆشبەر لەفڕۆكەخانەكانی ئێراندا دەستی بەسەردا گیراوە. ئیسكەندەر موئمینی، ئەمینداری ناوەندی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لەئێران رایگەیاندووە؛ لەساڵی 2022 دەستگیراوە بەسەر 600 تۆن لەجۆرە جیاوازەكانی ماددە هۆشبەرەكان و بەو پێیە ئێران بووەتە یەكەم وڵاتی جیهان كەدەستی بەسەر زیاترین بڕی ماددەی هۆشبەردا گرتووە. موئمینی وتوویەتی: ئێران لەیەك ساڵدا دەستی بەسەر 92%ی تریاكی هەموو جیهان و 59%ی مۆرفین و 27%ی هیرۆئینی جیهاندا گرتووەو هەر بەو هۆیەوە لانیكەم 12 پۆلیس و هێزی ئەمنیی كوژراون. ئاماژە بەوە كراوە 70%ی ئەو بڕە لەماددە هۆشبەرەكان لەحەوت پارێزگای رۆژهەڵاتی ئێران دەستی بەسەرداگیراوەو 20%یشی لە پارێزگاكانی دیكەی وڵاتەكە بووە. ئەفغانستان كەنزیكەی 95%ی هەموو تریاكی جیهان بەرهەمدەهێنێت ئەو ماددەیە بۆ ئێران دەگوازێتەوەو لەئێرانیشەوە بەرەو وڵاتانی دیكەی جیهان بەڕێدەكرێت و بەپێی ئامارەكانی دەسەڵاتی ئێران بێت دەبێ تەنها 3%ی تریاك لەو وڵاتەوە گوازرابێتەوە چونكە بانگەشەی ئەوەدەكرێت كە 92%ی تریاكی جیهان لەوڵاتەكەدا دەستی بەسەردا گیراوە.

هاوڵاتی دوای پێنج ساڵ لە بەفەرمی راگەیاندنی کۆنترۆڵکردنەوەی موسڵ لەلایەن هێزە عێراقییەکان، ئەمڕۆ ئێسکوپروسکی 12 کەس لەو شارەدا دۆزرایەوە، کە هێشتا دیار نییە ئێسکوپرووسکی چەکدارانی داعش، یان خەڵکی ئاساین. لەو راگەیەندراوەی کە لە بەڕێوەبەرایەتییەکەوە بڵاوکراوەتەوە، ئەوە خراوەتەڕوو کە تیمەکانی گەڕان و رزگارکردن لە پارێزگای نەینەوا، ١٢ تەرمیان لە ناوچەی مەیدان  دۆزیوەتەوە. لە راگەیەندراوەکەدا ئاماژە بەوە دراوە کە ناسنامەی تەرمەکان نەزاندراوە و هیچ وردەکارییەک لەمبارەیەوە نەخراوەتەڕوو. هاوکات ئێسکوپرووسکەکان لەکاتێکدا دۆزراونەتەوە کە خەڵک خەریکی نۆژەنکردنەوەی خانووەکەیان بوون لە ناوچەی مەیدان، دوای دۆزینەوەی ئێسکوپرووسکەکانیش، تیمەکانی بەرگریی شارستانییان لێیان ئاگادارکردوونەتەوە. ئەوەش هاتووە کە تەرمەکان بەپێی رێکارە یاساییەکان رادەستی فەرمانگەی پزیشکی دادی نەینەوا کراون.

بەهای تمەن بەردەوامە لە دابەزین و دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران بە خێرایی بەرچاو بەرزبونەوە بەخۆیەوە دەبینێ و شارەزایەنی ئابوریی هۆشداریی دەدەن لە رودانی گەورەترین هەڵاوسان لە مێژوی وڵاتەکەدا. ئەمڕۆ پێنجشەممە کاتژمێر 5:30 ئێوارە بە کاتی هەرێمی کوردستان بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران گەیشتە 55 هەزار تمەن و بەهای ئەو دراوە بەرامبەر تمەن لە ماوەی 10 رۆژدا زیاتر لە 11% بەرزبوەتەوە. سەرچاوەکانی هەواڵی ئابوریی ئێران لە زاری شارەزایانی ئابورییەوە ئاماژەیان بەوە کردوە؛ بانکی ناوەندیی وڵاتەکە بۆ چارەسەریی کەمیی دراوی بیانی، چاپی دراوی تمەنی بەشێوەیەکی بەرچاو بۆ 34% بەرزکردوەتەوە کە بەرزترین رێژەی 10 ساڵی رابردوە. ئەو سەرچاوانە جەختیان لەوە کردوەتەوە ئەگەر رێگریی لە دابەزینی زیاتری بەهای تمەن نەکرێت ئەوا هەڵاوسانی ئێران دەبێتە سێ ژمارەیی و گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی لە مێژوی وڵاتەکەدا رودەدات. بەرپرسانی ئێران تا ئێستا رونکردنەوەیان لەسەر هۆکارەکانی بە خێرایی بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن لە وڵاتەکە نەداوە. دابەزینی بەهای تەمەن بەرامبەر دۆلار لە کاتێکدایە ئێران رایگەیاندوە لە ساڵی 2022 بە بڕی 52 ملیارد و 500 ملیۆن دۆلار کاڵای نانەوتیی هەناردە کردوە و بە پێی راپۆرتی دامەزراوەی زانیاریی وزە لە ئەمریکا تەنها لەو ساڵەدا ئێران بە بەهای 58 ملیارد دۆلار نەوتی فڕۆشتوە و بەوەش ساخکردنەوە و فرۆشتنی نەوتی وڵاتەکە بەراورد بە ساڵانی رابردو 49% زیادی کردوە.    

هێمن مەحموود لەساڵیادی كیمیابارانی هەڵەبجەدا، محەممەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی بڕیاری بەپارێزگاریكردنی هەڵەبجەی رەوانەی پەرلەمانی عێراق كرد، ئەم بڕیارەی بەپارێزگاركردنی هەڵەبجە وەك وەفایەك بۆ خەڵكی شارەكە وەسفكرا، ئەمە لەكاتێكدایە كە لەكۆتایی ساڵی 2013 ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لەسەر داوای هەرێمی كوردستان هەڵەبجەی وەك پارێزگا ناساندبوو، بڕیاری پارێزگا درووستكردن لەعێراقدا لەساڵانی پێشووتریشدا هەبووەو بڕیار لەسەر چەندین قەزای دیكە دراوە كەبكرێت بەپارێزگاو بڕیارەكەش رەوانەی پەرلەمانی عێراق كراوە، بەڵام تاوەكو ئێستا لەپەرلەمان دەنگی لەسەر نەدراوەو وەك خۆیان ماونەتەوە. لەمانگی 1ی ساڵی 2014، (نوری مالیكی) سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق بڕیاریدا كە چوار پارێزگای نوێ لەعێراق درووستبكرێت كەئەوانیش (قەزای دووزخورماتوو لەپارێزگای سەڵاحەدین) و (قەزای تەلەعفەر لەپارێزگای نەینەوا)  و (دەشتی نەینەوا) و (فەلوجە لەپارێزگای ئەنبار) بكرێنە پارێزگاو بەمەش ژمارەی پارێزگاكانی عێراق لە 19 پارێزگاوە (بەهەڵەبجەشەوە) دەبێتە 23 پارێزگا، هاوكات چەندین داواكاریش بەرزكرانەوە بۆ كردنی قەزای زوبێر لەپارێزگای بەسرەو قەزای مەدینە سەدر لەبەغدا بكرێنە پارێزگاو قەزای شامیەو سویرە لەپارێزگاكانی دیوانیەو واست بكرێنە پارێزگا. جگە لەبەپارێزگاكردنی قەزای هەڵەبجە كەهیچ رێگری و ناڕەزایەتییەكی لەدژ سازنەكراو تەواوی عێراقییەكان قبوڵیان بوو، بەپارێزگاكردنی شارەكانی دیكە بوو بەمایەی ناڕەزایی و هەڕەشەی درووستكردنی هەرێمی سەربەخۆی لێكەوتەوە، ئەویش بەهۆی جیاوازی مەزهەبی و نەتەوەیی و گۆڕینی دیمۆگرافی دانیشتوانەوە. پارێزگاری ئەوكاتی نەینەوا رایگەیاند ئەگەر بێت و تەلەعفەرو دەشتی نەینەوا (كەزۆرینەی شیعەو مەسیحییە) بكرێنە پارێزگا ئەوا هەرێمێكی سەربەخۆ رادەگەیەنێت، پارێزگای سەڵاحەدینیش رەتیكردەوە رازی ببێت دووزخورماتوو (كەتوركمان و كورد زۆرینەن) بكرێتە پارێزگاو رایگەیاند پاڵنەری سیاسی لەپشت بڕیارەكەوەیە، پارێزگای ئەنباریش رەتیكردەوە فەلوجە (بەهۆی ململانێی عەشایەرییەوە) بكرێتە پارێزگا، كوردیش رەتیكردەوە تەلەعفەرو دەشتی نەینەواو دووزخورماتوو (بەهۆی ئەوەی دەكەونە ناوچەی جێناكۆكەوە) بكرێنە پارێزگا. درووستكردنی هەر پارێزگایەكی نوێ لەعێراقدا پێویستی بەچەندین رێوشوێنی ئیداری و یاسایی هەیە كەدەبێت ئەنجامبدرێت و دەستووری عێراقی رێگەیداوە دوای تەواوكردنی هەموو رێكارەكان، قەزاكان دەتوانن ببنە پارێزگا.  وەزارەتی پلاندانانی عێراق بەرپرسی وەرگرتنی داواكارییەكان و هەڵسەنگاندنی مەرجە هونەری و یاساییەكانی هەر قەزایەكە كەدەیەوێت ببێتە پارێزگا پێش ئەوەی رەوانەی سەرۆك وەزیران بكرێت، بەپێی راپۆرتەكانی وەزارەتی پلاندانان بۆ ئەوەی قەزایەك بكرێتە پارێزگایەك ئەوا دەبێت مەرجەكانی یاسای ژمارە 21ی ساڵی 2008ی پارێزگاكانی تیادابێت. پارێزگاری ئەو قەزایەی بڕیارە بكرێتە پارێزگا، یاخود زۆرینەی رەهای ئەنجومەنی پارێزگا قەزاكە هەڵدەبژیرن كەبكرێتە پارێزگا، هاوكات دەبێت رەزامەندی ئەو قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیەیانە وەربگیرێت كەدەخرێنە سەر پارێزگا نوێیەكەو دەبێت پشتگیری نوێنەرانی پارێزگا لەپەرلەمانی عێراق و ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگا و كەسایەتی  سەرۆك عەشیرەتەكانی گوندو شارەكانی بۆ وەربگیرێت.دواتر داواكارییەكە رەوانەی حكومەت دەكرێت و پێویستە پارێزگا پێشنیازكراوەكە لێكۆڵینەوەیەكی هونەری و ئابووری و گەشەپێدان بۆ ژمارەی دانیشتوان و توانا ئابوورییەكانی لەڕووی كشتوكاڵ و پیشەسازی و پرۆژەكانی ئاوو ئاوەڕۆو ژێرخانی ئابوورییەوە ئامادەبكات، هاوكات دەبێت نەخشەی قەزاو ناحیەو گوندەكانی ئامادەبێت تاوەكو قەزایەك بكرێـتە ناوەندی پارێزگاكە بەمەرجی ئەوەی دەبێت ئەو قەزایە شارەوانییەكی دانپیانراوی بەپێی یاسای 1964ی شارەوانییەكان هەبێت. دەربارەی بەپارێزگا بوونی هەڵەبجەش، غەنی غەسبان، چاودێری سیاسی رایگەیاندووە ئەوە مافی راستەقینەی شارەكەیە بۆ ئەوەی ببن بەپارێزگای ژمارەی 19ی عێراق و چوارەمی هەرێمی كوردستان ئەویش لەپای ئەو زوڵم و ستەمەی كە لەم شارە كراوە، ئاماژە بەوەشدەكات بڕیارەكە هیچ ناڕەزایەتی و رەخنەیەكی ئاراستە ناكرێت نە لەناو عێراقداو نە لەناو هەرێمی كوردستانداو هەموو لایەنە سیاسییەكانی عێراق و هەرێم پشتگیری دەكەن. بەپێی بڕوای سەلام سمیسمی شارەزای ئابووریش بڕیاری درووستكردنی پارێزگای هەڵەبجە وادەكات لەبودجەی عێراقدا جیاواز لەبودجەی پارێزگای سلێمانی بودجەی سەربەخۆی بۆ تەرخانبكرێت. لیژنەی هەرێمەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیش داوادەكات كەپارێزگای نوێ لەعێراقدا درووستبكرێت بەتایبەت لەناوچەكانی باشووری عێراقدا، لیژنەكە دەڵێت بەهۆی زۆربوونی دانیشتوان و گەشەی سیستەمی كارگێڕییەوە وا پێویست دەكات چەند پارێزگایەكی باشووری عێراق دابەشبكرێت و پارێزگای نوێی لێ درووستبكرێـت وەك باكووری پارێزگای واست و ناوچەی نێوان پارێزگاكانی كەربەلا و بابل و نەجەف، هەروەها بەسرەش. بەبڕوای چاودێرانیش پێش درووستكردنی هەر پارێزگایەكی نوێ پێویستە چەند مەرجێك هەبێت و كاریگەری نەكاتەسەر تێكچوونی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی دانیشتوانی هەندێك پارێزگا، هاوكات دەبێت پارێزگاكە هەر بەتەنیا پشت بەحكومەتی ناوەند نەبەستێت بۆ بودجەو خۆی خاوەنی داهات بێت جا دەروازی سنوری بێت یاخود فڕۆكەخانە یاخود هەر داهاتێكی دیكە. داواكردنی درووستكردنی پارێزگای نوێ لەعێراقدا دیاردەیەكە زۆربەی ناوچەكانی عێراق بەهۆی زۆربوونی دانیشتوان و سیستەمی كارگێڕییەوە داوای دەكەن و ئەمەش پێویستی بەگۆڕینی نەخشەی ئیداری وڵاتەوە هەیە كە لەساڵی 1977ەوە (46 ساڵە) لەدوای درووستكردنی پارێزگای دهۆكەوە نەگۆڕدراوە، پێشتریش نەخشەی عێراق لەهەشت ویلایەتەوە گۆڕاوە بۆ 13 ویلایەت و دواتریش بۆ 14 و دوایین جاریش بۆ 18 پارێزگا. لەعێراقی دوای 2003شدا، بەهۆی ململانێ سیاسی و مەزهەبی و تائیفی و نەتەوەییەكانەوە هەرچەندە چەندین جار باس لەدرووستكردنی پارێزگای نوێ كراوە بەڵام هەمیشە لەپەرلەمان نەتوانراوە گفتوگۆی لەسەر بكرێت و لەبەرامبەر داوكاریی پارێزگایەكدا لایەنی بەرامبەر پارێزگایەكی دیكەی خستووەتەڕوو كە بەمەرجەكانی خۆیان درووستیانكردووەو لەئەنجامدا هیچ پارێزگایەكی نوێ درووستنەكراوە، بەڵام ئەوەی لەئێستادا دەبێت كاری بۆ بكرێـت پارێزگای هەڵەبجەیە كەهیچ ناكۆكییەكی لەسەر نییەو پێویستە بەزووترین كات نوێنەرانی كورد لەبەغدا بیخەنە كاری پەرلەمانەوەو دەنگی لەسەر بدرێت و هەڵەبجە ببێتە 19یەمین پارێزگای عێراق.

هاوڵاتی سەرۆکی کۆمپانیایەکی راپرسی تورکیا رایدەگەیەنێت، بەهۆی خۆکاندیدکردنی موحەرەم ئینجە سەرۆکی پارتی نیشتیمان بۆ پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا، رکابەرایەتی نێوان کلچدارئۆغلۆ و ئەردۆغان لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنەکاندا یەکلایی دەبێتەوە. موراد ساری سەرۆکی کۆمپانیای کۆنسەنسوسی تایبەت بە راپرسی و لێکۆلینەوەکان رایگەیاند، بەهۆی ئەوەی بەشێک لە دەنگەکانی هاوپەیمانی گەل و هاوپەیمانی کۆمار بە یەکسانی، بۆ موحەرەم ئینجە سەرۆکی پارتی نیشتیمان دەبن کە خۆی بۆ پۆستی سەرۆکایەتی کاندید کردووە، لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنەکاندا، ئەنجامی هەڵبژاردن یەکلایی دەبێتەوە. موراد ساری لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی سوزجوی سەر بە پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە)، باسی لە دۆخی هاوپەیمانێتیەکان کرد بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا. ساری دەڵێت، " هەم لەنێو هاوپەیمانی گەل و هەم لەنێو هاوپەیمانی کۆمار، بەشێک لە دەنگدەران دەنگ بە کلچدارئۆغلۆ و ئەردۆغان نادەن و ئەمەش وایکردووە، کلچدارئۆغلۆ و ئەردۆغان، هەوڵ بدەن، لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنەکاندا، کۆتایی بە ڕکابەرایەتیەکە بهێنن." موراد ساری باسی ئەوە دەکات کە ٣٣ ساڵە کاری راپرسی دەکات و پێی وایە، لە خولی یەکەمدا، هەموو شتێک یەکلایی دەبێتەوە و دەنگی کلچدارئۆغلۆ و ئەردۆغانیش نزیک دەبن لە یەکەمەوە. تاوەکو ئێستا چوار کەس خۆیان بۆ پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا کاندید کردووە، بەڵام رکابەرایەتی سەرەکی لەنێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا و کاندیدی هاوپەیمانی کۆمار و کەمال کلچدارئۆغلۆ سەرۆکی جەهەپە و کاندیدی هاوپەیمانی گەلە. دوێنێ کلچدارئۆغلۆ سەردانی موحەرەم ئینجە سەرۆکی پارتی نیشتیمان کرد کە خۆی بۆ پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا کاندید کردووە بۆ ئەوەی لە کێبڕکێکە بکشێتەوە، بەڵام ئینجە ئەو داوای رەت کردەوە. بەگوێرەی زۆربەی راپرسیەکان، دەنگەکانی هاوپەیمانی گەل (ئۆپۆزسیۆن) نزیکەی ٤٤٪ و دەنگەکانی هاوپەیمانی کۆمار (دەسەڵات) ٤٠٪ دەبێت. لەم نێوەندەدا دەنگەکانی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) لە دەوروبەری ١٠٪ و دەنگەکانی موحەرەم ئینجە سەرۆکی پارتی نیشتیمان ٥٪ دەبێت. بەهۆی ئەوەی هەدەپە و هاوپەیمانەکانی کاندیدیان بۆ پۆستی سەرۆکایەتی دیاری نەکردووە، ئەگەرێکی زۆر هەیە، دەنگ بە کلچدارئۆغلۆ بدەن و شکست بە ئەردۆغان بهینن.